„ადამიანო, შენს წინა ვარ, თუ რამეს ეძებ, ადამიანო, შენს წინა ვარ, მიყვარხარ, მიცან!”

წელიწადის ერთადერთი დღე – 31 იანვარი არ უყვარს  – ირინე ონიანს. ამ დღეს მისი უმცროსი და, მხატვარი, პოეტი ესმა ონიანი გარდაიცვალა. ირინე ესმა ონიანის სახლის მასპინძელია. თუკი ვინმე აღმაშენებელის გამზირზე იმ შენობას ჩაუვლის, სადაც გახუნებულ შინდისფერ მარმარილოს ბარელიეფს ესმა ონიანის სახელი აწერია, შეუძლია შეჰყვეს ამ სახელს სადარბაზოში, ავიდეს ბოლო სართულზე და ესტუმროს დეიდა ირინეს, რომელიც ყოველდღე ისედაც სტუმარს ელოდება; გულშემატკივარს,  ესმას შემოქმედების თაყვანისმცემელს ელოდება და არის ამ მოლოდინში ვეებერთელა ტკივილიც და სიცოცხლით სავსე იმედიც!..

უცნაური ბედის შემოქმედია ესმა ონიანი. მისი რანგის ხელოვანს ალბათ, გაცილებით მეტი ყურადღება და დაფასება უნდა ჰქონოდა სიცოცხლეშიც და მერეც, თუმცა გარემოს (საზოგადოებას, კოლეგებს) დიდად არც არასდროს გაუნებივრებია. თითქოს ცხოვრებამ საგანგებოდ იმომჭირნევა მისი ამქვეყნიური „პატივი“, რათა მთლიანად ჩაძირულიყო ესმა ონიანი თავისი უკიდეგანო და ღვთაებრივი მარტოობის ბრწყინვალებაში და სრულყოფილად მიძღვნოდა შემოქმედებას – მის დედოფლურ ხვედრს, ნიჭს, ბოლოს კი, თავად ქცეულიყო თავისივე პოეზიად და მხატვრობად, როგორც ყველა ჭეშმარიტი რჩეული…

ხოლო მან, ვინც ასეთ სულებს ირჩევს ხოლმე თავისი ნების გამოსახატად, კარგად იცოდა, რა თიხაც იყო ესმა ონიანი – სამეფო ძღვენი, დიდი სული, რომელმაც უხმაუროდ და ღირსეულად დაიუნჯა ღვთაებრივი ჩანაფიქრი. ასეთ ხელოვანებს ვერც იჩერებს ხოლმე წუთისოფელი, თავის ბლანტ შრეებზე, ისინი მუდმივად სადღაც შორს არიან, ძალიან შორს, სხვაგან და თან ყველაზე ახლოს – ადამიანთან.

„მალტე ლაურიდს ბრიგეს ჩანაწერებში”, რაინერ მარია რილკე თავის პერსონაჟს, 28 წლის ყმაწვილს ასეთ რამეს ათქმევინებს: „მე ვსწავლობ ხედვას. არ ვიცი, რა არის ამის მიზეზი, რომ ყველაფერი უფრო ღრმად იჭრება ჩემში და იმ ადგილას აღარ ჩერდება, სადაც ადრე წყდებოდა ხოლმე. რაღაც შინაგანი სამყარო აღმოვიჩინე, რომლის შესახებ არაფერი ვიცოდი წინათ”.

მალტე ბრიგემ ეს ყოველივე საკუთარ თავში, პარიზში მოგზაურობისას აღმოაჩინა. რილკეს ეს ერთადერთი რომანიც აღმოჩენის, ხედვის სასწაულს ეძღვნება. არ ვიცი, ვისთან როგორ და როდის, მაგრამ, როცა ესმა ონიანს ვკითხულობ, მტკიცედ მგონია, რომ ნებისმიერ მის წამკითხველში, კითხვის და ხედვის „გახსნის” წამი ერთმანეთს დაემთხვევა. ესმას პოეზია იქცევა იმ ღვთაებრივ მომენტად, როცა ადამიანმა ხედვა უნდა დაიწყოს.

რადგან, თავად ესმას პოეზიაა ამ ღვთაებრივი წამის – ადამიანში გულის, იგივე უფლის თვალის ახელის შეყოვნება. გამუდმივება. თავადაა ეს პოეზია ამ ამაღლებულიდან განცდილი და დანახული სამყარო. ხილული სინამდვილე – უცხო, მაგრამ მშობლიური, თავისთავადი.

ეს სიტყვაც „ნამდვილი”, ესმა ონიანის საყვარელი სიტყვაა და „დიდის”, „ჭეშმარიტის”, „გენიალურის” ნაცვლად მხოლოდ მას იშველიებს. შესაბამისად, ჩვენ „დიდ პოეზიაზე” კი არა, ნამდვილ პოეზიაზე ვსაუბრობთ.

როდის გავიცანი ესმა ონიანი?

მახსოვს ნახატები. უფრო სწორედ, რამდენიმე პორტრეტი – დედის, დის, საკუთარი, გურამ რჩეულიშვილის. მახსოვს ფერები და ის, რომ ამ ფერებმა ჩემს ცხადშიც გადმოინაცვლეს – მთელი ცა და ცისქვეშეთი ბროწეულისფრად ღუოდა, სულშიც სამუდამოდ ჩამელექა, როგორც კაბაზე გადაქცეული ღვინის ღრუბელი… მახსოვს, სადღაც ეწერა ესმა ონიანის მეგობრობაზე ჩემს ორ უსაყვარლეს მწერალთან – გურამ რჩეულიშვილთან და ერლომ ახვლედიანთან. სახელებიც კი, უცნაურად მჟღერი შეარქვა თურმე მათ და ასე, ერთმანეთში მონათლულები ცხოვრობდნენ. მერე კი, საკუთარ ისტორიაშიც გახაზა წამი, სამუდამო სამანი, მიჯნა, რომლის აქეთაც „ესმას ესმა”. საკუთარ სახელში ზმნის სიმძიმით ჩაკირული ეს მისტერია მისივე ბედისწერად იქცა.

დიახ, ესმა.

ლაღობდა კიდეც თავისი სახელის მისტიკური ევფონიით:

„ეს იყო ვინმე ქალი ესმაო,

სუყველაფერზე ასე ამბობდა:

ეს მე ვიციო, ეს მე მესმაო”.

ადამიანს ალბათ ყველაზე უფრო, თავისი მგრძნობელობა აახლოებს ჭეშმარიტებასთან. ეს მგრძნობელობა, ცხადია, შემოქმედში კიდევ უფრო გაძლიერებულია. ზოგჯერ კი, ისეთი მძლავრიც, რომ კლდეს გახეთქავს თავისი გულისშემძვრელი სიფაქიზით. რილკეს რომანის პერსონაჟი ვახსენე, მისი ხედვის მთავარი მიზეზიც სწორედ უკიდურესად გაფაქიზებული მგრძნობელობაა; მდგომარეობა, რომელიც მთლიანობაში განაჭვრეტინებს მას სამყაროს. განაჭვრეტინებს როგორც ჭეშმარიტ ხელოვანს. პოეტს. ესმა ონიანის ლექსები მგრძნობელობის უმაღლეს რეგისტრშია შესრულებული. განცდის სინატიფე, სიღრმე და სიკამკამე ერთდროულად, საბედისწერო იერს სძენს და მთლიანად ლექსი კი ისე იკითხება, როგორც ხელისგულზე დაყურსული ნაღმი, ან როგორც ნოტიო ტოტზე აბერილი ქერქი – კვირტის გადმოსკდომამდე.

„და ჩემი მკლავების თეთრი ერთობა

ახლა ეჩვენებათ თრობად და სიკვდილად,

ასე ვისახებით ახლა ამ განფენით,

ჩემ მიერ სახებით შეკრულნი ირგვლივად”.

აქ ყველა დაბადებას განსაკუთრებული ელვარება ახლავს. განუზომელი, ღვთაებრივი დღესასწაული:

„ენის ბაღნარში ფშუოდნენ უკვე ფარშავანგები,

აღარ ჰქონდა შეუკვეცავს საყრდენი მყარი –

და დანის პირზე ბასრად აინთო ნამდვილი სიტყვა,

და ტყვიასავით დაიტენა სისხლის მზეთა გამოსასხმელად”.

ამ ლექსს „თავისუფლების მკაცრი საკანი” ჰქვია. პატარა, სულ რამდენიმე სტრიქონიანი ლექსია, მაგრამ ეპოსის სივრცე და ჰორიზონტი აქვს. სათაურშივე – ანტითეზის სიმძიმე – სად თავისუფლება და სად მისივე საკანი. მთელი ლექსი კი პარადოქსითაა გაჟღენთილი, ისევე, როგორც ესმა ონიანის პოეზია და აზროვნება.

