თანამედროვე რეგიონული პოლიტიკისათვის დღეს საზოგადოდ დამახასიათებელია საერთო ეროვნული განვითარების პროგრამებში მთის რეგიონების პრობლემატიკის გამოყოფა.

მთიანეთის პრობლემატიკა ყოველთვის იყო სახელმწიფოებრივი ინტერესების ერთ-ერთი სფერო. ცენტრალიზებულ სახელმწიფოთა ხელისუფლება, როგორც წესი, ბარში იყო დაფუძნებული და, ამდენად, მთის რეგიონები ტერიტორიული და ფუნქციური თვალსაზრისით პერიფერიის კატეგორიას განეკუთვნებოდა. აქ, ბართან შედარებით, გვიან შემოდიოდა თანამედროვე, ცივილიზაციური ინოვაციები – რელიგიის ახლებური ფორმები იქნებოდა ეს თუ თანამედროვე ტექნოლოგიები. ამდენად, ბარისა და მთის ურთიერთობა ყოველთვის წარმოადგენდა ცენტრისა და პერიფერიის ურთიერთობას აქედან გამომდინარე ყველა სირთულით, წინააღმდეგობითა და არც თუ ისე იშვიათი დაპირისპირებით (მცირერიცხოვან გამონაკლისთა რიგს, ალბათ, მხოლოდ შვეიცარია შეიძლება მივაკუთვნოთ).

ასეა თუ ისე, ყველა ქვეყნის, ე.წ. სტრუქტურულ პოლიტიკაში მთიან რეგიონებს განსაკუთრებული ადგილი უკავია ან ამგვარი ადგილი უნდა ეკავოს. ამ მხრივ, არც საქართველოა გამონაკლისი. ამიტომაც ჩვენთვის საინტერესოა განვითარებული და განვითარებადი ქვეყნების მიდგომები.

მთიანი რეგიონები ყველგან განეკუთვნება ეკონომიკურად დეპრესიულ ზონებს, სადაც განსაკუთრებით იჩენს თავს სოციალური ეროზია. ამ პრობლემების გააზრებისა და მოვლის ამოცანამ ფართო მასშტაბიანი ხასიათი პირველად მიიღო ამერიკულ მარშალის გეგმაში მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი ევროპისათვის.

ა. შვეიცარიის გამოცდილება

გასაგები მიზეზების გამო, შვეიცარია ის ქვეყანაა, სადაც ტრადიციულად და წარმატებით ხორციელდება მთიანეთის მდგრადი განვითარების სახელმწიფო პოლიტიკა. თავდაპირველად, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ამ ქვეყანაში სახელმწიფო პოლიტიკა გამოიხატებოდა მთიანეთის ფერმერებისა და მეტყევეებისათვის სუბსიდიების გამოყოფისა და ინფრასტრუქტურული პროექტების სახით. 1954 წლიდან, გარკვეულ ზღვარზე ნაკლები შემოსავლის მქონე მთიანეთის სახლთმფლობელობები (გლეხური, ფერმერული კომლი) ღებულობენ სახელმწიფოსაგან დოტაციას, აგრეთვე სხვადასხვა სახის გაშუალებულ სუბსიდიებს (პენსიები გლეხებისათვის, ბავშვთა ინტერნატების შენახვა და ა.შ.).

შვეიცარია შემდგომაც აგრძელებდა ლიდერობას მთიანეთის განვითარების სფეროში. აქ ძალისხმევა წარიმართა შემდეგი ძირითადი მიმართულებით:

• • სოფლის მეურნეობის მხარდაჭერა;
  • სატრანსპორტო პოლიტიკა;
  • შერჩევითი, მისამართიანი ფინანსირება;
  • საგადასახადო შეღავათები.

მაგრამ ყველა ამ ღონისძიებას ლოკალური ხასიათი ჰქონდა. ამიტომაც სპეციალისტებს დაევალა მთიანეთის განვითრების ფედერალური კონცეფციის შემუშავება. 1971 წელს ფედერალურმა საბჭომ მოისმინა კონცეფციის ავტორთა მოხსენება, ხოლო 1974 წელს მიღებულ იქნა ფედერალური კანონი მთის რეგიონების საინვესტიციო ხელშეწყობის შესახებ.   ამ  კანონის  საფუძველზე  შემუშავებულია შვეიცარიის 50 რეგიონის (თემის) საერთოეკონომიკური განვითარების კონცეფციები. ამ პროგრამების დაფინანსების 21% მოდის წყალმომარაგება-კანალიზაციასა და ნარჩენების უტილიზაციაზე; 20,8% – საგანმანათლებლო ღონისძიებებზე, 17,2% – დასვენებასა და სპორტთან დაკავშირებულ პროექტებზე.

1975 წელს მიღებულ იქნა კანონი, რომელიც უზრუნველყოფდა შეღავათიან სესხებს მცირე პროექტებისათვის; სესხები ორიენტირებული იყო მთიანეთის თემების განვითარებაზე. ამგვარი სესხების მიღების პირობას წარმოადგენდა მთიანეთის თემების თვითორგანიზება, ე.წ. განვითარების რეგიონებად და კონსენსუსის მიღწევა განვითარების პრიორიტეტების თაობაზე. სესხებს გასცემდა შვეიცარიის საინვესტიციო ფონდი (IHG).

1983 წლისთვის 1225 თემისაგან (მუნიციპალიტეტისაგან) შემდგარი 54 განვითარების რეგიონი რეგისტრირებული იყო ფედერალური მთავრობის მიერ. IHG აგრეთვე გასცემდა მცირე ინსტიტუციურ გრანტებს სამუშაო ორგანოების – სამდივნოების შესაქმნელად. განვითარების რეგიონების პირველ ამოცანას წარმოადგენდა განვითარების კომპლექსური გეგმის შემუშავება. ეს გეგმა განსაზღვრავდა კონკრეტულ პროექტებს და პროგრამებს, რომელიც დასაფინანსებლად წარედგინებოდა IHG-ს.

1991 წლისთვის 3078 განვითარების პროექტი დაფინანსდა IHG-ს მიერ; დრამატული გარღვევა მთიანეთისა და ბარის ინფრასტრუქტურებს შორის შემცირდა. შედეგად, გამყარდა ქვეყნის მთიანეთის განსახლების სისტემა, 1970-1990 წლებში მთიანეთის მოსახლეობამ იმატა 10%-ით. არანაკლებ მნიშვნელოვანი იყო ამგვარი პოლიტიკის შედეგად თვითმმართველობის ცნობიერების ღრმა ტრადიციების განმტკიცება. შემდგომი ნაბიჯების გადასადგმელად, 1993 წელს შეიქმნა განვითარების რეგიონების სამდივნოების ორგანიზაცია.

ბ. ჰოლანდიის ინიციატივა

1970 წლებიდან მთიანი რეგიონების პრობლემატიკა საკადრის ადგილს პოულობს ევროპული ეკონომიკური თანამეგობრობის საქმიანობაში. საინტერესოა, რომ ამ პოლიტიკის ამოსავალ წერტილად შეიძლება ჩაითვალოს ევროპის ყველაზე ვაკე ქვეყნის – ჰოლანდიის ინიციატივა; ამ ინიციატივაში ჩამოყალიბებული იყო მთიანეთის ფერმერების ფართე ფინანსური მხარდაჭერის პროგრამა ევროპის ეკონომიკური თანამეგობრობის ქვეყნებში. მეორე წელსვე (1974) იტალიის, საფრანგეთისა და გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის შესაბამისი რეგიონების ფერმერებმა დაიწყეს სუბსიდიების მიღება ევროპული აგრარული ფონდიდან.

გ. გერმანიის გამოცდილება

გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში მიუნჰენის ალპურმა ინსტიტუტმა შეიმუშავა ადრეული შეტყობინების სისტემა, რომელიც ძირითადად ეკოლოგიური მდგომარეობის მონიტორინგსა და წინმსწრები ღონისძიებების დაგეგმვას გულისხმობდა. ამ კვლევებმა მოიცვა 1100 კმ2 ინსბრუკიდან (ავსტრია) ვიდრე პენცბერგამდე (ბავარია)  და შეადგინა ერთ-ერთი რეგიონი, დასავლეთ ევროპის მთიანეთის 9 მოდელური რეგიონიდან.

თანდათანობით მთიანეთის თემატიკის დაწინაურების პროცესში, გლეხური მეურნეობების შენარჩუნების პრობლემამ ადგილი დაუთმო კულტურული ლანდშაფტის დაცვის პრობლემას და აგრარული პოლიტიკის სფეროდან რეგიონული (რაიონული) დაგეგმარების, ურბანისტიკის, განსახლების სფეროში გადაინაცვლა. რაც შეეხება სასოფლო-სამეურნეო წარმოების სექტორს, აქ ეკონომიკური პოლიტიკა მუდმივი დახვეწის პროცესშია. ასე მაგალითად, სოფლის მეურნეობის გაუმართლებელი ინტენსიფიკაციის აღკვეთის მიზნით, განვითარებულ ქვეყნებში სუბსიდიას დაექვემდებარა არა პროდუქცია, არამედ მიწის კონკრეტული ნაკვეთები.

დ. იაპონიის გამოცდილება

მაღალტექნოლოგიური წარმოების მსოფლიო ლიდერის როლთან ერთად, იაპონია გამოირჩევა მთიანი რეგიონების მიმართ გონივრული, მიზანდასახული და შედეგიანი პოლიტიკით.

1965 წელს მთიანეთის დეპოპულაციის პრობლემით შეწუხებულმა მთავრობამ  მთიანეთის განვითარების აქტი დაამტკიცა. ამ ნორმატიული აქტის ერთ-ერთი ძირითადი მიზანი იყო მთიანეთსა და ბარს შორის არსებითი სოციალურ-ეკონომიკური განსხვავების ხაზგასმა.

ამ აქტის მიზნებს შორის გამოსაყოფია:

• მთიანეთის სოფლებს შორის, აგრეთვე მთიანეთისა და ბარს შორის კომუნიკაციის გაუმჯობესება – საგზაო-სატრანსპორტო და სატელეკომუნიკაციო ინფრასტრუქტურის მეშვეობით;
• მთიანეთის მიწის, ტყისა და წყლის რესურსების ეფექტური ექსპლუატაცია – გზების მშენებლობის, ელექტროენერგიის გამომუშავების, სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის მელიორირების უზრუნველყოფით;
• ადგილობრივი წარმოების განვითარება და შრომითი დასაქმების გაუმჯობესება ისეთი ღონისძიებების გზით, როგორიცაა სატყეო და ფერმერული მეურნეობის თანამედროვე მენეჯმენტის სისტემის დანერგვა, არასასოფლო-სამეურნეო და ხის პირველადი გადამუშავების წარმოებების შექმნა, ტურიზმის განვითარება და ადგილობრივი, უნიკალური, ბუნებრივი პროდუქციის ბაზრის კულტივირება;
• ბუნებრივი რისკების კონტროლი და პრევენცია (ნიადაგის ეროზია, მეწყერები, ღვარცოფები, ზვავები) ტყეების დაცვისა და საინჟინრო ნაგებობების მეშვეობით;
• სოციალური ინფრასტრუქტურის მისაწვდომობის გაუმჯობესება – სკოლების, სამედიცინო დაწესებულებების, კულტურული ცენტრების და სხვა ობიექტების მშენებლობა.

ამგვარი ინტეგრირებული მიდგომა ხორციელდებოდა სექტორული პროგრამების მეშვეობით. კანონის მოთხოვნების თანახმად, იაპონიის 12-მა სამინისტრომ თუ სახელმწიფო სააგენტომ შეიმუშავა და დანერგა მთიანეთის მდგრად განვითარებაზე ორიენტირებული, სპეციფიკური პოლიტიკა და პროგრამები.

მთიანეთის მდგრადობის იდეოლოგია ასევე აისახა იაპონიის სხვა საკანონმდებლო აქტებში; ისეთებში, როგორიცაა: ბუნების დაცვის კანონი, კანონი ნაციონალური პარკების შესახებ, ტყის კანონი, კანონი კულტურული საკუთრებისა და დაცვის შესახებ. აღიარებულია, რომ მთიანეთის დაცვის საქმეში გადამწყვეტია პასუხისმგებელ სახელმწიფო უწყებათა მჭიდროდ კოორდინირებული საქმიანობა.

