გურამ რჩეულიშვილის “ალავერდობა” და გურამ დოჩანაშვილის “კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა”
ორი გურამი, ორივე – მეოცე საუკუნის 30-იან წლებში დაბადებული (ასაკობრივი სხვაობა სულ რაღაც ხუთი წელი იყო), ორივე – თავისი თაობის თბილისელი ახალგაზრდობის სახე და კუმირი… ორივე – განუმეორებელი და ორიგინალური პროზაული ხელწერის მთხრობელი, ორივე – თემატური მრავალფეროვნებით და გემოვნებით გამორჩეული, ორივე – ფილოსოფიურად დაფიქრებული სამშობლოსა და ადამიანის სულიერ მისიაზე, ორივე – მაძიებელი, მეამბოხე, ზოგჯერ ცხადად, ზოგჯერ ფარულად გამპროტესტებელი მახინჯი საბჭოური სინამდვილისა. ცნობილია გურამ რჩეულიშვილის ბიოგრაფიიდან ერთი ეპიზოდი: დილის ექვს საათზე კიევის ქუჩიდან, თავისი სახლიდან გამოსულმა, მძინარე ქალაქის მდუმარებაში ვორონცოვის ხიდიდან თოფი დასჭექა. საბჭოთა მილიციამ “ხულიგანი” და “დებოშირი”, რასაკვირველია, მაშინვე დააპატიმრა და როცა გასროლის მიზეზი ჰკითხეს, მიუგო: გამოვედი უთენია, ქალაქს ისეთი ღრმა ძილით ეძინა, მომინდა, გამეღვიძებინაო… მისი მოთხრობა “ალავერდობაც” მძინარე ხალხის გამოღვიძების, შეჯანჯღარების მცდელობაა. გურამ დოჩანაშვილი კი 17 წლისა პატრიოტული საპროტესტო ორგანიზაციის “გორგასლიანის” წევრი იყო ზვიად გამსახურდიასა და მერაბ კოსტავასთან ერთად. შემდეგ ის პოლიტიკურ მოძრაობას ჩამოშორდა, მაგრამ კალმით მეამბოხეობა არასდროს დასრულებულა. ამ წერილში ორ მოთხრობაზე ვისაუბრებთ – “ალავერდობასა” და “კაცზე, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა”. როცა მწერლის სტილსა და იდეებზე საუბრობენ, ლიტმცოდნეები უპირველესად არკვევენ ეპოქის პარადიგმებსა და კონტექსტებს, იმ დროში გავრცელებული ლიტერატურული მიმდინარეობების მახასიათებლებს, რომლებიც გამოძახილს ტექსტებში პოვებს.
ჩვენი ლიტერატურის ისტორიას თვალს თუ დაკვირვებით გადავავლებთ, ყოველ ნაბიჯზე შევამჩნევთ პერიფერიად ქცეული ქვეყნის პოლიტიკური რეალობისა და კონიუნქტურის კვალს. მეცხრამეტე საუკუნის მწერლობა თუ ცარისტული ცენზურის კლანჭებში იბრძოდა თვითმყოფადობის შესანარჩუნებლად, მეოცე საუკუნის ქართული ლიტერატურა საბჭოთა კონიუნქტურის ლევიათანთან ბრძოლაში მიაბიჯებდა წინ… არ მავიწყდება მილან კუნდერას სიტყვები, რომ საბჭოთა სინამდვილემ მწერლები აიძულა, ალეგორიებით დაეღწიათ თავი ცენზურისთვის და ამან ტექსტები ბევრად უფრო საინტერესო და მრავალფეროვანი გახადა. თუმცა ვაღიაროთ: იმავე საბჭოთა რეჟიმმა ჩეხი მწერალი ფრანგ მწერლად აქცია, ისევე როგორც ქართველი მწერალი გრიგოლ რობაქიძე – გერმანელ მწერლად… რაც უნდა დაუვიწყარი იყოს მწერლისთვის სამშობლო, ერთი რამ უდავოა: მწერალი ენაში ცხოვრობს და იმ ენის კუთვნილება ხდება, რომელზეც წერს. თარგმნილი ლიტერატურა სხვა ფენომენია. ორიგინალისგან განსხვავებით, ის თითქოს ახალ სიცოცხლეს იძენს და ახალ სივრცეში ნავიგაციას იწყებს…