შემოქმედის თავისუფლება – ენის, გნებავთ სიცოცხლის საკნითაა შემოზღუდული; მსხვერპლშეწირვის სისხლიან მზეს ბაღნარში მფშვინავი ფარშავანგების სიმშვიდე აცხრობს; ის ნამდვილი, ის მარადიული სიტყვა – შემოქმედის სულის ნაყოფი – დანის პირზე ანთია და საბედისწეროდ ელვარებს… ყოველივეს კი ერთი თვალი ჭვრეტს. ის, ვინც „არც როს ინებებს უღირს შვილთა გამოსარჩლებას – მწიფე შავით ნთქავს, ფარვა-საკმარით”.

უღირსთათვის არცაა ალაგი თავისუფლების მკაცრ საკანში.

ეს ანტინომიური სივრცეც – თავისუფლების საკანი – უკეთეს მსაზღვრელად მესახება იმ სივრცის აღსაწერადაც, რასაც ესმა ონიანის ლექსის კომპოზიცია, არქიტექტონიკა ჰქვია. მისი ლექსები იმდენად მონოლითური, მყარი, შეკრულია, რომ მკითხველს მთლიანობაში „ეძლევა” შესაგრძნობად და აღსაქმელად. თავადაც წერს ამის შესახებ: „თქვენ მე ვერ მიპოვით ბზარს (როდესაც მე დარწმუნებული ვაკონკრეტებ სათქმელს), ვერსაიდან შემომეღვრებით, ისეა აგებული ჩემი სათქმელის რაობა, ვერ მიეწებებით, მიემატებით, ვერ შეიჭრებით, ვერ პოულობთ ნაწიბურებს, რომელიც მისი გადახსნის საშუალებას მოგცემდათ”.

ესმა ონიანის პოეზიაში ეპოსის სული იძვრის. არამხოლოდ მითოსური სიუჟეტების, ინტერპრეტირებული ანდრეზების, დრამატული ეპიზოდების გამო. არამედ სათქმელის არქიტექტონიკაშიც ეპიკოსის ოსტატობა მჟღავნდება, ლექსის მხატვრული იდეის გადაწყვეტაშიც. ეს პოეზია ერთდროულად ძველიცაა და უახლესიც, ანუ, მარადიული. ნებისმიერი ქვეყნის ეპოსს დაამშვენებდა მისი ლექსები „დალი კლდეში მშობიარობს”, „მოღალატე ცოლის ამბავი”, „დედის დედა და უპოვარი ეფემია მეზობელი სოფლიდან”. ეს მძლავრი ეპიკურობა, ესმა ონიანის შემოქმედების მთავარი ბუნების – მთლიანობის, მონოლითურობის მიზეზი მგონია. ამ პოეზიაში ერთმანეთისგან გაუმიჯნავია სიცოცხლისა და სიკვდილის საიდუმლოებანი, თანაბარი მხურვალებითაა განცდილი დღისა და ღამის, ანუ მზისა და სიზმრის მისტერია. აქ ერთმანეთს ისე ენაცვლება თუნდაც შავი და წითელი, რომ მათი შინაგანი კონტრასტი საერთო დასაბამის, პირველ-ფერის არსებობას ადასტურებს.

ეპიკური, მტკიცე, შესაძლოა ოდნავ მკაცრიც კი, თუმცა ამომავალი მზის დიდებულებით სავსე შინაარსი ესმა ონიანის პოეზიაში მისმა სვანურმა წარმოშობამაც განაპირობა. ამ პოეზიას მზის სადიდებელი მუსიკა ახლავს. ხან სვანეთის მთებივით მძიმედ, ვეება აკორდებით მოზანზარებს (ეს სიტყვაც „ზანზარი”, ესმას საყვარელ სიტყვათა მწკრივიდანაა.), დუმილის პაუზებად კი, სქელი და მფშვინავი ნისლები წვება, ხან კლდეთა თავზე მოწმენდილი ცის სიკამკამე აქვს, მკაფიოდ გესმის, ბატკნის ეჟვნებივით როგორ წკრიალებენ ვარსკვლავები. ასეთი მოტივითაც გემღერება:

„მე – შთამომავალი შთამომავალთა,

როგორც მსხვერპლთა, ისე აფთართა,

ვარ წაგოზილი ერთ-ერთი გვარით –

მზის გვირგვინში ამომავალთა,

სისასტიკით შავად მართალთა,

მართლიდან კეთილ გამომავალთა,

გაშიშვლებული შუბლის გვირგვინით

წითელ გვირგვინში ამომავალთა,

შავი ღაზლით მაქვს შუბლი გაკრული

მე, შთამომავალს შთამომავალთა” (შთამომავალი”)

და, ასედაც:

„ამოვიწევთ ქვებიდან,

ამოვიშლით მხრებს,

ამართულებს ზევიდან

დაგვეცემა მზე.

მზე.

ვდგავართ ფეხებგამდგარი,

ემძიმება კლდეს,

თეძოჩაწურულები

თვითონ ვგავართ ქვებს,

მიშვერილებს ცისაკენ,

მიბჯენილებს მზეს”. (სვანების სიმღერა მზეზე).

არ ვიცი, რამდენად მნიშვნელოვანია დიდი შემოქმედისთვის დროის, ეპოქის კონტექსტი. ისტორიულ გამოცდილებას ამაზე სხვადასხვა მოსაზრება აქვს. არ ვიცი, რამდენად აუცილებელია საუკუნეთა შემდგომ იმის გააზრება, თუ რა ეპოქაში, რა კონკრეტული სახელმწიფო თუ საზოგადოებრივი ფორმაციის ჟამს დაიწერა „ილიადა” ან „ვეფხისტყაოსანი” და, რა თავისებურებები განაპირობა ვიქტორიანულმა ინგლისმა შექსპირის შემოქმედებაში. მარადისობის უშველებელ ტილოზე ხომ ყოველი დრო ხანდახან ძალიან პირობითია და, როცა ყველაფერი ქრება, მტვერდება, მხოლოდ მარადიული მშვენიერებანი რჩება, როგორც მთის წვერზე ამართული ბაზილიკები… და მაინც, ადამიანურ სამყაროში, რახან ყველანი თავისუფლების საკანში გავჩნდით, ეპოქაც ჩვენ-ჩვენი გვერგო. შესაბამისად, სრული პორტრეტის წარმოსაჩენად, ეპოქის ფონი ალბათ უპრიანია.

ამ შემთხვევაში კი, ესმა ონიანი, თავისი შემოქმედებით, პიროვნული ისტორიით, თავისუფლების მძლავრი განცდით – აბსოლუტურად ამოვარდნილია თავისივე ეპოქის ფონიდან. კომუნიზმისა და მასთან დაკავშირებული უამრავი უკეთურობის პირობებში, სტერეოტიპული, შიშიან-კომპლექსებიანი აზროვნების ჩარჩოებში, ღვთისგან დაცლილი სულიერების შემზარავ ჭრიალში, ესმა წარმოუდგენლად სუფთა, თვითმყოფად, ღვთიურ ხმას გამოსცემდა. მისი მხატვრობა და პოეზია, მისი ესეისტიკა, იყო რაღაც ახალი, ჯერ აქამდე არგანცდილი და არნანახი მშვენიერება. ეს ქალი აზროვნებდა მოელვარე პარადოქსებით, „გაუთიშავი გონებით”, როგორც თავად იტყოდა; სამყაროს ჭვრეტდა რენესანსულ, მსუყე, თავბრუდამხვევად სურნელოვან ფერებში, თითქოს ვიღაცას მასში, მის ეპოქაში, მთელს სააქაოში, ძალიან მოშივდა და ამ დიდი, საყოველთაო სულიერი შიმშილის დამპურებლად გაჩნდა მისი შემოქმედებაც. აინტერესებდა თემები, რომლებსაც უფრთხოდნენ და ერიდებოდნენ – სიკვდილ-სიცოცხლის, ღვთაების, ზეცის, ბოლოს და ბოლოს, ადამიანის! მისთვის ადამიანის ბედი იყო მთავარი სავალალოც და სალხინებელიც, ადამიანს იწვევდა თავის უკიდეგანო მარტოობაში, მას უხმობდა. მისი პოეტური იერი, მისი სულის მდგომარეობა ჯვარცმის მისტერია იყო, იდგა ეპოქისა და მარადისობის მიჯნაზე, მკლავებგაშლილი და უშიშრად ამბობდა: „მაჭედებდნენ როცა ლურსმანს ძვალში ჭახუნით, მივიწყებული ამოინთხა ჩემში მაშინვე, გული გამრთელდა სიყვარულით, გადანაპრული”… ის მეტყველებდა უცნაური ენით. უცნაური ინტონაციით, თითქოს შეძლო და დუმილი თარგმნა. თითქოს დუმილის გლუვ, თეთრ კედელს სულის იარაღით მიადგა და სიტყვებად გამოტეხა, გამოთალა.

რაც  უნდა ცრუთა და ბრიყვთა ასპარეზი იყოს ეს დედამიწა, რაც  უნდა ყალბთა და უსახურთა – სამყაროს ღვთის დიდი თვალი დაჰყურებს და ამ უამრავს ისევ ის ერთი წამი გადაწონის, ერთი მშვენიერი, მაღალი წამი, როცა ნამდვილი მკითხველი ნამდვილ პოეზიას ეზიარება.