ე. კანადის გამოცდილება

კანადის დასავლეთით ალბერტას პროვინციაში მდებარე კლდოვანი მთების (Rocky Mountains) ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი საზოგადოებრივ საკუთრებას წარმოადგენს და იმართება სახელმწიფო სააგენტოების მიერ.

რამდენიმე ათწლეულის წინ ალბერტას პროვინციის მთავრობამ რესურსების ინტეგრირებული მართვის (IRMS) სტრატეგია  დაამტკიცა, კლდოვანი მთების აღმოსავლეთის კალთების მდგრადი განვითარების მიზნით. ეს ზონა მოიცავს 90 000 კმ² მთებსა და ტყიან მთისძირებს. განვითარებულია სატყეო მეურნეობა, ნავთობისა და გაზის მოპოვება, ტურიზმი, რეკრეაცია; აქვეა მრავალი მდინარის სათავე.

იმის გამო, რომ ტერიტორია იმართება საზოგადოებრივი სექტორის მიერ, პრიორიტეტულია სწორედ საზოგადოებრივი ინტერესები და მიზნები. ამ მიზნების მისაღწევად IRMS-მა ჩამოაყალიბა ინტეგრირებული რესურსების გეგმები (IRMS).

ამ გეგმების ძირითადი მიმართულებაა მოწყვლადი ტერიტორიების გამოვლენა, დელიმიტაცია და მათი გამორიცხვა სამრეწველო თუ კომერციული საქმიანობებისაგან. IRMS-ის შემუშავების პროცედურა წარმოადგენს ერთგვარ ფორუმს დაინტერესებული მხარეებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების მონაწილეობის თვალსაზრისით.

IRMS გადაიქცა კანადის სხვა პროვინციაში რეგიონული დაგეგმვის მოდელად; იგი მიმართული იყო:

• მთიანეთის პრობლემატიკის რეგიონული ხედვის განსამტკიცებლად – შესაბამისი მიზნებისა და ინდიკატორების ჩათვლით;
• რეგიონის განვითარების პრიორიტეტული მიმართულებების გამოვლენისაკენ.

სტრატეგიის შემუშავებისას გამოყენებული იყო სიმულაციური მოდელირება ეკონომიკური და ეკოლოგიური კუმულატიური შედეგების გამოსავლენად, განვითარების სხვადასხვა სცენარის მიხედვით.

1999 წელს მიღებულ იქნა ახალი ნორმატიული აქტი – ალბერტას ვალდებულებები მდგრად რესურსებსა და გარემოსდაცვით მენეჯმენტში. წინა დოკუმენტთან შედარებით, ეს აქტი აფართოებს მდგრადი განვითარების ფილოსოფიას როგორც შინაარსობრივ-ფუნქციური, ისე ტერიტორიული თვალსაზრისით.

2000 წელს ალბერტას პროვინციის მთავრობამ წამოიწყო ახალი პროექტი – ჩრდილო-აღმოსავლეთ კალთების მდგრადი რესურსებისა და გარემოსდაცვითი მენეჯმენტის სტრატეგია; სტრატეგია ფარავს 40 000 კმ2 ტერიტორიას და წარმოადგენს პროტოტიპს ანალოგიური სტრატეგიებისათვის მთელს კანადაში.

რიო-დე-ჟანეიროს კონფერენციის (1992 წ.) შემდეგ განვლილი ორი ათწლეულის მანძილზე, მრავალი ქვეყნის გამოცდილების შესწავლისა და ანალიზის საფუძველზე, საერთაშორისო ორგანიზაციები და ექსპერტები შემდეგ რეკომენდაციებს უწევენ ნაციონალურ მთავრობებს მთიანეთის მდგრადი განვითარების მიზნით:

• მთიანეთის აღიარება ნაციონალური განვითარების მნიშვნელოვან და სპეციფიკურ კომპონენტად;

• მთიანეთის მდგრადი განვითარების გათვალისწინება პოლიტიკურ დღის წესრიგში;
• კომპენსაციის სისტემის დანერგვა მთიანეთის მხრიდან ბარის ზონისთვის მიწოდებული რესურსებისა და მომსახურეობისათვის;
• მთიანეთის ეკონომიკური ცხოვრების დივერსიფიკაციის ხელშეწყობა;
• სოციალური და საინჟინრო-ტექნიკური ინფრასტრუქტურის განვითარება;
• სექტორული პოლიტიკის ადაპტირება მთიანეთის სპეციფიკურ ინტერესებთან;
• ადგილობრივი პოტენციალის გამოყენება ინოვაციების შემოსატანად;
• ცვლილებები ადგილობრივი კულტურული თავისებურებების დაკარგვის გარეშე;
• მთიანეთის ეკოსისტემების კონსერვაცია და ადრეული გაფრთხილების ფუნქციის შენარჩუნება;
• მთიანეთის მდგრადი განვითარების ინსტიტუციონალიზაცია;
• განსახლების სისტემებისა და რაიონული დაგეგმარების პროექტების (სქემების) წინმსწრები შემუშავება.

ამასთან ერთად, აღიარებულია, რომ არ არსებობს მთიანეთის მდგრადი განვითარების უნივერსალური, ერთიანი თარგი; ყველა ქვეყანამ უნდა შეიმუშაოს თავისი საკუთარი პოლიტიკა მთიანეთის მიმართ.

 ვ. ალპების დაცვის კონვენცია (ალპების კონვენცია) (1991)

დოკუმენტი წარმოადგენს ევროპის 6 მთიანი ქვეყნის მიერ მიღებულ თანამშრომლობის პრინციპებსა და პროგრამას, რომლის შექმნის ინიციატორები შვეიცარია და ავსტრია იყვნენ. მართალია, საქართველო არ არის და გეოგრაფიული მდებარეობის გამო ვერც იქნება ალპების კონვენციის მონაწილე, მაგრამ ამ დოკუმენტის მნიშვნელობა სცილდება ალპების რეგიონის ფარგლებს; იგი დიდწილად განსაზღვრავს თანამედროვე საზოგადოებრივი ცნობიერების და სახელმწიფოებრივი პოლიტიკის ორიენტაციას მთიანი რეგიონების მიმართ, რამაც შემდგომ სხვა ანალოგიური დოკუმენტების შექმნაც განაპირობა.

კონვენცია გამოყოფს მონაწილეთა თანამშრომლობის  12 სფეროს:

1. მოსახლეობა და კულტურა. მიზანია, პატივი მიეგოს, შენარჩუნდეს და ხელი შეეწყოს ადგილობრივი მოსახლეობის სოციალურ-კულტურულ დამოუკიდებლობას; უზრუნველყოფილ იქნეს მათი საცხოვრებელი სტანდარტები, კერძოდ კი გარემოსდაცვითი თვალსაზრისით დასახლებების მდებარეობა, აგრეთვე მათი ეკონომიკური განვითარება და სტიმული მიეცეს მთიანი რეგიონებისა და ბარის მოსახლეობას შორის თანამშრომლობასა და ურთიერთგაგებას.
2. რაიონული დაგეგმარება. მიზანია, მიწის ეკონომიკური და რაციონალური გამოყენების უზრუნველყოფა, მთელი რეგიონის მყარი და ჰარმონიული განვითარება; ამასთან, ყურადღება უნდა მიექცეს სტიქიური რისკების ფაქტორს, რესურსების ამოქმედებასა და თავი აერიდოს ზედმეტ ანთროპოგენულ დატვირთვებს; აგრეთვე განხორციელდეს ბუნებრივი საცხოვრისის კონსერვაცია და რეაბილიტაცია; მიწათსარგებლობის მოთხოვნების წინდახედული ინტეგრალური დაგეგმარებისა და ქმედებათა კოორდინაცია.
3. ჰაერის დაბინძურების თავიდან აცილება. მიზანია, ყველანაირად შემცირდეს მავნე ნივთიერებების ჰაერში გაბნევა, აღმოფხვრილ იქნას ჰაერის დაბინძურების პრობლემა მთიან რეგიონებში. ასევე შემცირებულ იქნას მავნე ნივთიერებების შემოჭრა რეგიონის ფარგლებს გარედან და დაყვანილ იქნას იმ დონემდე, რომელიც საშიში არ იქნება ადმიანების, ცხოველებისა და მცენარეთა სამყაროსათვის.
4. ნიადაგის შენარჩუნება. მიზანია, შემცირებულ იქნეს ნიადაგის რაოდენობრივი და ხარისხობრივი დაზიანება, რაც შესაძლებელი იქნება სოფლისა და სატყეო მეურნეობის ისეთი მეთოდების დამკვიდრებით, რომლებიც ზიანს არ მოუტანს ნიადაგს; ეს კი თავის მხრივ, უნდა განხორციელდეს ნიადაგზე მინიმალური ზემოქმედებით. საჭიროა მიწის ეროზიაზე კონტროლის დაწესება.
5. წყლის რესურსების მართვა. მიზანია, შევინარჩუნოთ ან აღვადგინოთ წყლის ჯანმრთელი სისტემა, რაც შესაძლებელია ტბებისა და მდინარეების დაბინძურებისაგან დაცვის მეშვეობით. კერძოდ, ბუნებრივი ჰიდრავლიკური საინჟინრო ტექნიკისა და წყლის ენერგიის გამოყენებით, რაც შედის როგორც ადგილობრივი თემის, ასევე გარემოს დაცვის ინტერესებში.
6. ბუნებისა და სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების დაცვა. მიზანია, ბუნებრივი გარემოსა და სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების დაცვა-შენარჩუნება, ხოლო, სადაც საჭიროება მოითხოვს, მათი აღდგენა ისე, რომ ამუშავებულ იქნეს შესაბამისი ეკოსისტემა. შენარჩუნებულ იქნეს ცხოველთა და მცენარეთა ჯიშები. ამგვარად, ბუნებრივ გარემოს მიეცემა შემდგომი რეგენერაციის საშუალება, ამით კი იგი მთლიანად შეინარჩუნებს თავის მრავალსახეობას, განუმეორებლობას და სილამაზეს.
7. სოფლის მეურნეობა. მიზანია, საზოგადოებრივი ინტერესის შესაბამისად შემუშავებულ იქნეს ტრადიციულად დამუშავებადი მიწის მენეჯმენტი. შენარჩუნებულ იქნეს, ხელი შეეწყოს და განვითარდეს სოფლის მეურნეობის სისტემა, რომელიც მისაღები იქნებოდა ადგილობრივი თემის თვალსაზრისითაც.
8. სატყეო მეურნეობა. მიზანია, გაძლიერებულ და აღდგენილ იქნეს ტყეთა როლი, განსაკუთრებით გასათვალისწინებელია მათი დამცავი მნიშვნელობა, რაც თავის მხრივ შესაძლებელი იქნება ტყეთა წინააღმდეგობრივი უნარიანობის გაუმჯობესებით, ეს კი მოხდება ბუნებრივი სატყეო ტექნოლოგიების დამკვიდრებითა და ნებისმიერი იმ საქმიანობის თავიდან აცილებით, რომელიც საზიანო იქნებოდა ალპური ზონის ტყეებისათვის.
9. ტურიზმი და დასვენება. მიზანია, გარემოს დაზიანების წინააღმდეგ მიმართული ქმედებათა აღკვეთით ხელი შეეწყოს ტურიზმისა და დასვენების სფეროს, გამოიყოს წყნარი ზონები.
10. ტრანსპორტი. მიზანია, ალპურ და ტრანსალპურ ზონებში სატრანსპორტო მოძრაობების შემცირება და დაყვანა იმ დონეზე, რომელიც საზიანო არ იქნებოდა ადამიანების, ცხოველების და მცენარეთა სამყაროსათვის. ეს კი თავის მხრივ შესაძლებელია სატრანსპორტო, განსაკუთრებით კი სატვირთო გადაზიდვების დატვირთვის რკინიგზაზე გადატანით.
11. ენერგია. მიზანია, დამკვიდრდეს ელექტროენერგიის გამომუშავების, განაწილებისა და გამოყენების ის მეთოდები, რომელიც შეინარჩუნებს სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებს და ამასთან მისაღები იქნებოდა ეკოლოგიური თვალსაზრისითაც.
12. ნაგვის მართვა. მიზანია, ჩამოყალიბდეს ნაგვის შეგროვების, შემდგომი უტილიზაციისა და ნაგავსაყრელებისათვის განკუთვნილი ტერიტორიების გამოყოფის სისტემა, რომელიც უნდა შეესაბამებოდეს ალპური ზონის სპეციფიკურ ტოპოგრაფიულ, გეოლოგიურ და კლიმატურ მოთხოვნებს. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ნაგვის მოცილებას.

