11-12 სექტემბერს გამომცემლობების – „არტანუჯისა“ და „ინტელექტის“ მოწვევით თბილისს ლიტერატურის დარგში ნობელის პრემიის 2015 წლის ლაურეატი სვეტლანა ალექსიევიჩი ესტუმრა და გამართა შეხვედრები როგორც მკითხველთან, ისე პრესასთან, გამომცემლებთან, მთარგმნელებთან და რედაქტორებთან. მაშინვე დავინტერესდი, რამდენი ნობელიანტისთვის უმასპინძლია საქართველოს; რა მნიშვნელობას ატარებს მსგავსი ვიზიტები და რა გავლენა მოახდინა მათმა სტუმრობამ როგორც ჩვენს ქვეყანაზე, ისე ლაურეატების შემოქმედებასა და საქმიანობაზე.

საქართველოში სხვადასხვა დროს ოცდათხუთმეტამდე ნობელის პრემიის ლაურეატია ნამყოფი. სამწუხაროდ, როგორც ჩემთვისაა ცნობილი, არასდროს გვიმასპინძლია მედიცინისა და ეკონომიკის დარგში პრემირებულთათვის. არადა ეს უდავოდ წაადგებოდა ამ სფეროების განვითარებას ჩვენს ქვეყანაში. დარგის გამორჩეული წარმომადგენლის ლექციის მოსმენა კარგი შესაძლებლობა იქნებოდა ქართველი სპეციალისტებისთვისაც.

ცხადია, ქვეყნისთვის უმნიშვნელოვანესია ლაურეატის მასპინძლობა ნობელის მინიჭების შემდეგ. ასეთი შემთხვევა თხუთმეტი იყო (ფრიტიოფ ნანსენის, გუსტავ ჰერცის, იგორ ტამის, ნილს ბორის, მიხეილ შოლოხოვის, ბორის პასტერნაკის, ჯონ სტაინბეკის, დედა ტერეზას, ანდრეი სახაროვის, შიმონ პერესის, კარლ ალექს მიულერის, იოჰან გეორგ ბედნორცის, აარონ ჩეჰანოვერის, ორჰან ფამუქისა და სვეტლანა ალექსიევიჩის ვიზიტები). სხვა ფიზიკოსები, მწერლები თუ საზოგადო მოღვაწეები კი პრემიის მიღებამდე, სხვადასხვა დროს სტუმრობდნენ საქართველოს სხვადასხვა ქალაქს. მივყვეთ ქრონოლოგიურად, მე-19 საუკუნის ბოლოდან მე-20 საუკუნის 60-იან წლებამდე. შემდგომი წლების ვიზიტების შესახებ კი მოგვიანებით მოგითხრობთ.

1876-1885 წლები

ბერტა ფონ ზუტნერი (1905 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი მშვიდობის დარგში)

პაციფიზმის საერთაშორისო მოძრაობის აქტივისტი ბერტა ფონ ზუტნერი პირველი ქალი ნობელიანტია მშვიდობის დარგში. საქართველოში ბერტამ და მისმა მეუღლემ, მწერალმა არტურ გუნდაკარ ფონ ზუტნერმა, თითქმის ცხრა წელიწადს დაჰყვეს. აქედან ხუთი წელი ზუგდიდში გაატარეს, სადაც სამეგრელოს დედოფლის – ეკატერინე ჭავჭავაძე-დადიანის სტუმრები იყვნენ. ისინი ფრანგ ჟურნალისტ ჟიულ მურიესთან ერთად იონა მეუნარგიას აქტიურად ეხმარებოდნენ „ვეფხისტყაოსნის“ ფრანგულად თარგმნაში.

1882 წელს ავსტრიელი  წყვილი ზუგდიდიდან თბილისში გადავიდა საცხოვრებლად. არტური ავეჯის ფაბრიკაში მხატვარ-გამფორმებლად მუშაობდა, ბერტა კი ფრანგულ და გერმანულ ენებსა და მუსიკას ასწავლიდა. სწორედ საქართველოში ცხოვრების პერიოდშია შექმნილი მწერალი ცოლ-ქმრის მნიშვნელოვანი ნაწარმოებები და წერილები.

სახლი თბილისში, უზნაძის ქუჩაზე, სადაც 1882-1884 წლებში ზუტნერები ცხოვრობდნენ.

1899 წელი

კნუტ ჰამსუნი (1920 წლის ნობლის პრემიის ლაურეატი ლიტერატურის დარგში)

კნუტ ჰამსუნი უკვე რამდენიმე გახმაურებული რომანის ავტორი იყო, როდესაც 1899 წელს რუსეთის გავლით კავკასიაში იმოგზაურა. ამ მოგზაურობის შედეგად შეიქმნა ორი ნაწარმოები – „ზღაპრული ქვეყანა“ და პიესა – „დედოფალი თამარი“, რომელიც 1903 წელს დანიასა და გერმანიაში გამოიცა. „ზღაპრული ქვეყანიდან“ ჩანს, რომ მწერალს კავკასიაში მოგზაურობამ მრავალი ფიქრი და განცდა აღუძრა. ის, მართლაც, მხოლოდ სამოგზაურო ჩანაწერების დღიური არ არის, არამედ მოგზაურობაა ადამიანის უკიდეგანო, ამოუცნობ სულიერ სამყაროში. ჰამსუნი თბილისში სრულიად ინკოგნიტოდ ჩამოვიდა და არც ერთ თბილისელ ინტელიგენტს არ გასცნობია.

1925 წელი

ფრიტიოფ ნანსენი (1922 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი მშვიდობის დარგში)

ნორვეგიელი მკვლევარი და დიპლომატი ჯერ კიდევ ერთა ლიგის 1920 წლის დეკემბრის სხდომაზე ბევრს ეცადა, რომ საქართველოს ახალგაზრდა, დემოკრატიული რესპუბლიკა ერთა ლიგაში მიეღოთ, თუმცა მის მოწოდებას მხარი არ დაუჭირეს. თავად კი 1925 წელს მოუხდა საქართველოში (თბილისსა და ბათუმში) ჩამოსვლა: ერთა ლიგამ მას თურქეთიდან სომხეთში ლტოლვილების მოწყობის საკითხების შესწავლა დაავალა. კავკასიაში და საქართველოში მოგზაურობის შთაბეჭდილებები, მდიდარი ფოტომასალის დართვით, ნანსენმა დეტალურად აღწერა თავის ჩანაწერების წიგნში „კავკასიიდან ვოლგისაკენ“.

1931, 1933, 1945 და 1959 წლები

ბორის პასტერნაკი (1958 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ლიტერატურის დარგში)

ბორის პასტერნაკს 30 წლიანი მეგობრობა აკავშირებდა ქართველ პოეტებთან. ის ოთხჯერაა საქართველოში ნამყოფი და თითქოს მეორე სამშობლო იპოვა ჩვენს ქვეყანაში. 1931 და 1933 წლების ვიზიტებისას პასტერნაკს და მის მეუღლეს – ზინაიდა ნეიჰაუზს „ცისფერყანწელები“ მასპინძლობდნენ. ამ პერიოდს უკავშირდება 30-იან წლებში თბილისსა და მოსკოვში გამოცემული სამი წიგნი, სადაც შესულია როგორც პასტერნაკის თბილისური ციკლის პოეზია, ასევე მის მიერ შესრულებული ქართველი პოეტების (ვაჟა-ფშაველას, ნიკოლოზ ბარათაშვილისა და მეოცე საუკუნის პოეტების) ლექსებისა და პოემების შესანიშნავი თარგმანები.

1945 წელს ის ბარათაშვილის 100 წლის იუბილეზე ჩამოვიდა თბილისში და სიტყვაც წარმოთქვა. ხანგრძლივი მიმოწერის შემდეგ მწერალი ამ დროს ისევ შეხვდა 1937 წელს დახვრეტილი მეგობრის – ტიციან ტაბიძის მეუღლეს, ნინო მაყაშვილს. ქვრივმა პასტერნაკს ტიციანის ცარიელი ფურცლები გაატანა. სწორედ იმ ქაღალდებზე დაიწერა „ექიმი ჟივაგოს“ პირველი გვერდები. ამ რომანმა მწერალს 1958 წელს ნობელის პრემია მოუტანა, თუმცა პასტერნაკს მასზე უარი ათქმევინეს. დევნის პერიოდში, გარდაცვალებამდე ერთი წლით ადრე, 1959 წელს, ის კიდევ ერთხელ ჩამოვიდა საქართველოში და რეპრესირებული მეგობრების ოჯახები მოინახულა.