როცა ეს წამი იმ თვალს მკითხველშიც აახელს.

ესმა ონიანის პოეზია ამ წამის მარადისობად იქცა.

31 იანვრის იებს კი ვინმე აუცილებლად მიუტანს – ირინე ონიანს, ესმას ერთადერთ დას და ჭირისუფალს, ვინმე, ვისაც ესმის ესმას ძახილი, სიკვდილის მერეც და სამუდამოდ, ესმის, უყვარს და მხნევდება ამით.

თავიდანვე უნდა ვთქვათ, რომ ღვინის შენახვისთვის საუკეთესო პირობები მიწისქვეშა მარანშია, მაგრამ ასეთი პირობები ყველა ღვინის მოყვარულს არ გააჩნია. პირველ რიგში, უნდა გავერკვეთ, რა პერიოდით აპირებთ ღვინის შენახვას სახლში. თუკი თქვენი ღვინის მარაგი რამდენიმე კვირაზე ან თვეზეა გათვლილი, ღვინის შენახვა დიდ სირთულეს არ წარმოადგენს. ამ შემთხვევაში ყველაზე მნიშვნელოვანია, ღვინო მოარიდოთ სიცხესა და სინათლეს და რამდენადაც შესაძლებელია, გრილი ადგილი მოუძებნოთ. გაცილებით რთულია რამდენიმე წლით ღვინის შენახვა, რადგან თქვენ უკვე ნამდვილად დაგჭირდებათ კარგი სარდაფი ან სპეციალური ღვინის მაცივარი, სადაც ღვინო მომწიფდება და დაცული იქნება სიცხის, სინათლისა და რყევისგან. არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება ღვინის გადაცივება. ამ დროს სასმელში შეუქცევადი ცვლილებები მიმდინარეობს: წყალი იყინება, გამოცალკევებული ორგანული მასა კი ფსკერზე ილექება. ტემპერატურის მკვეთრი ცვლილებები ძალიან ვნებს ღვინოს. ოპტიმალური ტემპერატურა 15-16°С -ია. თუმცა უფრო მაღალი ტემპერატურაც დასაშვებია.

იმის გარდა, რომ საჭიროა რეგულარული დაბალი ტემპერატურა, სარდაფი საკმაოდ ნოტიოც უნდა იყოს. იმ შემთხვევაში, თუ ტენიანობა დაბალია (60-80%-ზე ნაკლები), საცობი შეიძლება გამოშრეს, რაც ბოთლში ჰაერის შეპარვას და, შესაბამისად, ღვინის დაჟანგვას გამოიწვევს. ამიტომ იდეალურია, თუ სარდაფს მიწის იატაკი ექნება და არა ბეტონის ან ქვის, რადგან მიწა ბუნებრივ ტენიანობას ინარჩუნებს. მშრალ შენობაში საცობი შრება და ჰერმეტულობას კარგავს, ნესტიანში კი სოკო და ობი უჩნდება. დამღუპველია არა მხოლოდ ტემპერატურული რეჟიმის ხანგრძლივი დარღვევა (რაც უფრო ცხელა, მით სწრაფად „ბერდება” ღვინო), არამედ ტემპერატურის მცირეხნიანი ცვალებადობაც (მნიშვნელობა არა აქვს, მატებაა თუ კლება). 7 გრადუსზე მეტით რყევა საკოლექციო ღვინისთვის ნამდვილი კატასტროფაა: ე.წ. „თერმული შოკის” შემდეგ მისი შველა შეუძლებელია. ბუკეტი ნადგურდება და რჩება საშუალოსტატიკური მშრალი ღვინო, რომელიც არც ცუდია, არც კარგი, უფრო მეორადი შეიძლება ეწოდოს.

ძალზე მნიშვნელოვანია ბოთლების შენახვა ჰორიზონტალურ მდგომარეობაში. ასე ღვინო უკეთ სუნთქავს და საცობიც არ შრება. შესაძლოა, უცნაურად მოგეჩვენოთ, მაგრამ ნებისმიერი უცხო სურნელი ადვილად აღწევს მჭიდროდ დახურულ ჭურჭელშიც კი. ამიტომ ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ შენობა, სადაც სასმელია მოთავსებული, კარგად ნიავდებოდეს. თუ სარდაფში ღვინოსთან ერთად ბოსტნეული და ხორცი ინახება, ან ჩახუთული ჰაერია, ღვინოც შესაბამის გემოს შეიძენს, შესაძლოა, გაფუჭდეს კიდეც. აღარაფერს ვამბობ გარაჟებში ღვინის შენახვაზე, სადაც საბურავები, ბენზინი, მანქანის ზეთი და სხვ. ინახება.

კიდევ ერთი პირობაა სიბნელე. სინათლე უარყოფით ზეგავლენას ახდენს ღვინოზე. თაროებზე გადანაწილებისას თეთრი და ვარდისფერი ღვინოები, მათ შორის, ცქრიალაც, უკეთესია იატაკთან ახლოს მოვათავსოთ, სადაც მეტი სიგრილეა. კახური ტიპის ღვინოებს, ნახევრადტკბილსა და წითელ ღვინოებს კი შეგვიძლია თაროს შუაში ან უფრო ზემოთ მივუჩინოთ ადგილი. სიმშვიდე ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია. თუ თქვენი სახლის ახლოს რკინიგზა ან მეტრო გადის, ვიბრაცია სტელაჟებს შორის სპეციალური საფენით გაანეიტრალეთ.

უნდა გვახსოვდეს, რომ ღვინის რამდენიმე წლით შენახვას მხოლოდ მაშინ აქვს აზრი, როცა ღვინოს ამის პოტენციალი აქვს, დაავადებული არაა და ღვინის იმ ტიპს მიეკუთვნება, რომლის დაძველებაც მიზანშეწონილია. მაგალითისთვის, არანაირი აზრი არა აქვს, დიდხანს შევინახოთ 2-ლარიანი თეთრი ჩამოსასხმელი ღვინო, ან ქინძმარაული, ხვანჭკარა და ნახევრადტკბილი ცქრიალა ღვინო. დავარგებისთვის უფრო მაღალხარისხიანი, განსაკუთრებულ ადგილებში მოწეული ყურძნიდან დაყენებული ღვინოებია კარგი – თეთრიც და წითელიც. კარგად ძველდება კახურად, ქვევრში დაყენებული ღვინო და, რა თქმა უნდა, საფერავი, რომელსაც გამორჩეული პოტენციალი აქვს და წლების მანძილზე სულ უფრო იხვეწება და იცვლის ბუნებას. ცხადია, დასაძველებელი ღვინოების რიცხვი ამ ჩამონათვალით არ ამოიწურება.

არანაკლებ პირობებს საჭიროებს სასმელი საწარმოში, მაღაზიაში თუ სადისტრიბუციო ქსელში შენახვისას. სამწუხაროდ, ყველა მწარმოებელი ფირმა ვერ იცავს პირობებს, ხშირად მიმწოდებლებიც გულგრილად ეკიდებიან ამ საქმეს, რომ აღარაფერი ვთქვათ მაღაზიებზე. წარმოიდგინეთ მყიდველის მდგომარეობა, რომელიც ერთ ბოთლში 85 ან 100 ლარს იხდის, ღვინისგან რაღაც განსაკუთრებულ შთაბეჭდილებებს მოელის და ამ დროს აღმოჩნდება, რომ ეს ღმერთების სასმელი არაფრით განსხვავდება მისი მეზობლის პლასტმასის კასრში ჩაწურული ღვინისგან. ასეთ დროს ბევრი იღბალს, საკუთარ გამოუცდელობას ან ცუდ წელიწადს ადანაშაულებს, მაგრამ ისეთებიც არიან, ვინაც ყველაფერს ბედისწერას არ აბრალებს და საფუძვლიანად უღრმავდება პრობლემის არსს, სწავლობს ღვინის შენახვის პირობებს; იცის, როგორი იყო ღვინო ჩამოსხმისას, ერთი წლის შემდეგ; ინტერესდება იმით, თუ როგორ დამზადდა ღვინო და ზუსტად ხვდება, რისი ბრალი შეიძლება იყოს ღვინის გაფუჭება.

ალბათ გინახავთ ღვინის მაღაზიებში ან სუპერმარკეტებში ვერტიკალურად გამოფენილი ძვირფასი ღვინოები. ამ ვიტრინებში სინათლეცაა, სითბოც და ტენიანობაც, ერთი სიტყვით, ყველაფერი ის, რაც სასმელს არ უყვარს. თუ ამ საკითხის განხილვას მენეჯერთან შეეცდებით, შესაძლოა გიპასუხონ, რომ მათ მაღაზიაში ღვინო ისეთი სისწრაფით იყიდება, ხანგრძლივ შენახვაზე ლაპარაკიც ზედმეტია. შედარებით იაფფასიანის შემთხვევაში ეს ასეცაა, მაგრამ როცა საქმე ეხება 50-დან 100 ლარის ღირებულების და უფრო ძვირიან სასმელს, მსგავსი არგუმენტები სიმართლეს არ შეესაბამება. ასეთი ღვინოები მყიდველს საკმაოდ დიდხანს ელის.