ზ. კარპატების დაცვისა და მდგრადი განვითარების ჩარჩო-კონვეცია (კიევი 2003 წ.).

ეს კონვენცია ქრონოლოგიურად უახლესია იმ საერთაშორისო ხელშეკრულებების სერიას შორის, რომელთა მიზანს წარმოადგენს ევროპის მთიანეთის სიტემის დაცვა და მდგრადი განვითარება. მისი მნიშვნელობა იმითაც მტკიცდება, რომ ამ კონვენციის ამოქმედების შემდეგ დღის წესრიგში დადგა კავკასიისთვის ანალოგიური დოკუმენტის შექმნის აუცილებლობა (თუმცა, ორჯერ დაწყებული, ნამდვილად აუცილებელი, საქმე, ორჯერვე შეჩერდა!).

ძნელია იმის თქმა, რომ კარპატების კონვენცია შინაარსობრივად წინ გადადგმული ნაბიჯია ალპების კონვენციასთან შედარებით – ამას თუნდაც მისი ჩარჩო ხასიათი ადასტურებს. როგორც ჩანს, ამგვარი მიდგომა განპირობებული იყო კარპატების ქვეყნების ნაკლები ეკონომიკური პოტენციალით ალპების ქვეყნებთან შედარებით, რაც არარეალისტურს გახდიდა კონვენციის უფრო ღრმად დამუშავებას. ამასთან ერთად, არ შეიძლება იმის უგულვებელყოფა, რომ კარპატების კონვენცია მაინც ახალ საფეხურზე აიყვანს მთიანეთის ამ ეკოსისტემისადმი საზოგადოებრივ, სამთავრობო და სახელმწიფოთაშორის ინტერესებს. განსაკუთრებულ სიფრთხილეს მოითხოვს კონვენცია სატრანსპორტო და საინჟინრო-საკომუნიკაციო ინფრსტრუქტურის დაგეგმვისას.

ამ მასალის გამოყენება გაკვეთილზე არაერთი კომპეტენციის განვითარებას შეუწყობს ხელს. მოსწავლეს განუვითარებს კრიტიკული და ანალიტიკური ანალიზის უნარს.

ერთი მარტივი დავალება: ჩამოაყალიბეთ „ალპური კონვენციის“ კავკასიური ვარიანტი.

მუსიკა ბგერების ენაა და მისი მოსმენა უნდა ვისწავლოთ

წინა წერილში გესაუბრეთ რიტმში მეტრისა და წილის უმნიშვნელოვანეს როლზე. ვინაიდან თემა რთული და ვრცელია, ვაგრძელებ საკითხის გაშლას.

შეგახსენებთ, რომ მუსიკაში ბგერებს არა მხოლოდ სიმაღლით, არამედ დროში განფენილობით განასხვავებენ. ნაწარმოებში „გრძელი“ და „მოკლე“ (სხვადასხვა გრძლიობების) ბგერების შეხამებას რიტმი ეწოდება. ნუ დაგვავიწყდება, რომ მუსიკაში ბგერებთან ერთად დროის განმსაზღვრელი სიჩუმეცაა, რადგან სიჩუმე-პაუზებიც იკავებენ გარკვეულ დროს. ანუ ნაწარმოებში რიტმს სხვადასხვა გრძლიობის ბგერების მონაცვლეობის გარდა პაუზების მონაცვლეობაც ქმნის.

დროში ორგანიზებული მუსიკალური ბგერები მჭიდრო ურთიერთკავშირშია რიტმთან, მეტრთან, ზომასთან და ტემპთან.

როგორც უკვე აღვნიშნე, მუსიკაში პულსი გულისცემას, საათის წიკწიკს, მეტრონომის თანაზომიერ კაკუნს ჰგავს. ის უწყვეტი და უაქცენტო „დარტყმების“ თანმიმდევრობაა დროის ტოლ მონაკვეთებში. ყოველ ამგვარ „დარტყმას“ კი წილი ეწოდება.

რაც შეეხება მეტრს, ის რიტმის შინაგანი ორგანიზაციაა – მახვილიანი (ძლიერი წილი) და უმახვილო (სუსტი წილი) დარტყმების თანმიმდევრული მონაცვლეობა. მეტრის დადგენაში, როგორც წესი, მახვილები გვეხმარება. მაგალითად, ვალსის რიტმი გადავთვალოთ: ერთი, ორი, სამი. აქ მახვილი აუცილებლად ერთზე, ანუ პირველ თვლაზე მოვა და ამგვარად წილებიც ტაქტებად დაჯგუფდება. მახვილი ხმის სიმაღლეს აღნიშნავს და ტაქტში ძლიერ   წილზე დაისმის.  სანოტო სისტემაზე მახვილს ამგვავარი

  ნიშანი შეესაბამება.

ძლიერი წილიდან სუსტი წილების გავლით მომდევნო ძლიერ წილამდე  ზევით ნახსენები – ტაქტი წარმოიქმნება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მუსიკალური ნაწარმოების მონაკვეთს ორ ძლიერ წილს შორის ტაქტი (მეტრული ერთეული) ეწოდება და სანოტო სისტემაში გადამკვეთი ვერტიკალური ხაზით აღინიშნება. აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ყოველი ტაქტი შეიცავს ერთ ძლიერ და ერთ ან რამდენიმე სუსტ დარტყმას. ამგვარად, რიტმი ტაქტების საშუალებითაა ორგანიზებული, რაც იმაზე მიანიშნებს, რომ მუსიკალურ დროს, როგორც განზომილების ერთეულს აქვს ხანგრძლივობა და მეტრულ დროს წარმოადგენს.

მეტრი შეგვიძლია შევადაროთ პროგრამული მართვის მანქანას ან მატრიცას, რომელიც „ბეჭდავს“ სტერეოტიპულ საზომ ერთეულებს და მათ დამოკიდებულებებს შემდეგ ორგანზომილებიანი ხარისხობრივი გრადაციის საფუძველზე (ძლიერი და სუსტი)  „ბლოკებში“ ანუ ტაქტებში აჯგუფებს. ერთი სიტყვით, მეტრი (ძლიერი და სუსტი წილებით) რიტმისთვის საკოორდინაციო ბადეს ქმნის, სადაც რიტმული ფიგურაციები მძივებივით ლაგდება.

ახლა გავერკვეთ რიტმი მეტრისგან რით განსხვავდება და რა ურთიერთქმედებაში არიან ერთმანეთთან.

რიტმი, როგორც ბგერებისა და პაუზების ნებისმიერი სახის კომბინაცია, მეტრის თანაბარი პულსაციით არის განპირობებული. როდესაც მუსიკას, უნებლიედ, ხელის (ტაშის) ან ფეხის თანაბარი დარტყმით მივყვებით, ჩვენ მეტრს ვახმოვანებთ და არა რიტმს, ვინაიდან რიტმში სხვადასხვა გრძლიობების ბგერები მონაცვლეობს. მაგალითად, დაკვრისას მეტრის თვლას მეტრონომი ახმოვანებს, ხოლო ჩვენ რიტმს ვუკრავთ. უფრო გასაგებად რომ ითქვას, მეტრონომის დარტყმა გულის ცემას შეგვიძლია შევადაროთ. გულის მონოტონურ ცემასთან ერთად ჩვენ სხვადასხვა ტემპში შეგვიძლია ვისაუბროთ, ვიმღეროთ, დავუკრათ, მიუხედავად იმისა, რომ გულს თავისი რიტმი, ანუ თანაბარი პულსაცია აქვს.

მეტრი სტაბილური და თანაბარია, ხოლო რიტმი – მრავალსახოვანი და ცვალებადი. რიტმს მეტრის გარეშე არსებობა არ შეუძლია, ვინაიდან სწორედ მეტრია რიტმის მაორგანიზებელი.

უნდა გვახსოვდეს, რომ რიტმი მეტრისგან დამოუკიდებლად, მასთან შეთანხმების გარეშე ვერაფრით იარსებებს. მეტრი ბადის მსგავსია, რომლის უჯრედებზე სხვადასხვა რიტმული მონახაზების „ამოქარგვაა“ შესაძლებელი. რიტმისა და მეტრის ერთიანობას განსაკუთრებით მკაფიოდ მუსიკის თანხლებით მოძრაობისას შევიგრძნობთ.

საბოლოო ჯამში, მეტრის გაგება საკმაოდ აბსტრაქტულია. მუსიკალურ ნაწარმოებებში ის შესაძლოა სრულიადაც არ ვლინდებოდეს და მხოლოდ მუსიკოსის გონებაში არსებობდეს.

რიტმსა და მეტრს კიდევ ორი „მეგობარი“ ელემენტი – ტემპი და ზომა ჰყავს. ტემპი მუსიკალური გამომსახველობის ერთ-ერთი საშუალებაა. ის ნაწარმოების მხატვრულ შინაარსთან, მის ემოციურ მხარესთან არის დაკავშირებული. ტემპი მუსიკის მოძრაობის სიჩქარე, მეტრული წილების პულსაციის სიხშირეა. ნებისმიერი მუსიკალური ნაწარმოები ხომ სხვადასხვა სიჩქარით სრულდება. ის შეიძლება შესრულდეს როგორც ნელა, ისე ჩქარა. ალბათ შეგვიმჩნევია, კომპოზიტორები ტემპის აღმნიშვნელ იტალიურ ტერმინს სანოტო სისტემის დასაწყისში რომ წერენ. მაგალითად, allegro – ჩქარა,  moderato – ზომიერად, andante – აუჩქარებლად და ა.შ. ნაწარმოების ტემპის ზუსტად განსაზღვრაში ტერმინის შესაბამისი დრო გვეხმარება. სწორედ ამ სასურველი სიჩქარის მისაღებად გამოიგონეს მუსიკის ხანგრძლივობის ზუსტი განმსაზღვრელი, გრძლიობების აღმრიცხველი ხელსაწყო – მეტრონომი. ის ნაწარმოებში მოცემული სიხშირის შესაბამის თანაბარ ხმებს (დარტყმებს) გამოსცემს, რითაც შემსრულებლებს ნაწარმოების ზუსტ ტემპზე მიანიშნებს.

რიტმის გრძნობის განსავითარებლად მეტრონომი ანუ „ხმამაღალი საათი“ იდეალური დამხმარე საშუალებაა განსაკუთრებით მაშინ, როცა ნაწარმოების შესწავლისას თვლა გვაბნევს და ხანდახან გვღლის კიდეც. მუსიკოსისთვის რიტმის მკაფიო გრძნობა „სასიცოცხლოდ“ აუცილებელია, ვინაიდან არეული რიტმი ბგერების უაზრო კრებულად აღიქმება და სიამოვნების განცდის ნაცვლად დისკომფორტს გვიქმნის.