ნინო მაყაშვილი-ტაბიძე და ბორის პასტერნაკი

ფოტო დაცულია გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის მუზეუმში, ტიციან ტაბიძის არქივში.

1935 და 1960 წლები

იგორ ტამი (1958 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ფიზიკის დარგში)

იგორ ტამი გატაცებული იყო ალპინიზმით. ის მე-20 საუკუნის 30-იან წლებშია ნამყოფი საქართველოში: დაიპყრო მწვერვალი ყაზბეგი (1935 წ.). 1960 წელს მისი სტუმრობა ჩვენს ქვეყანაში კი დასტურდება ფოტოთი, სადაც მთამსვლელ კოტე ჯავრიშვილთან, მწერალ ლევან გოთუასთან და მის ძმისშვილთან ერთადაა გამოსახული. გამოქვაბულებით დაინტერესებულ ფიზიკოსზე დიდი შთაბეჭდილება მოუხდენია ვარძიას, უფლისციხეს, დავით გარეჯსა და ხევსურეთს.

მარცხნიდან დგანან: კოტე ჯავრიშვილი, ლევან გოთუა, იგორ ტამი, დევი გოთუა.

საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის ფოტოარქივი.

აქვე უნდა ვახსენოთ რეზო ჭეიშვილის მოთხრობაც. „ტამის მოგზაურობა“ პროფესორ თორნიკე ეფრემიძის მოგონებას ეყრდნობა და მასში ნობელის პრემიის ლაურეატი ფიზიკოსის საქართველოში ერთ-ერთი სტუმრობა საინტერესოდ და ამ მწერლისათვის ჩვეული იუმორითაა აღწერილი.

1936 წელი

ანდრე ჟიდი  (1947 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ლიტერატურის დარგში)

კომუნიზმით გატაცებული ფრანგი მწერალი  საბჭოთა კავშირს 1936 წელს ეწვია. როგორც ამბობენ, ბერიას თხოვნით, სტალინმა ანდრე ჟიდს საქართველოში ჩასვლაც ურჩია. სტუმარს ბერიამ მასპინძლებად პაოლო იაშვილი და ტიციან ტაბიძე დაახვედრა, რომლებიც ბევრგან ახლდნენ მწერალს ორი კვირის განმავლობაში. პაოლო მას თარჯიმანის გარეშე შესანიშნავად ესაუბრებოდა ფრანგულად. ვიზიტის შემდეგ, 1937 წელს საფრანგეთში გამოცემულ „სსრკ-დან დაბრუნება“-ში ანდრე ჟიდი ბათუმსა და სოხუმში მოგზაურობას აღწერს.

გერონტი ქიქოძის „თანამედროვის ჩანაწერებში“ ვკითხულობთ: „ფრანგი რომანისტის ანდრე ჟიდის სტუმრობას რამდენიმე კაცი შეეწირა საქართველოში. მათ შორის იყო ჩემი ძმისწული, ფილოსოფიური ფაკულტეტის მეორე კურსის სტუდენტი გივი ქიქოძე, რომლისათვისაც საბედისწერო აღმოჩნდა მისი ფართო ლიტერატურული და მეცნიერული ინტერესი და ნაადრევი გონებრივი მომწიფება. მან ფრანგ მწერალს უწყინარი წერილი მიუძღვნა გაზეთ „კომუნისტში“. ეს წერილი დიდ დანაშაულად ჩაუთვალეს, როდესაც გამოირკვა, რომ ანდრე ჟიდმა საფრანგეთში დაბრუნების შემდეგ ნაკლები აღფრთოვანება გამოიჩინა საბჭოთა წესწყობილებისადმი და კრიტიკულად შეაფასა მისი მიღწევები. ჩემი ძმისწული დაუყოვნებლივ დააპატიმრეს. მან ვაჟკაცურად აიტანა ყველა წამება, რომელიც მიკერძოებულ დაკითხვასთან იყო დაკავშირებული და ერთ ნაშუაღამევს შინ დაბრუნდა სრულიად სახეშეცვლილი. მისი თავისუფლება ხანმოკლე აღმოჩნდა. არ გაუვლია ორიოდე თვეს, ის ხელახლა დააპატიმრეს. ამის შემდეგ მისი კვალი სამუდამოდ გაქრა.“

პაოლო იაშვილმაც, სავარაუდოდ თავდაცვის მიზნით, საბჭოთა სისტემის შესახებ ჟიდის მიერ არასახარბიელო გამოხმაურების შემდეგ მალევე გამოაქვეყნა ლექსი „ანდრე ჟიდს, მოღალატეს“. ასევე მოიქცა ტიციან ტაბიძეც (ლექსი „ხანჯალი“), თუმცა პოეტები და მათი მეგობრები უკვე განწირულნი იყვნენ.

1. ილო მოსაშვილი, აკაკი თათარიშვილი, ანდრე ჟიდი, პაოლო იაშვილი და ბესო ჟღენტი. თბილისი. Союзфото. ფოტო გამოქვეყნდა გაზეთ „პრავდას“ 1936 წლის 244-ე ნომერში.
2. „სსრკ-დან დაბრუნების“ პირველი გამოცემის გარეკანი.

1945-1955 წლები

გუსტავ ჰერცი (1925 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ფიზიკის დარგში)

სტალინის დავალებით დამარცხებული გერმანიიდან 1945 წელს სოხუმის სანატორიუმ „სინოპში“ გადმოიტანეს სამეცნიერო ინსტიტუტი, რომელიც ადრე ინტენსიურად მუშაობდა ატომური იარაღის შექმნაზე. ინსტიტუტის მთელი შემადგენლობა, ხელსაწყო-დანადგარები, მოწყობილობები, ინვენტარი და 300 გერმანელი მეცნიერი, სპეციალისტები, დამხმარე პერსონალი ოჯახებთან ერთად საბჭოთა კავშირში გადმოაფრინეს. ქალაქ სოხუმის სინოპის დასახლებასა და გულრიფშის რაიონის დაბა აგუძერაში შეიქმნა სოხუმის ფიზიკა-ტექნიკის ინსტიტუტი, რომელსაც ერთმანეთისაგან ცხრა კილომეტრით დაშორებული ორი დამოუკიდებელი, მკაცრად გასაიდუმლოებული „ობიექტი“ ჰქონდა. აგუძერის „G“ ობიექტს ხელმძღვანელობდა ნობელის პრემიის ლაურეატი გუსტავ ჰერცი. ის ასევე სათავეში ედგა ატომური ენერგიისა და რადარების ლაბორატორიას, სადაც იზოტოპების განცალების მეთოდების სრულყოფაზე მუშაობდნენ და იზოტოპების სამრეწველო მასშტაბით წარმოება დაიწყეს.

საფოსტო მარკა, რომელიც აღმოსავლეთ გერმანიაში გუსტავ ჰერცის პატივსაცემად გამოუშვეს.

1947 და 1963 წლები

ჯონ სტაინბეკი (1962 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ლიტერატურის დარგში)

ამერიკელმა მწერალმა ცნობილ ფოტოგრაფ რობერტ კაპასთან ერთად იმოგზაურა საბჭოთა კავშირში 1947 წელს. შედეგად გამოვიდა წიგნი „რუსული დღიური“, სადაც ჯონ სტაინბეკი დეტალურად აღწერს თბილისში, მცხეთაში, გორსა და ბათუმში ვიზიტსაც.