სტალინური რეჟიმის შემდეგ, როცა უკვე ოფიციალურად აეკრძალა მწერალს თავისუფალი თვითგამოხატვა და შეკვეთილი თემები გაჩნდა, ლიტერატურამ სხვა დინებებისკენ მიაქცია თავისი ნაკადები. მაგონდება გიორგი ლეონიძის გენიალური ლექსის “მეცამეტე საუკუნის” ფინალური სტრიქონები მონღოლთა თარეშისგან მოსრული ქართლის შესახებ: “და ქართლი, განკვართული, ნაპრალებში, მღვიმეებში ჩააყენებს ნათელს”… იგივე შეიძლება ითქვას ქართულ მწერლობაზეც: სტალინიზმის შემდეგ ის, განკვართული, თავის მღვიმეებს ეძებს თავის გადასარჩენად. მე რომ მკითხონ, უპირველესად რომელ ტექსტებს მივიჩნევდი თვალსაზრისის საილუსტრაციოდ, დავასახელებდი “ალავერდობას” და “კაცს, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა”. რატომ? შევეცდები, ვუპასუხო.
“ალავერდობის” ანტისაბჭოთა სულისკვეთება კოდირებულია მოთხრობის მთელ სიუჟეტში. შესავლისა და ექსპოზიციის ნაწილი იმდენად გაწელილია პეიზაჟებით, რომ გამოუცდელმა მკითხველმა შესაძლოა მოთმინება დაკარგოს და ტექსტიც “დაიკარგოს”, უფერული და გაუგებარი აღმოჩნდეს, მიტოვებული მკითხველისგან, მაგრამ ცხადი ხდება, რომ ამ ერთი შეხედვით გაწელილ პეიზაჟებს თავისი ფუნქცია აქვს და მწერალს გამოუთქმელის გამოთქმა სურს. რაც უნდა მოსაწყენი იყოს მოთხრობის ეს ნაწილი, კითხვის შეწყვეტა გამორიცხულია. უბრალოდ დამაინტრიგებელია მწერლის პოზიცია: ამ ყველაფერს ტყუილად ხომ არ მოყვებოდა? ხომ ცხადია, რომ ეს უკვე ალეგორიაა და ქვეტექსტებში მიმალული იქნება მთავარი სათქმელი? გურამი მეორე გურამის, საკუთარი ალტერ ეგოს, ფიქრებს, რომლებიც ცნობიერების ნაკადის მწერლობისთვის დამახასიათებელი ექსპრესიული სტილით არის გადმოცემული, იმდენად საინტერესოდ მოგვითხრობს, რომ მკითხველის გული უკვე მონადირებულია. ჩვენ მივყვებით გმირის ქროლას და მასთან ერთად განვიცდით, რომ მახინჯმა საბჭოეთმა ალავერდობის საოცარი დღესასწაული გაუგებარ ღრეობად, საეჭვო, საზარელ, ეკლექტურ, უკონცეფციო, უგემოვნო ქაოსად, ფარსად აქცია, საბჭოურმა კონგლომერატმა სახე დაუკარგა საერთო კავკასიურ დღესასწაულს. ალავერდის მონასტერი კავკასიის რეგიონის ინტერრელიგიური ცენტრი იყო. კავკასიელები, განურჩევლად აღმსარებლობისა, აღიარებდნენ, რომ ალავერდი მათი სალოცავიც იყო. ეს საქართველოს მნიშვნელოვან პოლიტიკურ მისიასაც აკისრებდა – ამიერკავკასიის პოლიტიკური ცენტრის მისიას. ეს მოცემულობა რელიგური და ეთნიკური ტოლერანტობის საუკეთესო