– ყური დამიგდე, ჰეკი, ორ ბურთულას მოგცემ მაგაში. თუ გინდა პარასკევ ღამით ჩხრიალების დასაჭერადაც გაგყვები…

ჰეკლბერი ბარემ მკვდარ კატაშიც არ გაცვლიდა, მაგრამ იმ დღეს განსაკუთრებით კარგ ხასიათზე გახლდათ. მამამისი, მთელი კვირა შესრულდა, არ გამოჩენილა, თანაც ყური მოჰკრა, თითქოს მეთევზეებს სანაპიროზე მკვდარი ეპოვნათ.

– იცი რა, ეგებ თუთუნი მიშოვო, საუკუნეა არ დამიღეჭავს, ბოლო-ბოლო, შეფერდსონების წიგნების მთელი კარადა ეტევა აქ…

– მისმინე, ჰეკი, შენ მაინც არაფერში გჭირდება ეგ ყუთი, – საშინლად არ მინდოდა, ჩემი რეპუტაციის კაცს, თუთუნის მოსაპარად ბიძაჩემის ოთახში შეძრომა.

ჰეკლბერიმ ზარმაცად მოიხედა, ცოტაც გაწყდა – გულგრილ სტვენას მოჰყვებოდა და გზას გაუდგებოდა.

– ჯანდაბას, იყოს ეგრე, ოღონდ ახლავე მომეცი.

მესამე დღეს მთელი კლასის დასანახად ჯოხი ოცდაათჯერ დამკრეს, დამაფიცეს, რომ ამ საშინელ, ლუციფერის ყუთს არასდროს გავეკარებოდი, ხოლო სახლში რომ მივბრუნდი, დეიდა პოლიმ ისე ხმამაღლა მიყვირა, რომ… გამომეღვიძა.

რა საშინელი სიზმარი იყო. რაღაც რომ გაწვალებს, ჩაგყვება და ეგ არის. წინა დღეს მეგობრებს შევხვდი, ვსაუბრობდით და სხვათა შორის, ისიც მითხრეს, რომ არსებობს შეუცვლელი ფენომენები, მათ შორის ბეჭდური წიგნი და რომ მისი სუნი და ფურცელზე ხელის შეხების შეგრძნება განუმეორებელია და რომ ქინდლი… და რომ ქინდლი… და რომ ქინდლი და ა.შ.

მე მივუგე – ყველაფერი იცვლება, ადრე რაფსოდები იყვნენ, მერე ხბოს ტყავი გაშალეს, მერე ეშმაკის მანქანა ამუშავდა (გუტენბერგად უხმობდნენ), ახლა ეს არის – ელექტრონული ფორმატი, მერე ის იქნება – ჯერ არ ვიცი. და საერთოდაც – შევარბილე ტონი – რა უშლის ხელს მათ თანაცხოვრებას, ვისაც რა უნდა, იმას იყიდის და წაიკითხავს.

ხოლო მათ თავი გაიქნიეს და ერთხმად თქვეს გულში: „საწყალობელ იქმნა უბადრუკი გიორგი, რამეთუ უვარ-ჰყო ჭეშმარიტი ღმერთი და აღიარა ატროშანი და შეერთო იგი უღმრთოთა”.

ხოლო მე წამოვედი და გზაზე ვფიქრობდი, გაივლის კიდევ ასიოდ წელი და კედელთან… კედელთან კი არა, სადმე მდგარი ჩემი (შენი, მისი) შვილიშვილი ეტყვის ვინმეს, რომ არსებობს შეუცვლელი ფენომენები, მათ შორის ქინდლი და რომ მისი სუნი და ეკრანზე ხელის შეხების შეგრძნება განუმეორებელია…

კი, ასე იქნება… ვიხუმრებ ვულგარულად: ერთადერთი რაც შეიცვლება, საპირფარეშოს ქაღალდის კრიზისის დროს, ქინდლის ვერ დავეყრდნობით… ანუ „ტუალეტის ქინდლები” (ალბათ) არ იარსებებს.

ჰოდა, ახლა როცა გამეღვიძა, ერთხანს ვფიქრობდი. მერე გავბრაზდი, გავბრაზდი და ჯანდაბას სახეაწითლებული მასწავლებელი და მოქირქილე კლასელები. ოცდაათ ჯოხსაც აიტანს კაცი.

– ყური დამიგდე, ჰეკი…

მოსწავლემ უნდა იცოდეს, რა უფლებები აქვს, რადგან მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეძლებს, განსაზღვროს, როგორ უნდა მოექცეს სხვა ადამიანი მას და როგორ უნდა მოექცეს ის სხვას.

ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების სწავლება მოსწავლეებისთვის უსაფრთხო გარემოს ქმნის. სწავლის პროცესში ისინი აკეთებენ აღმოჩენებს, აქვთ დისკუსიები, გამოწვევები, აყალიბებენ საკუთარ შეხედულებებსა და ღირებულებებს.

უფლებების ცოდნა და მათი პატივისცემა მოსწავლეს შესაძლებლობას აძლევს, იყოს ტოლერანტული, ებრძოლოს ცრურწმენებს. ეს საჭიროა, თუ გვსურს, ახალგაზრდებს ერთმანეთთან პოზიტიური დამოკიდებულებები და გახსნილი გონება ჰქონდეთ.

და თუ კარგად შეასწავლით ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, მოსწავლე მიღებულ ცოდნას გამოიყენებს საკლასო ოთახის გარეთ – დერეფნებში, სათამაშო მოედანზე, სახლში, საზოგადოებაში. უფლებებისა და თავისუფლებების სწავლება ეხმარება მასწავლებელსა და მის მოსწავლეს, შექმნან ჯანსაღი და სამართლიანი სასკოლო გარემო. შესაძლოა, უფლებების სწავლითა და გაცნობიერებით, სკოლაში ბულინგი და ძალადობა შემცირდეს კიდეც.

თუმცა, იმისთვის, რომ ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების სწავლების პროცესიდან სრული სარგებელი მივიღოთ, აუცილებელია სწავლება წარიმართოს ისეთ გარემოში, სადაც უფლებებსა და თავისუფლებებს პატივს სცემენ და იცავენ როგორც მოსწავლეები, ასევე მასწავლებლები და სკოლის ადმინისტრაცია. ადამიანის უფლებების დაცვისა და პატივისცემის კულტურის გარეშე, შესაძლოა, სწავლების პროცესი მოსწავლემ აღიქვას როგორც არარელევანტური, მეტიც, ჩათვალოს, რომ ეს ფარისევლობაა.

ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების სწავლებით, სკოლები და მასწავლებლები ასრულებენ თავიანთ სამართლებრივ ვალდებულებას, რაც განსაზღვრულია კანონმდებლობით. ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების სწავლება, როგორც ვალდებულება, გამომდინარეობს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციიდან, რომლის მიხედვითაც ყველა ინდივიდი და საზოგადოების ყველა ორგანო ისწრაფვის ისეთი განათლებისკენ, რომელიც მიზნად ისახავს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების პატივისცემის დამკვიდრებას. ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნების დოკუმენტის თანახმად კი, სკოლამ უნდა გამოუმუშაოს მოზარდს ადამიანის უფლებების დაცვისა და პიროვნების პატივისცემის უნარი, რომელსაც იგი გამოიყენებს საკუთარი და სხვისი თვითმყოფადობის შესანარჩუნებლად. მოზარდს უნდა შეეძლოს ადამიანის ძირითადი უფლებების შესახებ მიღებული თეორიული ცოდნის პრაქტიკაში გამოყენება და ამ პრინციპებით ცხოვრება.

დაბოლოს, მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებების სწავლება არ იყოს მექანიკური. მოსწავლემ ადამიანის საყოველთაო უფლებათა დეკლარაცია ან კონსტიტუცია კი არ უნდა ,,დაიზეპიროს”, არამედ იძულებული უნდა იყოს, იფიქროს, იმსჯელოს, განსაჯოს, როგორი იქნებოდა ამ უფლებების გარეშე მისი ცხოვრება. დაუსვით კითხვა, რას ნიშნავს პირადად მისთვის, რომ ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალი და კანონის წინაშე თანასწორია? პასუხიდან გამომდინარე, დავფიქრდეთ, რამდენად ეფექტიანად ვასწავლით ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებას.

„მიკროფონი“

მასწავლებელს „მიკროფონის“ ხერხის გამოყენებით შეუძლია გაკვეთილზე საშინაო დავალების შემოწმება, ძირითადი ცოდნის აქტივაცია, მოსწავლეთა მოტივირება ან გაკვეთილის შეჯამება. ეს ხერხი გამოიყენება იმისთვის, რომ გაკვეთილის პროცესში ჩაერთოს მონაწილეთა მაქსიმალური რაოდენობა; რომ გავიგოთ, თუ რამდენად დაინტერესდნენ მოსწავლეები მასალით და როგორ გაითავისეს ის.