მეორე ვიზიტისას საქართველოში, 1963 წელს, სტაინბეკს მეუღლე ელენ სკოტი ახლდა. მწერალი, წინააღმდეგობების მიუხედავად, შეხვდა კოლაუ ნადირაძეს და ოჯახით ამერიკაშიც დაპატიჟა. მომდევნო წელს უკანასკნელმა ცისფერყანწელმა მეგობრული წერილიც მიიღო სტაინბეკისგან, სადაც ის იხსენებს საქართველოში გატარებულ დაუვიწყარ წუთებს, ცეკვას…

საინტერესოა ერთი უცნაური გზავნილის ამბავიც, რომელიც სავარაუდოდ ჯონ სტაინბეკს უკავშირდება. კოლაუ ნადირაძემ უცნობისაგან უცხოეთიდან ამანათი მიიღო – უილიამ ბატლერ იეიტსის წიგნს დიდხანს უტრიალა და მასშიც ვერანაირი ბარათი ვერ აღმოაჩინა. როგორც როსტომ ჩხეიძე მიიჩნევს, იეიტსის კრებულის გამოგზავნა თუ „გამოჩენა“ საქართველოში, სტაინბეკის სტუმრობამდე, წინდაწინ ქმნიდა იმ განწყობას, რომელიც მწერლის ჩამოსვლას კიდევ უფრო უნდა გაეღვივებინა. იეიტსი ირლანდიელი პოეტი იყო, ირლანდიასა და საქართველოს კი მსგავსი ისტორიული ბედისწერა გააჩნდათ. ეს იყო დიდი, გრანდიოზული გეგმის ერთი, თუმცა საკმაოდ მნიშვნელოვანი დეტალი: ამერიკა საბჭოთა კავშირის დაშლას გეგმავდა და, როგორც ჩანს, კონკრეტული დავალებით გზავნიდა ამერიკელ ნობელიანტს საქართველოში. მკვლევარი ვახტანგ ამაღლობელი ასკვნის: სტაინბეკის საქართველოში ჩამოსვლა უნდა განვიხილოთ „ცივი ომის“ მდგომარეობაში მყოფი ორი დიდი ქვეყნის – ამერიკისა და სსრკ-ის – ურთიერთობის კონტექსტში. ამ შეხვედრებს, გარდა კულტურული ურთიერთობისა, პოლიტიკური დატვირთვაც ჰქონდაო. საინტერესოა ვახტანგ ჭელიძის მოგონებაც, რომელშიც აღწერილია სტაინბეკთან შეხვედრის ის მომენტი, როცა მწერალი შეფარულად ანუგეშებს (თუ აგულიანებს) პატარა ერის წარმომადგენლებს, ახლა სხვა დროა, სხვა ეპოქაში ვცხოვრობთ, დიდი სახელმწიფოები გაუწევენ მცირერიცხოვან ერებს მფარველობას და ამერიკა განსაცდელში არ მიგატოვებთო!

ფოტო ჯონ სტაინბეკის ავტოგრაფით ვახტანგ ჭელიძის ოჯახის არქივიდან. მარცხნიდან: სერგი ჭილაია, ელენ სკოტი, ნიკო ყიასაშვილი, ჯონ სტაინბეკი და ვახტანგ ჭელიძე. ვაკის პარკი. 1963 წელი.

***

ხუთი ფიზიკოსი, რომელთა შესახებაც ქვევით მოგითხრობთ, სავარაუდოდ მე-20 საუკუნის 50-80-იან წლებში იმყოფებოდა საქართველოში. საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში მყოფ ქვეყანაში ნობელის პრემიის ლაურეატი რუსი ფიზიკოსების ვიზიტები და მათი საქმიანი კავშირი ქართველ კოლეგებთან უჩვეულო სულაც არ იყო. ამის გამო გაჭირდა ზუსტი თარიღების დადგენაც.

ლევ ლანდაუ (1962 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ფიზიკის დარგში)

ლანდაუს ნობელის პრემია თხევადი ჰელიუმის პიონერული თეორიების შექმნისათვის მაშინ მიენიჭა, როცა ავტოავარიის შემდეგ სიკვდილს სასწაულებრივად გადარჩენილი საავადმყოფოში იწვა. დიდი ფიზიკოსი სამწუხაროდ შემოქმედებით სამეცნიერო მუშაობას ვეღარ დაუბრუნდა. მანამდე კი ის საქართველოში არაერთხელ ყოფილა, სტუმრობდა თბილისს, სოხუმს, სვანეთს… ნამყოფია სოხუმის ფიზიკა-ტექნიკის ინსტიტუში. მეგობრობდა და სამეცნიერო კონტაქტები ჰქონდა ქართველ ფიზიკოსებთან: ელეფთერ ანდრონიკაშვილთან (ლენინგრადის პოლიტექნიკურ ინსტიტუტში იგი მისი სტუდენტი ყოფილა), ვაგან მამასახლისოვთან, მათე მირიანაშვილთან, დიმიტრი ღოღობერიძესთან, ხოლო გივი ხუციშვილს, როგორც დოქტორანტს, ხელმძღვანელობდა კიდეც.

პეტრე კაპიცა (1978 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ფიზიკის დარგში)

ფიზიკოსი-ექსპერიმენტატორი პეტრე კაპიცას სახელი ლამის სიცოცხლეშივე ლეგენდად იქცა, ნობელის პრემიამ კი რატომღაც დაიგვიანა. სტოკჰოლმში ის მაშინ აღიარეს, როცა უკვე ოთხმოცდაოთხი წლისა იყო. ჯილდო მას მიენიჭა დაბალი ტემპერატურების ფიზიკაში ფუნდამენტური გამოგონებისა და აღმოჩენისათვის, რომელიც მან ნობელამდე 30 წლით ადრე გააკეთა.

კაპიცას მრავალ ქართველ ფიზიკოსთან ჰქონდა ურთიერთობა. როგორც პროფესორი ვახტანგ პარკაძე იგონებს, კაპიცა წერილობით კონსულტაციებს აგზავნიდა თბილისში, როცა ელეფთერ ანდრონიკაშვილის ხელმძღვანელობით იქმნებოდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის

ფიზიკის ფაკულტეტის კრიოგენური ლაბორატორია.

ნიკოლაი ბასოვი და ალექსანდრ პროხოროვი (1964 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატები ფიზიკის დარგში)

1964 წელს რუსმა ფიზიკოსებმა – ბასოვმა და პროხოროვმა ნობელის პრემიის ნახევარი გაინაწილეს, ხოლო ამერიკელ ჩარლზ ტაუნსს ნობელის პრემიის მეორე ნახევარი ერგო. ჯილდო ფიზიკოსებმა დაიმსახურეს ფუნდამენტური შრომებისათვის კვანტურ ელექტრონიკაში, რომელთა საშუალებით შესაძლებელი გახდა მაზერებისა და ლაზერების შექმნა.

ნიკოლაი ბასოვი და ალექსანდრ პროხოროვი პერიოდულად ესწრებოდნენ სამეცნიერო კონფერენციებს თბილისში, სოხუმსა და ბათუმში.

მარცხნიდან: ალექსანდრ პროხოროვი, ჩარლზ ტაუნსი და ნიკოლაი ბასოვი. მოსკოვის ლებედევის სახელობის ფიზიკის ინსტიტუტი, სადაც რუსმა ფიზიკოსებმა კოლეგას თავიანთი ლაბორატორია დაათვალიერებინეს.

ჟორეს ალფიოროვი (2000 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ფიზიკის დარგში)

რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის ვიცე-პრეზიდენტმა, ამერიკის მეცნიერებათა ნაციონალური აკადემიის უცხოელმა წევრმა ჟორეს ალფიოროვმა ნობელის პრემია მიიღო ინფორმაციული და კომუნიკაციური ტექნოლოგიების სფეროში ფუნდამენტური გამოკვლევებისათვის. არჩეულია საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის უცხოელ წევრად. ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტმა კი მას საპატიო დოქტორის სტატუსი მიანიჭა.

ალფიოროვი მეგობრობდა პროფესორ რაფიელ ჩიქოვანთან, რომელსაც არაერთხელ სწვევია ბათუმში. პირველი ცოლისაგან, რომელიც თბილისელი იყო, ფიზიკოსს ქალიშვილი ჰყავს.

***

კიდევ რომელი ნობელის პრემიის ლაურეატი ეწვია საქართვლოს 60-იან და მომდევნო წლებში, წერილის მეორე ნაწილში შეიტყობთ.

თავიდანვე ვაცხადებ – ამ სტატიის მიზანი ის არ არის, რომ მასწავლებლებმა თავიანთ საგანში ბევრად მეტი საკითხი ისწავლონ პროფესიული განვითარების კურსებსა თუ საგამოცდოდ მოსამზადებელ ტრენინგებზე, ვიდრე ამჟამად იციან და იყენებენ. ჩემი მიზანი ის გახლავთ, რომ მოსწავლეებმა უკეთესად ისწავლონ, მაგრამ ამისთვის საჭიროა, მასწავლებლებმა ხელი შეუწყონ მოსწავლეებს აღიჭურვონ შესაფერისი კომპეტენციებითა და სწავლის გამოცდილებით. სწორედ ამიტომ ვეხები საკითხს მასწავლებლის იმ საგნობრივი ცოდნის შესახებ, რომელიც მას საგნის სწავლებისთვის სჭირდება.