მაგალითად გამოდგებოდა. და როგორი სახე მიიღო ყოველივე ამან მეოცე საუკუნის ორმოცდაათიანი წლების მიწურულს? სწორედ ისეთი, როგორიც გურამმა ასახა თავის მოთხრობაში. ეს იყო ლამის მასობრივი ფსიქოზი, სრული სიბნელე, გაურკვეველი ალიაქოთი, ამაოების ბაზარი, რომლის შეცვლის სურვილმა ისედაც მეამბოხე, დაუოკებელი, შინაგანად თავისუფალი გმირი აანთო სურვილით, ეს მოლაშლაშე ბრბო, არყით გამობრუჟული, საძაგელი საბჭოთა თბილი ლიმონათით და მამალო კანფეტებით დატკბილული (ლიმონათი და მამალო კანფეტი აქ უთუოდ ალეგორიული სახე-სიმბოლოებია, საბჭოეთის მახინჯი არსის გამომხატველი. კახეთის ბუნებრივად დაშაქრულ ვაზის მტევნებში, თანაც გაგანია რთვლის ჟამს, 27 სექტემბერს, ჭაჭანება არ არის “შვილივით ნაზარდი” ქარვისფერი მარცვლებისა, ის ძალად დაშაქრულ-დატკბილული სატყუარა პროდუქტებით ჩაუნაცვლა საბჭოთა სინამდვილემ კახელებსა და მათ სტუმრებს).
გურამის ეპატაჟი, თათრისთვის ცხენის მოპარვა, ველზე დაუოკებელი ქროლა, გმირის დევნა, ცხენის მოკვლა და ალავერდის ტალანებში ჭაბუკის შევარდნა და შემდგომ ტაძრის გუმბათზე გამოსვლა იყო ერთადერთი გზა ამ უსახო ბრბოდ ქცეული ხალხის ყურადღების მისაპყრობად. გურამმა თვალმოსეირენი ტაძრამდე მიიყვანა, ტაძრის გუმბათისკენ აახედა და… აქ აღსრულდა მისი მისია. მან შეძლო ხალხის გამოფხიზლება, დაფიქრება, გაოცება, აყოლიება… ის ჯვარცმული მაცხოვარივით მკლავებგაშლილი დადგა გაოცებული ბრბოს თვალწინ… გურამის სული მაღლა ასვლამდეც სწვდებოდა ალავერდის გუმბათს და ის სხვაგვარად ხედავდა ყველაფერს – წარსულსაც, აწმყოსაც, მომავალსაც. მოთხრობის ფინალში გადმოცემულ მის განცდებში გაცხადებულია ანტისაბჭოთა კონტექსტების უმთავრესი მესიჯები. აი, გმირის ფიქრებიც: “მთელი ამ ხედვის უზარმაზარ სივრცეში არ არის არცერთი გოჯი, რომელსაც არ სწყალობდეს შემოქმედის დალოცვა, არ არის არცერთი წერტილი, სადაც ადამიანს, ისტორიის სიღრმიდან დღემდე, მადლობა არ გადაეხადოს მისთვის და არ შეექმნას თავისი შრომით მატერიალურად თუ სულიერად ძლიერი და ღირსეული რამ… ამ გეგმიანობიდან სინათლესავით მოდის შეუჩერებლივ რაღაც ახალი, სიცოცხლისუნარიანი… ის ფიქრობს: საიდან მოდის ეს სიცოცხლისუნარიანობა და პასუხობს: ის თვითონ ჩემშია, ის თვითონ იმ ხალხშია, რომელიც ღრეობს ქვევით, მაგრამ ჩვენ ორი დღით დავიბენით, რომ ახალი ძალით გვეგრძნო ნამდვილი შემოქმედური სიამოვნება შრომისგან, რადგან ვნების სიმძაფრე შენებაშია და არა აშენებულით ტკბობაში”…
