„მეფე-ირემი“ მე-18 საუკუნის იტალიელი დრამატურგის, კარლო გოცის ის ზღაპარი-პიესაა, რომლის დადგმისას მრავალ მოწადინებულ რეჟისორს მოეცარა ხელი. სად აღარ დგამენ, რა თანამედროვე საშუალებას აღარ მიმართავენ დაუვიწყარი სანახაობის შესაქმნელად, მაგრამ კრიტიკოსები ყველაზე ხშირად მაინც იმას წერენ, ზედმეტად მორალისტური, გარეგნულ ეფექტებზე გათვლილი, იაფფასიანი ხუმრობებით სავსე გამოვიდა, მოზარდებით სავსე დარბაზს კი კინაღამ ჩამოეძინაო. ცხადია, სახელდახელოდ, რამდენიმე სიტყვით გადმოვეცი ის შეფასებები, რომლების წაკითხვამ დიდი დრო წამართვა. ჰო, არ დავიზარე და „მეფე-ირემის“ დადგმის ისტორიას გადავხედე. შთამბეჭდავი თეატრები, შთამბეჭდავი დეკორაციები და კოსტიუმები, ქორეოგრაფია… ბოლოს კი მაინც ერთგვარი უკმაყოფილების განცდა: ის არასდროს გამოდის, რაც უნდა გამოსულიყო.

ამ გადმოსახედიდან, ერთგვარ გამბედაობად შეიძლება ჩავთვალოთ ის, რომ მარჯანიშვილის თეატრმა სწორედ კარლო გოცის ამ ზღაპარ-პიესაზე შეაჩერა არჩევანი. სპექტაკლის პრემიერა, სულ ცოტა ხნის წინ, 23 მარტს გაიმართა. ცხადია, კარგი ამბავია, როდესაც თეატრი რეპერტუარის შედგენისას მოზარდებისთვის განსაზღვრულ წარმოდგენებსაც ითვალისწინებს. თუმცა აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ „მეფე-ირემი“ დიდების ზღაპარიცაა; ან პირიქით: ჯერ დიდებისაა და მერე – მოზარდების. ასეა თუ ისე, 3 აპრილს, როცა მარჯანიშვილის თეატრში სპექტაკლის სანახავად მივედი, უამრავი ახმაურებული ბავშვი და ჩვეულებრივი ალიაქოთი დამხვდა: სელფები,  სარკეებთან ტრიალი, ჯგუფური ფოტოების გადაღება, სკოლის ამბების გარჩევა, მასწავლებლების ბოლო გაფრთხილებები…

– ამ სპექტაკლზე სულ ეს ამბავი იქნება, ბავშვები, ბავშვები… – გადაულაპარაკა შუა ხნის ერთმა მაყურებელმა მეორეს.

თავად „მეფე-ირემზე“ რისი თქმა შეიძლება? თუ ხელოვნებას ასწავლით და „კომედია დელ არტეზე“ საუბრის დაწყებას აპირებთ, მაშინ შესანიშნავი საშუალება გეძლევათ, წარმოდგენა შეუქმნათ მოსწავლეებს ნიღბების თეატრსა და მის ზოგიერთ პერსონაჟზე; გააცნოთ პანტალონე, ტარტალია, ბრიგელა, სმერალდინა… დეკორაციის სისადავე, კოსტიუმების ფერადოვნება უდავოდ მოგხიბლავთ. ზღაპარს შესწევს იმის ძალა, რომ მაყურებელს ორიოდე წუთით მაინც დაავიწყოს საკუთარი თავი, საზღვრები გააუქმოს, დრო-სივრცე სრულ პირობითობად აქციოს, თვალსაჩინო გახადოს ის, რაც ყველაზე მთავარია…

მოგეწონებათ პაატა ინაური დერამოს როლში. დერამო ის მეფეა, რომლის სულიც ირმის სხეულში უნდა ჩასახლდეს. მან გრძელი გზა უნდა გაიაროს საკუთარ თავთან, ცოლთან, სამეფოსთან დაბრუნებამდე.

კიდევ ერთი რამ, რაც უნდა აღინიშნოს: საბედნიეროდ, სპექტაკლი თავისუფალია მორალისტური შეგონებებისგან, არ ცდილობენ, დაგვარწმუნონ, რომ მთავარი სულია და არა – სხეული. სხეულის შესაძლებლობების კვლევისთვის, სხვადასხვა ცოცხალ არსებად ქცევის გამოცდილებითვის – ამ უპირობო უპირატესობისთვის ალბათ უფრო მეტი ყურადღების დათმობაც შეიძლებოდა, მაგრამ ამ ჯერზე ისიც კარგია, რომ სცენიდან გაკვეთილს არ გვიტარებენ.

ახლა კი იმის თაობაზე, რითაც ჰგავს მარჯანიშვილის თეატრის ეს სპექტაკლი ზემოთ ნახსენებ იმ წარმოდგენებს, კრიტიკოსები რომ მაღალ შეფასებას არ აძლევენ: ზედმეტად ბევრია ისეთი ხუმრობა, იუმორისტულ ტელეშოუებს რომ მოუხდებოდა; ერთგვარი იაფფასიანი სვლები, განსაკუთრებით წარმოდგენის დასაწყისსა და დასასრულს; გაუმართლებელი მცდელობები სცენასა და დარბაზს შორის ზღვარის წასაშლელად. აქვე უნდა ვთქვათ, რომ ამ უკანასკნელმა ტენდენციამ მეტ-ნაკლებად საინტერესო ზოგიერთ სხვა სპეტაკლსაც დაუკარგა სახე – ერთგვარ თვითმიზნად იქცა, იმთავითვე განწირულ ჩანაფიქრად.

ეპოქებს შორის შორის ხილული ძაფების გაბმა ამჯერად არ გამოვიდა. შეიძლება ითქვას, რომ ამის აუცილებლობა არც იყო.

და მაინც, სამართლიანობა მოითხოვს, აღინიშნოს, რომ მოზარდები გულიანად იცინოდნენ. წარმოდგენის მიმართ ინტერესი ბოლო წუთებამდე არ განელებულა, არც სიუჟეტური ხაზი გამხდარა იმდენად ბუნდოვანი, რომ ვინმეს აზრის გამოტანა გასძნელებოდა (არადა, საფრთხე ნამდვილად იყო: „მოიცა, ახლა ვისი სულია ამ სხეულში?“, „რომელიმე სული უსხეულოდ ხომ არ დარჩა?“, „ტარტალიას სხეულს თუ დაკრძალავენ, სულს როგორღა უნდა გაუსწორდნენ?“, „მეფე უნდა მოკვდეს იმისთვის, რომ იცოცხლოს?“…)

და ბოლოს, რჩევები მშობლებისა და მასწავლებლებისთვის:

ნუ წაიყვანთ 7-8 წლის ბავშვებს ამ სპექტაკლზე. მართალია, „მეფე-ირემი“ ზღაპარია, მაგრამ არა უმცროსკლასელთათვის დაწერილი და დადგმული. მოსწყინდებათ, დაიღლებიან – წარმოდგენა ორსაათნახევარს გრძელდება.

თეატრში წასვლამდე ესაუბრეთ ბავშვებს – ცოტა უფროსებს – „კომედია დელ არტეს“ პრინციპებზე, პერსონაჟებზე… ზოგადი წარმოდგენის შესაქმნელად საჭირო ინფორმაციის მოძებნას სულ რამდენიმე წუთი დასჭირდება. განწყობა, მოლოდინი, მერე – წარმოსახულისა და სცენაზე ნანახის შედარება… ასე უფრო დასამახსოვრებელი და მნიშვნელოვანი გახდება ის, რაც სხვა შემთხვევაში შესაძლოა უკვალოდ გამქრალიყო, ან მხოლოდღა ცარიელ ნიღბებად შემორჩენოდა მეხსიერებას.

დილით ჩვეულებისამებრ გავიღვიძე. უფრო სწორედ, ბოლო ორი წელია ჩემი გაღვიძება იძულებითია. დიახ, სისხამ დილიდან „ჩანჩქერის“ ხმა ჩამესმის. ეს „ჩანჩქერი“ სინამდვილეში მანქანების სამრეცხაოა, რომელიც გარეთ არის გახსნილი და გარშემო საშინელი დქაფუნ-ჩქაფუნის ხმებს ავრცელებს. სხვათა შორის, გარემოს ქიმიის სახელმძღვანელოებში (განსაკუთრებით, ბოლო წლების გამოშვებებში) ცალკე თავად არის აღწერილი, ე.წ. გარემოს ხმაურით დაბინძურება. მეც ვაპირებ ამ თემაზე „მასწავლებლისთვის“ სტატიის დაწერას, რადგან  ხმაურით დამაბინძურებლები ძალიან მომრავლდნენ და სიბინძურის გავრცელების გამო სინდისის ქენჯნას სულაც არ გრძნობენ.

მოკლედ, ავდექი და ფანჯრიდან გავიხედე. ცა რაღაცნაირად ყვითლად მომეჩვენა. ყურადღება სულაც არ მიმიქცევია, ჩავთვალე, რომ ჯერ ისევ მეძინა. იმ დღეს შესავალ კურსთან მქონდა ლექცია. ალქიმიკოსებს მიმოვიხილავდით და ალბერ მაგნუსს ვერაფრით ავუვლიდი გვერდს. ალბერ მაგნუსმა „ალქიმიის დიად წიგნში“ ალქიმიის შვიდი საოცარი წესი აღწერა… ზოგჯერ, ვფიქრობ ხოლმე, რომ ალქიმიკოსები მომავალში  იხედებოდნენ, ისეთი სიზუსტით ერგება მათი მსჯელობა ყველა დროს.

წესი #1

ზედმეტი ყბედობით საფრთხეში აგდებ არა მხოლოდ საკუთარ თავს, არამედ საერთო საქმესაც.

და მართლაც… რამდენი დაუღუპავს ზედმეტ ლაპარაკს. კარგი, ტონი შევარბილოთ: რამდენი დათარსულა ზედმეტის  საუბრით.

წესი #2

დაიწყე შენი საქმე დროულად და დროულად დაასრულე. არ აჩქარდე, მაგრამ არც ნელა იმოქმედო, თორემ წააგებ.

და მართლაც… დროის სწორად განაწილება თითქმის, საქმის წარმატებით დასრულების გარანტიაა. იღბალიც თუ მოგეშველა, გაიმარჯვებ და ეგ არის.

წესი #3

იყავი მომთმენი! მოთმინების გარეშე არაფერი გამოდის.

და მართლაც… მოთმენა მნიშვნელოვანია. არადა, რა ძნელია ზოგჯერ მოთმინება.

წესი #4

მონდომებით დაიწყე და დაასრულე შენი საქმე. დასვენების სურვილი დამარცხების პირველი ნიშანია.

და მართლაც… შენ ისვენებ, ვიღაც კი მუშაობს და იმარჯვებს… აქ, ჩემი აზრით, უფრო თვითგანვითარებაზეა საუბარი, ვიდრე უბრალოდ მუშაობა-დასვენებაზე. თუ გაჩერდები  და საკუთარ თავზე მუშაობას შეწყვეტ, ზუსტად მაშინ დაიწყება შენი დამარცხება.

წესი #5

იცოდე შენი საქმე. უცოდინარობას სიკვდილი მოსდევს.

და მართლაც… პროფესიას თუ ვერ ფლობ… ცოდო ხარ წუთისოფელში.

წესი #6

ყოველთვის იყავი თავდაჯერებული და გაიმარჯვებ.

და მართლაც… საკუთარი თავის რწმენა ნახევარ გამარჯვებას უკვე უდრის, დანარჩენი ცოტა იღბლის საქმეა.

წესი #7

ყურადღებით მოეპყარი გარემოს. ეს ის ადგილია, სადაც ცხოვრებას აპირებ.