როგორი საგნობრივი ცოდნა უფრო წაადგება მასწავლებელს დასახული მიზნის მიღწევაში: ის, რომელსაც მოსწავლე ეუფლება (მაგალითად, მათემატიკა საშუალო სკოლის ფარგლებში)? ის, რომელსაც ამ საგნის აკადემიური მკვლევარი ფლობს (მაგალითად, მეცნიერი-მათემატიკოსი)? ის, რომელსაც იყენებს მომიჯნავე საგნის სპეციალისტი ამ საგნიდან (მაგალითად, ინჟენრის ან ეკონომისტის მათემატიკური ცოდნა)? იქნებ რაიმე სხვა ცოდნაც არსებობს, რომელიც სპეციფიკურია მასწავლებლისთვის და არ მოეთხოვებათ სხვა  პროფესიის წარმომადგენლებს?

თუ ამ საკითხებს მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლებისა და სწავლის პოზიციიდან შევხედავთ, დავინახავთ, რომ საყოველთაოა პრინციპი: საგნის ცოდნა მისი სწავლებისთვის ნიშნავს იმის ცოდნას, თუ როგორ წარმოიქმნება, განივრცობა, ღრმავდება, შეკავშირდება და ვითარდება საგნობრივი სასწავლო შინაარსი მისი შესწავლის პროცესში. ეს იმას ნიშნავს, რომ, როგორც ჯონ დიუი ამბობდა საუკუნეზე მეტი ხნის წინ, სწავლებისთვის განკუთვნილი ცოდნა ორგანიზებული უნდა იყოს როგორც ლოგიკურად, ასევე ფსიქოლოგიურადაც: უნდა ჩანდეს, როგორ შეიძლება დასტრუქტურდეს და დაუკავშირდეს ერთმანეთს იდეები ცოდნის ამ სფეროში, როგორ განეფინება ისინი დროში მოსწავლეების ზრდისა და მომწიფების კვალობაზე.

სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საგნობრივი ცოდნის მზა დიდებული შენობის აგებულებისა და შემადგენელი ელემენტების ზუსტი და სრული აღწერილობის ცოდნა საკმარისი არ არის მისი სწავლებისთვის, რადგან ამ აღწერილობის გადაცემით მოსწავლე ვერც სრულ შენობას და ვერც მის ცალკეულ ფრაგმენტებს ვერ ააგებს თავის თავში. შენობის მისთვის განკუთვნილი, ასაკობრივად შესაფერისი ნაწილის კონსტრუირებისთვის მას სჭირდება ასაგები მასალა (მაგალითად, წინარე ცოდნა), კონსტრუირების გამოცდილება (მაგალითად, წინარე ცოდნაზე სააზროვნო მოქმედებების შესრულების წარმატებული მცდელობის შედეგად შერჩეული ნაბიჯები სწორი თანმიმდევრობით) და მის ენაზე, მისი აზროვნების თავისებურებების შესაბამისად დასახული მკაფიო მიზანი (მაგალითად, სპეციალურად შერჩეული, გამოწვევის შემცველი, მაგრამ დაძლევადი დავალება, რომელიც შეაძლებინებს, აქტუალური განვითარების ზონიდან უახლოესი განვითარების ზონაში გადაინაცვლოს).

კონსტრუირების დროს მოსწავლე დაუშვებს შეცდომებს და ეს გამოცდილების მიღების თანმხლები გარდაუვალი პროცესია, მაგრამ ამ შეცდომების დანახვა და მათი მყისიერად აღკვეთა შენების მომდევნო ეტაპებზე შესაძლოა თვითონ ვერც შეძლოს. მაშასადამე, მასწავლებელი მხოლოდ კი არ უნდა აცნობიერებდეს ყოველი საკითხის აგება-ათვისებისთვის საჭირო წინარე ცოდნას, არამედ უნდა ფლობდეს კიდეც ყველა მოსალოდნელი ტიპური შეცდომის ნუსხას მოცემულ სასწავლო საკითხთან დაკავშირებით, ჰქონდეს მათზე სწორი რეაგირების ოსტატობა, ფლობდეს ხარაჩოების შეშველების გზით პრობლემის დაძლევის სტრატეგიებს და ხარვეზების გათვალისწინებით შემდგომი სწავლების წარმართვის კომპეტენციას. მასწავლებელმა უნდა მისცეს მოსწავლეს მისი თავისებურებების გათვალისწინებით შედგენილი შესაფერისი დავალებები, პრობლემის წარმოშობისთანავე ისე დააკვალიანოს, რომ აღმოუფხვრელი ხარვეზები არ დაუტოვოს და ოპტიმალური ტრაექტორიით წაიყვანოს მისი განვითარების პროცესი.

რაკი მასწავლებელი ერთ შეგირდთან კი არ მუშაობს, არამედ ერთდროულად ბევრ ერთმანეთისგან განსხვავებულ მოსწავლეს ამეცადინებს, მან საგნობრივი სასწავლო შინაარსის იდეები მრავალი ფორმით უნდა წარმოაჩინოს, მრავალნაირად გახსნას საკითხი, შეარჩიოს ცნების (მოსწავლეებისთვის) ყველაზე შესაფერისი განსაზღვრება, მოიყვანოს ეფექტური მაგალითები ცნების მნიშვნელოვნების ხაზგასმისთვის, დააკავშიროს ცნება სხვა ცნებებთან იმავე საგანსა თუ მომიჯნავე საგნებში, მოიხმოს საყოფაცხოვრებო სიტუაციები, სადაც ცნება ნაყოფიერად გამოიყენება.

მასწავლებელმა უნდა შეამოწმოს და შეაფასოს მოსწავლის კომპეტენცია და მისცეს მას კონსტრუქციული უკუკავშირი, რომლის შედეგადაც მოსწავლე უფრო მიზანდასახულად იმუშავებს კომპეტენციების დახვეწაზე სავსებით განსაზღვრული, კონკრეტული მიმართულებით, ხოლო მასწავლებელი შეძლებს მისი პროგრესის და წარმატების გაზომვას. ამისთვის მან ზუსტად და სრულად უნდა ამოიცნოს კომპეტენციის დაუფლების დამადასტურებელი მტკიცებულებები, რომლებიც წარმოდგენილია მოსწავლის ნამუშევარში, მათ საფუძველზე ერთმანეთისგან გამიჯნოს დავალების შესრულების არსებითად განსხვავებული დონეები.

ზემოთ ჩამოთვილი კომპეტენციები თან საგნობრივია და თან პედაგოგიური, ეს არის ერთგვარი საგნობრივ-მეთოდოლოგიური ცოდნა, რომელიც მხოლოდ საგნის მასწავლებელს მოეთხოვება და არა ნებისმიერი სხვა სპეციალობის პროფესიონალს, რომელიც მოცემულ დისციპლინაში აწარმოებს კვლევას ან იყენებს მის იდეებს ყოველდღიური რუტინული სამუშაოის შესრულებისას.

ეს საგნობრივ-მეთოდოლოგიური ცოდნა ყველა საგანში სპეციფიკურია და თან შერწყმულია ბავშვთან მასწავლებლის ურთიერთქმედების თავისებურებებთან. ამიტომ, მაგალითად, მათემატიკის მასწავლებელმა მათემატიკა ცოტა უკეთესად მაინც უნდა იცოდეს, ვიდრე მის მოსწავლეებს მოეთხოვებათ, მაგრამ ბევრად მეტიც რომ იცოდეს, ეს მაინც არ არის საკმარისი იმისთვის, რომ ბავშვებს ასწავლოს. საჭიროა, მას მოსწავლეებისთვის განკუთვნილი მათემატიკის ფარგლებში მაინც შეეძლოს ყველა იმ პედაგოგიურ-მათემატიკური მოქმედების შესრულება, რომლებზეც ზემოთ გვქონდა საუბარი.