როდის გამოვიყენოთ? მისი გამოყენება შეგიძლიათ გაკვეთილის დასაწყისში ან მის ბოლოს. ის ყველა მოსწავლეს აგრძნობინებს, რომ მათ შეუძლიათ გამოხატონ საკუთარი აზრი, ილაპარაკონ როგორც საკუთარ მიღწევებზე, ასევე წარუმატებლობებზე. მოსწავლეები რიგრიგობით პასუხობენ კითხვებს. სიტუაციის განსამუხტად, შეგიძლიათ გამოიყენოთ სათამაშო მიკროფონი ან ნებისმიერი ნივთი, რომელიც მიკროფონის მაგივრობას გასწევს. სასურველია, რომ ყველა მოსწავლეს ჰქონდეს საკუთარი მოსაზრების გამოთქმის საშუალება.

შეკითხვები შეგიძლიათ დაყოთ სირთულის მიხედვით. თავიდან ძლიერი მოსწავლეებით დაიწყოთ და შედარებით მარტივი კითხვებით ნელ-ნელა გადახვიდეთ სუსტ მოსწავლეებზე.  შეგიძლიათ კითხვა თითო რიგს მისცეთ. მიეცით ბავშვებს შესაძლებლობა თვითონ აირჩიონ სასაუბრო თემა.

რა კითხვები დავუსვათ? კითხვები ეწყობა გაკვეთილის ეტაპის გათვალისწინებით.

რა გავაკეთოთ მოტივაციისთვის? გაკვეთილის თემის და მიზნის გამოცხადების შემდეგ ჰკითხეთ მოსწავლეებს, რას ელიან გაკვეთილისგან? როგორ ფიქრობენ, რას მიეძღვნება  გაკვეთილი? როგორი სახის დატვირთვა ელოდებათ?

როგორ შევამოწმოთ ცოდნის დონე? მნიშვნელოვანია, აიძულოთ ბავშვი იფიქროს და გააანალიზოს. ამ ხერხით მოსწავლე საკუთარ თავში ახალ შესაძლებლობებს გახსნის და დაინახავს სასკოლო თემების აქტუალობას.

როგორ ვაჯამებთ? ბოლოს შეგიძლიათ დასვათ კითხვა, თუ რამდენად მოეწონათ გაკვეთილი და პირობითად რამდენ ქულას დაუწერდნენ მას; რა იყო რთული, რა მოეჩვენათ უინტერესოდ ან გაუგებრად.

„მიკროფონის“ ხერხის გამოყენების მაგალითი: პირობითად, ავიღოთ ლიტერატურის გაკვეთილი. ნაწარმოების შესწავლის დროს შეგიძლიათ გამოიყენოთ შემდეგი კითხვები: ვინ გახდებოდით, რომ შეგეძლოთ ნაწარმოების პერსონაჟად გადაქცევა? რატომ? რამ დატოვა თქვენზე ყველაზე დიდი შთაბეჭდილება? რა სირთულე შეგხვდათ კითხვისას?

ხერხი „მიკროფონი“ დაგეხმარებათ გაკვეთილის გამრავალფეროვნებაში. მისი დახმარებით მოსწავლე მეტად იხსნება და ლაპარაკობს გაკვეთილით მიღებულ შთაბეჭდილებებზე, თავის გრძნობებსა და შედეგებზე. ეს მასწავლებელს ეხმარება ინფორმაციის მიღებაში; იმის გაგებაში, თუ რა  აინტერესებთ მოსწავლეებს და სად არის მათი სუსტი წერტილები.

ევრისტიკული სწავლება

ევრისტიკული სწავლება – მეცნიერება, რომელიც სწავლობს მეთოდებს, რომლებიც გამოიყენება ახალი კონცეფციების, იდეებისა და ობიექტებს შორის ურთიერთკავშირების აღმოსაჩენად. ასეთ მეთოდებს შეუძლიათ ამოცანის ამოხსნის პროცესის დაჩქარება.

ევრისტიკული კვლევა ითვალისწინებს მოსწავლის აქტიურ როლს ახალი ცოდნის მიღებაში. მასწავლებელი მხოლოდ დამხმარეა. ის ახალი მასალის მხოლოდ მოკლე ძირითად ნაწილს ვერბალურად აწვდის მოსწავლეს, უხსნის დეტალებს.

შემდეგ მოსწავლეებმა დამოუკიდებლად უნდა იმოქმედონ. არ არის გამორიცხული, რომ ახალი ინფორმაციის მისაღებად მათ დამატებითი რესურსი და საკუთარი გამოცდილება დასჭირდეთ. ცალკეული ინფორმაცია შეუძლიათ მასწავლებლისგან მიიღონ, მაგრამ მთლიანობაში მოსწავლეებს ეძლევათ პრობლემური დავალებები, რომელთა ამოხსნაშიც ისინი მინი-აღმოჩენებს აკეთებენ.

კვლევის ჩატარების ბევრი ფორმა არსებობს: ოლიმპიადა, საქმიანი თამაში, გონებრივი შტურმი და სხვ. ყოველი მეთოდის დავალებას ნაწილობრივ საძიებო ხასიათი აქვს და მიმართულია მოსწავლის შემოქმედებითი განვითარებისკენ.

ევრისტიკულ კვლევას აქვს სამი ძირითადი ნიშანი: გახსნილობა – მასწავლებელმაც კი არ იცის წინასწარ, რა შედეგს მიიღებენ მოსწავლეები; მონაწილეების კრეატიულობაზე დაყრდნობა და აქტუალური პრობლემის დასმა.

ევრისტიკული კვლევის სარგებელის მიუხედავად, სასწავლო პროცესში ამ სწავლებით გატაცება არ ღირს.  ეს არც გამოგივათ. ამისთვის რამდენიმე მიზეზი არსებობს:

მიდგომა გულისხმობს კლასის რამდენიმე ჯგუფად დაყოფას. ზოგი მოსწავლე პასიური იქნება და ზოგიც – აქტიური;

კვლევისთვის მომზადება დიდ ენერგიას და დროს მოითხოვს მასწავლებლისგან;

მეთოდის გამოყენება დამოკიდებულია პედაგოგის პროფესიონალიზმსა და მონაწილეთა განვითარების დონეზე, მათი ცოდნის ბაზაზე.

მიდგომას უნივერსალურს ვერ დავარქმევთ და მისი გამოყენება გამართლებული იქნება მხოლოდ ცალკეული თემების შესწავლისას. ეს კარგი ხერხია სასწავლო პროცესის გამრავალფეროვნებაში, მაგრამ ევრისტიკული კვლევის მეთოდების გამოყენება ყოველთვის ვერ ხერხდება.

ევრისტიკული დავალებების მაგალითები:

ყველა დღისთვის, წლისთვის, პლანეტისთვის თავისი ფერის, ნიშნის მოფიქრება;

ცნობილი ზღაპრის საკუთარი ინტერპრეტაციით გაგრძელება;

საკუთარი გამოთქმის, ლექსის, ინტერვიუს, რეკლამის დაწერა.

ვიქტორინის, კროსვორდის, დავალების, საკონცერტო პროგრამის, ინფორმაციული ფურცლის მოფიქრება სხვა მოსწავლეებისთვის.

მუსიკის აღწერა; ბუნების მოვლენისთვის, ცხოვრების პერიოდისთვის, კონკრეტული ადამიანისთვის მუსიკალური გაფორმების შერჩევა; პრეზენტაციის, ვიდეო-ფილმის, ჟურნალის, კედლის გაზეთის მომზადება.

ლიტერატურის კვლევების გამოყენებით, შეიძლება ნაწარმოების ავტორის ან მისი მოქმედი გმირების სამყაროში „ჩაძირვა“. უცხო ენის გაკვეთილებზე, სხვა ქვეყნების კულტურის შესწავლისას, შესაძლოა ვიდეოების ჩვენება, მისი ძირითადი მომენტების ხაზგასმა, მოგზაურობა ვირტუალურად და მარშრუტების დაგეგმვა Google Map -ის დახმარებით.

ვსწავლობთ შეთანხმებულად

ამ მეთოდის მიზანია: სასწავლო მასალის უკეთ აღქმის პროვოცირება; მიღებული ცოდნის გამყარება, უნივერსალური სწავლის მეთოდების გაძლიერება, დასკვნების ფორმულირება.

ამ მეთოდის გამოყენება ითვალისწინებს ჯგუფური მუშაობის ორგანიზებას.

1 ვარიანტი

სასწავლო მასალა იყოფა რამდენიმე აზრობრივ ნაწილად. მონაწილეები იყოფიან ჯგუფებად. მასალის ყველა ნაწილზე მუშაობისთვის ირჩევა მოსწავლეების ორ-ორი ჯგუფი. ერთმა ჯგუფმა უნდა შეისწავლოს მასალა და მოემზადოს პრეზენტაციის წარსადგენად. ამისთვის მათ უნდა მოიფიქრონ სქემები, ნახატები, ცხრილები და ა.შ. ყველაფერი ის, რაც მათ გამოსვლას გასაგებს და მარტივად აღსაქმელს გახდის.