და მართლაც… დაბინძურებულ გარემოში ისევ ჩვენ ვცხოვრობთ, მაგრამ მაინც რა მონდომებით ვანადგურებთ მას.

თბილისი დაბინძურებული ჰაერის მიხედვით მსოფლიოში ერთ-ერთ მოწინავე ადგილზეა. დღეს ჩვენს ქვეყანაში სიმსივნით გარდაცვალება უკვე ჩვეულებრივი ამბავია. სენი გაციებასავით მოედო ყველას და ყველაფერს. მიზეზი? ერთ-ერთი მიზეზი დაბინძურებული გარემოა.  ჰაერი, რომლითაც ვსუნთქავთ, აეროზოლებს შეიცავს.

აეროზოლებში იგულისხმება მყარი და თხევადი ნაწილაკები. აეროზოლის შემადგენელი ნაწილაკების ატმოსფეროში დარჩენის ხანგრძლივობა მთელ რიგ ფაქტორებზეა დამოკიდებული. უფრო დიდი ზომის ნაწილაკები დიდხანს დარჩებიან, მცირე ზომისები კი მალევე კოაგულირდება უფრო დიდი ზომის ნაწილაკებად. მათ სხვადასხვა სახელწოდება  აქვთ, რაც  წარმომავალ წყაროზეა დამოკიდებული.

მყარი ნაწილაკები შეიცავენ ნახშირს, ვერცხლის იოდიდს, საწვავის წვის პროდუქტებს, ზღვის მარილის ნაწილაკებს. უფრო დიდი ზომის ნაწილაკები ცემენტის, ქარის მიერ მოტანილი ნიადაგის, ფერო-შენადნობის წარმოების მტვერს შეიცავენ. თხევადი ტიპის მასალაში  წვიმის წვეთებიცაა, ასევე ნისლი და გოგირდმჟავას კვამლი. ზოგიერთი ნაწილაკი ბიოლოგიური წარმომავლობისაა. მათ მიეკუთვნება ვირუსები, ბაქტერიები, ბაქტერიების და სოკოების სპორები, მტვერი. მასალა შეიძლება იყოს ორგანული ან არაორგანული, ორივე მათგანი ატმოსფეროს სერიოზულ დამაბინძურებელს წარმოადგენს.

დისპერსული აეროზოლები, როგორიც მტვერია, ფორმირდება 1 მიკრო/გრამი სიდიდის მყარი ნაწილაკებისგან. ამას უერთდება ტრანსპორტის გამონაბოლქვიც. საბადოების მტვერი.  მტვერი, წარმოებული ეროზიული პროცესებიდან.

ნაწილაკების ფორმირების წყარო ძირითადად წვის პროცესებია, მათ შორის წიაღისეულის  წვაც, სახლის ღუმლებიც, კოცონებიც და ბუხრებიც. ასევე ცემენტის ქარხნები. ბუნებრივ წყაროებს მიეკუთვნება ტყეები, ტყის ხანძრები და აქტიური ვულკანები. ასეთი მცირე ზომის ნაწილაკები განსაკუთრებით სახიფათოა, რადგან ისინი უფრო იოლად შეაღწევენ ფილტვების ალვეოლებში. ამავე დროს, მათთან იოლად შეკავშირდება მომწამლავი მძიმე მეტალების და დარიშხანის იონები.

წვის პროცესის ერთ-ერთი მაგალითია პირიტის შემცველი ნახშირის წვის პროცესი:

3FeS₂+8O₂=Fe₃O₄+6SO₂

ორგანული ვანადიუმი ნარჩენი საწვავია, რომელიც ვანადიუმის ოქსიდს წარმოქმნის. ნახშირის ფერფლში შედის კალციუმის კარბონატი, რომელსაც სითბო გარდაქმნის კალციუმის ოქსიდად.

CaCO₃ (მაღალი ტემპერატურა)=CaO+CO₂

გოგირდმჟავას კვამლის წარმოქმნა აეროზოლებში შემდეგი რეაქციით მიმდინარეობს:

2SO₂+O₂+2H₂O=2H₂SO₄

აეროზოლში წარმოქმნილი გოგირდმჟავა იქ უკვე არსებულ ამიაკის ორთქლთან ამ მყარ კალციუმის ოქსიდდთან შედის რეაქციაში. რეაქციები განსაკუთრებულად კარგად წარიმართებიან ნესტიან გარემოში.

H₂SO₄+2NH₃(გაზი)=(NH₄)₂SO₄

H₂SO₄+ CaO=CaSO₄+H₂O

გაზოლინზე და დიზელზე მომუშავე ძრავის მქონე ტრანსპორტის გამონაბოლქვის მეშვეობით აეროზოლებში შეიძლება აზოტშემცველი ორგანული ნაერთები მოხვდეს. ასევე, აქ შეიძლება იყოს ნ-ალკანები, ბენზალდეჰიდი, ბენზოის მჟავა, პოლიციკლური არომატული ნახშირწყალბადები, მათ შორის დაჟანგული ფორმითაც,  პენტაციკლური ტრიტერპანები. ასევე, ბენზოპირენი, რომელიც უძლიერესი კარცეროგენია.

ყველაზე საშიშად ბენზოპირენი, ბენზილანთრაცენი, ინდენოლი ითვლება. მათი სახიფათო რაოდენობა  20 µg/m³ დან იწყება.

არაორგანული შემადგენლობა აეროზოლში მათ წარმომავლობაზე მიუთითებს, თუმცა მხედველობაშია მისაღები ის რეაქციები, რომლებიც ამ შემადგენლობას შეცვლიან. მაგ. ოკეანის თავზე აეროზოლში შეიძლება იყოს  გოგირდის დიოქსიდი, ხოლო უკვე სანაპირო ზოლის თავზე  გოგირდმჟავა ფიქსირდებოდეს. ან, შუა ოკეანის თავზე იყოს ნატრიუმის ქლორიდი და სანაპირო ზოლის თავზე ქლორწყალბადმჟავა. შემადგენლობა მართლაც მრავალფეროვანია და არაორგანული კლასის ნივთიერებათა ოთხივე  წარმომადგენელს მოიცავს, მათ შორის აზოტ, გოგირდ შემცველ მარილებს, სხვადასხვა მეტალს და რადიონუკლიდებს. ე.წ. „კვალის იგივე შლეიფის“ ელემენტებიდან აეროზოლი შეიცავს: ალუმინს, კალციუმს, ნახშირბადს, რკინას, კალიუმს, ნატრიუმს, სილიციუმს. ასევე, შეიძლება მასში იყოს: სპილენძი, ტყვია, ტიტანი, თუთია, ბერილიუმი, ბისმუტი, კადმიუმი, კობალტი, ქრომი, ცეზიუმი, ლითიუმი, მანგანუმი, ნიკელი, რუბიდიუმი, სტრონციუმი და ვანადიუმი. ეს მეტალები ოქსიდების და მარილების სახით შედიან აეროზოლებში და მათ „მოფარფატე ფერფლს“ უწოდებენ.

აქედან:

1. Al,Fe,Ca,Si წყაროა – ნიადაგის ეროზია, ქვების მტვერი, ნახშირის წვა.
2. C წყაროა – ნახშირბადის შემცველი საწვავის არასრული წვა.
3. Na, Cl წყაროა – ზღვის აეროზოლები, პოლიმერული ნარჩენები;
4. Sb, Se წყაროა – ზეთების, ნახშირის, საწვავის წვა;
5. V წყაროა – საწვავის ნარჩენი ფრაქციების წვა;
6. Zn წყაროა – წვის შედეგად გაბნევა, საბადოებიდან.
7. Pb წყაროა – ტყვია შემცველი საწვავის წვა.

ტყვია შეიძლება შემდეგ რეაქციაში ჩაერთოს:

Pb(C₂H₅)₄+O₂+ჰალოგენის წყარო=CO₂+H₂O+PbCl₂+PbClBr+PbBr2; თითოეული პროდუქტი საკმაოდ აქროლადია.

ატმოსფეროში შემავალ ვერცხლისწყალზე ცალკე აღვნიშნავ და ვიტყვი, რომ შეიძლება არსებობდეს დიმეთილ და მონომეთილ მერკურის სახით. აეროზოლში მოხვდება ძირითადად ანთროპოგენური ფაქტორებით. უფრო ვრცლად ვერცხლისწყალზე ადრე დაბეჭდილი სტატიებიდან წაიკითხეთ https://mastsavlebeli.ge/?p=14195, https://mastsavlebeli.ge/?p=3819.

სხვა საქმეა, ე.წ. აზბესტური  დამაბინძურებლები. აქ იგულისხმება  ბოჭკოვანი აღნაგობის სილიკატური მასალა. მიახლოებითი ფორმულით: Mg₃P(Si₂O₅)(OH)₄. საშიშ დამაბინძურებლად ითვლება, რადგან მისი შემცველი ჰაერის ჩასუნთქვისას პნევმონიის პროვოცირებას იწვევს. ასეთი ჰაერით ხანგრძლივი სუნთქვისას კი შეიძლება ფილტვების კიბო განვითარდეს.

რადიოაქტიური ნაწილაკები

მათ მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს რადონი. ატმოსფეროში შეიძლება ორი იზოტოპის სახით იყოს: ²²²Rn (ნახევრად დაშლის პერიოდი 3,8 დღე) და ²²⁰Rn (ნახევრად დაშლის პერიოდი 54,5 წამი). ასევე შეიძლება შევხვდეთ შემდეგ იზოტოპებს: ²¹⁸ Po და  ²¹⁶ Po; ⁷Be და ¹⁰Be; ¹⁴C; ³⁹Cl;³H; ²²Na; ³²P და ³³P;

შეიძლება იყოს რადიოაქტიური ინერტული აირი ⁸⁵Kr (ნახევრად დაშლის პერიოდი 10,3 წელი), რომელიც განიბნევა ბირთვული რეაქციების შედეგად.

ლექციებს შორის შესვენებაზე ყავა მოვიდუღე. ხომ ვიცი, რომ მავნებელია. არა, ჯიუტად ვაგრძელებ სმას. ფანჯრიდან ვიყურები, ცა ისევ მოყვითალოა. მოგვიანებით, სოციალურ ქსელში გაზიარებულ შესაბამისი სამსახურის განმარტებასაც ვკითხულობ. თურმე ნუ იტყვით, ატმოსფეროში ქვიშის ნაწილაკები მოხვედრილა და ეს სიყვითლეც აქედან არის.

მშვენიერია, ახლა უკვე ქვიშა ცაშიც გვაქვს.

ჩემმა თაობამ ბევრი არაფერი იცის საქართველოს პირველი პრეზიდენტის შესახებ. 90-იანი წლების დასაწყისი ფრაგმენტულად გვახსოვს და დოკუმენტური ფილმებითა და წიგნებით თუ შევივსებთ იმ დიდ სიცარიელეს, რაც შემდგომ წლებში იყო. ცოტა თუ საუბრობდა მასზე, წერითაც ცოტა იწერებოდა და მოგვიანებითღა გამოჩნდა სასკოლო სახელმძღვანელოებში – ისტორია მას გვერდს ვერაფრით აუვლიდა.