სწავლების საწყის ეტაპზე მეტრონომი მოსწავლეში ზუსტი შინაგანი მეტრის შეგრძნებას, თანაბარი პულსაციის განვითარებას უწყობს ხელს. მაგრამ არც ზედმეტი მუშაობა გვარგებს მეტრონომთან. ის მხოლოდ ტრენაჟორია, რომელიც თვითკონტროლისა და ცალკეული ტექნიკური ეპიზოდების დახვეწაში გვეხმარება. ჩვენს შინაგან მეტრონომად ასევე შეგვიძლია ფეხით თანაზომიერად პულსირებაც  მივიჩნიოთ.
ნაწარმოების ხასიათი დიდად დამოკიდებულია ტემპზე. გავიხსენოთ ძირითადი მუსიკალური ტემპები – ნელი, ზომიერი და ჩქარი:

ნელი ტემპები:

Adagio – (ადაჟიო) – ნელა, მშვიდად

Grave – (გრავე) – მძიმედ, მედიდურად

Andante – (ანდანტე) – მშვიდად, აუჩქარებლად

ზომიერი ტემპები:

Moderato (მოდერატო) – ზომიერად

Allegretto (ალეგრეტო) – ზომიერად ჩქარა

Sostenuto (სოსტენუტო) – თავშეკავებით

სწრაფი ტემპები:

Allegro (ალეგრო) – ჩქარა

Vivo (ვივო) – ცოცხლად

Presto (პრესტო) – ძალიან სწრაფად

ძირითადი ტემპების გარდა არსებობს დამატებითი, ხასიათის ზუსტი გადმოცემისთვის შესასრულებელი ტემპები. მაგალითად, maestoso (მაესტოზო) – საზეიმოდ, mesto (მესტო) – მწუხარედ ან scherzoso (სკერცოზო) – ხუმრობით და ა.შ.

მეოცე საუკუნის ყველაზე სასტიკი ომის   უსამართლობისა და სისასტიკის ბატონობის ფონზე, ციცინათელასავით გაიელვებს მოგონებები იმ პატარ-პატარა სიკეთეებზე, რომლებიც წიგნების თუ ისტორიის ფურცლებს შემორჩა.

,,ჰოლოკოსტი“  ბერძნული სიტყვაა და ,,სრულიად დაწვას“ ნიშნავს. ეს ტერმინი პოლიტოლოგების ლექსიკონში XX სკ-ის 10-იან წლებში გაჩნდა. მას ოსმალეთის იმპერიაში სომეხი მოსახლეობის განადგურებასა და რუსეთის სამოქალაქო ომის დროს ებრაელების მასობრივი დარბევაზე საუბრისას იყენებდნენ. მეორე მსოფლიო ომის წყალობით კი ჰოლოკოსტი ნაცისტების მსხვერპლთა გენოციდის სინონიმად იქცა.

ყველაფერი 1933 წლის 1 აპრილს დაიწყო, როცა ნაცისტებმა ღია ბოიკოტი გამოუცხადეს გერმანიაში ებრაულ საწარმოებს. 1935 წლის 15 სექტემბერს კი მიიღეს „კანონი გერმანული სისხლისა და გერმანული ღირსების დაცვის შესახებ“. ამ კანონის თანახმად, გერმანელებს ჯერ ებრაელებთან ქორწინება, შემდეგ კი მათთან მუშაობაც ეკრძალებოდათ. მალე მათ მოქალაქეობა ჩამოართვეს და გერმანიიდან ებრაული მოსახლეობის მასობრივი გადინება დაიწყო.

ებრაელების გეტოებში იზოლაცია ნიშნავდა „ებრაული საკითხის საბოლოო გადაწყვეტის“ პოლიტიკის გატარებას, რაც, თავის მხრივ,  ევროპის ებრაული მოსახლეობის მასობრივ განადგურებას გულისხმობდა. ჰიტლერმა ზემოაღნიშნული ტერმინი პირველად 1919 წელს გამოიყენა, თუმცა მაშინ ფიურერი ამ სიტყვათშეთანხმებაში ებრაელების, როგორც „რასობრივად არასრულფასოვანი“ ხალხის კანონით შეზღუდვას გულისხმობდა.

ჰოლოკოსტის თემას არაერთი სახელგანთქმული მხატვარი, მუსიკოსი და მწერალი გამოეხმაურა. ალბათ ყველას გახსოვთ პატარა ებრაელი გოგონას, ანა ფრანკის დღიურები, რომელიც მსოფლიოს ყველა ენაზეა თარგმნილი. თანამედროვე ლიტერატურას ებრაელთა გენოციდის თემაზე შექმნილი კიდევ ბევრი თხზულება შეემატა. მათ შორისაა ჯონ ბოილის ,,ბიჭი ზოლიან პიჟამაში“, რომელიც ამას წინათ აღმოვაჩინე და კიდევ ერთხელ ვიგემე ერთი მარცვალი სიკეთის ძალა. თუმცა სანამ წიგნზე ვისაუბრებდე, სჯობს აუშვიცის საკონცენტრაციო ბანაკების შემზარავ ისტორიას გადავხედოთ.

ზემოხსენებული ,,სიკვდილის ბანაკი“ პოლონეთის ტერიტორიაზე მდებარეობდა და ნაცისტური გერმანიის ქვეყანაში შემოჭრის შემდეგ აშენდა.  ოსვენციმთან ახლოს, მიტოვებული ყაზარმები შეარჩიეს. ბანაკს სახელად აუშვიცი-I დაერქვა (გახსნის ოფიციალურ თარიღად 1940 წლის აპრილი სახელდება). მის კარზე ეწერა: ,,შრომა ათავისუფლებს“, თუმცა ზღურბლს გადაბიჯებულებს წინ მხოლოდ ათსაათიანი მძიმე სამუშაო დღეები ელოდათ და მარტო სიკვდილი თუ გაათავისუფლებდა მათ ამ მოვალეობისგან.

ოსვენციმში პირველი ტყვეები (728 პოლონელი) 1940 წლის 14 ივნისს მიიღეს. ბანაკმა 1945 წლამდე იარსება. ამ დროის განმავლობაში აქ უამრავ ადამიანს მოუსწრაფეს სიცოცხლე.

აუშვიცი ერთადერთი საკონცენტრაციო ბანაკია, რომელიც იუნესკოს მიერ მსოფლიო მემკვიდრეობადაა აღიარებული. 1947 წლიდან მის ტერიტორიაზე მუზეუმი ფუნქციონირებს.

საკონცენტრაციო ბანაკების მთავარი მისია შრომით-გამოსასწორებელი გარემოს შექმნა იყო. ამ საკითხზე ზრუნვა ნაცისტებმა ხელისუფლებაში მოსვლისთანავე, 1933 წლიდან დაიწყეს. საკონცენტრაციო ბანაკის პირველი ტყვეები გერმანიის კომუნისტური და სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრები იყვნენ. ახალი ხელისუფლების მიერ შემოღებული კანონის მიხედვით, ოპოზიციონერობაში ეჭვმიტანილნი, განუსაზღვრელი ვადით დაპატიმრებას ექვემდებარებოდნენ. პოლიტპატიმრების გარდა, სატუსაღოში სისხლის სამართლის დამნაშავეები და ე.წ. დეგრადირებული ინდივიდები – მაწანწალები, ლოთები და სახიჩრები მოჰყავდათ. თუმცა ეროვნული ნიშნით გამორჩეული ებრაელი ტყვეების რიცხვმა ყველა მათგანს გადააჭარბა. მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამდე, ებრაელთა მცირე ნაწილმა ტყვეობიდან თავის დაღწევა საემიგრაციო დოკუმენტების წყალობით მოახერხა. თუმცა ომის დაწყებისთანავე ბანაკების სისტემა გაფართოვდა და, პირველ რიგში, ტყვეთა გათავისუფლება აიკრძალა.

1941 წლიდან  ,,სიკვდილის ბანაკების“ მთავარ მიზანს ევროპელი ებრაელების დახოცვა წარმოადგენდა. ასეთი ბანაკები მრავლად ააშენეს აღმოსავლეთ ევროპის ტერიტორიაზე, უმეტესად, პოლონეთში. პატიმართა ზრდასთან ერთად ბანაკიც გაფართოვდა – აშენდა ,,აუშვიცი-II“ და ,,აუშვიცი-III“, რომელსაც, თავის მხრივ, ორმოცამდე ფილიალი ექვემდებარებოდა. ბანაკები შახტების, ფაბრიკების და კომბინატების სიახლოვეს იყო გაშენებული, რათა შრომით-გამოსასწორებელ კოლონიებს თავიანთი სახელი ,,გაემართლებინათ“.

ბანაკებში შესვლისთანავე, ტუსაღებს პარსავდნენ, დეზინფექციას უტარებდნენ, ბანდნენ, არეგისტრირებდნენ და ნომერს ანიჭებდნენ. თავიდან პატიმრებს სურათებსაც უღებდნენ, შემდეგ კი მათი ტატუირება დაიწყეს – აუშვიცის ბინადრებს პირად ნომრებს სხეულზე სვირინგის სახით აწერდნენ. დაკავების მიზეზიდან გამომდინარე, ტყვეებს ტანსაცმელზე სხვადასხვა ფერის სამკუთხედებს აკერებდნენ. პოლიტპატიმრებს წითელსამკუთხედიანი უნიფორმით ამოიცნობდით, ებრაელების ,,სიმბოლო“ კი ყვითელი სამკუთხედებისგან შემდგარი ექვსქიმიანი ვარსკვლავი იყო.

პატიმრები ხშირად შიმშილობდნენ, რადგან საუზმედ – ბალახის ნაყენის ან ,,ყავის“, სადილად – დამპალი ბოსტნეულის წვნიანის, ვახშმად კი – 300 გრამი შავი, წებოვანი პურისა და მცირე დანამატის (30 გრამი ძეხვი, მარგარინი ან ყველი) მეტს ვერაფერს იღებდნენ.

40-50 ადამიანზე გათვლილ შენობებში 200-მდე ტუსაღი ცხოვრობდა. ამას ემატებოდა მალარიული კლიმატი, საშინელი საცხოვრებელი პირობები, ჭუჭყი, ავადმყოფობა, სიცივე, ვირთხები, მწერები… მოკლედ, ბანაკი მასობრივი ეპიდემიების ,,გამოსაჩეკად“ იდეალურ ინკუბატორს წარმოადგენდა და პატიმართა ნაწილს სიცოცხლეს სწორედ ზემოაღნიშნული ფაქტორები უსპობდა. ფაშისტები ,,ანტისაზოგადოებრივი ელემენტების“ გამოჯანმრთელებაზე დროს არ ხარჯავდნენ (თუ ეს დაავადებები ექსპერიმენტის ნაწილს არ წარმოადგენდა) და პერიოდულად სელექციას მიმართავდნენ, ანუ დაუძლურებულ ადამიანებს გაზის კამერებსა და კრემატორიუმებში გზავნიდნენ.

რაც შეეხება აუშვიცში ჩატარებულ ექსპერიმენტებს, ბანაკში ყველაზე ხშირად მამაკაცთა კასტრაციასთან და ქალთა სტერილიზაციასთან დაკავშირებული ოპერაციები ტარდებოდა.  პროფესორი კარლ კლაუბერგი სლავების სწრაფად განადგურების ბიოლოგიური მეთოდს ცდიდა, ექიმი იოზეფ მენგელე (ექიმი-სიკვდილი) კი გენეტიკურ-ანთროპოლოგიური ცდებს ტყუპებზე ან ფიზიკური ნაკლის მქონე ბავშვებზე ატარებდა. ბანაკში ხშირად ინიშნებოდა კანის გადანერგვის საცდელი ოპერაციებიც. გარდა ამისა, ოსვენციმში ცდიდნენ ახალ პრეპარატებს და პატიმრების ორგანიზმში ტოქსიკური ნივთიერებები შეჰყავდათ. ამ ყველაფერს ათასობით ადამიანი ეწირებოდა.

ასეთი საშინელი პირობების მიუხედავად, პატიმრები როგორღაც ახერხებდნენ გარესამყაროსთან დაკავშირებას, საიდანაც ხანდახან პროდუქტებსა და მედიკამენტებს იღებდნენ. ბანაკიდან ასევე ჟონავდა ინფორმაცია ნაცისტების მიერ ჩადენილი დანაშაულებისა და დაპატიმრებულთა ვინაობის შესახებ. ზოგიერთები გაქცევასაც ახერხებდნენ, თუმცა, შესაძლებლობის გამონახვის მიუხედავად, ამ შანსით იშვიათად სარგებლობდნენ, რადგან ერთი ადამიანის გადარჩენა ათობით სხვა სიცოცხლის მოსპობას უდრიდა (სჯიდნენ გაქცეულის ნათესავებს, მეგობრებსა და ნაცნობებს). თან, აჯანყების და გაქცევის მცდელობების აღმოსაფხვრელად, ბანაკის ტერიტორიაზე ადამიანებზე დაგეშილი ძაღლების გამოყენებაც დაიწყეს.