შესაძლებელია თუ არა, მასწავლებელს ვასწავლოთ ყველა საჭირო პედაგოგიური თუ ფსიქოლოგიური და სოციოლოგიური დისციპლინა და შემდეგ მან თავად მოახდინოს მიღებული ცოდნა-გამოცდილების პროეცირება რომელიმე სასწავლო საგანზე? ანუ თავად მიხვდეს და გამოიყენოს საგნობრივ-მეთოდოლოგიური ცოდნა, რომელზეც ზემოთ ვსაუბრობდით? ერთეულ შემთხვევებში, ალბათ კი, მაგრამ არა მაშინ, როდესაც საქმე მასწავლებელთა მთელ 60 000-იან კორპუსს ეხება. ამჟამად მოქმედ მასწავლებელთა აბსოლუტურმა უმრავლესობამ სპეციალური საგნობრივ-მეთოდოლოგიური მომზადება უნდა გაიაროს ზუსტად ისევე, როგორც გადიან ცალკე საგნობრივ და ცალკე პედაგოგიურ თუ ფსიქოსოციოლოგიურ მომზადებას.

მასწავლებელთა ე.წ. ზოგადი პედაგოგიური უნარები წმინდა სახით არ არსებობს – საკლასო მენეჯმენტიც კი საგნობრივად ძალიან სპეციფიკურია და მას მშობლიური ენისა და ლიტერატურის გაკვეთილებიდან ავტომატურად, უცვლელი სახით ვერ გადმოვიტანთ სოციალურ-პოლიტიკურ დისციპლინებში, მით უმეტეს – ბუნებისმეტყველებასა და მათემატიკაში. არსებობს მასწავლებელთა საგნობრივ-მეთოდოლოგიური უნარები, რომელთა დასაუფლებლად ოთხივე სახეობის ცოდნაა საჭირო – ზოგადი პედაგოგიურიც, ფსიქოსოციოლოგიურიც, „წმინდად“ ანუ აკადემიურად საგნობრივიც და პედაგოგიურ-საგნობრივიც.

მაგალითს კვლავ მათემატიკის სწავლებისთვის მოვიყვანთ (Deborah Loewenberg Ball, Mark Hoover Thames, Geoffrey Phelps, Content Knowledge for Teaching, Journal of Teacher Education 59 (2008) 389–407.). მათემატიკის სწავლებისთვის საჭირო მათემატიკური ცოდნის არეებია:

1. ზოგადი საგნობრივი ცოდნა – სწავლებისგან განსხვავებულ ვითარებებში გამოყენებადი მათემატიკური ცოდნა და უნარ-ჩვევები. მაგალითად, ორი რიცხვის ქვეშმიწერით გამრავლების ალგორითმი;
2. სპეციალიზებული საგნობრივი ცოდნა – სწავლებისთვის სპეციფიკური/უნიკალური მათემატიკური ცოდნა და უნარ-ჩვევები. მაგალითად, როგორ არის დაკავშირებული ორი რიცხვის ქვეშმიწერით გამრავლების ალგორითმი რიცხვების ჩაწერის პოზიციურ სისტემასა და გამრავლების განრიგებადობის თვისებასთან; ან კიდევ, ჯუფთებადობის თვისების სწავლების დროს მოცემული თვისების საჭიროების წარმოსაჩენად უფრო შესაფერისია (387+950)+50 მაგალითის მოყვანა და არა (387+950)+5;
3. საგნობრივი თვალსაწიერის შემქმნელი ცოდნა – იმის ცოდნა, თუ როგორ არის დაკავშირებული სასწავლო მათემატიკური საკითხები კურიკულუმის სხვა საკითხებთან. მაგალითად, როგორ უკავშირდება ორი რიცხვის ქვეშმიწერით გამრავლების ალგორითმი ორი მრავალწევრის გამრავლებას;
4. საგნობრივი შინაარსისა და მოსწავლეების მიმართების ცოდნა – ეს არის ცოდნა, რომელშიც კომბინირებულია მოსწავლეების სააზროვნო თავისებურებებისა და მათემატიკის ცოდნა, რომლის საფუძველზე მასწავლებელი წინასწარ განჭვრეტს, რას გაიფიქრებენ მოსწავლეები და რა იქნება მათთვის დამაბნეველი. მაგალითად, ცოდნა იმისა, რომ ორი რიცხვის ქვეშმიწერით გამრავლების დროს მოსწავლეებმა მოსალოდნელია შეცდომა დაუშვან მეორე საშუალედო შესაკრების ერთი თანრიგით მარცხნივ წანაცვლებასთან დაკავშირებით; ან დავალებაში „იპოვეთ ტოლობის უცნობი წევრი 5+7 = ?+8“ ცოდნა იმისა, რომ პასუხები 12 ან 20 მოსალოდნელია მაღალი ალბათობით, რადგან ტოლობის ნიშანს მოსწავლეები აღიქვამენ მოქმედების, ამ შემთხვევაში – შეკრების, შესრულების სიგნალად;
5. საგნობრივი შინაარსისა და კურიკულუმის ცოდნა – მოსწავლეთა განათლების მოცემულ ეტაპზე გამოსადეგი სასწავლო მასალებისა და რესურსების ცოდნა და მათი ისეთი მახასიათებლების გაცნობიერება, რომელთა საფუძველზეც შეიძლება შეირჩეს კონკრეტულ ვითარებაში სასარგებლო თუ შეუფერებელი რესურსები. მაგალითად, იმის ცოდნა, თუ რომელი სასწავლო მასალებია ხელმისაწვდომი ორი რიცხვის ქვეშმიწერით გამრავლების სწავლება/სწავლისთვის, როგორ მეთოდოლოგიურ მიდგომებს ეფუძნება ეს მასალები და რამდენად ეფექტურია ისინი.

სწავლებისთვის საჭირო მინიმალური/აუცილებელი საგნობრივი ცოდნის გარკვევის პრობლემის არასაკმარისი თუ არაჯეროვანი გააზრების შედეგია საგნობრივი კომპეტენციების დამადასტურებელ გამოცდებზე მასწავლებლების და უფრო მეტად საერთაშორისო თუ სახელმწიფო შეფასებებში მოსწავლეთა უაღრესად დაბალი შედეგები. ცხადია, რომ მასწავლებელთა საუნივერსიტეტო მომზადებისა თუ პროფესიული განვითარების საბაზო საგნობრივი პროგრამები ზუსტად და სრულად უნდა ასახავდეს გონივრულ მიდგომებს მასწავლებელთა საგნობრივი კომპეტენციების განვითარებაში. კურიკულუმების, სილაბუსების, მოდულებისა თუ სესიებისთვის თვალის ერთი გადავლებაც საკმარისია, რომ გაგვიჩნდეს ეჭვი: არსებობს კი ეს გონივრული მიდგომები მკაფიოდ ფორმულირებული სახით? და თუ არსებობს, იციან მათ შესახებ მასწავლებელთა საწყისი მომზადებისა და კვალიფიკაციის ამაღლების მესვეურებმა, პროფესორებმა, ექსპერტებმა და ტრენერებმა? მასწავლებელთა საგნობრივი სტანდარტები და საგამოცდო პროგრამები ხომ არ არის გადასასინჯი? ეგებ ამ დოკუმენტებშია ძაღლის თავი დამარხული; მაშინ რას ვერჩით მათ, ვინც ამ საფუძველმდები დოკუმენტების შესაბამისად ამეცადინებს მომავალ თუ მოქმედ მასწავლებლებს და ატარებს მათ გამოცდებს? და პირიქით, თუ მასწავლებელთა საგნობრივ სტანდარტებსა და საგამოცდო პროგრამებში ყველაფერი რიგზეა, მაშინ რატომ არ იღებენ შესაბამის ზომებს მასწავლებელთა საწყისი მომზადებისა და კვალიფიკაციის ამაღლების მესვეურები, პროფესორები, ექსპერტები და ტრენერები თავიანთი პროგრამების გასაუმჯობესებლად?

აქ მოკლედ აღვნიშნავთ, რომ მასწავლებლის საგნობრივი სტანდარტები აშკარად დასახვეწია, თუნდაც ეროვნული სასწავლო გეგმის განახლებული ვერსიის ძალაში შესვლასთან დაკავშირებით, თუმცა მოქმედი რედაქციაც შეიცავს აქცენტებს მასწავლებლის საგნობრივი ცოდნის იმ ელემენტებზე, რომლებზეც ზემოთ გავამახვილეთ ყურადღება. ყოველდღიურ პედაგოგიურ პრაქტიკაში მათი იმპლემენტაციის მხრივ კი აღსანიშნავია საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტის მიერ გაწეული ძალისხმევა და „მილენიუმის“ პროექტის ფარგლებში მასწავლებლებისთვის ჩატარებული საგნობრივ-მეთოდოლოგიური ტრენინგები. ეს მხოლოდ კარგი დასაწყისია სწორ გზაზე სამოძრაოდ; მას განმტკიცება, განვრცობა და გაძლიერება ჭირდება, თანაც დაუყოვნებლივ და მთელი ქვეყნის, სასკოლო განათლების ყველა საფეხურისა და ყველას საგნის მასშტაბით.