31 მარტს, პრეზიდენტის 79 წლის იუბილესთან დაკავშირებით, ახალი წიგნი „ზვიად გამსახურდია – 79 ამბავი“ გამოიცა. კრებული „თან საკითხავის“ სერიის ერთ-ერთი ტომია, რაც იმას ნიშნავს, რომ აქ ვერ ნახავთ გაბმულ თხრობას და მისი კითხვა ნებისმიერი ამბით შეგიძლიათ დაიწყოთ. ცოცხალი ისტორიებით, რადიკალურად განსხვავებული შეხედულებისა თუ პროფესიის ადამიანების მონათხრობით წიგნში იძერწება ერთი ისტორიული პირის პორტრეტი. ამ მოზაიკაში აქამდე უცნობ ფაქტებთან ერთად შეხვდებით როგორც ფრაგმენტებს ინტერვიუებიდან, ჩანაწერებიდან, ისე მხატვრულ-დოკუმენტური ტექსტებიდან (მაგ.: ოთარ ჩხეიძის, გურამ დოჩანაშვილისა და როსტომ ჩხეიძის მხატვრული და ავტობიოგრაფიული / ბიოგრაფიული რომანებიდან – „არტისტული გადატრიალება“, „რაც უფრო მახსოვს, და მეტად მაგონდება“, „ეკლის გვირგვინი“, „ძენი მუსიკის, დღენი ქარიშხლის“).

ვფიქრობ, ეს წიგნი ნამდვილი შენაძენია თანამედროვე მკითხველისთვის და ის თანაბრად გამოადგება როგორც ისტორიის, ისე ქართულის, მუსიკისა და სხვა საგნის მასწავლებლებს.

თინეიჯერების საკითხავი

ქვეყნის პირველ პირებზე (მეფეებზე, პრეზიდენტებზე, პრემიერ მინისტრებზე) ხშირად მხოლოდ ზედაპირული ინფორმაცია თუ გვაქვს ხოლმე. რიგითი მოქალაქისა და მკითხველისათვის ყოველთვის საინტერესოა „კადრს მიღმა“ დარჩენილი, ყოფითი ამბები. ამ წიგნში წაიკითხავთ, როგორი იუმორის გრძნობა ჰქონდა ზვიად გამსახურდიას, როგორი მოსაუბრე იყო (თურმე არასდროს შეაწყვეტინებდა მოსაუბრეს სიტყვას, თემა მისთვის უინტერესოც რომ ყოფილიყო), ქართულ სუფრაზე მჯდომი როგორ აფასებდა საქართველოს სხვადასხვა მტერს, როგორ ზედმიწევნით ერკვეოდა საეკლესიო რიტუალებში და სხვ.

თინეიჯერებისთვის, ვფიქრობ, საინტერესო აღმოჩნდება ზვიად გამსახურდიას მოსწავლეობისდროინდელი ჩხუბის ეპიზოდი, რომელიც მის პიროვნულ თვისებებს კარგად წარმოაჩენს:

სერგო ბერძენიშვილის მოგონებიდან: „დავიწყეთ ჩხუბი – მე და აკაკი ვასაძე, იქით – ზვიადი და ფირან მალაციძე. აკაკის მუშტი ცხვირში მოვარტყი, სისხლი წამოუვიდა და ჩხუბი შევწყვიტეთ. გამსახურდია და მალაციძე ჩხუბს ისევ აგრძელებდნენ. ვხედავ, ზვიადი ჯაბნის ჩემს მეგობარს და დავუძახე, ფირა, ხომ არ მოგეხმარო-მეთქი. ზვიადმა ჩემი ხმა გაიგონა, ჩხუბი შეწყვიტა და მითხრა, – რატომ უნდა მიეხმარო, ჩვენ ხომ შევთანხმდით ერთი-ერთზე გვეჩხუბაო. ამის მერე ჩხუბი აღარ გაგვიგრძელებია და მაშინვე შევრიგდით. მოკრივე რომ ვიყავი, დიდი გული მქონდა და ხშირად ვხულიგნობდი, უმიზეზოდ ბევრს ვურტყამდი. ზვიადი კი სუსტებს ხშირად იცავდა. ჭკვიანი, გულიანი ბიჭი იყო. თუ არ ვცდები, 6 თვე კრივშიც ვარჯიშობდა.“

კრებულში ამბები ქრონოლოგიურადაა დალაგებული და ჩანს მთავარი გმირის გზა დისიდენტობიდან დევნილობამდე. ჯერ კიდევ 14 წლის ზვიად გამსახურდია მეგობრებთან ერთად ქმნის ორგანიზაცია „გორგასლიანს“, ანტისაბჭოთა პროკლამაციებს წერს, უთანხმოება აქვს მილიციასა და უშიშროებასთან…

დამხმარე მასალა ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლებისათვის

ზვიად გამსახურდიას პიროვნების „ამოსახსნელად“ მამის – კონსტანტინე გამსახურდიას წერილიც გამოგადგებათ. წლების შემდეგ ხომ პირადი მიმოწერის ნიმუშები განსაკუთრებით ძვირფასი ხდება. ამ შემთხვევაში კი ერთი მხრივ დიდი მწერლის მამობრივ სიყვარულსა და რჩევებზე ვიგებთ დამატებით დეტალებს, მეორე მხრივ კი საქართველოს პრეზიდენტის (და ამავე დროს მწერლისა და მთარგმნელის) პიროვნების ჩამოყალიბებას ვადევნებთ თვალს ბავშვობიდანვე.

შემდეგ გვერდებზე ზვიად გამსახურდიას ვეცნობით როგორც პოეტს, მთარგმნელს, ესეისტს, მკვლევარს, რომელიც დიდი პასუხისმგებლობით ეკიდება საქმეს და დროულად აბარებს სამეცნიერო ნაშრომს მაშინაც კი, როცა ქვეყანა დამოუკიდებლობისთვის იბრძვის და ხალხი მისი თაოსნობით ქუჩაშია გამოსული. წიგნიდანვე ვიგებთ, რომ დევნილობის დროსაც ის არ კარგავდა სულიერ წონასწორობას და დათრგუნვილი თანამებრძოლების გამხნევებას პოეზიით ცდილობდა (სოსო თორიას მოგონება); შესანიშნავად იცნობდა ქართულ ლექსებსა და ბალადებს (ამირან არაბულის მოგონება), თავადაც წერდა ლექსებს, რომლებსაც დისიდენტობის გამო წლების განმავლობაში არ უბეჭდავდნენ. 1989 წელსაც კი გამომცემლობა „მერანის“ რამდენიმე რედაქტორმა შიშით უარი განაცხადა მისი კრებულის რედაქტორობაზე. „თან საკითხავი“ კრებულიდან ასევე შეიტყობთ, თუ რომელი ლექსი უყვარდა პრეზიდენტს განსაკუთრებით საკუთარი თარგმანებიდან („ამერიკელი პოეტები“, 1972), რაზე წუხს როგორც „ვეფხისტყაოსნის სახისმეტყველების“ ავტორი პრეზიდენტის კაბინეტში და ა. შ.

ზვიად გამსახურდია პერიოდულად მონაწილეობას იღებდა ენის და ნაციონალურ საკითხებზე წარმართულ პოლემიკაში. მისი წერილები ღრმა, საფუძვლიანი, უკომპრომისო და ყოველთვის ანგარიშგასაწევი იყო. „თან საკითხავის“ ამ გამოცემაში ნონა კუპრეიშვილისა და ადრიან ბრისკუს მიერ მოთხრობილია 60-იან და 70-იან წლებში თარგმანის ენისა და ქართული ხასიათის შესახებ წამოწყებული თუ ხელახლა დაძრული აზრთა გაცვლა-გამოცვლის შესახებ.

მასალა ისტორიის მასწავლებლებისათვის

ზეპირი ისტორიები, მოგონებები თუ სხვადასხვა გამოცემაში დაბეჭდილი მასალა წლების შემდეგ ისტორიული წყაროს ფუნქციას იძენს. ზვიად გამსახურდიაზე კიდევ ბევრი ამბავი არსებობს. ეს კრებული კი გაბნეული მასალის ერთად თავმოყრის ცდაა. აქ წაიკითხავთ მის დამოკიდებულებაზე „აკრძალულ ხილთან“ – ანტისაბჭოთა ლიტერატურასა და იდეოლოგიასთან: სოლჟენიცინის „გულაგის არქიპელაგის“ ტირაჟის მანანა არჩვაძე-გამსახურდიასთან ერთად ფარულად გადაბეჭდვისა და მერაბ კოსტავასთან ერთად საქართველოსა და რუსეთში გავრცელების ამბავი რად ღირს და ასევე ის ეპიზოდიც, როგორ ცდილობდა რადიომიმღებით ხელში ველოსიპედით მოსეირნე გამსახურდია „რადიო თავისუფლების“ ამერიკული სიხშირის დაჭერას (ირაკლი ჩარკვიანის რომანიდან – „მშვიდი ცურვა“).

რაც აქამდე ვიცოდით, გაგვეგო ჭორად თუ ტელევიზიიდან, „ინსაიდერის“ მონათხრობით აღმოვაჩენთ, რომ რეალურად სულ სხვაგვარად მომხდარა. მაგალითად, თუ შორენა ლებანიძის მხატვრულ-დოკუმენტური რომანი – „საშვი კონფლიქტის ზონაში“ არ გქონდათ წაკითხული, არ გეცოდინებოდათ გამსახურდიას განწყობა, როცა დევნილობის შემდეგ მისი თვითმფრინავი სადისპეჩერო პუნქტიდან მიღებული ყოველგვარი ცნობის გარეშე, საქართველოში, კერძოდ სენაკის სამხედრო აეროდრომზე, მალულად უნდა დაშვებულიყო… (ფრაგმენტი შესულია „თან საკითხავ“ წიგნში).

პრეზიდენტზე ხშირად გაიგებთ, თავისი პირდაპირობით ბევრი გადაიმტერაო. წიგნიდან კარგად ჩანს, რომ მას ოპონენტების მიტევებაც შეეძლო და გულმოწყალებაც (ანა კალანდაძესა და რევაზ ინანიშვილთან დაკავშირებული ამბები).

საინტერესო დავალება მოსწავლეებისათვის

უფროსკლასელებისათვის ეროვნული მოძრაობის ახსნისას ერთგვარი კვირეულიც შეიძლება გაკეთდეს, რომლის ფარგლებში ისაუბრებთ ზვიად გამსახურდიასა და მერაბ კოსტავას მეგობრობაზე, მათ შემოქმედებაზე. სხვათა შორის, მზადდება კიდევ ორი წიგნი – „თან საკითხავი“ წიგნი მერაბ კოსტავას შესახებ და ფოტოამბები ზვიად გამსახურდიაზე, რომელიც ამ ორი დიდი ისტორიული ფიგურის პორტრეტების შესაქმნელად ბევრ მასალას მოუყრის თავს. აქ წაიკითხავთ „მუსიკალურ ამბებსაც“, რომელიც ამ მეგობრებს უკავშირდება. შესაძლოა ის საინტერესო კლასგარეშე მასალა აღმოჩნდეს მუსიკის მასწავლებლებისთვისაც.

ასევე სასურველია როგორც დოკუმენტური ფილმის ჩვენება ზვიად გამსახურდიაზე, ისე მისი ერთ-ერთი საყვარელი კინონამუშევრისაც. „გენერალი დელა როვერე“ რობერტო როსელინის 1959 წელს გადაღებული ფილმია, რომელიც ინდრო მონტანელის მოთხრობას ეფუძნება. რატომ იმოქმედა პრეზიდენტზე ამ ფილმმა განსაკუთრებით, გურამ პეტრიაშვილის მოგონებიდან შეიტყობთ. თუ სკოლაში დიდ ეკრანზე ფილმის ერთობლივად ყურების საშუალება არ გაქვთ, დაავალეთ მოსწავლეებს თავად უყურონ ამ „ოქროს ლომისა“ და „ოსკარის“ მფლობელ ფილმს სახლში (მისი სრული ვერსია ხელმისაწვდომია ინტერნეტში), შემდეგ კი განიხილეთ გაკვეთილზე.

დარწმუნებული ვარ, წიგნი „ზვიად გამსახურდია – 79 ამბავი“ სხვა არაერთი გაკვეთილისა თუ დავალების დაგეგმვისკენ გიბიძგებთ. ეპოქის გასააზრებლად კი ვფიქრობ ზემოთ ჩამოთვლილი რომანების წაკითხვა და 90-იანი წლების ქართული პრესის გაცნობაც კარგი საშუალება იქნება.