გურამს ესმის, რომ კახური (ქართული) ყველაფერი დალოცვილი და მადლიანია და მარადიულად გააგრძელებს სიცოცხლეს. ყოველივეს ქართველი ხალხის გენია ქმნიდა საუკუნეების განმავლობაში, ხოლო ეს საოცარი ფრაზა – “ჩვენ ორი დღით დავიბენით” – დროის მითოლოგიზაციაა და გულისხმობს, რომ მახინჯი საბჭოთა სინამდვილე დროებითია, მხოლოდ “ორ დღეს” გაგრძელდება, ქართული სულის ქმნადობისა და შემოქმედებითობის გენია მას დაძლევს, უკან მოიტოვებს. 1959 წელს, როცა ეს მოთხრობა დაიწერა, საბჭოეთის აღსასრულზე ალბათ ოცნებაც წარმოუდგენელი იყო, მაგრამ მწერალი მისანია, მისი თვალი და ინტუცია სხვაგვარად ჭვრეტს. გურამი მხოლოდ 25 წლის იყო, როცა ამ მოთხრობას წერდა, თუმცა მისმა გენიალურმა ინტუიციამ ამ ასაკშიც შეძლო განჭვრეტა, რომ საბჭოურ კონგლომერატს დიდი ხნის სიცოცხლე არ ეწერა.
ახალგაზრდა გმირის პროტესტი და ეროვნული სინამდვილის მისეული ანალიზი მკითხველს ცხადად მიახვედრებს ცენზურისთვის თვალის ასახვევად მიგნებულ ორიგინალურ ალეგორიებს.
რაც შეეხება დოჩანაშვილის მოთხრობას, ის აღბეჭდილია ახალგაზრდობიდანვე საბჭოთა სინამდვილესთან დაპირისპირებული მწერლის ხელწერით. მოთხრობა 1973 წელს გამოქვეყნდა და უმნიშვნელოვანეს ლიტერატურულ მოვლენად იქცა. არ ვიცი, რამდენად ხვდებოდა საბჭოეთის იდეოლოგიური წნეხის ქვეშ მოქცეული მკითხველი, რომ მოთხრობის ექსტრავაგანტური გმირის უცნაურ დიალოგებსა და მონოლოგებში მიმალული იყო პროტესტი საბჭოთა სინამდვილისადმი. ძნელი მისახვედრი არ არის, რომ ხელმძღვანელი და თამაზი, ინტერვიუერი, გაურკვეველი დაწესებულების წარმომადგენლები, ვითომ სოციოლოგიის მკვლევრები, სინამდვილეში საბჭოთა კაგებეს ემისრები არიან. მოთხრობის დასაწყისში ხელმძღვანელის მიერ გაცემული აბრაკადაბრა დავალება და კვლევის მიზნებზე სიტყვების რახარუხი კაგებეს რიტორიკაა. არავითარი სამეცნიერო და სოციოლოგიური მიზანი ან ღირებულება არ შეიძლება ჰქონდეს საბჭოთა სინამდვილეში “ქალაქის ტიპის დასახლებაში მცხოვრებ მუშა-მოსამსახურეთა ყოველდღიური საქციელის ასპექტების ასახვას” გაურკვეველი ტიპის ანკეტაში, რადგან საბჭოთა სოციოლოგიის მიზნები კარგად ნაცნობია: სოციუმში ანტისაბჭოური განწყობების მარკირება და შემდეგ განსხვავებულად მოაზროვნეთა დევნა. ამიტომაც თამაზი დაბნეულია, ხოლო ვასიკო კეჟერაძე ასეთ საკენკს არ გეახლებათ. ვასიკოსა და თამაზის დიალოგში იკვეთება, რომ ფოტოგრაფი, ალეგორიულად რეალობის ფოტოგრაფიული სიზუსტით ამსახველი, კარგად ხვდება, ვისთანაც აქვს საქმე, ხოლო განათლება, ცოდნა, რომელიც მას აქვს, ძალაა და აძლევს შესაძლებლობას, თავად კი არ წამოეგოს კაგებეს ანკესზე, არამედ იქით მოახდინოს ამ კაცზე ზემოქმედება და წარუშლელი კვალი დატოვოს მის ცხოვრებაში. ვასიკო კითხულობს:
„- მაპატიეთ, მაგრამ… უნდა ვიცოდე, ვინაა ის ხელმძღვანელი, რა კაცია…
– რა, ხელმძღვანელი აქ მოვიყვანო?..