ჰოლოკოსტის მსხვერპლთა სრული სია დღემდე არ არსებობს. ოფიციალური მონაცემებით, გენოციდის შედეგად დაღუპული ებრაელების რაოდენობა 6 მილიონს აჭარბებს, თუმცა

ვარაუდობენ, რომ ის გაცილებით მეტი უნდა იყოს. საქმეს ის გარემოება ართულებს, რომ ომის მიწურულს გერმანელი ნაცისტები სიკვდილის ბანაკების კვალის განადგურებას ცდილობდნენ  (არ არეგისტრირებდნენ ტყვეებს, წვავდნენ გვამებს და ა.შ.).

ებრაელთა გენოციდზე გადაღებული ფილმებიდან ყველაზე დიდი გამოხმაურება წილად ხვდა სტივენ სპილბერგის „შინდლერის სიას“, რომან პოლანსკის „მუსიკოსს“ და რობერტო ბენინის ნამუშევარს – „ცხოვრება მშვენიერია“. თანამედროვე კინოს ისტორიაში ასევე მნიშვნელოვანი ადგილი დაიჭირა მარკ ჰერმანის მიერ, 2008 წელს, ჯონ ბოინის წიგნის მიხედვით გადაღებულმა ბრუნოსა და შმუელის მეგობრობის ამბავმა.

ჩემი აზრით, მომავალმა თაობამ კარგად უნდა შეისწავლოს მსოფლიო ისტორია. მოსწავლეებს აუშვიცის შესახებ ჯერ ვერ მოვუყვები, თუმცა წიგნის წაკითხვას კი ვურჩევ. თუნდაც ძალიან ეტკინოთ, ბოლომდე უნდა მიჰყვნენ პატარა გამომძიებლების კვალს, რათა მათ მომავალში ვეღარასდროს შეაღწიოს გასული საუკუნის ორმოციანი წლებისთვის კარგად ნაცნობმა ისტერიამ, რომლის მიხედვითაც, განსხვავებულობა ნიშნავს სიკვდილს, ადამიანური თვისებების გამოვლენა კი – სისუსტეს.

ჯონ ბოინი ირლანდიელი მწერალია, რომელსაც ნოველამ ,,ბიჭი ზოლიან პიჟამაში“ მსოფლიო აღიარება მოუტანა. პრესტიჟული ლიტერატურული პრემიების მოპოვების გარდა, წიგნი მის სამშობლოში ერთი წლის განმავლობაში არ თმობდა ბესტსელერის ტიტულს და ირლანდიის საზღვრებს მიღმაც დიდი პოპულარობით სარგებლობდა.

,,ხაზები გვყოფენ, მაგრამ იმედი გვაერთიანებს.“ – ეს სლოგანი ზუსტად ასახავს ნოველაში განვითარებულ მოვლენებს. მავთულხლართს მიღმა პატარა ებრაელ ბიჭს მომავლის იმედი ელოდება, კომენდანტის ვაჟისთვის კი ჯერ კიდევ უცნობია ,,ებრაელთა საკითხის საბოლოოდ გადაწყვეტის“ პოლიტიკის მნიშვნელობა. ბრუნოს მხოლოდ საუკეთესო მეგობართან ყოფნა სურს და მოულოდნელ დასასრულსაც მასთან ერთად ეგებება.

გაცემა ,,ვეფხისტყაოსნის“ სამყაროს უმნიშვნელოვანესი მახასიათებელია, ღირსებაა,რასაც ნაწარმოების ყოველი პერსონაჟი თავის უპირველეს მოვალეობად თვლის. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იგი როსტევანის სახელმწიფოებრივი აზროვნებისთვის. ამ ღირებულებებით ზრდის იგი თავის ქალიშვილს, არაბეთის მომავალ მეფეს: „უხვი ახსნილსა დააბამს..“_ მოძღვრავს როსტევანი გვირგვინოსან თინათინს და მეფედ კურთხევის დღესვე ეს სწავლება რეალობად იქცევა, უხვ წყალობად მოევლინება არაბეთს.

მოწყალების გაცემის შედეგი იმედითა და სიხარულით სავსე მოსახლეობაა, მეფის სიმდიდრესა და ძლიერებაში დარწმუნებული . მოსახლეობა, რომელიც მომავალს რწმენით შეხედავს, აღიარებს მონარქის ავტორიტეტს, სიკეთეს. მაგრამ გაცემას უფრო ღირებული სახე შეიძლება ჰქონდეს და აქვს კიდეც. ესაა სიყვარულის გაცემა, თანადგომა, მოზარეობა: „ხამს გასრულება მოყვრისა სიყვარულისა მტკიცისა“… რაც ვლინდება ნაწარმოებში პირველივე თავებიდან.

დაიჯერა თუ არა როსტევანმა უცხო მოყმის უჩინარობა, უხორცობა სინამდვილეში? _ეს კითხვა დავსვით მოსწავლეებთან ერთად, როცა შევისწავლეთ  ,,ვეფხისტყაოსნის“ თავი: „უცხო მოყმის ნახვა“. გადავწყვიტეთ, დავკვირვებოდით მოვლენების განვითარებას, პასუხი მაშინვე არ გაგვეცა ამ კითხვაზე. თუმცა,  იგი თითქოს მალევე გაჩნდა_ თინათინმა ურჩია მამას, დაევალებინა ყმებისთვის  უცხო რაინდის მოძებნა. ერთი წლის ძებნის შემდეგ როსტევანის მონები დაბრუნდნენ და მეფეს მოახსენეს, ჩვენ მისი ამბის მსმენელიც ვერ ვნახეთო. როსტევანმაც დაიჯერა უცხო რაინდის ეშმაკეულობა და „თამაშობა ადიადა“_ამას გვეუბნება ტექსტი. თუმცა ცოტა ხანში აღმოჩნდება, რომ თინათინს არ სჯერა ეს, მიუხედავად იმისა, რომ მისი იდეა იყო უცხოს მოძებნა. თინათინმა მამას არ უთხრა, მაგრამ ავთანდილს გაუმხილა თავისი ეჭვი და სთხოვა, მოეძებნა  იდუმალი მოყმე. ტექსტიდან ჩანს, რომ არც ავთანდილს დაუჯერებია  უცხო რაინდის უხორცობა, (მან საკუთარი თვალით იხილა ტარიელის მეომრობა)  იგი თანხმდება თინათინს, რომ მოძებნის მას.

და ისევ ისმის კითხვა: ნამდვილად დაიჯერა როსტევანმა უცხო რაინდის უჩინარობა?- ავთანდილის უცხო მოყმის საძებრად წასვლის შესახებ საუბრისას  ისევ ვსვამთ ამ კითხვას კლასში. ჯერ განსხვავებული პასუხი არა გვაქვს, რადგან ვხედავთ, როსტევანმა იცის, რომ სულ სხვა მისიით მიდის ავთანდილი სახელმწიფოდან.,,მე წავიდე, მოვიარო, ვილაშქრო და ვინაპირო, თინათინის ხელმწიფობა მტერთა თქვენთა გულსა ვგმირო“.    სპასპეტის არაბეთში დაბრუნების შემდეგ  კი , როდესაც ავთანდილისაგან გამოგზავნილი შერმადინი მოახსენებს  მეფეს თავისი პატრონის სიტყვებს: ,,მის ყმისა ვერას ვერ მცნობი ვუხმობდი თავსა ფლიდობით, აწ ვცან და გაცნევ ყველასა, მოვალ შვებით და მშვიდობით“, ტექსტში ჩნდება როსტევანის სიტყვები :  „ბრძანა: ,,ვცან ჩემი ღმრთისაგან  სააჯო და სათხოველი“ . მოსწავლეებს ვთხოვ, იფიქრონ, როგორ შეიძლება, ახსნან ეს სიტყვები. რა ,,სააჯო და სათხოველი“ ჰქონდა როსტევანს ღმერთთან ამ სამი წლის მანძილზე, რაც არ ასვენებდა, რასაც გამუდმებით სთხოვდა უფალს…

შეიძლება დავიჯეროთ, რომ როსტევანისნაირი ბრძენი,  მეომარი უებრო, რაციონალური ადამიანი ეჭვის გარეშე დაიჯერებდა, რომ არაბეთის საუკეთესო  რაინდები მოჩვენებამ დახოცა, გაანადგურა? მოსწავლეების დიდი ნაწილის მსჯელობა მიდის იქით, რომ „უცხოსთან“ სამარცხვინოდ დამარცხებულ როსტევანს მეტი გამოსავალი არ ჰქონდა, უნდა ეღიარებინა, რომ მხოლოდ უხორცო ძალას, რასაც ადამიანი ვერ მოერეოდა, შეეძლო გაენადგურებინა არაბეთის უძლეველი ლაშქრის რჩეული მეომრები.

მასას, საზოგადოებას, ზოგჯერ სჭირდება ასეთი ტყუილი, თუნდაც იმიტომ, რომ სასოწარკვეთილებაში არ ჩავარდეს. მხოლოდ შინაგანად ძლიერ ადამიანს თუ შეუძლია დამარცხება შემდგომი გამარჯვებისთვის საკუთარ მოტივაციად აქციოს, ძალები მოიკრიბოს, სიმართლეს თვალებში შეხედოს. ჟამი აქვს ყველაფერს, იქნებ სწორედ ამ ჟამს ელოდებოდა როსტევანი?!

თუმცა მოსწავლეების ნაწილს მეორე პასუხიც აქვს კითხვაზე-  რა ჰქონდა სამი წლის განმავლობაში,, სააჯო და სათხოველი“ როსტევანს?- ავთანდილის მშვიდობიანად დაბრუნება სახელმწიფოში. ესეც დამაჯერებელი არგუმენტია, რადგან მეფეს შვილივით უყვარდა თავისი გაზრდილი და, რა თქმა უნდა, იდარდება მასთან განშორებას.

მივყვეთ მოვლენებს, ავთანდილი ისევ უნდა წავიდეს, იცის, როსტევანი  აღარ გაუშვებს, ამიტომ იპარება. მეფე ბრაზდება ვაზირ სოგრატზე, მაგრამ ავთანდილის   ანდერძის წაკითხვის შემდეგ ცრემლიანი თვალებით სთხოვს დარბაზს, აქედან დაეხმარონ ავთანდილს (ამლოცველონ ობოლნი, ქვრივნი, დავრდომილნი).

საინტერესოა… როსტევანი არ გაბრაზებულა, როცა ავთანდილი პირველი წასვლის შემდეგ დაბრუნდა და უცხო მოყმის ამბავი მოიტანა, თუმცა გამოჩნდა, რომ სპასპეტმა მეფე მოატყუა (წასვლის ნამდვილი მიზეზი დაუმალა).  არც გაპარვის შემდეგ გაბრაზებულა სპასპეტზე_ საქმე, სახელმწიფო როგორ მიატოვაო.

მოსწავლეებთან ერთად განვიხილავთ ანდერძის ყოველ სტრიქონს… „არა ვიქმ, ცოდნა რას მარგებს ფილოსოფოსთა ბრძნობისა!“_ მიმართავს გაზრდილი გამზრდელს. ანდერძის კითხვისას გვრჩება შთაბეჭდილება, რომ ავთანდილთან ერთად როსტევანიც საუბრობს, რადგან თავად ანდერძის ავტორი თანამოაზრედ, გამგებად,  ამ სიბრძნის მასწავლებლად როსტევანს ასახელებს. თითქოს ყოველ სტრიქონში ეუბნება, რომ მან ასწავლა: „სიცრუე და ორპირობა ავნებს ხორცსა, მერმე სულსა“…   „სიყვარული აღგვამაღლებს“ … „სჯობს სიცოცხლესა ნაძრახსა“… „კაცი ბრძენი ვერ გასწირავს“…

მან იცის, რომ აღმზრდელი არ დაუგმობს განზრახვას, რადგან ავთანდილი ასრულებს ღვთის ნებას,ხვდება, რომ ტარიელი მისი საძებარია:  ,,ჰე,მეფეო,გავიპარვი, ძებნად ჩემგან საძებრისად“.  ავთანდილი დარწმუნებულია, რომ როსტევანი თავად აუხსნის საზოგადოებას  მისი წასვლის მთავარ მიზანს, ამიტომაც იმასაც სთხოვს, მისი არდაბრუნების შემთხვევაში  იზრუნოს მის სულზე.