მსოფლიოში ფართოდ გავრცელებული ენის ფარდობითობის თეორიის თანახმად, ენა ადამინთა აზროვნების ტიპს განაპირობებს. მნიშვნელობათა სოციალური სტერეოტიპები, რომლებიც ჩვენი მსოფლხედვის საფუძველია, სწორედ ენის მეშვეობით იქმნება. ენა ბავშვობიდანვე სამყაროს ხედვისა და მისი სტრუქტურირების განსაკუთრებულ ხერხებს გვიყალიბებს. ეჭვგარეშეა, შთაბეჭდილებათა „კალეიდოსკოპურ დინებაში“ პოზიტიური ენით სამყაროც პოზიტიურად ტრანსფორმირდება. ამიტომ უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, თუ ადრეული ასაკიდანვე რა ემოციურ-ენობრივ კატეგორიებს ვაზიარებთ ან ვიზიარებთ, როგორ მივმართავთ მათ ერთმანეთისა და, განსაკუთრებით, მომავალი თაობებისკენ.

პოზიტიური ენა პოზიტიური განწყობის, ნებელობისა და ქცევის წინაპირობაა. პოზიტიურ ქცევას შედეგიც პოზიტიური მოჰყვება ხოლმე.   მართალია, მრუმე ყოფიერება არცთუ ხშირად გვანებივრებს დადებითი ენერგიებით, მაგრამ ემპათიის და სიმპათიის წყალობით, ენა, როგორც  „ყოფიერების სახლი[1]“ მაშინვე დადებითი გრძნობებითა და დამოკიდებულებებით გვავსებს ხოლმე. იგი იმთავითვე გვთავაზობს  „კარგის პრიმიტივით“ განპირობებულ ემოციურ კატეგორიებს და გამოყენებისთანავე გვიჩვენებს მათ უპირატესობას. ემოციურ კატეგორიებში ამჯერად თავაზიან ფორმებს, საალერსო ლექსიკას ან ამ ლექსიკის მაწარმოებელ აფიქსებს მოვიაზრებთ, რომლებიც უნივერსალურია მცირედი გამონაკლისებით.

ქართულში არაერთი საალერსო აფიქსი[2] მოიპოვება, რომელთა მწარმოებლური მისია, სამწუხაროდ, თანამედროვე მეტყველებაში განილევა და მათი ადგილი უვარგისი, აგრესიული, სკაბრეზული ლექსიკისთვის თავისუფლდება. სამწუხაროდ, საალერსო ლექსიკა, ისევე, როგორც თავაზიანო ფორმები, რომლებითაც საქართველოში ხშირად უცნობებიც კი ერთმანეთს მიმართავდნენ – „გაგიმარჯოს“ (პასუხი „გამარჯობა“-ზე), „თქვენი ჭირიმე“, „გეთაყვა“,  „ძვირფასო“, „ჩემო კეთილო“, „ჩემო ძმისწულო/დისწულო“, „შვილო“, „დედი“, „მამი“ „ოქრო“… – დღეს არცთუ ხშირად გაისმის და, უმრავლეს შემთხვევაში, პირველადი მნიშვნელობისგან დაცლილია. მიხეილ ქვლივიძე წერდა: უცხოელები ‘გენაცვალე’-ს იმიტომ ვერ თარგმნიან, რომ ამ სიტყვის შესაფერი განცდა არ გააჩნიათ, თორემ იმათი ენა ქართულზე ნაკლები როდიაო. განა დღეს ამ გრძნობა-განცდით სავსე „გენაცვალე“-ს ხშირად გავიგონებთ?!

იქნებ ამდენი მანკიერება ერში ენის დაბინძურების გამო დაგვიგროვდა?! იქნებ დროა, სიმპათიის ენა შთავაგონოთ ყველას, განსაკუთრებით კი მომავალ თაობებს, რათა მათში დადებით გრძნობებსა და დამოკიდებულებებს დავუდოთ ბინა?!

კეთილი სიტყვები კეთილ გრძნობებს წარმოშობს, ეს უკანასკნელი კი – კეთილ საქციელს. თუმცა პოზიტიური გრძნობების გადაცემა სიტყვების გარეშე,  სხეულის ენით – ღიმილით, შეხებით, თავის დაკვრით, ხელის ჩამორთმევითაცაა შესაძლებელი. მასწავლებლის ამგვარი ჟესტი ბავშვებს ძალიან მოსწონთ, თავს ამაღლებულად და მოტივირებულად გრძნობენ. თუმცა მათ არანაკლებ სიამოვნებთ შექება და კომპლიმენტები.

მიჩნეულია, რომ კომპლიმენტების სახით დადებითი დამოკიდებულების გამოხატვა სასარგებლო და სასიცოცხლოდ აუცილებელი უნარია, რადგან როდესაც საქმიან პარტნიორებს და, მით უფრო, ბავშვებს ვაქებთ, ჩვენ ვეხმარებით მათ, იგრძნონ თავი მნიშვნელოვნად სხვის თვალში და ვქმნით საქმიანი კონტაქტის კეთილგანწყობილ ატმოსფეროს. ახლობლებისთვის კომპლიმენტის თქმით კი კიდევ უფრო ვამტკიცებთ ახლო ურთიერთობებს.

მგონი, რუსთველის აფორიზმი – „რასაცა გასცემ, შენია, რას – არა, დაკარგულია“, – ისე არაფერს ერგება, როგორც დადებითი ენერგიის გაცემის ხელოვნებას. აკი მარკ ტვენიც ამბობდა: საკუთარი თავის გამხნევების ყველაზე კარგი გზა სხვისი გამხნევებააო. ჩვენი თანამოსაუბრის, მით უფრო, უმცროსი მეგობრების კეთილგანწყობა ჩვენი მოტივაციის წინაპირობაა, რადგან მათგან ხშირად იმაზე მეტი გვიბრუნდება უკან, ვიდრე მოველით.

თუმცა უნდა გვახსოვდეს, რომ თუ კონსტრუქციული შეფასება ადამიანის მოქმედებათა ღირებულების აღიარებაა, შექება პიროვნების ღირებულების აღიარებაა. ამ დროს პირველად აუცილებლად უნდა გამოვხატოთ დადებითი დამოკიდებულება. ამის შემდეგ დავაკონკრეტოთ, რა მოგვეწონა და დავასაბუთოთ – რატომ. ყოველ ადამიანს სურს, მოისმინოს საკუთარი თავის შესახებ რაიმე კონკრეტული, რადგან სწორედ შექების კონკრეტულობა აძლევს შესაძლებლობას, იგრძნოს მისი ობიექტურობა და ბუნებრიობა. ამდენად, არა უბრალოდ: „შენ კარგი ბიჭი/გოგონა ხარ!“, არამედ – „კარგად ნასწავლი მასალით ბევრად უკეთ შეძელი ესეს დაწერა“, არა უბრალოდ: „ჭკვიანი ხარ!“, არამედ – „ვაჰ, როგორ შეძელი ასეთი დავალების ასე სწრაფად და ხარისხიანად შესრულება?!“…. მიგვითითებენ, რომ კომპლიმენტის ჩამოყალიბებისას მეტი ყურადღება უნდა მივაქციოთ  მცირედ შესამჩნევ დეტალებს და თვისებებს. გარეგანი თვისებებზე  ხაზგასმით ბევრად ნაკლებ შთაბეჭდილებას ვახდენთ, ვიდრე როდესაც აღვნიშნავთ ბავშვის, პიროვნების სულიერ თვისებებს.