მეორე ჯგუფის დავალება – მათი მეწყვილეების ჩატარებული პრეზენტაციის შესახებ კითხვების მოფიქრებაა. მათაც მოუწევთ მთელი ინფორმაციის შესწავლა, არა მხოლოდ ძირითადი მომენტების გამოყოფა, არამედ მეორეხარისხოვანი დეტალების გათვალისწინებაც.

მთელ სამუშაოს ბავშვები თითქმის დამოუკიდებლად, მასწავლებლის მცირედი დახმარებით ასრულებენ (კლასის მომზადების დონის მიხედვით). ამისთვის გამოყოფილია განსაზღვრული დრო და მკაცრად კონტროლდება რეგლამენტი. შემდეგ მუშაობა ასეთ რეჟიმში მიმდინარეობს: მასალის პირველი ნაწილის შესახებ პრეზენტაციას აკეთებს პირველი ჯგუფი; მეორე ჯგუფი კითხვებს უსვამს მათ, ისმენენ პასუხებს; მასწავლებელი აკეთებს აუცილებელ დაზუსტებებსა და დამატებებს.

ასე გრძელდება, სანამ არ მოისმინება ყველა ჯგუფი, შემდეგ მასწავლებელი აჯამებს მთელი კლასის მუშაობას.

2 ვარიანტი

თავიდან ყველა მოსწავლეს ეძლევა დრო, რომ გაეცნოს თეორიულ მასალას. შესწავლის პროცესში მათ უნდა მონიშნონ მათთვის გაუგებარი ინფორმაცია. ამის შემდეგ, ბავშვები ერთიანდებიან ჯგუფებად, სადაც მსჯელობენ წაკითხულის შესახებ და ცდილობენ გაუგებარ საკითხებში გარკვევას.

შედარებით რთულ საკითხებს მთელი კლასი ერთად არჩევს. ბოლოს, მასწავლებელი არკვევს სასწავლო მასალის გააზრების დონეს და აკორექტირებს მიღებულ ცოდნას.

ხერხის გამოყენებისას, უნდა გვახსოვდეს: მასალის მოცულობა არ უნდა იყოს ძალიან დიდი; რეკომენდებულია, გამოიყენოთ სხვადასხვა საშუალება (სლაიდები, სახელმძღვანელო, ამობეჭდილი ტექსტი და ა.შ.); შეგიძლიათ მოამზადოთ დამატებითი ლიტერატურა, ტერმინების ლექსიკონები ა.შ.

ბავშვებს აუცილებლად უნდა აუხსნათ, რის მერე რა აკეთონ. მასწავლებელი უნდა ეცადოს, არ ჩაერთოს მოსწავლეების მსჯელობაში, მთელი სამუშაოსთვის რეკომენდებულია 15-20 წუთის გამოყოფა.

ამ ხერხის გამოყენება ბავშვს ინფორმაციის უფრო ღრმა ანალიზსა და გააზრებას ასწავლის, რასაც მყარი ცოდნის ფორმირებისკენ მივყავართ. ეს მეთოდი გვთავაზობს მოსწავლეების ცოცხალ მონაწილეობას ცოდნის მიღების პროცესში, რაც იმას ნიშნავს, რომ ასეთი მიდგომა უზრუნველყოფს სწავლების მაღალეფექტიანობას.

1988 წელს ერთი ამერიკელი გოგონა, ელიზაბეტ სკოტი, გავიცანი, რომელსაც, როგორც ჩვენი საერთო უფროსი ქართველი მეგობარი იტყოდა, საქართველოს სიყვარულის ბაცილა შეეყარა და დღემდე ვერ განიკურნა მისგან. ლიზი საქართველოსთვის უმძიმეს  დღეებში გამოვცადე: ერთად დავდიოდით პირველ მიტინგებზე, უნივერსიტეტის წინ რომ მართავდნენ ჩემი მეგობრები, დარბევებიც ერთად გადავიტანეთ… 90-იანი წლების კრიზისის დროსაც, ნაცვლად იმისა, რომ თავისი ხელფასი შვებულების დღეებში რომელიმე მზიან კუნძულზე დაეხარჯა, უშუქო თბილისში ჩამოსვლას ამჯობინებდა. ელიზაბეტ სკოტი დღემდე ჩემი საუკეთესო მეგობარია.

ცოტა ხნის წინ ლიზიმ პიესა დაწერა 9 აპრილზე და წასაკითხად მე და დათო ტურაშვილს გამოგვიგზავნა. წაიკითხა თუ არა პიესა, დათოს მაშინვე საინტერესო პროექტის იდეა გაუჩნდა და ლიზის თხოვა, პიესა გადაეკეთებინა რომანად, რომელიც უცხოელის თვალით დანახული გასული საუკუნის მიწურულის ქართული რეალობის მოგონება იქნებოდა. თავის მხრივ, დათოც დაწერდა ამბავს იმავე პერიოდის შესახებ. შემდეგ ამ ორ მოგონებას ერთ წიგნად გამოსცემდნენ. რადგან მოგონებებზე დაფუძნებული ამბების ერთ-ერთი პერსონაჟი ვიყავი, ნაწარმოებს ორივე მხარე მაკითხებდა ხოლმე. საოცარია, როგორ არ ემთხვევა ერთი ამბის მონაწილეების აღქმა ერთმანეთს და როგორ განსხვავებულად გვახსოვდა და აღვიქვამდით ერთ მოვლენას სამივენი. მაგრამ ეს უკვე ახალი წერილის თემაა. ახლა სულ სხვა თემას მინდა, შევეხო.

ლიზი იხსენებდა, როგორ უკვირდა, რომ მისი ნაცნობი ყველა ქართველი სტუდენტის საყვარელი მწერალი ჯერომ დევიდ სელინჯერი იყო. ეს გაკვირვება მეც კარგად მახსოვს, იმიტომ, რომ მეც მიკვირდა, რატომ არ უყვარდათ ჩემს ნაცნობ ამერიკელ სტუდენტებს „თამაში ჭვავის ყანაში“ ზუსტად ისე, როგორც მე და ჩემს მეგობრებს გვიყვარდა მაშინ ეს ნაწარმოები. ჰოდა, ლიზისა და დათოს ერთობლივ პროექტში ეს ყველაფერი ასე აისახა:

„…ყველანი ლიტერატურაზე ვსაუბრობდით. დათომ მკითხა: „ლიზი, ვინ არის შენი საყვარელი ამერიკელი მწერალი ახლაო?“ გავშრი. ვიცოდი, ვინც მომწონდა, ლუისის, ტოლკინის, ოსტინის, ფორსტერის, ჰარტლის მსგავსი მწერლები, თუმცა არც ისე ძალიან მიყვარდა თანამედროვე ამერიკული მწერლობა. მე-19 და მე-20 საუკუნის დასაწყისის ინგლისელი მწერლები მერჩივნა. მინდოდა, რომელიმე ნობელიანტი მეხსენებინა, მაგრამ უცებ არცერთი გამახსენდა. „ააააარ ვიცი…“ ამოვილუღლუღე…. დათომ განაგრძო: „ჩვენ ყველას გვაქვს წაკითხული სელინჯერი. ხომ იცი „თამაში ჭვავის ყანაში“, გიყვარს სელინჯერი?“ „მაგას სკოლაში ვკითხულობდით“ – ენთუზიაზმის გარეშე ვუპასუხე. უკვე მერამდენედ დავრწმუნდი, რომ სელინჯერი სსრკ-ში ნამდვილად უყვართ. მგონი, ჰოლდენ კოლფილდის გამო: ის ნამდვილია,.. განსხვავებული, ვიდრე მისი გარშემომყოფები. კონფორმიზმი ძალიან მტკივნეულია მისთვის. ამით აოცებდა ჰოლდენი საბჭოთა ბავშვებს, რომლებიც მკაცრი წესების მიხედვით უნდა მოქცეულიყვნენ რობოტების ჯგუფივით. ალიოშას [მოგონების ერთ-ერთი პერსონაჟი ლენინგრადიდან] კლასის ფოტოებზე აღბეჭდილი მისი თანაკლასელების ერთნაირი გამომეტყველება ამ აზრს მიმტკიცებდა. უცნაური ის იყო, რომ საბჭოთა ცენზურის მიუხედავად, ეს წიგნი სასწავლო პროგრამაში შევიდა. ალბათ იმიტომ, რომ ცენზორთა აზრით, ნაწარმოები დასავლეთის დეკადენსს აჩვენებდა. ახლახან რიდ ჯონსონი „ნიუ იორკერში“ გამოქვეყნებულ სტატიაში შეეცადა, აეხსნა ეს ფენომენი, აჩვენა რა განსხვავებები რუსულ თარგმანსა და ორიგინალს შორის. ჩვენთვის, ახალგაზრდებისთვის, ამერიკაში ჰოლდენ კოლფილდი, როგორიც არ უნდა იყოს ის, მაინც არ იყო საინტერესო პერსონაჟი. შესაძლოა, 50-იანებში ის განსაცვიფრებელი იყო, მაგრამ 80-იანებში ყველას მუდმივად იმას გვიჩიჩინებდნენ, რომ ჩვენგან იმის მოლოდინი ჰქონდათ, რომ განსხვავებულები ვყოფილიყავით და უშიშრად გამოგვეხატა ჩვენი ინდივიდუალურობა და ის ვყოფილიყავით, ვინც გვინდოდა, რომ ვყოფილიყავით. ტენდენციამ, ყოფილიყავი სხვისაგან განსხვავებული, რაღაც თვალსაზრისით, ერთგვაროვნები გაგვხადა. ამოცანა, რომელიც ჩვენს წინაშე დადგა ასეთი იყო – მას შემდეგ, რაც მიაღწევდი და გახდებოდი თავისუფალი ინდივიდუალური ადამიანი, უფრო საინტერესო იყო, მერე ვინ გინდოდა, რომ გამხდარიყავი, რას გააკეთებდი ამის შემდეგ. ჩვენ ჰოლდენს ვუყურებდით როგორც გამორჩეულად ეგოცენტრულ და ჩამოუყალიბებელ ტიპს, რომელსაც სიამოვნებით შევუძახებდით: „გეყო რა თვითტკბობა!“ სელინჯერის პერსონაჟები ისეთი გაუბედავები არიან, რომ მისი წაკითხვა ტკივილს გგვრის. მაგრამ ჩემი ქართველი მეგობრები ჰოლდენს და სხვა პერსონაჟებს „დიდებულებს“ ეძახდნენ. ჰოდა, ახლა მომეცა შანსი, შევემჩნიე დათოს და ვთქვი: „არა, ასე არა მგონია. საერთოდ არაფერში არ გეთანხმები“. ამ პასუხმა გააღიზიანა დათო და მე გავიფიქრე, აჰა, ხო გამოგიჭირე…“