– არა, არა, მოყვანა რა საჭიროა, ორიოდ სიტყვით დაახასიათეთ, წარმოდგენა რომ მქონდეს, ფაქტიურად ვისთან მაქვს საქმე…
– აბა, როგორ გითხრათ… ახალგაზრდა კაცია, ახოვანი, ენერგიული, თანამედროვე… ახალგაზრდობის მიუხედავად, რამდენიმე თანამშრომელი მიგვაბარეს და ჩვენთან მუშაობა ძალიან კარგად დაიწყო.
– ძალიან კარგად დაიწყო?.. მარშალმა ედმონდო ბეტანკურმაც ძა-ალიან კარგად დაიწყო, მაგრამ მერე როგორც დაამთავრა, მშვენივრად ვიცით…“
“როგორც დაამთავრა”… ეს ირონიული წინასწარმეტყველება ძალიან ჰგავს რჩეულიშვილის “ორი დღით დაბნევას”… მოთხრობის მთავარი ანტისაბჭოური იდეები მაინც კარცერ-ლუქსის ვასიკოსეულ იდეაშია. ის თავისი ცხოვრების წესზე საუბრით გაოცებულ ინტერვიუერსაც და მკითხველსაც ამცნობს, რომ გარემომცველი სინამდვილის სრული იგნორი, სავარძელი, პლედი, ტორშერი და წიგნის ზვინები მის მიერ შექმნილი ახალი კოსმოსია, სადაც საბჭოეთის კვალიც კი არსად ილანდება. და ის საბჭოური რუტინიდან გამოსავალს ერთ რამეში ხედავს: კარცერ-ლუქსებში ახალგაზრდებს წიგნების კითხვა უნდა შევაყვაროთ, რომ… მიზანი ნათელია: განათლებული ხალხი აშენებს ცივილიზებულ საზოგადოებას! ლიტერატურის ფერად სამყაროს ნაზიარები ადამიანი საბჭოეთის რუხ ფერს არ შეეგუება და მას უსათუოდ შეცვლის. პოლიტიკური რეჟიმებისა და დიქტატურების მსხვრევა არა მხოლოდ ახალი პოლიტიკური და სამხედრო დაჯგუფებების პრეროგატივაა, არამედ კიდევ უფრო წარმატებით შეუძლია ხელოვნებას, მის უნიკალურ ენას, ლიტერატურას, სიტყვის მაგიას, მუსიკალურ ჰანგებს, რომლებიც ეპოქებს ქმნიან და ცვლიან. ამის ნათელი მაგალითია გერმანული ჯგუფის “Scorpions-ის” როკ-ბალადა “Wind of change”, რომელმაც სამყაროს ცვლილების წინასწარმეტყველება საოცარი გამომსახველობით ჩატია ერთი სიმღერის ტექსტში. აი, ნაწყვეტი სიმღერის ავტორის, კლაუს მაინეს, ინტერვიუდან: “ჩვენ ყველა ჩავსხედით პატარა გემში და დავეშვით მდინარე მოსკოვზე, გორკის პარკის მიმართულებით. ჩვენთან ერთად იყვნენ: ჯგუფები Bon Jovi და Motley Crue, MTV-ს ჟურნალისტები და საბჭოთა ჯარისკაცები. ეს იყო 1989 წლის აგვისტო, სამი თვით ადრე, სანამ ბერლინის კედელი დაინგრეოდა. და ამ მომენტმა შთამაგონა, დამეწერა სიმღერის ტექსტი, როდესაც ვნახე, რომ სამყარო ჩემ თვალწინ იცვლებოდა. ეს იყო კომუნიზმის და ცივი ომის დასასრული”… ხოლო სიმღერის ტექსტი უგზავნის საუკუნის მესიჯს ცივილიზებულ კაცობრიობას გენიალური სიმარტივითა და სიმსუბუქით: “I follow the Moskva down to Gorky Parl listening to the wind of change… An August summer night soldiers passing by listening to the wind of change… The word is closing in did you ever think that we could be so close, like brothers… The future’s in the air I can feel it everywhere blowing with the wind of change. Take me to the magic of the moment on a glory night, where the children of tomorrow share their dreams with you and me… Let your balalaika sing what my guitar wants to say”.