ეკოლოგიური ეფექტურობის ინდექსის, (EPI –  Environmental Performance Index)  სახელმწიფოთა ეკოლოგიური ანუ „მწვანე“ პოლიტიკის მაჩვნებელების შედარებითი ანალიზის რაოდენობრივი შეფასების მეთოდია.  EPI   ქვეყნების ეკოლოგიური მაჩვენებლების ჩამონათვალისა და სტატისტიკური ინიციალიზაციის  მეთოდიკაა მათი „მწვანე“ პოლიტიკის გათვალისწინებინოთ. EPI –ის მიხედვით ხდება ქვეყნების რანჟირება რამდენიმე კატეგორიის  მიხედვით, რომლებიც ძირითადად ორ  ჯგუფში ერთიანდებიან: ეკოსისტემის სიცოცხლის ხანგრძილოვობა (Ecosystem Vitality)  და ეკოლოგიური ჯანმრთელობა (იგივე ეკოლოგიური რაციონალურობა).

იელის უნივერსიტეტის ეკოლოგიური პოლიტიკისა და მართვის ცენტრმ,ა  (Yale Center for Environmental Law and Policy) კოლუმბიის უნივერსიტეტთან და მსოფლიოს ეკონომიკურ ფორუმთან ერთად, უკვე ათეულ წელზე მეტია შეიმუშავა საერთაშორისო მნიშვნელობის ეკოლოგიური მდგრადობის ინდექსი. 2000 წელს  ერთობლივი ძალებით გამოქვეყნდა EPI–ის წინამორბედი – ეკოლოგიური მდგრადობის ინდექსი. ამ პერიოდში მსოფლიოს ქვეყნების მთავრობები ცდილობდნენ თავიანთი პოლიტიკური კურსის კორექტირებას  მდგრადი განვითარების კონცეფიის გათვალისწინებით. ეკოლოგიური მდგრადობის ინდექსის დადგენა პირველი მცდელობა იყო შეეფასებინათ მსოფლიოს ქვეყნები ეკოლოგიური მდგრადობის რამდენიმე კრიტერიუმით; მათ შორის ბუნებრივი რესურსების მარაგებით, გარემოს დაბინძურების დონით წარსულშა და აწმყოში, გარემოსდაცვითი ღონისძიებებით. 2006 წელს ეს მაჩვენებელი  ეკოლოგიური მდგრადობის ინდექსით შეიცვალა, რომელიც იელისა და კოლუმბიის უნივერსიტეტების ჯგუფმა შეიმუშავა. წინა მაჩვენებლისგან განსხვავებით ეს ინდექსი აღარ ზომავდა მდგრადობას და მის ნაცვლად აფასებდა ეკოლოგიურ ეფექტურობას.  EPI კონცენტრირებულია  ქვეყნებში არსებულ „მწვანე“პოლიტიკასა და მის შედეგებზე. ანგარიში  ყოველ 2 წელიწადში ერთხელ ქვეყნდება.

ინდექსის მეთოდოლოგია ისეა შემუშავებული, რომ სახელმწიფოებმა შეძლონ  შეადარონ თავინთი მიღწევები და ნაკლოვანებები სხვა ქვეყნების ანალოგიურ მაჩვენებლებს.  შედარება ხდება 10  მაჩვენებლის მიხედვით,  რომლებიც  ორ ძირითად ეკოლოგიურ ჯგუფად იყოფა: 1. ეკოლოგიური ჯანმრთელობა ანუ გარემოს გავლენა  ადამიანის ჯანმრთელობაზე;  2. ეკოსისტემების სიცოცხლისუნარიანობის უზრუნველყოფა და ბუნებრივი რესურსების გონივრული გამოყენება.  ამ ჯგუფებში შედის  შემდეგი 10  მაჩვენებლი: ეკოლოგიური ჯანმრთელობა, ჰაერის დაბინძურება და  გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე, ჰაერის დაბინძურება და  გავლენა ეკოსისტემის მდგომარეობაზე, წყალი (გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე), წყლის რესურსები (გავლენა ეკოსისტემის მდგომარეობაზე), ბიომრავალფეროვნება, ტყე, თევზჭერა, სოფლის მეუნეობა, კლიმატის ცვლილება და ენერგეტიკა.

თითოეული ინდიკატორის მიხედვით ქვეყანას ენიჭება  ქულა.  ქულების რაოდენობა დამოკიდებულია სახელმწიფოს პოზიციაზე  იმ დიაპაზონის ფარგლებში, რომელიც  გაისაზღვრება ამ ინდიკატორების ყველაზე უარეს მაჩვენებელსა (0 სტაბილურ სკალაზე) და სასურველ მიზანს (100 ქულის ეკვივალენტი) შორის. სასურველი მიზანი  შესაძლებელია დადგინდეს საერთაშორისო  ხელშეკრულებების საფუძველზე: მაგ; სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციების სტანდარტების, პროფესიული დასკვნების და სხვა წყაროების მიხედვით.

რუკაზე  შინდისფერით აღნიშნულია ქვეყნები,   სადაც   ეკოლოგიური ეფექტურიბის ინდექსი ძალიან დაბალია და მწვანე ფერით კი ის ქვეყენები, სადაც  ეს მაჩვენებლი  მაღალია.

უკანასკნელი მონაცემები 2014 წლის 25 იანვარს გახდა ცნობილი დავოსის ფორუმზე. რეიტინგების დადგენაში 178 ქვეყანა მონაწილეობდა.  ცხრილში მოცემულია პირველ და ბოლო ათეულში შემავალი ქვეყნები. საქართველო  101–ე ადგილზეა 47.23 ქულით.

EPI  ევოლუციას განიცდის  ყოველ ახალ მოხსენებაში.  მაგ; 2012 წელს EPI –ითან ერთად ასევე გამოქვეყნდა ეკოლოგიური ეფექტურობის ტენდენციური ინდექსი ანუ ისტორიული EPI, რომლის მიხედვითაც ქვეყნების რანჟირება მოხდა ბოლო ათწლეულში მათი ეკოლოგიური მიღწევების მიხედვით. ეს მაჩვენებლი   გვიჩვენებს, თუ  რომელ ქვეყნებში გაუმჯობესდა ეკოლოგიური მდგომარეობა დროთა განმავლობაში და სად გაუარესდა.   ისტორიული EPI –ის მიხედვით ლიდერი ქვეყანაა ნიგერი, რომლის მაჩვენებლი 45.88 %–ით გაუჯობესდა  და რეიტინგში 142–ე ადგილი დაიკავა, ხოლო სიტუაცაი ყველაზე მეტად გაუარესდა ბაჰრეინსა  –  –4.09% და 82–ე ადგილი და კატარში  –  –1.33% და 44–ე ადგილი.

მხატვრული ლიტერატურის სასკოლო კურსი მოსწავლეს აცნობს ტექსტის გაგებისა გააზრებისთვის მნიშვნელოვან ელემენტებს.  ტექსტის სტრუქტურაში გარკვევა და ტექსტის ნაწილებს შორის კავშირის გააზრება  საგნობრივი პროგრამითაა გათვალისწინებული. საპროგრამო თხზულებებიდან რამდენიმეში მხატვრულ ტექსტს დართული აქვს ეპიგრაფი.

მოსწავლეებს ხშირად უჭირთ ეპიგრაფის მნიშვნელობის ამოცნობა ან ნაკლებ ყურადღებას აქცევენ ხოლმე შესწავლისას წვრილი შრიფტით დაწერილ პატარა ფრაზას, ციტატას, ანდაზას, მიწერილს ნაწარმოების დასაწყისში.

წერილში თავი მოვუყარეთ მოსწავლეებისთვის საინტერესო და მნიშვნელოვან ცნობებს ეპიგრაფის შესახებ. გთავაზობთ ასევე მეთოდურ მასალას, რაც მასწავლებელს დაეხმარება საპროგრამო ნაწარმოების ეპიგრაფის დამუშავების პროცესში.

რას ნიშნავს ეპიგრაფი?

ეპიგრაფი ბერძნული სიტყვაა და ქართულად წარწერას ნიშნავს. ანტიკურ ხანაში ასე იწოდებოდა წარწერები საფლავის ქვებსა და შენობების კედლებზე. პირველი ეპიგრაფები მხატვრულ ტექსტებში აღორძინების ხანიდან გვხვდება, თუმცა საკმაოდ იშვიათად. მე-18 საუკუნის ბოლოდან ეპიგრაფს აქტიურად იყენებენ მწერლები საკუთარი ერუდიციისა და განსწავლულობის წარმოსაჩენად, ნაწარმოებებისთვის ღრმა აზრისა და დამატებითი შინაარსობრივი დატვირთვის მისანიჭებლად.

ეპიგრაფი საკმაოდ ხშირად გვხვდება მეცხრამეტე საუკუნეში შექმნილ ქართულ მხატვრულ ტექსტებში. ილია ჭავჭავაძის ბევრი ნაწარმოები სწორედ ეპიგრაფითაა დამშვენებული, ილია განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა ეპიგრაფს და გულდასმით ირჩევდა ამა თუ იმ ნაწარმოებისთვის წასამძღვარებელ ციტატას, ანდაზას თუ ფრაზას.

ეპიგრაფის დანიშნულება

ეპიგრაფად, როგორც უკვე აღინიშნა, მწერალი ირჩევს ანდაზას, აფორიზმს, ციტატას სხვა თხზულებიდან ან რაიმე გამონათქვამს, ზოგჯერ – რიტორიკულ კითხვას ან შეძახილს. ეპიგრაფი დაერთვის როგორც მთლიან ნაწარმოებს, ისე ცალკეულ თავს და გამოხატავს ავტორის  სათქმელს, ძირითად აზრს, იდეას. ეპიგრაფი სათაურის, ქვესათაურის ან თავის აღმნიშვნელი ციფრის ქვევით, მარჯვენა კუთხეში იწერება. გამოირჩევა წვრილი შრიფტით. ციტატის ავტორი, უმეტესწილად, მითითებულია. მწერალი თავისუფალია ეპიგრაფის დართვისას და არც თუ იშვიათია შემთხვევა, როდესაც გარკვეული მხატვრული დანიშნულებით ან სხვა მიზეზის გამო ორიგინალური ციტატა ავტორის მიერაა შეცვლილი.

• ეპიგრაფი მკითხველის ყურადღებას ამახვილებს მწერლისთვის მნიშვნელოვან რაიმე მონაკვეთზე, სიუჟეტურ ხაზსა თუ პერსონაჟის ხასიათზე.
• ეპიგრაფის მეშვეობით მკითხველს წინასწარ ექმნება გარკვეული განწყობა ( ისეთი, როგორიც მწერალს აქვს ჩაფიქრებული), იქმნება შესაბამისი ატმოსფერო.
• ეპიგრაფის მეშვეობით „გახსნილია“ რომელიმე პერსონაჟის ხასიათი, ახსნილია ქცევის მოტივი, მკითხველს დამატებით ექმნება წარმოდგენა მასზე.
• ეპიგრაფით მწერალი გამოხატავს საკუთარ დამოკიდებულებას ნაწარმოებში აღწერილი ამბის, სიტუაციის, მოცემულობის მიმართ, მკითხველს თვალნათლივ წარმოუჩენს საკუთარ განწყობას პერსონაჟის ან მისი ქცევის შესახებ, ტექსტში გამოხატული იდეის ან თემის მიმართ.