ვფიქრობთ, პასუხს ვპოულობთ ჩვენს კითხვაზე. ავთანდილის ანდერძმა, სპასპეტის წასვლამ როსტევანი მიახვედრა, რომ მისი გაზრდილი ცდილობს არაბეთს მოყვარედ, ძმად დაუბრუნოს ადამიანი, რომელიც მტრად მოიკიდეს, გადაემტერნენ, რომელმაც ამის გამო საყვედურიც კი უთხრა ავთანდილს პირისპირ შეხვედრისას: „რა გინდოდათ?  რას მერჩოდით? ერთმანეთსა რითა ვგვანდით?“

ავთანდილი ცდილობს სიყვარული, მეგობრობა, თავგანწირვა გასცეს, მტრობის, შუღლის, უსამართლო დამოკიდებულების სანაცვლოდ.  ცდილობს სიცოცხლის(ნესტანის)  დაბრუნებაში დაეხმაროს ტარიელს. სიყვარული გადოს ურთიერთობის   „გზად და ხიდად“  და მტრად  მოკიდებული უცხო რაინდი, მეგობრად დააბრუნოს არაბეთში. ეს არის გაცემის ყველაზე ღრმა, დიდებული არსი. ეს არის ,,ვეფხისტყაოსნის“ ყველაზე დიდი სიბრძნე, სათქმელი, რომ სიყვარული აერთებს, აღადგენს გაუგებარ, შემცდარ ურთიერთობებს. ადამიანებს აძლევს საშუალებას, დაუბრუნდნენ საკუთარ თავს, თვალი გაუსწორონ სიმართლეს, არ იცხოვრონ სიცრუეში, არ მოიტყუონ თავი.

ავთანდილი ასწორებს როსტევანის შეცდომას. მისი გზა და მოძრაობა ნაწარმოების მთავარი ხაზია. ამ გზით იწყება ნაწარმოები  და ამ პერსონაჟის სიკეთისათვის მოძრაობითაც მთავრდება ის. ეს გზა და მოძრაობა არსად არ წყდება ნაწარმოებში, მას უერთდება  სხვა მოძრაობები, სხვა გზები( პერსონაჟები) და საინტერესოა, რომ თითქმის ყველასთან იგი სიყვარულს გასცემს, აკავშირებს მათ ერთამანეთთან, აღმოაჩენს სიყვარულის დაკარგულ გზებს(მიდის ფრიდონთან და ტარიელისთვის თავიდან აამოძრავებს, მიდის ფატმანთან და ნესტანის გადასარჩენად თავიდან აღძრავს მას.) ავთანდილი პოულობს და ერთმანეთთან აკავშირებს სიყვარულის გაცემისათვის მზა სულებს, რადგან იცის, „უხვად გასცემდი, ზღვასაცა შესდის და გაედინების“ და თავადაც იღებს სიყვარულს, მეგობრობას. ესაა  მისი მისია_ შეკრება

სიკეთისათვის თავგანწირულებისა  სიყვარულის გადასარჩენად, რადგანაც ,,რაც მტრობას დაუნგრევია სიყვარულს უშენებია“.

24 მაისის საღამოს ახალციხეში აღმოვჩნდი. ხანგრძლივი მგზავრობის შემდეგ მე და ჩემი თანამგზავრები ახალი შთაბეჭდილებებისთვის, ნანახ-გაგონილის გაანალიზებისთვის მზად არ ვიყავით. ჩვენი ფიქრები ისევ აჭარის მთების თოვლშერჩენილ ფერდობებს დასტრიალებდა. რაბათის კომპლექსის დათვალიერება მომდევნო დღისთვის გადავდეთ.

– რა სევდიანი ქალაქია! – თქვა ანემ, როცა რესტორანს ვეძებდით.

ცხრა საათი იქნებოდა. წვიმდა.  ცუდად განათებულ ქუჩებში არავინ ჩანდა.

როცა სასტუმროში ვბრუნდებოდით – ასე, თორმეტის ნახევრისთვის – ერთიანად სველი, ენაარეული, უკვე ყვირილზე გადასული, 17-18 წლის მთვრალი ბიჭები დავინახეთ. სადაცაა, გაწევ-გამოწევა დაიწყება-მეთქი, – გავიფიქრე. იქვე რამდენიმე გოგოც ჩანდა, სხვების დაწყნარებას კივილით რომ ცდილობდნენ. ხმამაღალი შეძახილებიდან და დიალოგების ნაწყვეტებიდან შევიტყვე, რომ წინასაბანკეტო  საორგანიზაციო შეკრების დასასრულს შევესწარით. რაღაც აირია. უხილავი ჯაჭვი ხმაურით გაწყდა.

– რა ხდება? – მკითხეს თანამგზავრებმა.

– არაფერი, – ვუპასუხე. – ზედმეტი დალიეს და უაზროდ კამათობენ.

დილით რაბათის კომპლექსის ის ნაწილი, სადაც ჩვენი სასტუმრო იყო, საზეიმოდ მორთული დამხვდა. ეზოში თეთრპერანგიან გოგო-ბიჭებს, მასწავლებლებსა და საერთო სიხარულის გამზიარებელ კეთილისმსურველებს მოეყარათ თავი. ხმამაღალი მუსიკა. ფერადი ბუშტები. კაცი ვიდეოკამერით. მიკროფონთან ერთმანეთს ცვლიდნენ სკოლის ადმინისტრაციის წარმომადგენლები, კლასის დამრიგებლები, სხვადასხვა საგნის მასწავლებლები. მათი სიტყვების გამოცნობა სულ მცირე სირთულესაც კი არ წარმოადგენდა – ტრადიციული ქართული სადღეგრძელოებისა და წლების მანძილზე გაზეპირებული პროფესიული შეგონებების ნაზავი გახლდათ. სკოლადამთავრებულები რიგრიგობით მღეროდნენ ბავშვობის ტკბილ წლებზე, ონავრობასა და პატარ-პატარა უსაქციელობებზე, მასწავლებლების დიდ გულსა და მათგან ნასწავლ სამშობლოს სიყვარულზე, ბრწყინვალე მომავლისკენ გადადგმულ ნაბიჯებზე, იმედების გამართლებაზე.

ვცდილობდი, ყური არ დამეგდო. ვცდილობდი, მთელი ყურადღება ახმედიეს მეჩეთის ოქროსფრად მოელვარე გუმბათისთვის მიმეპყრო, მაგრამ არ გამომდიოდა.

– ახლა მისმინეთ: სანამ არ გეტყვით, ფეხს არ მოიცვლით! სანამ პატრული არ მოვა, ასე იდგებით, როგორც დგახართ!

ვიფიქრე, მომესმა-მეთქი. თუმცა მალევე შევნიშნე ფორმიანი წესრიგის დამცველები. წინადახედულ მასწავლებლებს ყველაფერი გაეთვალისწინებინათ. მათი გამართლება ვცადე: ისევ სიფრთხილე სჯობს, ხომ შეიძლება თავისუფლებით თავბრუდახვეულმა ამ საყვარელმა გოგოებმა და ბიჭებმა აურიონ, რაღაც გამოუსწორებელი ჩაიდინონ, ყველას დიდი თავსატეხი გაუჩინონ-მეთქი (საბჭოთა სკოლის შვილი ვარ – ეს ფრაზები თავისით ჩნდებოდა გონებაში; ზაფხულის მწერებივით რიალებდნენ და თავს არ მანებებდნენ). მაგრამ, მეორე მხრივ, მთელი ეს აურზაური, მღელვარება, აზრგამოცლილი ზეიმი, აბსურდამდე დასული დღესასწაული სასაცილოდაც მეჩვენებოდა და შემზარავადაც.

თეთრპერანგიანები უკვე ჭრელპერანგიანებად ქცეულიყვნენ.

ყველა დაძაბული ჩანდა – ამ დღის სერიოზულობას ბოლომდე აცნობიერებდნენ და სურდათ, თითოეული  რიტუალი წესისამებრ შეესრულებინათ.

ბოლოს მანქანებში გადანაწილდნენ და თავაწყვეტილი რბოლაც დაიწყო. როგორც ჩანს, წესრიგის დამცველების მოვალეობა მხოლოდ დათქმულ დროს გამოჩენა და საზოგადოებისთვის მოქუფრული სახეების ჩვენება იყო. მანქანების ჩაწეული ფანჯრებიდან გაშლილი ხელები გამოჩნდა, იმწამს გახსნილი ცქრიალა ღვინის ბოთლებით. თეთრი ქაფი. მზის შუქზე აციმციმებული ნაკადული.

– თქვენთან როგორ აღნიშნავენ სკოლის დამთავრებას? – ვკითხე ავსტრიელ და გერმანელ თანამგზავრებს.

მხრები აიჩეჩეს – საერთოდ არ აღნიშნავენო.

განა სკოლაში, სკოლის ეზოში ყველაზე ბუნებრივი არ იქნებოდა დამშვიდობება? უბრალოდ, უპრეტენზიოდ. წარმოვიდგინე, როგორ სხედან ბალახზე და ძველ ამბებს იხსენებენ, ან მომავალზე საუბრობენ – რაც ენაზე მოადგებათ, იმას ამბობენ. თავს არავინ დასტრიალებთ ვიდეოკამერით – ჰოდა, არავინ ზრუნავს იმაზე, რომ უფრო მიმზიდველად გამოჩნდეს, უფრო გულის ამაჩუყებლად ილაპარაკოს. მეგობრობა გაგრძელდება. რაც ნამდვილია, დროს გაუძლებს.

დანარჩენი გაქრება. და ეს სწორია, სამართლიანია.

ბანკეტი – ამ სიტყვის გაგონებაც კი მკლავს. არადა, ბევრჯერ გავიგონე 25 მაისს, ახალციხელი ახალგაზრდების „ბოლო ზარზე“. დაძაბულობის წყარო ესეცაა – სწორად შერჩეული ტანსაცმელი და ფეხსაცმელი უნდა გეცვას; თუ გოგო ხარ, იდეალური ბარბი უნდა იყო, თუ ბიჭი ხარ – მამის ასლად უნდა იქცე და ზუსტად ისე უნდა მოიქცე, როგორც ის იქცეოდა 20-25 წლის წინ. გაზეპირებული სადღეგრძელოები. მასწავლებლების თვალწინ დაღვრილი ცრემლი. რესტორნის ხელოვნური განათების ფონზე ახსნილი სიყვარული.

საბედნიეროდ, სულ უფრო ხშირად მესმის, რომ გოგოები და ბიჭები უარს ამბობენ სკოლის დამთავრების პომპეზურად აღნიშვნაზე, გულის ხმას მიჰყვებიან და არა – ეგზალტირებული მრჩევლებისას. ისინი მალე გაიგებენ ნამდვილი თავისუფლების გემოს – ვინც გულის მოსმენა ისწავლა, უაზრო ხმაურს ყური არ შეაჩვია.

გულჰანეს ბაღის უზარმაზარ შესასვლელიდანვე იგრძნობა, შიგნით სხვანაირი ნიავი და ჰაერია. რაღაცნაირი სუფთა და არომატით სავსე. ეს ვარდების არომატია და ბაღსაც ვარდების ჰქვია. თუმცა, ვარდის სურნელი შემწვარი წაბლის სუნსაც ერევა და თუ შეუჩვეველი ხარ, შეიძლება თავიდან თავბრუც კი დაგეხვეს.