შექება სასიამოვნოა, როდესაც:

• რეალობას შეესაბამება. ადამიანებს სჯერათ მხოლოდ არგუმენტირებული შექების. სხვა შემთხვევაში შეიძლება ეგონოთ, რომ გამორჩენის მიზნით ვაქებთ.
• შეესაბამება იმას, რასაც აფასებს თავის თავში მოზარდი თუ ზრდასრული. დანარჩენი შინაგანად უარიყოფა.
• კომპეტენტური, ავტორიტეტული ადამიანისგან გაისმის; ისეთებიც არსებობენ, ვინც ხშირად პედაგოგსაც კი აკრიტიკებს, რა უფლებით მაქებს ან განმსჯისო.
• მასში არ არის ორმაგი აზრი და მხოლოდ დადებით თვისებებს ეხება. მაგალითად: „კარგი ნაშრომია, ყოჩაღ! დედას კარგად უშრომია!“
• არ მოსდევს კრიტიკა. მაგალითად: „ნიჭიერი, მაგრამ ზარმაცი ხარ.“
• კომპლიმენტს თან არ უნდა ახლდეს ჭკუის სწავლება.
• არ ახლავს რეკომენდაციები და ამ თვისების
  გაუმჯობესების პრაქტიკული რჩევები. ეს უკუკავშირის თემაა.

უნდა ითქვას, რომ კეთილგანწყობა თითქმის ყველასთვის მისასალმებელია. უფრო მეტიც, გვირჩევენ, რაც შეიძლება ხშირად შევაქოთ, რადგან ეს მოტივაციას მნიშვნლოვნად ზრდის. მართებული შექების სარგებელი ის არის, რომ დავანახოთ სხვებს მათი ქცევების ეფექტურობა; ვაჩვენოთ, რომ არსებობს ვიღაც, ვინც ყურადღებას აქცევს და, რომ ვინტერესდებით მათი საქმიანობით. ამდენად, შექება და კეთილგანწყობა მოღვაწეობის ყველა დარგში ერთნაირად სასარგებლოა.

გარდა ამისა, არსებობს თვალსაზრისები, რომლებიც სასკოლო თუ არასასკოლო ცხოვრებაში აუცილებლად უნდა  გავითვალისწინოთ. „შექებით დასჯა“ – ასე ჰქვია ალფიე  კონის (Alfie Kohn) 1993 წლით დათარიღებულ შესანიშნავ წიგნს, რომელშიც ავტორი აჩვენებს, რომ შექებით ადამიანების დასჯაც კი შესაძლებელია, თუკი არ ვფლობთ იმ სტრატეგიებს, რაც ეფექტური და უვნებელი შექებისთვის აუცილებლად უნდა გამოვიყენოთ.    წიგნში თავები ეძღვნება შექების პრობლემის საკითხებს.   ერთ-ერთი საფრთხისშემცველი მაგალითი შეიძლება იყოს  მარტივი ამოცანის/დავალების შესრულების გამო შექება. ასეთ დროს მოზარდს/ადამიანს უმტკიცდება განცდა, რომ მას მხოლოდ მცირედი მოეთხოვება. „ეს აშკარად ის არის, რაც მომეთხოვება…“, – ფიქრობს იგი. მეორე მაგალითში ავტორი გვიხსნის,  თუ როგორ შეიძლება ჩაახშოს საღ აზრს მოკლებულმა შექებამ სწავლისა თუ კვლევის ჟინი და საკითხებისადმი კონცენტრირება. სამაგიეროდ, აკადემიური წარმატების მისაღწევად შრომის პროცესში შექება ბევრად უკეთესად „მუშაობს“, ვიდრე „ცრუ“ შექებანი. კაროლ დვეკი (Carol Dweck)  საუბრობს ფიქსირებული, მდგრადი და მზარდი აზროვნების შესახებ. ბავშვები, ფიქსირებული აზროვნებით, მიიჩნევენ, რომ გონებრივი შესაძლებლობას, ინტელექტს, ჭკუას მეტნაკლებად სიმყარე ახასიათებს და მათი ბევრად შეცვლა შეუძლებელია, მაგრამ ბავშვები, მზარდი გონებრივი შესაძლებლობებით მიიჩნევენ, რომ ინტელექტის განვითარება შესაძლებელია. ასეთებს მიღწევები ძალისხმევის დამსახურებად ესახებათ.

რა თქმა უნდა, მზარდი აზროვნება ბავრად მიმზიდველია. მაგრამ როგორ შეიძლება ბავშვებში მისი განვითარება და რა ადგილი აქვს ამ საქმეში შექებას? საქმიანი შექებით ჩვენ ბავშვს ვეხმარებით მისი ძალისხმევის ან სტრატეგიების შეფასებაში:

• „კარგად გიმუშავნია!“ ან
• „ამის მისაღწევად კარგი სტრატეგია უნდა გამოიყენო“.

მაგრამ თუ ვეტყვით, „კარგად გიმუშავნია, ძალიან ჭკვიანი ბიჭი/გოგო ხარ!“ მათში შინაგანი ხარისხის განცდას დავაფიქსირებთ, ასე კი იფიქრებენ, რომ კარგები არიან და  რომ სესაცვლელი არაფერი აქვთ.

ეფექტური შექებისთვის ალფიე კონი Alfie Kohn (1993) გვთავაზობს რჩევებს, რომლებითაც შექების საფრთხისშემცველი შედეგის რისკები განილევა:

1. აქციეთ შექება რამდენადაც შეიძლება სპეციფიკურად.
2. აიცილეთ სიყალბე
3. შექებისას არ შეადაროთ.

მთავარია, დავიცვათ აკურატულობა, რეალისტურობა და კონსტრუქციულობა[3]. არსებობს  შეკითხვით შექების ტიპები. მაგალითად:

„შენს მუშაობაში ყველაზე უფრო თანატოლები რას აფასებენ?“ – ამ შეკითხვის უპირატესობა ადამიანის გააქტიურებაა. ნაცვლად იმისა, რომ იმათ იფიქრონ: „ეს დიდი ვერაფერია“, მათ დავეხმარებით გავააზრებინოთ,  როგორ შეძლო ეს: „მართლაც როგორ შევძელი? მოდი, აბა ვნახო…“.

სასარგებლო რესურსები:

1. Cohen, G. L., & Steele, C. M. (2002). A barrier of mistrust: How negative stereotypes affect cross-race mentoring. In J. Aronson (Ed.), Improving academic achievement: Impact of psychological factors on education (pp. 303-328). San Diego: Academic Press.
2. Dweck, C. (2002). Messages that motivate: How praise molds students’ beliefs, motivation, and performance (in surprising ways). In Aronson, J. (Ed.), Improving academic achievement: Impact of psychological factors on education (pp. 37-60). San Diego, CA: Academic Press.
3. Dweck, C. (2006). Mindset, the new psychology of success. Random House.
4. Kohn, A. 1993. Punished by Rewards: the Trouble with Gold Stars, Incentive Plans, A’s. Praise and Other Bribe. s. New York: Houghton Mifflin
5. https://www.amazon.com/Mindset-Psychology-Success-Carol-Dweck/dp/1400062756
6. https://www.managementsite.com/507/learning-to-compliment-effectively-.aspx

[1] როგორც ჰაიდეგერი უწოდებდა ენას.

[2] -უკა, -უნა, -ინა, -ილო, -იკო…

[3] https://www.gingerich.net/

საგაკვეთილო დაკვირვება, გარე დაკვირვება, სამოდელო გაკვეთილი – ეს ის მოთხოვნებია, რომელიც დღეს ყველას აინტერესებს. ჩემი საქმიანობიდან გამომდინარე საქართველოს სხვადასხვა მხარეში მიხდება პედაგოგებთან შეხვედრა. როგორი მრავალფეროვანიცაა ჩემი მოგზაურობა, პრობლემებიც  ასეთივე მრავალფეროვანებით ხასიათდება. განსაკუთრებით მცირე კონტიგენტიანი სკოლების პედაგოგები წუხან. ჯგუფური მუშაობის გაგონებაზე მწარედ ეღიმებათ. არადა, ჯგუფური მუშაობის მიზანი, ხომ მოსწავლის პიროვნული და თანამშრომლობითი სოციალური უნარების ჩამოყალიბება, შემეცნებითი და კომუნიკაციური უნარების განვითარებაა. მცირე კონტიგენტიანი სკოლის პედაგოგებს გაკვეთილის გეგმას შევპირდი. გთავაზობთ ჩემს მიერ ჩატარებულ ჩვეულებრივ სამუშაო გაკვეთილს, რომლის გამოყენება საგაკვეთილო დაკვირვებისთვისაც შეიძლება.