ეპიგრაფი – როგორც საკვლევი მასალა

მე-12 კლასში მოსწავლეები შეისწავლიან ნიკო ლორთქიფანიძის ნაწარმოებს „შელოცვა რადიოთი“. ამ ტექსტის ეპიგრაფთან დაკავშირებით  მათ ხშირად უჩნდებათ კითხვები. ორი ნაწილისგან შემდგარი ეპიგრაფის მნიშვნელობისა და დანიშნულების ამოცნობა მოსწავლეებს უჭირთ. იმისთვის, რომ სწორი მიმართულებით წარვმართოთ მათი მსჯელობა, მნიშვნელოვანია ორივე ეპიგრაფის განხილვა, კვლევა, გაანალიზება. მზამზარეული პასუხების მიწოდების ან კრიტიკული წერილის გაცნობის ნაცვლად, სადაც დეტალურადაა მიმოხილული ეპიგრაფი[1], სთხოვეთ მათ დამოუკიდებლად მოიძიონ ვეფხისტყაოსნის სტროფი, სადაც ტარიელი ავთანდილთან საუბრის დროს ეკითხება მას:

“რას მაქმნევდით, რა გინდოდა, ერთმანერთსა რითა ვჰგვანდით?
თქვენ მორჭმულნი სთამაშობდით, ჩვენ მტირალნი ღაწვთა ვბანდით…“

ამის შემდეგ განმარტონ სიტყვა „მაქმნევდის“(მაქნევდით) მნიშვნელობა. შეადარონ ლორთქიფანიძისეულ ვარიანტს ( „რას მიქნევდით“) და ამჯერად ამ სიტყვის მნიშვნელობის ამოცნობას შეეცადონ.

საბოლოო ჯამში, მათ უნდა განსაზღვრონ, რომ ტარიელი სიტყვას იყენებს „გამომიყენებდით“, „გამაკეთებინებდით“ – მნიშვნელობით. ის ინტერესდება, რას მერჩოდით, რაში გამოგადგებოდითო.

ნიკო ლორთქიფანიძე კი სიტყვაში „მიქნევდით“ აქეთ-იქით მიგდებას, მიქნევ-მოქნევას უნდა გულისხმობდეს. საფიქრებელია, რომ ნაწარმოების ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟი, ელი სვამს ამ კითხვას და თავის უცნაურ ბედსა თუ ბედისწერას გვაცნობს.

ცხადია, მკითხველს სრულიად სხვაგვარი გააზრებისა ან ინტერპრეტაციის უფლებაც უნდა დავუტოვოთ. მახსოვს ჩემი ერთ-ერთი მოსწავლის გულწრფელი შეძახილი, იქნებ, უბრალოდ, ასე ახსოვდა ნიკოს ციტატა და გამიზნულად სულაც არ ჩაუნაცვლებიაო. ამ შემთხვევაში ერთი და სწორი, უტყუარი, უეჭველი პასუხის მიღება კი არა, კვლევის უნარის გაუმჯობესება უფროა ჩვენი, როგორც მასწავლებლების მიზანი და არა ტოლობის ნიშნის დასმა ინტერპრეტაციასა და ნაწარმოებს შორის.

ეპიგრაფის მეორე ნაწილის გასააზრებლად მოსწავლეებმა სახარებას უნდა მიმართონ. მათეს სახარების 26-ე  თავის 28-ე მუხლში ისინი ამოიკითხავენ:

„ესე არს სისხლი ჩემი ახლისა აღთქუმისაჲ, მრავალთათჳს დათხეული მისატევებელად ცოდვათა“…

ლუკას სახარების 22-ე თავში კი მე-20 მუხლი გამოადგებათ:

„ეგრეთვე სასუმელი შემდგომად სერობისა და თქუა: ესე სასუმელი ­ ახალი სჯული სისხლისა ჩემისაჲ თქუენთჳს დათხეული“…

ავტორისეულ ეპიგრაფზე დაკვირვებისა და მოცემულ მუხლებთან შედარების შემდეგ იკვეთება, რომ მწერალს ამოუღია სახარებებიდან გარკვეული სიტყვები, შეუერთებია ორი ფრაზა და თვითნებურად მიუმატებია სიტყვები „გასაწამებლად სიცოცხლისა“.

სიცოცხლის გაწამება – ამ მეტაფორის ამოსახსნელად კვლავ „ვეფხისტყაოსანთან“ მიბრუნება დაგვჭირდება. მოსწავლეები თავად დაძებნიან, თუნდაც, ინტერნეტში საძიებო სისტემების დახმარებით, სად და რა მნიშვნელობით გვხვდება სიტყვა „გა-წამ-ება“ და შესაბამის დასკვნებსაც თავად გამოიტანენ.

ამრიგად, ერთი ნაწარმოების ეპიგრაფის ანალიზი საინტერესო საკვლევ პროექტადაც შეიძლება იქცეს.

[1]იხ. სერია: ქართველი მწერლები სკოლაში. წიგნი 9, ლალი დათაშვილის წერილი„ეპიგრაფის გაგებისთვის“

SEL – სოციალურ-ემოციური სწავლება – არის პროცესი, რომლის დროსაც ბავშვები და მოზარდები იძენენ და ეფექტიანად იყენებენ ცოდნას, დამოკიდებულებას და უნარებს, რომლებიც საჭიროა ემოციების გასაგებად, პოზიტიური მიზნების განსასაზღვრად და მისაღწევად; გრძნობენ და ამჟღავნებენ ემპათიას სხვების მიმართ, ამყარებენ და ინარჩუნებენ პოზიტიურ ურთიერთობას და იღებენ საპასუხისმგებლო გადაწყვეტილებებს.

თუ ყველა მოსწავლეს რთავთ საკლასო დისკუსიებში, სთავაზობთ პასუხისმგებლობას და არჩევანს, თბილად ეპყრობით და სათანადო მხარდაჭერასაც გამოხატავთ, სავარაუდოდ, უკვე იყენებთ SEL-ს.

სკოლებში მუშაობისას ხშირად მესმის: „სად მცალია SEL-ისთვის, ამდენი საქმე მაქვს“. მართალია, სოციალური და ემოციური სწავლების პროგრამებისა და სერვისების წარმატებით დასანერგად მასწავლებლებმა და სკოლებმა ყველაზე ძვირფასი რესურსი – დრო უნდა გამოიყენონ. SEL-ის კურიკულუმის შესამუშავებლად, საერთო–სასკოლო აქტივობების განსახორციელებლად და პროფესიული განვითარებისთვის ასევე საჭიროა შესაბამისი მზადყოფნა და სტრატეგიული დაგეგმვა. მაგრამ ეს გულს ნუ აგიცრუებთ. ამ მედალს მეორე მხარეც აქვს: ბევრი მასწავლებელი უკვე იყენებს სწავლების სტრატეგიებს, რომლებიც ხელს უწყობს ამ მხრივ მოსწავლეთა ზრდას. განიხილავენ თქვენი მოსწავლეები თავიანთ ნაშრომებს? აღნიშნავთ თუ არა მათ მიღწევებს? თუ ასეა, თქვენ უკვე უწყობთ ხელს მოსწავლეების სოციალურ და ემოციურ განვითარებას.

ეფექტიანი მასწავლებლები უკვე აკეთებენ ამას

ბევრმა მასწავლებელმა ინტუიციურად იცის, რომ მოსწავლეებთან ემოციური კავშირი მნიშვნელოვანია მათი აკადემიური, სოციალური და ემოციური ზრდისთვის. ასეთი მასწავლებლები ზრუნავენ მოსწავლეებზე, ყურადღებას აქცევენ კლიმატს საკლასო ოთახში, მოსწავლეების ჩართულობას თუ უკუკავშირს. SEL-ის სფეროში ჩატარებულმა კვლევებმა დაადასტურა ის, რასაც ეფექტიანი მასწავლებლები უკვე აკეთებდნენ: სოციალური და ემოციური უნარები სწავლაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს.

მოსწავლეებს საკლასო ოთახში მოაქვთ ემოციები სკოლისგარე ცხოვრებიდან. ისინი შესაძლოა განიცდიდნენ სტრესს ოჯახში, ვთქვათ, მშობლის მიერ სამუშაოს დაკარგვასთან დაკავშირებით, მეგობართან შელაპარაკებას. კარგი მასწავლებლები საკლასო ოთახში შესვლისთანავე ამჩნევენ, რომ მათ მოსწავლეებს რაღაც აწუხებთ და იციან, რომ მათ მხარდაჭერა სჭირდებათ ემოციების გასანელებლად ან გასანეიტრალებლად, სანამ სასწავლო პროცესში ჩაერთვებოდნენ.

მოსწავლეები ასევე შესაძლოა განიცდიდნენ ემოციებს, რომლებიც წარმოიშობა საკლასო ოთახში და ეხება სწავლას. მაგალითად, მიღწევის ემოცია არის წარმატების ან წარუმატებლობის განცდა, რომელიც საკლასო აქტივობებს უკავშრდება. მოსწავლეები შესაძლოა ღელავდნენ ლაბორატორიული სამუშაოს ან სახელოვნებო შეჯიბრების წინ, აშინებდეთ მათემატიკური ამოცანები ან პოეზია… კარგ მასწავლებლებს ემოციური დამოკიდებულება აქვთ იმ საგნის მიმართ, რომელსაც ასწავლიან და მრავალნაირად შეუძლიათ ამ ვნების კლასისთვის გაზიარება. მიმზიდველი გაკვეთილების დაგეგმვა შესანიშნავი გზაა სოციალური და ემოციური უნარების ჩასართავად. ჰკითხეთ თქვენს თავს: „რა მინდა იცოდნენ მოსწავლეებმა, რას მინდა გრძნობდნენ და აკეთებდნენ ისინი ამ გაკვეთილის ბოლოს?“

სწავლება SEL-ის ჭრილში

სწავლა-სწავლებაში სოციალური და ემოციური უნარების ჩართვა ნიშნავს სწავლისთვის ხელშემწყობი გარემოს შექმნას. მაგალითად ისეთი საკლასო გარემოსი, სადაც მოსწავლეები:

* აქტიურად ერთვებიან ასაკის შესაბამის სასწავლო აქტივობებში;

* უვითარდებათ ცხოვრების პოზიტიური მიზნების მისაღწევად საჭირო უნარები;

* არ ეშინიათ და გრძნობენ აკადემიურ ინტერესს;

* ურთიერთობენ მასწავლებლებსა და თანატოლებთან;

* აქვთ მიკუთვნებულობის გრძნობა.

The Center on Great Teachers & Leaders-მა გამოავლინა სწავლების 10 პრაქტიკა, რომლებიც ხელს უწყობს მოსწავლეებში სოციალური და ემოციური უნარების განვითარებას. მიუხედავად იმისა, რომ ეს სტრატეგიები ხშირად გამოიყენება სკოლებში, მათ არ განიხილავენ როგორც რესურსებს მოსწავლეთა სოციალური და ემოციური კომპეტენციების განსავითარებლად. სტატიის ბოლოს სამ ასეთ სტრატეგიას შემოგთავაზებთ:

1. დისკუსიები კლასში. ეს პრაქტიკა მიემართება მოსწავლეთა საკომუნიკაციო უნარებს და იძლევა აკადემიურ დისკურსში ჩართვის შესაძლებლობას. საკლასო დისკუსიებში გააზრებული მონაწილეობისთვის მოსწავლეებმა ყურადღებით უნდა უსმინონ სხვებს, გამოარჩიონ მათი იდეები და თავაზიანად დაეთანხმონ ან არ დაეთანხმონ მათ. საკლასო დისკუსიები იყენებს მოსწავლეთა სოციალურ ცნობიეერბასა და თვითცნობიერებას და უვითარებს მათ თანაკლასელებთან ურთიერთობის უნარებს.
2. პასუხისმგებლობა და არჩევანი. რამდენად აძლევენ მასწავლებლები მოსწავლეებს უფლებას, მიიღონ გადაწყვეტილება თავიანთ საქმიანობასთან დაკავშირებით? ეს შეიძლება მოიცავდეს საკლასო ნორმებისა და პროცედურების შემუშავებას, აგრეთვე მოსწავლეებისთვის არჩევანის მიცემას იმის თაობაზე, როგორ ჩატარდეს გაკვეთილები და აქტივობები. საკლასო ოთახში არჩევანის უზრუნველყოფა მოსწავლეებს განუმტკიცებს განცდას, რომ მათი სწავლა მათ ხელთაა და უვითარებს საპასუხისმგებლო გადაწყვეტილებების მიღების უნარებს.
3. მასწავლებლის ენა. მნიშვნელოვანია, როგორ ესაუბრებიან მასწავლებლები მოსწავლეებს. SEL-ის პერსპექტივით, მასწავლებლის ენამ, სითბომ და მხარდაჭერამ უნდა წაახალისოს მოსწავლეები, აკონტროლონ თავიანთი ქცევა. მასწავლებელი ძლიერი როლური მოდელია, როცა საქმე სოციალურ და ემოციურ უნარებს ეხება. მოსწავლეებს შეუძლიათ, მისგან ისწავლონ სხვისი წახალისების პოზიტიური გზები, ემპათიის გამოხატვა ან კონფლიქტების მოგვარება.