სიგრილეა, მაგრამ ყველაფერი შედარებითი გახლავთ და სტამბულის უძველესი წყალგაყვანილობის მიწისქვეშა სისტემასთან შედარებით, აქ ნამდვილად ცხელა. ე.წ. „Yerebatan Sarnıcı“ ანუ ბაზილიკის წყალსაცავზე ვსაუბრობ, სადაც ცნობილი მედუზას ორი თავი გახლავთ დაცული. უფრო სწორედ, თავი ორი უზარმაზარი სვეტის საყრდენს წარმოადგენს. სვეტი სულ სამი ყოფილა, თუმცა, მესამე იქვე ახლოს მდებარე არქეოლოგიურ მუზეუმში გადაუტანიათ.

საერთოდ, ეს კონსტანტინეპოლის დროინდელი,  ერთ-ერთი ყველაზე დიდი და კარგად შენახული მიწისქვეშა წყალსაცავია. აქ სასმელი წყლის მარაგი იმ შემთხვევისთვის ინახებოდა, თუ ქალაქს გვალვა ან მტერი დაატყდებოდა თავს. წყალი მილებში აქვადუქების მეშვეობით მიემართებოდა და ერთ-ერთი უდიდესი აქვადუქი  კონსტანტინეპოლის ვალენტას აქვადუქი გახლავთ. ეს სწორედ ის ადგილია, რომლის მოსანახულებლადაც საზაფხულო სკოლის მთელი შემადგენლობა  წავედით, მაგრამ გზის დაკეტვის გამო ტყე-ტყე მოგვიწია სიარული და გზად გადაყრილმა მოპიკნიკეების ერთმა ჯგუფმა, ჩვენს დანახვაზე ჰაერში  სროლა ატეხა. მოგვიანებით თქვეს, ვიხუმრეთო, მაგრამ ჩვენ სახუმაროდ ნამდვილად არ გვქონია საქმე.

წყალსაცავის მშენებლობა ბერძნებმა იმპერატორ კონსტანტინეს დროს დაიწყეს და 532 წელს, იმპერატორ იუსტინიანეს მმართველობისას დაასრულეს. 80 000მ³ წყალს იტევს და 336 სვეტია განლაგებული. სვეტების უმეტესი ნაწილი ანტიკური ტაძრებიდან არის აღებული, ამიტომაც ერთმანეთისგან მარმარილოს ხარისხით და დამუშავებით განსხვავდებიან. ზემოთაც დავწერე, რომ ორი სვეტის საფუძველს მედუზა გორგონას თავი წარმოადგენს. ერთი თავით ქვევით იყურება, მეორე გვერდზეა მიბრუნებული. არავინ იცის, საიდან მოიტანეს და ადრე რომელ ძველ ნაგებობას ამშვენებდა.

თავად მედუზა გორგონა დებ გორგონებში ერთ-ერთი გახლდათ. სახე – ქალის, თმის ნაცვლად კი გველები ჰქონდა. პერსევსმა გამოასალმა სიცოცხლეს. პერსევსსაც შეგახსენებთ, ძველი ბერძნული მითოლოგიის გმირია, ზევსის და დანაის ვაჟი. მედუზა გორგონაზე გამარჯვებული და დედოფალ ანდრომედას მხსნელი. ერთი სიტყვით, კარგი და მართალი კაცი. ლეგენდის თანახმად, პერსევსი მედუზას გამანადგურებელ მზერას უჩინმაჩინის ქუდით გადაურჩა. გახსოვთ ხომ, მედუზა ვისაც შეხედავდა, ქვად გადააქცევდა. ჩვენ წყალსაცავში მედუზას თვალებში შევხედეთ, მაგრამ გადავრჩით. დაღლილია უკვე, თან იქ ყოველდღე მილეთის ხალხი დადის და მათი ყურების თავიც აღარ აქვს. მის გვერდით „სურვილების აუზია“. სურვილების, რომ იყო, ეგ მერეღა გავიგე, ამიტომ ხუმრობით ვიტყვი, უეჭველი მისაბრუნებელი ვარ, სურვილი, რომ ჩავიფიქრო. კონსტანტინეპოლის დაპყრობამდე წყალსაცავი აქტიური იყო, შემდეგ მიატოვეს და ძლიერ დაბინძურდა. მხოლოდ 1987 წლიდან გაწმინდეს და მუზეუმად გადააკეთეს.

ჰოდა, თხრობას ზუსტად იმ ადგილიდან ვიწყებ, წყალსაცავიდან გამოსული კვლავ გულჰანეს ბაღში, რომ შევდივარ, სადაც თითქოს გრილა, მაგრამ წყალსაცავთან შედარებით ცხელა.

ბაღში სეირნობის დრო არ არის, საზაფხულო სკოლის მორიგი ლექცია იწყება. საუბარი სწორედ მედუზას თავზეა, უფრო სწორედ, იმ შადრევნებზე, რომლებსაც მედუზას თავი ამშვენებს. პრეზენტაციის სლაიდებში ალ-ჯაზარის მიერ გაკეთებული მედუზას თავის ჩანახატებიც გვაჩვენეს და იქვე აღნიშნეს, რომ ცნობილი ინჟინერი იყო (ისლამური ძველი პერიოდის ცნობილი ინჟინერი იყო და ოთხმოცამდე შადრევანი დააპროექტა). ხატვისას თურმე, ძირითადად გალისგან (ალეპოს მუხის კაკალსაც ეძახიან) დამზადებულ მელანს იყენებდა.  ისლამური ალქიმიის პერიოდში მელნის დამზადების უამრავი რეცეპტი არსებობდა, თუმცა ხელნაწერებში ერთ-ერთი პოპულარული რეცეპტი ხის კორძის, იგივე გალისგან დამზადებული მელანია. უფრო მეტიც მეხუთე საუკუნიდან დაწყებული, მთელი მეცხრამეტე საუკუნე გამოიყენებოდა.

მელნის შესახებ ქართული მატერიალური კულტურის ეთნოგრაფიულ ლექსიკონში ვკითხულობთ: უძველესი საწერი საშუალება. ერთგვარი სითხე, რომელიც მზადდებოდა სხვადასხვა ტიპის ორგანული და არაორგანული ნივთიერებებისგან. ადამიანები ფლობდნენ მელნის დამზადების სხვადასხვა ხერხს. მელანს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ხელნაწერთა დაცვა-შენარჩუნებისთვის, ამიტომ ისეთი მელნის დამზადებას ცდილობდნენ, რომელიც დროსაც და ბუნებრივ პირობებსაც კარგად გაუძლებდა. საგულისხმოა, რომ მცხეთაში აღმოჩენილ იქნა ელინისტური ხანის სამელნე და საწერკალმები, რაც იბერიის სამწერლობო საქმიანობის უეჭველ დადასტურებას წარმოადგენს.

აქაც და იქაც მელნის დამზადების ერთი გავრცელებული ხერხი ყოფილა.

იმდროინდელი მელანი ძირითადად ტანინის მჟავას და რკინის (II) სულფატის ურთიერთქმედებით მზადდება, თუმცა რკინის სხვა მარილებიც გამოიყენება. ტანინის მჟავა პოლიფენოლი გახლავთ, გლუკოზის პოლიგალოლების ნაშთს შეიცავს და   ფორმულაა C₇₆H₅₂O₄₆. ის ყვითლიდან ყავისფერში გადასულ ამორფულ ფხვნილს წარმოადგენს, 2850 გრამი იხსნება ერთ ლიტრ წყალში (1,7 მოლი). თავად მჟავას ხის კორძისგან, გალისგან (კაკლისგან) გამოყოფენ და ზოგჯერ ჰალის მჟავათიც მოიხსენიებენ. მედიცინაში კი პერუს ბალზამის სახელით შეხვდებით და ძირითადად სხვადასხვა მალამოებს ამზადებენ. ტანინის მჟავის და რკინის (II) სულფატის ურთიერთქმედებით რკინის ტანატის კომპლექს-ნაერთი წარმოიქმნება.  გაფილტვრის შედეგად  რუხიდან შავ ფერში გადასულ (კონცენტრაციის მიხედვით) სითხეს ვღებულობთ, რომელიც მელანს წარმოადგენს და სხვა მელნისგან განსხვავებით (მაგ. ინდური მელანი) მდგრადია. წყალში ხსნადობის გამო შეუძლია ქაღალდის ზედაპირში შეაღწიოს და მისი წაშლა რთული ხდება. რკინა-ტანინის პიგმენტი ცელულოზას ბოჭკოებთან არ წარმოქმნის ქიმიურ ბმებს. ის მჭიდროდ ეკვრის ქაღალდს, ოღონდ უფრო მექანიკურად. ეს უფრო გაშრობის შემდეგ ხდება, როცა პიგმენტი ფაქტობრივად ცელულოზას ბოჭკოებში „იხლართება“.

ჟანგბადის თანაობისას რკინის ტანატის პიგმენტი წარმოიქმნება, ეს უკვე წყალში უხსნადი გახლავთ და ასეთი მელნით დაწერილი ტექსტი ან შესრულებული ჩანახატი წყლითაც ვერ ჩამოირეცხება.

დაწერილი ტექსტი ნელ-ნელა მუქდება, რადგან ჰაერის ჟანგბადის მეშვეობით Fe⁺² Fe⁺³-მდე იჟანგება. სხვათა შორის, ეს ერთ-ერთი მიზეზია, რის გამოც ჭურჭელი, სადაც  მელანი ინახება, კარგად უნდა იყოს თავდაცობილი. რადგან, თუ ჭურჭელში ჰაერი შეიპარა, წარმოქმნილი Fe⁺³ იონი დროთა განმავლობაში მელანში არსებულ ტანინის მჟავას ან მის წარმოებულებს პოლიმერულ ორგანო-მეტალურ ნაერთებად გარდაქმნის.

ჰალის მჟავა, იგივე ტანინის მჟავა ახლა იყიდება გამზადებული, თორემ ისლამური ალქიმიის დროს სად იყო. ამიტომ, მელნის დამზადებამდე სწორედ ჰალის მჟავა უნდა მიეღოთ. ამას, ჰალის გალებისგან/კაკლებისგან აკეთებდნენ. კარგად დანაყავდნენ და შემდეგ 4-5 კვირის განმავლობაში 26 გრადუსზე აშრობდნენ. შედეგად, წარმოიქმნებოდა ობნარევი მასა, რომელსაც პრესავდნენ და მდუღარე წყალში ათავსებდნენ. გარკვეული ხნის დუღილის და აორთქლების შემდეგ, ღებულობდნენ შესაბამის მჟავას. ზოგიერთ წყაროში რკინის მარილების ნაცვლად სპილენძის მარილების დამატებაზეა საუბარი.

მაიკლ დე ჩამპნორმა და მ. მალეპეიერმა 1862  „ქიმიის ლექსიკონში“ შემდეგი რეცეპტი გამოაქვეყნეს:

ალეპოს მუხის გალები/ კაკლები (დაჩეჩქვილი) – 8 უნცია (226.796 გრამი);

შავი სანდალოზის ხის ქერქი – 4 უნცია;

რკინის სულფატი – 4 უნცია;

აკაციის ფისი – გუმი არაბიკუსი – 3 უნცია;

სპილენძის სულფატი – 1 უნცია;

კრისტალური შაქარი – 1 უნცია.

ჰალის კაკლები ადუღეთ 5 ლიტრ წყალში ერთი საათის განმავლობაში. ან, სანამ წყლის ნახევარი არ აორთქლდება. მიღებული ხსნარი გავფილტროთ და ფილტრატს დავამატოთ დანარჩენი ინგრედიენტები, სანამ ბლანტ სითხეს არ მივიღებთ. დავტოვოთ 24 საათის განმავლობაში, შემდეგ მუქ ჭურჭელში ჩავასხათ, კარგად მოვარგოთ სახურავი და შევინახოთ.