ახლახან საბჭოთა ცენზურაზე ვამზადებდი საკონფერენციო მოხსენებას და მეც წავიკითხე „ნიუ იორკერში“ გამოქვეყნებული ლიზის მოწონებული წერილი სხვა წერილებთან ერთად. ჩემი ყურადღება ერთმა ფაქტმა მიიქცია: ის, რომ სელინჯერის რომანის სათაური ინგლისურად სხვანაირად ჟღერს, ადრეც ვიცოდი; ის, რომ სელინჯერის რომანის ორივე ქართული თარგმანის სათაური რუსული ვერსიებიდანაც განსხვავებულია, არც ეს იყო ახალი ჩემთვის; მაგრამ არასოდეს მიფიქრია, თუ სათაურის შეცვლას ასეთი დიდი მნიშვნელობა შეიძლებოდა ჰქონოდა. წერილების გაცნობამდე არასოდეს მიფიქრია, რომ სათაურში სიტყვა „catcher” (დამჭერი/კეტჩერი) და “rye” (ჭვავი) ამერიკელ მკითხველს განსხვავებულ ასოციაციებს უჩენდა. ჩვენ, საბჭოთა ყმაწვილებმა, სამწუხაროდ, არც ინგლისური ენა ვიცოდით კარგად და არც იმ სიტყვების  კონტექსტი, რომელსაც კულტურა განაპირობებდა. თუნდაც ეს:

რომანში კოლფილდს აეკვიატება რობერტ ბერნსის ლექსი (ჭელიძის თარგმანში ეს ლექსი ასე ჟღერს: „ნეტა ვინმეს თუ დაიჭერ ჭვავის ყანაში“ და „ნეტა ვინმეს თუ შეხვდები ჭვავის ყანაში“; ჭუმბურიძის თარგმანში: „თუკი ბიჭი გოგოს შეხვდა ჭვავის ყანაში“ და: „ვინმემ ვინმეს თუ ჩაავლო ჭვავის ყანაში“), რომელსაც ერთი პატარა ბიჭი ღიღინებს. ეს სიმღერა თითქმის ყველა ამერიკელმა იცის. გთავაზობთ ბერნსის ლექსის მურმან ლებანიძის არაჩვეულებრივ თარგმანს: ყანა-ყანა მოდიოდა, მოტოპავდა ჭვავში, დაისველა ჯენიმ კაბა, სულ კანკალებს ბავშვი, წარამარა სველი არის ეგ საბრალო ბავშვი. – ჯენი, ჭვავში რა გინდოდა, ვერ იარე მშრალში? თუ გოგოს თავს რაღაც ხდება, ვთქვათ, ბიჭს ხვდება ჭვავში, მაინც ჩვენი რა გაცვდება, ჩვენ ვინაღვლოთ რაში?! და თუ კიდეც ბიჭმა გოგოს ღდინზე კოცნა ჭვავში, ვისი ჭკუის საქმე არის, რა ქვას ვიხლით თავში? ყანა-ყანა მოდიოდა, მოტოპავდა ჭვავში. ჯენი, მშრალში ვერ იარე, რა გინდოდა ჭვავში?

სამწუხაროდ, ლებანიძის თარგმანით ბევრი ვერ მიხვდება იმ აქცენტებს, რომელთა ამოცნობის შემდეგაც ლექსი დატვირთული გახდება სექსუალური ასოციაციებით (ინგლისურის მცოდნეებს დაინტერესების შემთხვევაში აქ შეუძლიათ ნახონ ლექსი https://www.bbc.co.uk/arts/robertburns/works/comin_thro_the_rye_alternate_version/#work ). მაგრამ ჰოლდენ კოლფილდს თვითონაც არასწორად ახსოვს ლექსი და ამიტომ მის არასწორ ინტერპრეტაციას ახდენს; ჰოლდენისთვის ლექსს უწყინარი შინაარსი აქვს და ბუნებრივ რომანტიკულ უთიერთობებს ასახავს. რომანტიკულ სიყვარულს კლავს საზოგადოება. უმანკო და სუფთა ბავშვი, სანამ მას არ გარყვნის ფლიდი საზოგადოება, ვერ ეგუება კონფორმიზმს. თვალთმაქცობა მაშინ იწყება, როცა ხვდები, რომ ამას საზოგადოება მოითხოვს შენგან. ამიტომაც ჰოლდენის გაზრდა, მისი გადასვლა ბავშვობიდან დიდობაში საკმაოდ მტკივნეულად მიმდინარეობს. მას ეშინია, არ უნდა, გახდეს კონფორმისტი, დაემსგავოს უფროსებს, შეეგუოს ტყუილსა და  გახდეს ფლიდი. ჰოლდენს უნდა, დაიცვას თავისი და, ფიბი, თვალთმაქცი საზოგადოებისგან. მის წარმოდგენაში კორუმპირებული საზოგადოებისგან დაცული მხოლოდ მისი ძმა ელია, რომელიც აღარაა ცოცხალი. ის ისეთად დარჩა მოგონებებში, როგორი უმანკოც ბავშვობაში იყო. ელი ვეღარ გაიზრდება. მაგრამ სიკვდილი არ არის საუკეთესო გამოსავალი. სიკვდილი ტრაგედიაა, რომელიც ახლობლებს ანადგურებს. ამიტომ ერთადერთი გამოსავალი ჯერ ფიბის და მერე სხვა ბავშვების დაცვაა, რომ არ დაემსგავსონ უფროსებს. როგორ უნდა დავიცვათ ბავშვები? აქ ჰოლდენი ხატავს ჭვავის ყანის სურათს, რომელშიც ბავშვები თამაშობენ. მათ არ იციან იმ საფრთხის შესახებ, რომელიც იქვეა ჩაბუდებული. ესაა კლდე, საიდანაც, თამაშში გართული ბავშვი, ისე შეიძლება გადაიჩეხოს, რომ დაყვირებაც ვერ მოასწროს. აი აქ უნდა იყოს ვიღაც ისეთი უფროსი, რომელსაც ადარდებს ბავშვების ბედი. ცხადია, ჰოლდენ კოლფილდის მიერ წარმოსახული სურათი მეტაფორაა. მეტაფორაა ჭვავის ყანა, მეტაფორაა კლდეც და მეტაფორაა დამჭერი-კეტჩერიც. ეს მეტაფორები სხვადასხვანაირად შეგვიძლია გავიგოთ. ვიღაცისთვის ადამიანი, რომელიც ბავშვებს იჭერს ხიფათისგან, მასწავლებელია. მაგრამ – არა ჰოლდენისთვის. მისი აზრით, განათლების სისტემა ისევეა კორუმპირებული, როგორც ცხოვრება სკოლის გარეთ. არც ჭვავია ბავშვური სილაღე და უდარდელობა, ჭვავის ყანა საფრთხეა და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ იქვე კლდეა, არამედ იმიტომაც, რომ ჭვავის ყანაშია ჩასაფრებული მოულოდნელი საფრთხე, თუნდაც მას იმ კონკრეტულ მომენტში რომანტიკულ ურთიერთობას ვარქმევდეთ. ახლა ვნახოთ, ვინ არის დამჭერი/კეტჩერი?