ეს სამი მაგალითი გვიჩვენებს, როგორ შეუძლია სწავლების პრაქტიკებს მოსწავლეთა სოციალური და ემოციური უნარების მხარდაჭერა და განვითარება. მომდევნო დღეებში დააკვირდით თქვენს საქმიანობას SEL-ის პერსპექტივით. რამდენად უწყობს ხელს თქვენი სწავლება მოსწავლეების SEL-ის გაუმჯობესებას? კიდევ რომელი სტრატეგიების დანერგვაა საჭირო მათი სოციალური და ემოციური უნარების განსავითარებლად?

წყარო: ლორეა მარტინესი, https://www.edutopia.org/blog/sel-is-good-teaching-lorea-martinez

როგორ იქმნება სიტყვა, რომელიც ხალხს დიდხანს ამახსოვრდება? როგორ ახერხებენ მსახიობები, პოლიტიკოსები და სხვები, დაძლიონ მღელვარება და მსოფლიო აალაპარაკონ?
ბევრ ადამიანს დიდი აუდიტორიის შიში აქვს, რაც შესაძლოა დაბრკოლებად იქცეს წარმატებისკენ მიმავალ გზაზე. მნიშვნელობა არ აქვს, ვის ვესაუბრებით – გვინდა, ყურადღებით გვისმენდნენ და სათქმელი ისე გაიგონ, როგორც ჩავიფიქრეთ. გარკვეული წესების დაცვით კი ყველას შეუძლია, საზოგადოების წინაშე სიტყვით გამოსვლა ისწავლოს.
უთხარით აუდიტორიას რამე სასარგებლო
ეს ყველაზე მნიშვნელოვანი წესია: თქვენმა ნათქვამმა მსმენელს რამე უნდა შემატოს. ბევრს მიაჩნია, რომ მნიშვნელოვანია საკუთარი მიღწევების დემონსტრირება, მაგრამ ასე არ არის. თქვენი საქმეა, დაეხმაროთ სხვებს. სწორედ ამიტომ გითმობენ ადამიანები დროს და ყურადღებას. სანაცვლოდ თქვენც უნდა გასცეთ ღირებული ცოდნა ან გამოცდილება.
გაუზიარეთ სიახლე
წინა პუნქტში შევთანხმდით, რომ თქვენი გამოსვლა, პირველ რიგში, სასარგებლო უნდა იყოს. სასარგებლო კი იმ შემთხვევაში იქნება, თუ ადამიანებს რამე ახალს ასწავლით. როგორ გაიგებთ, რა არის მათთვის ახალი? სამწუხაროდ, ვერანაირად, მაგრამ თუ თავად ინფორმაცია იქნება ახალი ან ექსკლუზიური, დიდი შანსია, აუდიტორიის ყურადღება მიიპყროთ.
აირჩიეთ ერთი მიზანი
ჰკითხეთ თქვენს თავს: „რა არის ჩემს სიტყვაში მთავარი? ჩემი მოხსენება რომ ათიოდე სიტყვით შემეჯამებინა, როგორ გამოვთქვამდი მთავარ იდეას?“ ყველა სიტყვა, რომელსაც იტყვით, ერთ იდეამდე უნდა მიდიოდეს. თუ ერთდროულად რამდენიმე სათქმელს აირჩევთ, აუდიტორიას გაუჭირდება, თქვენს აზრთა მდინარებას მიჰყვეს.
დაანახეთ აუდიტორიას, თავად რამდენად გაღელვებთ ეს საკითხი
შეგიმჩნევიათ, რომ გაცილებით დამაჯერებლად საუბრობთ იმ საკითხებზე, რომლებზეც მართლა შეგტკივათ გული? თუ აღფრთოვანებული ხართ გამოსვლის თემით, გადასდეთ ხალხს ეს აღფრთოვანება. ასე უფრო ეფექტურად ილაპარაკებთ.
მოიყვანეთ არგუმენტები
თუ თქვენი იდეის სისწორეში დარწმუნებული ხართ, დაარწმუნეთ სხვებიც. თუ ლაპარაკობთ სექსიზმზე, მოიყვანეთ სტატისტიკა ან სულაც გააცანით პირადი გამოცდილება. თუ ასე მოიქცევით, თქვენი სიტყვები გადამდებად იმოქმედებს. სამწუხაროდ, ხალხის ყურადღების მიპყრობა გაგიჭირდებათ, თუ სასაუბრო თემასთან თქვენც მხოლოდ ირიბი შეხება გქონიათ.
ესაუბრეთ ცალკეულ პირებს და არა მთელ ჯგუფს
გამოსვლის დაწყებისას ამოირჩიეთ ერთი ადამიანი დარბაზიდან. ეს შეიძლება იყოს თქვენი ნაცნობი ან სულაც რომელიმე დამსწრე სულ უკანა რიგში. დაამყარეთ მხედველობითი კონტაქტი და გაუღიმეთ. შემდეგ გადაინაცვლეთ სხვაზე და კვლავ სცადეთ საპასუხო რეაქციის გამოწვევა. ეს ჟესტი დაგეხმარებათ, სიტყვით გამოსვლის დროს ერთდროულად მოკრძალებული და შთამბეჭდავი იყოთ.
დაიმახსოვრეთ თქვენი სიტყვის პირველი და ბოლო ფრაზები
თუ დაწერილ ტექსტს თვალს არ მოაშორებთ, მარცხისთვის იქნებით განწირული. თვალით კონტაქტის გარეშე აუდიტორიის აღფრთოვანება შეუძლებელია. სიტყვით გამოსვლის დროს თქვენ გჭირდებათ სიახლოვე აუდიტორიასთან, მთავარი კი გულიდან წამოსული სიტყვებია. თუ ძალიან ღელავთ და ფურცლების გარეშე ვერაფერს გახდებით, საუკეთესო ვარიანტია, მთავარი ფრაზები ბარათებზე დაწეროთ და დროდადრო ჩაიხედოთ. მნიშვნელოვანი ნაწილები მაინც ზეპირად უნდა თქვათ.
აუდიტორიის წინაშე სიტყვით გამოსვლა და ტაშის დამსახურება ძალიან ძნელია, მაგრამ შეუძლებელი არაფერია. მთავარია, საკუთარი თავის გჯეროდეთ და კარგად მოემზადოთ.

რეჟისორ ლორან კანტეს ფრანგული მხატვრული ფილმი „კლასი” ყველა მასწავლებელმა უნდა ნახოს. ფილმი 2008 წელსაა გადაღებული და კანის კინოფესტივალის გამარჯვებულია. იმდენად გულწრფელად, დამაჯერებლად და ძალდაუტანებლადაა წარმოჩენილი ლიტერატურის მასწავლებლის, კლასისა და სწავლა-სწავლების პრობლემები, რომ თავი ფილმის გმირი მეგონა. ეს გმირი – ფრანსუა მორენი – თითქოს მე ვიყავი, ჩემი ფრაზებით საუბრობდა. მისი ექსტრავაგანტური პირდაპირობა, როგორც ფილმის ანოტაციაშია ნათქვამი, თითქოს ჩემგან იყო წაღებული. არც მკაცრი, არც ლოიალური მასწავლებელი – ეს ნამდვილად მე ვიყავი…

გენიალური ხედვა ჰქონია ლორან კანტეს, რომელიც ამავე დროს სცენარის ავტორიც არის, რომ ასე ზუსტად ხედავს თანამედროვე სკოლის პრობლემებს… სუპერორიგინალურია ყველა სცენის ჩანაფიქრი თუ რეფლექსია და პირდაპირ ჩვენი რეალობიდან ამოდის. ჩემი სკოლისა და კლასების პრობლემები გულთან ძალიან ახლოს მიმაქვს, ზოგჯერ სკეპტიციზმი და სასოწარკვეთა მიპყრობს… ნუ მთლიანობაში მაინც ოპტიმიზმია, რაც მაცოცხლებს და მაძლებინებს, მაგრამ ფრანგული გამოცდილების გაზიარება ნამდვილად წამალი იყო ჩემთვის… ერთგვარი ნუგეში აღმოჩნდა იმის გააზრება, რომ ჩვენ და ევროპელებს პრობლემები ზუსტად ერთნაირი გვქონია… ბავშვების დამოკიდებულებაც მასწავლებლებისადმი ზუსტად ისეთივეა, როგორიც ჩვენს სკოლებში…

მასწავლებლობა კედელზე შუბლით დატაკების, ზოგჯერ კედლის გატანის, ხან შემოვლის, ხან უკან დახევის და ხან საკუთარი თავის ნგრევის ანატომიაა. ეს საქმე ფანატიკურად უნდა გიყვარდეს, რომ გაუძლო ყველა გამოწვევას, რადგან რეალობა ასეთია: სამყარო მასწავლებლის წინააღმდეგ! წარსულს ჩაბარდა მასწავლებლის, როგორც ურყევი ავტორიტეტის ხატი… დღეს მას ყველა უტევს: სახელმწიფო აპარატი, სკოლის ადმინისტრაცია, კოლექტივი, მოსწავლე, მშობელი, საზოგადოება… ჩემი პოეტი და მასწავლებლობის გამოცდილების მქონე მეგობრის თქმით, მასწავლებლობა ალმოდებული კოშკიდან ბავშვების გამოპარებას ჰგავს, ოღონდ ისე, ბავშვებს არ გავაგებინოთ, რომ ვიწვით…

მე კი ამასწინათ მეგობარს ვეუბნებოდი, რომ ჩემი სოფლის ბავშვობის მოგონებებიდან აბრეშუმის ჭიების შარიშურს მაგონებს ხშირად კლასი… ასოციაციურად ხშირად მეჩვენება, რომ კლასი აბრეშუმის ჭიის ჩელტია, მე თუთის ფოთოლი ვარ, რომელსაც აბრეშუმის ჭიები შრაშუნით ახრამუნებენ, ან ჩემი მეთოდებია თუთის ფოთლები, რომლებიც უნდა მივუყარო ბავშვებს ყოველ ჯერზე და თუ სადმე ფოთლები შემომაკლდა, დაუნანებლად შემახრამუნებენ შარიშურით… ან: ქართული ჯადოსნური ზღაპრების ფასკუნჯები არიან ბავშვები. ფასკუნჯი გმირს ქვესკნელიდან შუასკნელში მიაქროლებს გველეშაპისგან შვილების გადარჩენის საფასურად და როცა ანიშნებს, ხორცის ნაჭერი ნისკარტში უნდა ჩაუდოს გმირმა. როცა ხორცის ნაჭერი გაუთავდა, გმირმა ბარძაყიდან ამოიჭრა ხორცი და ის აჭამა… ფასკუნჯს ყველაზე მეტად ეს ნაჭერი ეგემრიელა. როცა ერთად ამოაღწიეს ქვესკნელიდან  და ფასკუნჯმა სისხლიანი ბარძაყი დაინახა, ჭრილობას თავისი ჯადოსნური ფრთა მოუსვა და გაამრთელა, გმირს კი ასე უთხრა, რომ მცოდნოდა, ასეთი გემრიელი ხორცი გქონდა, შეგჭამდიო… დიახ, ჩვენ ასე მივქრივართ ერთად თოლია ჯონათანის ზესკნელებისკენ და მასწავლებელს სულ ხელთ უნდა ეპყრას ხორცის ნაჭერი, საზრდო, რომელიც თუნდაც გულის სისხლი შეიძლება იყოს… სხვა შემთხვევაში ბანკროტისთვის განწირული ხარ! ხოლო მოსწავლე მასწავლებლისთვის საზრუნავი და სატანჯველიც არის და ისეთი არამიწიერი სიხარულიც, როგორსაც სხვა ვერაფერი მოგანიჭებს.