მოგვიანებით ეს ტექსტი რუსულ და ესპანურ ენებზეც ითარგმნა და შესრულდა, მაგრამ ასე მგონია, რომ მისი ორიგინალური ინგლისური ვერსია უნივერსალურია და ყოველ თავისუფლებისმოყვარე, ცივილიზებულ ადამიანს ესმის, თუნდაც ინგლისური ენა არ იცოდეს.
ახირებული ვასიკო კეჟერაძის იდეას, რომ ქალაქის ქუჩებში კარცერ-ლუქსები უნდა დაიდგას და ახალგაზრდებმა წიგნების კითხვა უნდა შეიყვარონ, ქვეტექსტად ის გასდევს, რომ განათლებული საზოგადოება მონობას არ შეეგუება. უძრაობის ხანაში გამორიცხული იყო, გურამ დოჩანაშვილს პოლიტიკურ ბრძოლაზე მიენიშნებინა. ამიტომაც მწერალმა ეს ორიგინალური გზა აირჩია.
რამდენიმე წლის წინ ერთ კერძო სკოლაში ვმუშაობდი, სადაც გურამ დოჩანაშვილი მივიწვიეთ. მოსწავლეებმაც და მასწავლებლებმაც უამრავი კითხვა დავაყარეთ. მწერალი სიტყვაძუნწი იყო და თავისი ნაწარმოებების ქვეტექსტებზე თითქმის არაფერს ამბობდა. ბოლოს კი გვითხრა, რომ მისთვის მხატვრული ტექსტი გემია, რომელსაც მწერალი უშვებს ლიტერატურის ოკეანეში და ის დამოუკიდებლად დრეიფობს. მენიშნა მისი სიტყვები, რომ გემოვნებიანი მკითხველი ზოგჯერ ავტორზე მეტსაც ხედავს და კითხულობს ტექსტში თუ მის სტრიქონებს შორის.
მოულოდნელი და ექსტრავაგანტურია მოთხრობის ფინალიც: ვასიკომ და კლიმმა თამაზი და მისი ხელმძღვანელი თავად “შეითრიეს” თავიანთ ფერად სამყაროში.
საბჭოთა ეპოქის მწერლობის ანტისაბჭოთა ალეგორიები უაღრესად საინტერესო და მაღალი ლიტერატურული ღირებულებისაა. მასწავლებელს მართებს, მოსწავლეებს ქვეტექსტებზე დაკვირვების, სტრიქონებს შორის კითხვის უნარი განუვითაროს, ფანტაზია და შთაგონება მისცეს. მოსწავლემ, თავის მხრივ, უნდა შეძლოს, დაუკავშიროს ტექსტებს განსაზღვრული ეპოქის ხელოვნებაში გაბატონებული ტენდენციები და პოლიტიკურ-საზოგადოებრივი კონტექსტები.