ვინმე ჯოზეფ ჰორსლი შემდეგ რეცეპტს გვთავაზობს (Chemicalo News; 1862):

ფაიფურის როდინში გასრისეთ 36 ცალი კაკალი, ჩადეთ ჭურჭელში, სადაც იმავე ხის ქერქის ნაყენია სამი ლიტრი და დაამატეთ ერთი უნცია (1უნცია=28.3495გრ.) კონცენტრირებული ამიაკი. შემდეგ, ერთი უნცია რკინის სულფატი გახსენით ერთ ნახევარ უნცია გამოხდილ წყალში (შეიძლება გათბობა დაგჭირდეთ), კარგად მოურიეთ და უკვე დამზადებულ ნარევს შეურიეთ. მცირე ხნით დააყოვნეთ და თქვენი მელანი მზად იქნება. ამგვარად დამზადებული მელანი გამჭირვალეა, ნალექის და შესქელების გარეშე. ოღონდ, ცხიმიან ქაღალდზე საწერად არ გამოდგება.

კიდევ ერთი რეცეპტი შემდეგნაირია: ფაიფურის როდინში გასრისეთ 4 უნცია (1უნცია=28.3495გრ.) ალეპოს მუხის კაკალი (გალები), დაამატეთ ერთი უნცია იმავე ხის დამტვრეული ქერქი და დაასხით 3 პინტა ( pints; 1 პინტა-1.41953ლ.) რბილი წყალი. ნელა ადუღეთ, სანამ არ განახევრდება. შემდეგ,  დაამატეთ რკინის სულფატის 2 უნცია, შაბიამანი ან სპილენძის კარბონატის (ეს უკანასკნელი უკეთესია) 1/2 უნცია,  აკაციის ფისი/გუმი არაბიკუსი 2 უნცია და ყავისფერი შაქარი, ასევე, 2 უნცია. კარგად შეანჯღრიეთ და დატოვეთ ერთი კვირით. შემდეგ გაფილტრეთ და ოდნავ სპირტი დაუმატეთ, მელანი მზად არის.

ალ-ჯაზარის მედუზას თავიან შადრევნებზე საუბრის შემდეგ ერთ-ერთი შადრევნის იმიტაცია უნდა გვაჩვენონ. მეცნიერების ისტორიის სპეციალობის პირველი კურსის სტუდენტებს დაუმზადებიათ და აგერ ახლა ბორბლებზე ამხედრებული მაკეტი, საგანგებოდ ჩვენთვის შემოაგორეს. პირველი კურსის საინჟინრო ფაკულტეტის სტუდენტები რომ ყოფილიყვნენ, ვიტყოდი, ასეთი მაკეტი არ გეკადრებათ-მეთქი. თუმცა, მეცნიერების ისტორიის სტუდენტებისთვის, ურიგო სულაც არ არის, მედუზაც ადგილზეა და წყალიც ჩუხჩუხებს.

ჰო, მაკეტზე ალ ჯაზარის ამოჩემებული ფრაზაც წერია:

უკეთესი დღეები წინ არის!

ახალი მასალებისა და რესურსების  ძიება, განსაკუთრებით კი ინტერნეტრესურსების, რომელთა გამოყენებაც შესაძლებელია გაკვეთილზე  ერთ-ერთი რთული პრობლემაა, რომელსაც გეოგრაფიის მასწავლებლები აწყდებიან. არადა, საგანმანათლებლო ტექნოლოგიების ბაზარზე გეოგრაფიული შინაარსის  ბევრი კარგი თამაში და რესურსი არსებობს და მათი გამოყენება გეოგრაფიის გაკვეთილზე თავისუფლად შეიძლება. ზოგიერთი მათგანი კარგი თვალსაჩინოებაა, ზოგი  კარგი მასალაა ახალი ინფორმაციის მისაწოდებლად, ზოგი მოტივაციის გასაძლიერებლად და  ზოგიც განვლილი მასალის განსამტკიცებლად.  განვიხილოთ ზოგიერთი მათგანი.

GOOGLE EARTH ყველაზე გავრცელებული და მოხმარებადი საიტია.  იგი მომხმარებელს  საშუალებას აძლევს ვირტუალურად იმოგზაუროს არა მარტო ჩვენი პლანეტის გარშემო, არამედ მის ფარგლებს გარეთაც. GOOGLE ტექნოლოგიის გამოყენებით შესაძლებელია  გამოვიკვლიოთ ისტორიული ობიექტები, მეგაპოლისების ცხოვრება, სხვადასხვა კლიმატური სარტყლის ლანდშაფტები, თავი ამოყოთ ჯუნგლებში, ოკეანის ფსკერზე და ღია კოსმოსშიც კი. ამის  გაკეთება კი სულ მარტივად  შეიძლება: საკმარისია მხოლოდ რუკის მასშტაბის გადიდება ან  თქვენთვის საინტერესო გეოგრაფიული ადგილის ჩაწერა ძიების ველში, რომ აღმოჩენებიც დაიწყება.    https://www.google.com/earth/

EARTHVIEWER უფასო საიტია, რომლის დახმარებითაც შესაძლებელია დავადგინოთ, როგორ გამოიყურებოდა ჩვენი პლანეტა მილიარდი წლის წინ. ეს ნამდვილი დროის მანქანაა, რომელიც პატარა მკვლევრებს იმ დროში გადაიყვანს, როცა გრენლანდიის ვულკანების ფორმირება ხდებოდა; აჩვენებს როგორ იცვლებოდა კლიმატი და ლანდშაფტი ან როგორ  წარმოიქმნა და  განვითარდა  თანამედროვე ქალაქები. რუკაზე აღნიშნული თითოეული ობიექტი  ისტორიულ და გეოლოგიურ ცნობას შეიცავს. საიტი ინგლისურენოვანია.   https://www.hhmi.org/biointeractive/earthviewer-online-and-downloadable-version

National Geographic-ის მსოფლიო ატლასი  – NATIONAL GEOGRAPHIC WORLD ATLAS არაჩვეულებრივი, დაწვრილებითი და ინტერაქტიური საშუალებაა, რომელსაც მთლიანად შეუძლია შეცვალოს ქაღალდის რუკა. რუკებს აქვს გრადუსთა ბადე, რაც საშუალებას იძლევა  ნებისმიერი გეოგრაფიული ობიექტის ზუსტი ადგილმდებარეობა განისაზღვროს.  ასევე  შესაძლებელია ნებისმიერი ობიექტის  დათვალიერება თანამგზავრიდან. თითოეულ ქვეყანას  თან ახლავს დეტალური ინფორმაცია მოსახლეობის, ისტორიის, კლიმატის, ეკონომიკის  შესახებ. NATIONAL GEOGRAPHIC WORLD ATLAS მსოფლიოს მთავარი გეოგრაფიული ბიუროს ოფიციალური ატლასია. https://kids.nationalgeographic.com/world/.

GEOMASTER PLUS საიტია, რომელიც  ძალიან დინამიკურ თამაშს გვთავაზობს ქვეყნების, დედაქალაქების,  მათი ძირითადი ღირშესანიშნაობების და დროშების შესახებ.  საიტი  იძლევა რომელიმე გეოგრაფიული ობიექტის დასახელებას,  რომელიც მოსწავლემ მოცემულ რუკაზე უნდა მოძებნოს  და პირობითი ნიშნით აღნიშნოს. ამისათვის მას  გარკვეული დროის რეჟიმი აქვს მიცემული. ვიქტორინის შემდეგ დონეზე გადასასვლელად საჭიროა ქულების დაგროვება. ასეთი თამაშ-ვიქტორინა ხელს უწყობს მოსწავლეთა ცოდნის განმტკიცებას.

საიტი WHERE IS THAT წარმოადგენს მეტად აქტიურ ვიქტორინას, სადაც თამაში რამდენიმე მომხმარებელს  ერთდროულად შეუძლია. თამაშისას მთავარი ამოცანაა, რაც შეიძლება მცირე დროში, რუკაზე აჩვენოთ დასახელებული გეოგრაფიული ობიექტი. ობიექტი კი შეიძლება იყოს, როგორც რომელიმე სახელმწიფო, ისე  დედაქალაქი, ცნობილი ცათამბჯენი ან ქედი.  თითოეული ეს ობიექტი მიბმულია ვიკიპედიის შესაბამის სტატიასთან, რაც ცოდნის მიღების  კარგი და მარტივი  საშუალებაა. https://itunes.apple.com/us/app/what-is-there-learn-geography/id660164295?mt=8

საიტი GEOGRAPHY LEARNING GAME გთავაზობთ თამაშ-ვიქტორინას, რომელიც  გეოგრაფიული ობიექტების ფართო სპექტრს მოიცავს: მდინარეებს, მთებს, ტბებს ზღვებს, კუნძულებს, ყურეებს, არხებს, უდაბნოებს და სხვ. ფიზიკური რუკის შესწავლის გარდა, ამ საიტზე ასევე შესაძლებელია პოლიტიკურ რუკაზეც მუშაობა და ქვეყნების, მათი დედაქალაქებისა და დროშების შესწავლა. თამაშის პრინციპია გეოგრაფიული ობიექტის ზუსტი ადგილმდებარეობის განსაზღვრით ქულების დაგროვება და შემდეგ დონეზე გადასვლა. https://world-geography-games.com/

დაწყებითი კლასების მოსწავლეებისთვის საიტი ANSEL & CLAIR’S ADVENTURES IN AFRICA ერთ-ერთი საუკეთესო საგანმანათლებლო საიტია, სადაც ისინი მხიარულ და მეგობრულ გალაქტიკათა შორის ფოტოგრაფ ანსელთან და ვირტუოზების პლანეტის რობოტ კლერთან ერთად  ეცნობიან და სწავლობენ გეოგრაფიული და ისტორიული მეცნიერების საფუძვლებს.  ეს შემეცნებითი თამაში ინგლისურენოვანია, რაც მოსწავლეებს ამ ენის უკეთ შესწავლაშიც დაეხმარება.   https://www.commonsensemedia.org/app-reviews/ansel-and-clairs-adventures-in-africa

STACK THE COUNTRIES ასევე ინგლისურენოვანი საიტია, სადაც ფლეშ-ბარათის საშუალებით  მოსწავლეები ადვილად იმახსოვრებენ კონტინენტების, ქვეყნებისა და დედაქალაქების  სახელწოდებებს. ბარათებზე მუშაობის შემდეგ  მათ შეუძლიათ აირჩიონ სამიდან ერთი თამაში: Stack the Countries (ტეტრისის მსგავსი თამაში, სადაც რომელიმე ქვეყნის ფორმის მსგავსი აგურები ადგილზე მხოლოდ სწორი პასუხის შემთხვევაში დგებიან), Map It (სადაც რომელიმე გეოგრაფიული ობიექტი უნდა მოძებნონ რუკაზე), и Pile Up (თამაში რეაქციაზე ტაიმერით).  მასწავლებელს შეუძლია  შესასწავლი თემები დამოუკიდებლად დააყენოს და შემდეგ თვალყური ადევნოს მოსწავლეების  წარმატებებს. https://www.commonsensemedia.org/app-reviews/stack-the-countries

საიტი GEOGUESSR 2013 წელს ძალიან პოპულარული გახდა. საიტის  ჩანაფიქრი მარტივია: მოსწავლე ხედავს ადგილმდებარეობის სურათს, რომელიც გადაღებულია Google Street View-ის ტექნოლოგიის დახმარებით. საიტის გამოყენებით მოსწავლეს შეუძლია აღმოჩნდეს იქ, სადაც მოესურვება: ევროპის პატარა ქალაქში ან ყაზახეთის უდაბნოს გზაზე და ცოტა იხეტიალოს კიდეც.  მთავარია, მან გამოიცნოს, პლანეტის რომელ წერტილში იმყოფება. ორიენტირებად კი მას გამოადგება პეიზაჟის თავისებურებები, საგზაო ნიშნები, შორიდან დანახული  ღირშესანიშნაობები, კადრში მოხვედრილი ცხოველები, ადამიანები ან ავტომობილები. რაც უფრო ზუსტად გამოიცნობს ადგილს, მით მეტ ქულას აგროვებს. საიტი არაჩვეულებრივი რესურსია  წინარე ცოდნის გასააქტიურებლად და ახალი ინფორმაციის მისაღებად. https://geoguessr.com/