მთავარი, ამ ფილმმა რისი რწმენაც განმიმტკიცა, ისაა, რომ ლიტერატურის მასწავლებლის მისია არის დაეხმაროს მოსწავლეებს თვითგამოხატვაში. ფრანსუა „ანა ფრანკის დღიურს” აკითხებს თინეიჯერებს და ისინი ასკვნიან, რომ ლიტერატურა გვეხმარება თვითგამოხატვის, თვითრეალიზაციის, ჰარმონიისკენ მიმავალი გზების მიგნებაში. ფრანსუას ურთულესი ქცევის, უღრმესი ფსიქოლოგიური პრობლემების მოსწავლეებთან უწევს ურთიერთობა, თუმცა ის არცერთხელ, არცერთი წამით არ წარმოჩენილა მაყურებლის წინაშე იმედგაცრუებული და რწმენაშერყეული, სულით გატეხილი. დაღლილი კი, მაგრამ ეს დაღლაც მას ზრდის, როგორც მასწავლებელს. ფრანსუას უმნიშვნელოვანესი რეფლექსია ასევე ის არის, რომ სირცხვილი და კომპლექსები არის ბავშვებში დევიაციური ქცევის მაპროვოცირებელი და მასწავლებლის (დამრიგებლის) მისიაა, დაეხმაროს მოსწავლეს მათ დაძლევაში. ამ გზაზე უმთავრესია ლიტერატურული ტექსტების წიაღში საკუთარი თავის დანახვა-გააზრება. ამიტომ მისიე მორენი ბავშვებს ავტოპორტრეტებს აქმნევინებს. ავტოპორტრეტი და არა ავტობიოგრაფია! – მისი მითითება მკვეთრია! ეს წლის მანძილზე უმნიშვნელოვანესი აქტივობაა. სასწავლო წლის დასასრულ კი მორენი მოსწავლეების მიერ შექმნილი ავტოპორტრეტების რვეულებს კლასის ერთობლივ ფოტოს დააკრავს და შინ ატანს, რათა მოსწავლემ საკუთარი თავი კოლექტივის ნაწილად გაიაზროს და ამოიცნოს საკუთარი პასუხისმგებლობები კოლექტივის წინაშე. ბავშვებში საოცარი ემოციები აღძრა მასწავლებლის ამ მეთოდმა.

ფრანსუასაც წამოსცდება ისეთი რამ, რაც არ უნდა ეთქვა მოსწავლე გოგონებისთვის, მაგრამ ის არ გაურბის არც საკუთარ გადაცდომებს, თამამად აღიარებს მათ და თავისუფლად შეუძლია მოსწავლეებთან თავის ლაფსუსებზე საუბარი. მისთვის მასწავლებლობა უწყვეტი ფურორი და წარმატებების კასკადი კი არა, ხელმოცარულობების ისტორიაც არის და ამ ტკივილში, თვითგვემაში, მარცხში ძლიერდება და იწრთობა მისი სული.

არ დამავიწყდება ერთი ჩემი არაკეთილგანწყობილი კოლეგის კატეგორიული ტონი, როცა ვცადე მასთან გაუგებარი აგრესიის მიზეზებზე საუბარი. ასე მითხრა: თქვენზე ამბობენ, რომ მიუხედავად თქვენი სტატუს-ხარისხებისა, არაფერი მასწავლებელი არ ხართ, წარუმატებელ გაკვეთილებს ატარებთო. მივხვდი, რომ ის გულისხმობდა ერთ საჩვენებელ გაკვეთილს, რომლითაც ყველაზე უკმაყოფილო მევე დავრჩი და ეს არავისთან დამიმალავს. წარუმატებლობის მიზეზი კი იყო მრავალმხრივ მიზნებზე გათვლილი გაკვეთილი, რამაც შედეგზე გასვლაში ხელი შეგვიშალა, ვერ დავძლიეთ გაკვეთილის გეგმით გაწერილი ყველა აქტივობა, დრო არ გვეყო. კოლეგისგან ამგვარი შეფასება მწარე სილა იყო, მაგრამ თავი როგორღაც შევიკავე და კითხვა შევუბრუნე:

– თქვენ ყოველთვის უზადო გაკვეთილებს ატარებთ? არასოდეს განგიცდიათ მარცხი? მისი კატეგორიული და დაბეჯითებული პასუხი სიკვდილამდე არ დამავიწყდება:

– დიახ, მე ყოველთვის საუკეთესო გაკვეთილს ვატარებ! არასოდეს მომსვლია მარცხი! არასოდეს!

ნეტარ არიან თავდაჯერებულნი! მე მათთან ხელი არ მაქვს. ჩემდათავად კი ვაღიარებ, რომ საკუთარი თავით უკმაყოფილების განცდა ჩემი ძალიან ხშირი სტუმარია და არც იმის აღიარება გამიჭირდება, კონკრეტულად რა არ გამომდის ხოლმე.

თუკი საკუთარ თავს გავიაზრებ, როგორც უწყვეტი პედაგოგიური თვითგანვითარების ობიექტს, უკან დამრჩება მასწავლებელი, რომელმაც გუშინ ან გუშინწინ ჯერ კიდევ ბევრი რამ არ იცოდა, რომელსაც პრაქტიკამ სწავლა-სწავლების უამრავი სრულიად წარმოუდგენელი რაკურსი აჩვენა, ის კი ხშირად მზად არ იყო ჩიხებიდან თავის დასაღწევად. თუმცა იმას კი ახერხებდა, რომ იმ ჩიხში დიდი ხნით არ მოქცეულიყო და სწრაფი, ადეკვატური  რეაგირებით გამოსავალი მოეძებნა, არასასურველი რეალობა შეეცვალა. ერთხელ სადამრიგებლო კლასს ავტოპორტრეტის მაგვარი დავალება მივეცი, მისი ზუსტი ფორმულირება ახლა არ მახსენდება, მაგრამ არ დამავიწყდება საუკეთესო მოსწავლის თვალით დანახული პირადი ცხოვრება: უკვე მერამდენე წელია სკოლიდან სახლამდე და სახლიდან სკოლამდე დავდივარ იმის მოლოდინში, რომ ჩემს ცხოვრებაში რამე საინტერესო გამოჩნდება, მაგრამ ამაოდო. ამ ფრაზამ მთელი ჩემი მასწავლებლური თავდაჯერებულობა ამოაყირავა. მას არ აქვს სათქმელი, რომ სკოლა და გაკვეთილები მისთვის საინტერესო, მრავალფეროვანი, სასურველი და დაუვიწყარი სამყაროა. მისი სამყარო იმდენად ფართო, ღრმა და მრავალშრიანია, სკოლამ უნდა შესთავაზოს რაღაც განუმეორებელი, რომ ამ ბავშვის ყურადღება, სული და გული დაიპყროს. მას შემდეგ ჩემს თვალთახედვას იმ ბავშვის თვალები და შეგრძნებებიც შეემატა. მინდა მაქსიმუმი გავაკეთო, რომ გაკვეთილი და სასკოლო გარემო მისთვის უფერული სამყარო არ იყოს.

ლორან კანტეს ფილმს ლაიტმოტივად გასდევს დევიაციური ქცევის მოსწავლეთა პრობლემების მართვა. კლასებში არიან მოსწავლეები, რომლებიც დაბალი თვითშეგნების თუ დევიაციური ქცევების გამო სერიოზულად აფერხებენ სასწავლო პროცესს, ხელს უშლიან სწავლამოწყურებულ თანაკლასელებს სრულფასოვნად მუშაობაში. მისიე მორენის ჰუმანიზმი უსაზღვროა, მაგრამ ფილმში ხაზგასმულია, რომ სკოლაში მოსწავლის უფლებების ხარჯზე მისი პასუხისმგებლობების ნიველირება ცუდი შედეგის მომტანია, რომ ადეკვატური რეაგირება კლასისთვის ხელისშემშლელი ქცევის გასანეიტრალებლად აუცილებელია და აქ ცალკეული მასწავლებელი ვერაფერს გახდება. ეს საკითხები სკოლის ადმინისტრაციის, დისციპლინური კომიტეტის, კოლეგებისა და მშობლების ურთიერთთანამშრომლობით უნდა მოგვარდეს.

მშობლიური ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლებს ერთი უპირატესობა გვაქვს: ჩვენ ვასწავლით სამყაროს უდიდეს ხელოვნებას – სიტყვებით კეთილ ჯადოქრობას, რასაც ყველაზე მეტად ძალუძს ადამიანის სულში გარდატეხა და მეტამორფოზები, ვიდრე ნებისმიერ მეცნიერულ ან პრაქტიკულ ცოდნას. ვინაიდან ლიტერატურის სწავლება – ეს არის გზა საკუთარი თავის ძიების, სამყაროს შემეცნების, სულიერი ჰარმონიის მიღწევის, სიყვარულისა და ჰუმანიზმისკენ, უმთავრეს საშუალებად სწორედ ის უნდა გამოვიყენოთ. აკი კანტეს ფილმის ფინალშიც მხოლოდ სასწავლო წლის ბოლო დღეს გამოუტყდა ფრანსუას ურჩი თინეიჯერი, რომელიც მთელი წელი უარს აცხადებდა სწავლასა და მასწავლებელთან თანამშრომლობაზე, რომ მან ამ წელს ვერაფერი ისწავლა, ხოლო პროფსასწავლებელში წასვლა არ სურდა. ფრანსუამ კი მიუგო, რომ მას კიდევ ჰქონდა დრო არჩევნის გასაკეთებლად – ერთი წელი!.. და მას ყველაფრის შეცვლა შეეძლო…

ცოტაა ეს დრო გოგონასთვის? არა მგონია! შეცვლა ყოველთვის ყველაფრისა შეიძლება! დრო კი ყველას ყოველთვის ყველაფრისთვის ძალიან ცოტა გვაქვს!

ოდესმე დაგისრულებიათ წიგნის კითხვა? ვგულისხმობ ნამდვილად დასრულებას, გარეკანიდან გარეკანამდე. დაგიხურავთ ყდა ნელი გამოღვიძებით, რომელიც ცნობიერებაში ხელახლა დაბრუნებას ახლავს?

ღრმად ამოისუნთქავთ, ფილტვების ფსკერიდან ჰაერს გამოუშვებთ და სხედხართ. წიგნი ორივე ხელით გიჭირავთ, თქვენ კი გარეკანს, უკანა გვერდს ან თქვენ წინ კედელს უცქერით დაჟინებით, მადლიერი, ჩაფიქრებული და ოცნებებში წასული. გრძნობთ, თითქოს სიმშვიდე მოიპოვეთ და თან დაკარგეთ. თქვენ სწორედ ახლა გამოსცადეთ რაღაც ღრმა, რაღაც ინტიმური. ახლახან გქონდათ ინტენსიური და გარკვეულწილად წარმავალი მეტამორფოზა.