თუ კლასში 2 ან 3 მოსწავლეა, მაშინ ჯგუფებს დავალებას ეტაპობრივად ვუნაწილებთ. მართალია, სრულყოფილი ჯგუფი ვერ შეიქმნება, მაგრამ მთავარია, რომ მოსწავლეები დამოუკიდებლად შეასრულებენ დავალებებს, იფიქრობენ, იმსჯელებენ და თავად მიიღებენ გადაწყვეტილებას.

გთავაზობთ მე-8 კლასის 2 გაკვეთილის სამოქმედო გეგმას.  პირველ გაკვეთილზე მოხდება ქვეყნების დაჯგუფება და მინი დისკუსია, მეორე გაკვეთილზე კი ახალი კრიტერიუმების შერჩევა.

თემა: განვითარებული და განვითარებადი მსოფლიო.

მიზანი:  მოსწავლემ უნდა შეძლოს მსოფლიოში რეგიონების გამოყოფის პრინციპები და ქვეყნების კლასიფიკაციის მნიშვნელოვანი კრიტერიუმების დახასიათება.

გეო.VIII. 9. მოსწავლეს შეუძლია დაახასიათოს მსოფლიოში რეგიონების გამოყოფის პრინციპები და ქვეყნების კლასიფიკაციის მნიშვნელოვანი კრიტერიუმები.

შედეგი თვალსაჩინოა, თუ მოსწავლე:

• აკვირდება ქვეყნების ჩრდილოეთად და სამხრეთად დაყოფის (ეკონომიკური განვითარების დონის მაჩვენებელ) რუკას და ცხრილში ქვეყნებს განვითარების დონის მიხედვით აჯგუფებს;
• ილუსტრაციების ანალიზის საფუძველზე შეიმუშავებს ქვეყნის განვითარების დონის მაჩვენებელ საკუთარ კრიტერიუმებს (სამუშაო ადგილები, სავაჭრო ობიექტები, საშუალო ხელფასი, ტრანსპორტი, საცხოვრებელი) და გამოთქვამს მოსაზრებებს;

აქტივობა №1.  გეოგრაფიულ საშუალებებზე მუშაობა.

მიზანი: მოსწავლემ უნდა დააჯგუფოს ქვეყნები მოცემული კრიტერიუმების მიხედვით.

მასწავლებელი მოსწავლეებს აჩვენებს ქვეყნების (მშპ-ის საერთო მოცულობის ან მშპ 1 სულ მოსახლეზე) რუკებს და სთხოვს, დააჯგუფონ ცხრილში ქვეყნები განვითარების დონის მიხედვით;

შემდეგ მასწავლებელი მოსწავლეებს სთავაზობს სახელმძღვანელოში მოცემულ გაერო-ის მიერ შემუშავებული კრიტერიუმების ჩამონათვალს და სთხოვს მათ, რომ ეს ქვეყნები დააჯგუფონ ახალ ცხრილში:

აქტივობა № 2. მინიდისკუსია.

მასწავლებელი სვამს სადისკუსიო კითხვას:

1. როგორ გგონიათ, რის საფუძველზე იქნა შერჩეული ის კრიტერიუმები, რომელთა მიხედვითაც ხდება ქვეყნის განვითარების დონის განსაზღვრა?
2. რატომ უწოდებენ ამ კრიტერიუმებს ადამიანის განვითარების ინდექსს?

აქტივობა N 3. შეჯამება.

დისკუსიის შეჯამებისთვის მოსწავლეები აკეთებენ SWOT ანალიზს.

მეორე გაკვეთილი.

მიზანი: მოსწავლემ უნდა დაახასიათოს მსოფლიოს განვითარებული და განვითარებადი ქვეყნები. შეიმუშაოს ქვეყნის განვითარების დონის მაჩვენებლის საკუთარი კრიტერიუმი და არგუმენტირებულად (მინიმუმ 2 არგუმენტი) დაასაბუთოს საკუთარი პოზიცია.

აქტივობა № 4. როლური თამაში.

მოსწავლემ უნდა დაახასიათოს მსოფლიოს განვითარებული და განვითარებადი ქვეყნები. ჯგუფებმა ტექსტისა და რუკების გამოყენებით უნდა წარმოაჩინონ ამ ორი ტიპის ქვეყნების თავისებურებები და განსხვავებები.

პირველი ეტაპი: მასწავლებელი მოსწავლეებს უცხადებს, რომ ისინი არიან ქვეყნების განვითარების შემსწავლელი ორგანიზაციის წევრები და ყოფს მათ ჯგუფებად.

1. 1. განვითარებადი ქვეყნების შემსწავლელი ჯგუფები (3 ჯგუფი);
2. მოსწავლეებმა უნდა „შეიმუშაონ“ საკუთარი კრიტერიუმები, რომლებსაც საჭიროდ მიიჩნევენ ქვეყნის განვითარების დონის დასადგენად და დაასაბუთონ საკუთარი პოზიცია.
3. 3. ექსპერტთა ჯგუფი, რომელშიც შედიან ევროკავშირის, გაერო-ისა და ნატო-ის წარმომადგენლები.

ტექსტი. ტერმინში განვითარებადი მოიაზრება ისეთი ქვეყნები, სადაც შედარებით დაბალია ცხოვრების დონე, განუვითარებელია ინდუსტრიული ბაზა და ჰუმანური განვითარების ინდექსი (HDI) საშუალო ან დაბალია. ტერმინმა ხმარებიდან განდევნა შედარებით ადრინდელი, ცივი ომის პერიოდში გამოყენებული ტერმინი – „მესამე მსოფლიო“, რომელმაც დროთა განმავლობაში ნეგატიური ასოციაცია შეიძინა.

განვითარება მოიცავს თანამედროვე ინფრასტრუქტურას (ფიზიკურსა და ინსტიტუციურს); ასევე, დაბალი დამატებითი ღირებულების სექტორებიდან, როგორიცაა სოფლის მეურნეობა და ბუნებრივი რესურსების წარმოება, უფრო მაღალტექნოლოგიურ და ინტელექტუალურ სფეროებზე გადანაცვლებას. განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკა ემყარება მუდმივ, თვითუზრუნველყოფად ეკონომიკურ ზრდასა და ცხოვრების მაღალ დონეს. თუმცა „განვითარებად ქვეყნად“ მსოფლიოს ყველა ნაკლებად განვითარებული ქვეყნის მოხსენიება მიზანშეწონილი არ არის: ზოგიერთი ღარიბი ქვეყანა საკუთარ ეკონომიკურ სიტუაციას ვერ აუმჯობესებს, პირიქით, ხანგრძლივ ეკონომიკურ კრიზისს განიცდის.

რუკა: ჰუმანური განვითარების ინდექსი

მსოფლიოს ფერადი რუკა ჰუმანური განვითარების ინდექსის მიხედვით.  მწვანე ფერით აღნიშნულია ქვეყნები, სადაც ჰუმანური განვითარების მაჩვენებელი მაღალია, ყვითელი/ნარინჯისფერი მიუთითებს საშუალო ჰუმანურ განვითარებაზე, ხოლო წითელი – დაბალ ჰუმანურ განვითარებაზე.

აქტივობა N 5. დისკუსია.

მოსწავლემ უნდა შეძლოს ჩამოთვლილი კრიტერიუმებიდან ოპტიმალური ვარიანტების შერჩევა.

დისკუსიის შედეგად შესაძლებელია საერთო კრიტერიუმების დადგენა და გაერო-ში წარსადგენი პროექტის დაგეგმვა და მომზადება.

პრეზენტაცია:

ჯგუფები წარმოადგენენ ნამუშევარს და მსჯელობენ მოცემული დავალების შესახებ. ექსპერტთა ჯგუფის წევრებს აქვთ უფლება, ჩაეძიონ კითხვებს და რეკომენდაციები მისცენ მოპასუხეებს. ჯგუფებმა უნდა ახსნან და დაამტკიცონ, რამდენად ზუსტად განსაზღვრავს მათ მიერ შერჩეული კრიტერიუმები ქვეყნის განვითარების დონეს.

მოსწავლეს ევალება, მოიფიქროს რამდენიმე კრიტერიუმი, სხვადასხვა პარამეტრის მიხედვით შეარჩიოს ერთი და  დაასაბუთოს, რატომ მიანიჭა აღნიშნულ კრიტერიუმს უპირატესობა, რით არის ის მნიშვნელოვანი.

შეფასება: განმავითარებელი და განმსაზღვრელი.

შეფასების რუბრიკა.