სიტყვა, რომელიც სათაურის ინგლისურ ვარიანტშია, არის „Catcher” და ის აღნიშნავს ადამიანს, რომელიც რაღაცას ან ვიღაცას იჭერს. მაგრამ ინგლისურენოვანმა მკითხველმა, სიტყვის მნიშვნელობის გარდა, სიტყვის სხვა კულტურული კონტექსტიც იცის. მან იცის, რომ ბეისბოლის მატჩში მოედანზე სათამაშოდ გასულ მოთამაშეებს როლები აქვთ და, ამ როლების მიხედვით, ვიღაც „კეტჩერია“, ვიღაც კი – „პიტჩერი“. კეტჩერის მოვალეობაა, ბეისბოლის სპეციალური ხელთათმანით დაიჭიროს ბურთი. მიხვდით ხომ? როგორც კი ინგლისურენოვანი მკითხველის მსგავსად, ჩვენც გავარკვევთ სიტყვის კონტექსტს, გაგვახსენდება:

სელინჯერის რომანის გმირს, ჰოლდენ კოლფილდს, მისი ოთახის მეზობელი სტრედლეიტერი თხოვს, დაუწეროს რაიმე თხზულება, რადგან თავად ჯეინ გალაჰერთან პაემანზე მიდის. ჯეინი, ელი და ჰოლდენი ბავშვობის მეგობრები იყვნენ, მეტიც, ჯეინი ჰოლდენის ბავშვობისდროინდელი რომანტიკული სიყვარულია (და როგორ წააგავს სახელი ჯეინი რობერტ ბერნსის ლირიკული გმირის სახელს!). ჰოლდენი გადაწყვეტს, სტრედლეიტერის ლოდინში დრო მოკლას და თხზულება დაწეროს – აღწეროს გარდაცვლილი ძმის, ელის, ბეისბოლის ხელთათმანი. ეს ხელთათმანი გამორჩეულად ძვირფასია ჰოლდენისთვის, რომელსაც განსაკუთრებულად უყვარდა ელი. გარდაცვლილი ძმის სახსოვარს კიდევ უფრო ძვირფასს ხდის ის ფაქტი, რომ მასზე ელის საყვარელი ლექსებია დაწერილი. ჰოლდენი დაწერს სტრედლეიტერის დავალებას, მაგრამ პაემნიდან დაბრუნებული სტრედლეიტერი დაუწუნებს თხზულებას. მისთვის ხომ კარგად დაწერილი თხზულება მხოლოდ წერტილ-მძიმემდე და გრამატიკულ წესებამდე დაიყვანება. გაბრაზებული, და იმავდროულად ეჭვიანობისგან გამწარებული, ჰოლდენი სტრედლეიტერს უპირისპირდება. მაგრამ ეს არაა ამ წერილის თემა, ამიტომაც ისევ დავუბრუნდეთ რომანის სათაურს.

რადგან სათაურში გამოტანილი სიტყვა „კეტჩერი“, დამჭერთან ერთად, ხელთათმანიან ბეისბოლის მოთამაშეს გულისხმობს, მკითხველს პირველ რიგში უნდა გაგვახსენდეს ელი, ჰოლდენის გარდაცვლილი ძმა. სწორედ მასზე მოგონებამ და ფიბიმ შემოაბრუნეს ცხოვრებაზე გულაყრილი ჰოლდენი სიცოცხლისკენ. ახლა კი ჰოლდენს ელის ადგილის დაკავება მოუწევს. როგორც ელიმ უშველა ჰოლდენს ბეისბოლის ხელთათმანით, ახლა ჰოლდენმაც ისევე უნდა უშველოს ჯერ კიდევ ხალას ბავშვებს. მან უნდა მოირგოს ლექსებით აჭრელებული ელის ბეისბოლის ხელთათმანი და დაიჭიროს ჭვავში მოთამაშე ბავშვები, რათა იხსნას ისინი კლდიდან გადაჩეხვისაგან. ელიმ ვერ მოასწრო გაზრდა და ბავშვად დარჩა. ჰოლდენისთვის ელი მუდმივი უმანკოების, სისუფთავის, გაურყვნელობის სიმბოლოდ იქცა. ჰოლდენი იკავებს ელის ადგილს და ეს იმას ნიშნავს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ, ელისგან განსხვავებით, ჰოლდენი გაიზრდება, ის მაინც არ დაკარგავს სამყაროს აღქმის ბავშვურ ხედვას და არც სხვა ბავშვებს მისცემს საშუალებას, დაკარგონ ბუნებრიობა, ბავშვური რომანტიზმი; დაიცავს სხვა ბავშვებსაც, არ შეაბღალინებს სტრედლეიტერისთანა ნაბიჭვრებს მათ უმანკოებას; შეეცდება, გადაარჩინოს ბავშვები, შემთხვევით რომ არ მიენდონ მორისისნაირ გარეწრებს და არ დაასამარებინონ მისტერ ანტოლინისნაირ მასწავლებლებს გულუბრყვილო ნდობა…

დასკვნის სახით მინდა ვთქვა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ დღევანდელ ქართველ, და მანამდე – საბჭოთა მკითხველს, კარგად ესმის სელინჯერისეული მეტაფორა, მას არ ესმის ზოგიერთი სიტყვის სწორი მნიშვნელობა კულტურული კონტექსტის გამო. მაშინ საბჭოთა და ახლა – ქართველ მკითხველს არ უჩნდებათ ის ასოციაციები, რომლებიც უნდა გაუჩნდეთ ნაწარმოების წაკითხვისას. საბჭოთა მკითხველს აღაფრთოვანებდა პერსონაჟი, რომელიც ვერ იტანდა კონფორმიზმს; ცენზურას მოსწონდა დამპალი და გახრწნილი კაპიტალისტური საზოგადოების ჩვენება; საბჭოთა ცენზურას აკმაყოფილებდა, რომ ბურჟუაზიული მორალი ალპობდა დასავლურ ყოფას და ბავშვები უფსკრულში იჩეხებოდნენ; და ყველას ავიწყდებოდა ერთი: კაპიტალისტურიც და სოციალისტური საზოგადოებაც ერთნაირად ახდენდა ბავშვის შეცვლა-დამორჩილება-მოთვინიერება-მოდრეკას თავისი კანონების შესაბამისად. სელინჯერისთვის სულერთი იყო, რა ერქმეოდა ჩარჩოს. მისთვის სწორედ ჩარჩო იყო გამაღიზიანებელი. მთარგმნელებისთვისაც, სათაურის თარგმნის დროს (ვგულისხმობ ვახტანგ ჭელიძის „თამაში ჭვავის ყანაში“ და გია ჭუმბურიძის „კლდის პირზე, ჭვავის ყანაში“ თარგმანებს), უფრო მნიშვნელოვანი იყო მეტაფორა და არა სიტყვების კონტექსტი. ცუდია, თუ მათ არ უფიქრიათ იმაზე, რომ კონტექსტის დაკარგვით, შესაძლოა, მკითხველს მხედველობიდან გამორჩენოდა ელის როლი ტექსტის გაგების პროცესში.

აქვე აღვნიშნავ, რომ რუსული სათაური კიდევ უფრო მიმზიდველი აღმოჩნდა საბჭოთა ცენზურისთვის. „Над пропастью во ржи“-ში მეორე სიტყვა ითარგმნება როგორც „უფსკრული“. ეს სიტყვა კი კიდევ უფრო კარგად ასახავდა უფსკრულის პირას მყოფი ბურჟუაზიის დეკადანსს. ვინაიდან საბჭოთა კავშირში წიგნები ჯერ რუსულად ითარგმნებოდა, ხოლო შემდეგ რესპუბლიკების ენებზე, ცენზურის მიერ მოწონებული წიგნის სათაურის ქართულ ვარიანტს, სავარაუდოდ, უკვე აღარავინ დაეძებდა. ქართულმა თარგმანმა მოიშორა „უფსკრული“, მაგრამ არც ის სიტყვა დაუბრუნა სათაურს, რომელიც საკვანძო იყო. საკვანძო სიტყვა არც პოსტსაბჭოთა პერიოდის თარგმანს დაბრუნებია. თუმცა აქვე დავძენ, რომ სათაურში ვერც სიტყვა „დამჭერი“ (მით უმეტეს „ჩამვლები“ სიტყვიდან „ჩაავლო“) და ვერც სიტყვა „კეტჩერი“ ვერ იქნებოდა მომგებიანი. ამიტომაც, მთარგმნელები თავისებურად სწორად მოიქცნენ, როდესაც სათაურში არ გამოიტანეს ეს სიტყვა. ვახტანგ ჭელიძეს საბჭოთა პერიოდში ვერ მოვთხოვდით, კომენტარში აეხსნა, რას ნიშნავდა ინგლისელი მკითხველისთვის სიტყვა „catcher”, თუმცა ეს გია ჭუმბურიძეს მაინც უნდა გაეკეთებინა.