უცხო ადამიანის ერთი ნახვით შეყვარების მსგავსად, – ადამიანისა, რომელსაც ვეღარასოდეს ნახავ, – გკლავს ძლიერი სურვილი და მწუხარება დასრულებული სასიყვარულო ურთიერთობის გამო, მაგრამ, ამავე დროს, კმაყოფილი ხარ, სავსე გამოცდილებით, კავშირითა და სიმდიდრით, რომელიც მეორე სულის შეთვისებიდან მოდის და გრძნობ, რომ დანაყრდი, სულ ცოტა ხნით მაინც.

კითხვის ამ ტიპს ჟურნალ TIME-ის ავტორი ენი მერფ პოლი ღრმა კითხვას უწოდებს და ამბობს, რომ ეს პრაქტიკა მალე დინოზავრებივით გადაშენდება, რადგან ხალხი ზერელედ და ნაკლებს კითხულობს. მკითხველები, ხმოვანი ფოსტისა და ბარათების მომხმარებლების მსგავსად, მომაკვდავი რასაა და მათი რიცხვი ყოველი ახალი ონლაინ ტაბლოიდის გამოსვლასთან ერთად მცირდება.

ამ მოსალოდნელი გადაშენების ყველაზე უარესი მხარე კი ის არის, რომ მკითხველები სხვა ადამიანებთან შედარებით უფრო სასიამოვნოები და ჭკვიანები არიან. ჟურნალისტი ამბობს, რომ ის, ვინც კითხულობს, ერთადერთია, ვისი შეყვარებაც ღირს ამ ჯოჯოხეთურ დედამიწაზე.

კანადის იორკის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგის რაიმონდ მარისა და ტორონტოს უნივერსიტეტის კოგნიტიური ფსიქოლოგიის პროფესორის ქეით ოტლის მიერ 2006 და 2009 წლებში გამოქვეყნებული კვლევების მიხედვით, მხატვრული ლიტერატურის მკითხველებს ყველაზე მეტად შეუძლიათ თანაგრძნობა და აქვთ გონების თეორია, რომელიც გვაძლევს საშუალებას, გვქონდეს საკუთარი შეხედულებები და ინტერესები. მას, ვისაც კითხვა უყვარს, შეუძლია გაითვალისწინოს სხვისი, თუნდაც მათი აზრებისგან რადიკალურად განსხვავებული იდეები და იმავდროულად შეინარჩუნოს საკუთარი.

როგორც მკვლევრები ამბობენ, გასაკვირი არ არის, რომ მკითხველები უკეთესი ადამიანები არიან, რადგან მათ სხვისი ცხოვრების აბსტრაქტული განცდის შემდეგ ისწავლეს, როგორ დატოვონ საკუთარი სხეულები და სამყაროს სხვა ჩარჩოებიდან შეხედონ.

მათ შეხება აქვთ ასობით ადამიანთან და ყველა მათგანისგან აგროვებენ სიბრძნეს. მათ უნახავთ ის, რასაც თქვენ ვერასოდეს გაიგებთ და განუცდიათ იმ ადამიანების სიკვდილი, რომლებსაც თქვენ ვერასოდეს გაიცნობთ.

ასე რომ, დაფიქრდით, ოდესმე დაგისრულებიათ წიგნის კითხვა? ვგულისხმობ ნამდვილად დასრულებას, გარეკანიდან გარეკანამდე. დაგიხურავთ ყდა ნელი გამოღვიძებით, რომელიც ცნობიერებაში ხელახლა დაბრუნებას ახლავს?

მუსიკა მუსიკალურ „ხმაურთან“ ერთად აღსავსეა სიჩუმით და ის პაუზებით „გამოითქმება“. ვინაიდან პაუზაც მუსიკაა, ნაწარმოები ბგერებისა და პაუზების დიალოგად შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ. პაუზის დროს შემსრულებელი და მსმენელი, ფაქტობრივად, სიჩუმეს უსმენს.

პაუზები, განსაკუთრებით თანამედროვე მუსიკისთვისაა დამახასიათებელი, რომელსაც ნაწარმოებში უმნიშვნელოვანესი შინაარსობრივი დატვირთვა აქვს. იმედია, ხელოვნებაში სიჩუმის ზრდის ტენდენცია თანდათან ერთ დიდ პაუზად, თეთრ ტილოდ, სიცარიელედ არ გარდაიქმნება. ბუნებრივია, აქ უმალ თავს შეგვახსენებს მუსიკის აღსაქმელად „განწირული“ მსმენელთა აუდიტორია კეიჯის „სიჩუმის 4 წუთისა და 33 წამის“ ცნობილი ექსპერიმენტით.

   მუსიკალური სასვენი ნიშნები

თუ კარგად დავაკვირდებით, მუსიკაში პაუზები, თავისებურად, სასვენ ნიშნებს მოგვაგონებს. პაუზები აზრობრივი აქცენტების დასმაში გვეხმარება – ფრაზებს და წინადადებებს ერთმანეთისგან განაცალკევებს.

შეგახსენებთ, მუსიკალურ ნაწარმოებში სინტაქსური სტრუქტურების დაყოფას, ანუ ნაწილების გამიჯვნის მომენტს ცეზურა ეწოდება. ცეზურის ერთ-ერთი ძირითადი ნიშანი პაუზაა. ცეზურა, როგორც წესი, იქ შეიგრძნობა, სადაც მუსიკა „ჩერდება“, როდესაც ჟღერადობა რეალურად წყდება, ანუ პაუზა „ჩამოვარდება“. გამოცალკევებული ნაწილები, ანუ ამგვარი მუსიკალურ-მხატვრული ხერხი ნაწარმოების ხასიათის მაქსიმალური სიმძაფრის შესაქმნელად გამოიყენება და მთლიანობაში მუსიკის მკაფიოდ აღქმაში გვეხმარება.

ყველას შეგვიმჩნევია, რომ საუბრისას ყველაფერს არ ვახმოვანებთ, მაგრამ ვგულისხმობთ. ეს რაღაცით ჰგავს მუსიკაში „მდუმარე, გაჩერებულ ნოტებს“, ანუ პაუზებს, რაშიც სწორედ მუსიკას ვგულისხმობთ ხოლმე. მაგრამ ნუ დაგვავიწყდება, რომ გაჩერება უსასრულო დასვენებას არ გულისხმობს, და რომ პაუზები, ანუ წილები პაუზებში გულისყურით უნდა დაითვალოს. წინააღმდეგ შემთხვევაში რიტმიდან ამოვარდებით და ნაწარმოებში გზას ვეღარ გავიკვლევთ.

როგორც ვიცით, მუსიკალურ ნაწარმოებში უმნიშვნელოვანესი როლი ენიჭება რიტმულ მხარეს. აქ მონაწილეობს როგორც სხვადასხვა გრძლიობის ბგერები, ასევე ერთგვარი დუმილის მომენტები – პაუზები. ვინაიდან მუსიკა მუდმივად მიედინება, ნაწარმოებში ნოტებთან ერთად პაუზებიც ტაქტიდან ტაქტში მშვიდად გადადის. ნოტების (ბგერების) მსგავსად პაუზებსაც თავისი ხანგრძლივობა და გადათვლის წესი აქვს.

  სანოტო ნიშნები ნაწარმოებში სიჩუმის აღსანიშნად. პაუზების დამწერლობა

სანოტო ნიშანი „პაუზა“ ჟღერადობის გარკვეული დროით შეწყვეტა-შესვენებას აღნიშნავს.

თითოეული გრძლიობის ნოტს შესატყვისი გრძლიობის პაუზა აქვს (ბგერის გრძლიობაზე უკვე გესაუბრეთ წერილში „მუსიკალური ანბანი – მოსწავლეებისთვის აუცილებელი ცოდნა“).

მაგ: მთელ ნოტს (4 თვლა) მთელი პაუზა (4 თვლა) შეესაბამება, ნახევარს (2 თვლა) – ნახევარი პაუზა (2 თვლა), მეოთხედს (1 თვლა) – მეოთხედი პაუზა (1 თვლა) და ა. შ.

საინტერესოა, რომ ზოგიერთი პაუზა, მაგ: მთელი და ნახევარი ერთმანეთს ქვაბურა ქუდით ჰგავს. მთელ პაუზას ფარფლი ზევით აქვს მიმართული, ხოლო ნახევარ პაუზას – ქვევით.

ნოტებში ჩასაწერად პაუზების გრაფიკული ნიშნები ასე გამოიყურება:

სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მთელი პაუზა ჰორიზონტალური მოკლე შავი ხაზია, რომელიც სანოტო სისტემის მეოთხე ხაზზეა „დაკიდებული“ და ტაქტის შუაში იწერება. ნახევარი პაუზა ფორმით მთელის მსგავსია, მხოლოდ მესამე ხაზზეა „წამოსკუპებული“.

მეოთხედი პაუზა ელვას ჰგავს და ზიგზაგის ნიშნით გამოისახება.

ასევე ერთმანეთს ჰგავს მერვედი და მეთექვსმეტედი პაუზა. მერვედი პაუზა ძალიან ჰგავს შვიდიანს ერთი კუდით, მეთექვსმეტედი პაუზაც – შვიდიანს, მხოლოდ ორი კუდით. კუდების რაოდენობა პაუზებს მერვედი და მეთექვსმეტედი ნოტების მსგავსად ერთნაირი აქვთ.

დავალება: მუსიკალურ-მათემატიკური „ამოსახსნელი“ ამოცანა

წარსულშიც და აწმყოშიც კომპოზიტორები ნაწარმოებებში სიჩუმე-პაუზებს, როგორც შეწყვეტილ სუნთქვას, უხვად იყენებდნენ. XX საუკუნის ბოლოდან კი პაუზებმა განსხვავებული მნიშვნელობა შეიძინა.

მდუმარება, როგორც კულტურის ენა, სრულიად ახალ მოვლენად იქცა. ხელოვნებაში მდუმარებას თავისთავად არსებობა არ შეუძლია. სიჩუმეს მრავალმნიშვნელოვნად მეტყველება უნდა შეეძლოს. სიჩუმე უნდა „გაჟღერდეს“.

საყურადღებოა პაუზების განსაკუთრებული გამომსახველობა შესანიშნავი ავსტრიელი კომპოზიტორის ანტონ ბრუკნერის შემოქმედებაში. „მისი პაუზები“ მსმენელთა წინაშე როგორც მუსიკის სრული გათიშვით, ისე თანდათანობითი ჩაჩუმების ნიშნებად „წარსდგება“ გარინდების სახით გაგრძელებული და თითქოს არაფერში გარდასახული.

ბრუკნერი ამ უკანასკნელ სიმფონიაზე მძიმედ დაავადებული მუშაობდა. ვინაიდან გრძნობდა, რომ მისი „გედის სიმღერა“ შესაძლოა დაუსრულებელი დარჩენილიყო, ნაწილებს გულმოდგინედ ათარიღებდა. მე-9 სიმფონიის მესამე ნაწილი, თავისი ღრმა ჩანაფიქრით კომპოზიტორის მთელი შემოქმედების ერთგვარი „ეპილოგია“.

P.S. „პაუზა გასვლაა სიჩუმეში, რის შემდეგ კვლავ ბგერა იბადება… და ეს სიჩუმე შევსებული უნდა იყოს წარმოდგენილი მუსიკით, თუმცა უკვე მსმენელის წარმოდგენაში. მუსიკა არ ჟღერს, მაგრამ ცუდია, თუკი პაუზის დროს მსმენელი მუსიკას გამოეთიშება და წყვეტა წარმოიქმნება. მაგრამ თუ პაუზა მუსიკის გაგრძელებად აღიქმება, მაშინ ეს პაუზა „მუშაობს““ (გია ყანჩელი – სიჩუმის მაესტრო).