სანამ ქართული ორიგინალური ჰაგიოგრაფიის ღირსებებსა და მისი სკოლაში სწავლების მიზანშეწონილობას შევეხებით, მოდით, ამ ჟანრის სპეციფიკასა და სულისკვეთებაზეც ვთქვათ.
ჩვენ შუა საუკუნეების პროზის უმთავრეს დარგზე ვსაუბრობთ. ამ ტიპის ლიტერატურისათვის დამახასიათებელია ქრისტიანული აზროვნებით ხედვა და სამყაროს აღქმა. ქრისტიანობა არ უარყოფს მიწიერს, არამედ გვახსენებს, რომ იგი წარმავალია, ხორცი მოკვდავია, მაგრამ ადამიანური არსებობის უპირველესი ნიშანი – სული უკვდავია და ის უნდა იყოს ჩვენი მთავარი საზრუნავი. პირველცოდვის შემდეგ კაცი დაშორდა ღმერთს, თუმცა სულმა შეინარჩუნა ცოდვათაგან განწმენდის სურვილი, თვისება, სწრაფვა დაკარგული სრულყოფილებისკენ. ეს კი ურთულესი პროცესია, რადგან ის ამქვეყნად ორსახოვნების პრინციპია და ღვთაებრივი და ეშმაკეული თანაარსებობენ. მხოლოდ რჩეულთა ხვედრია ჭეშმარიტების გზით სიარული: ,,იწრო არს ბჭე და საჭირველ გზა, რომელი მიიყვანებს ცხოვრებასა, და მცირედნი არიან, რომელნი ჰპოვებენ მას” (მათეს სახარება). ამ მსოფლმხედველობიდან გამომდინარე ხატავს მწერალი წმინდანს, რომელიც იდეალური პიროვნებაა, თავისი ღვთისმოსაობით ბავშვობიდან გამორჩეული (შუშანიკი, ,,მოშიში ღმრთისაჲ…სიყრმითგან თვისით”, გრიგოლ ხანძთელის ,,კეთილი მოხუცებულობაჲ გონებისაჲ”). გმირი წარმოგვიდგება არა ისეთად, როგორიც იყო, არამედ ისე, როგორიც უნდა ყოფილიყო (გმირი არის სახე-იდეა, ანუ კაცად ქცეული იდეა და არა სახე-ხასიათი, თავისი კონკრეტული ადამიანური თვისებებით). თუმცა გასათვალისწინებელია ერთი რამ: ჰაგიოგრაფი მწერალი სახეს როდი უცვლის ფაქტებს და როცა იგი ჩვენი დროის პრაგმატული მკითხველისთვის დაუჯერებელ ამბებს ჰყვება, თავისებური გაგებით რეალისტად რჩება, რადგან მისთვის სწორედ ეს სასწაულია რეალობა.
ჰაგიოგრაფიამ შეიმუშავა ეროვნული გმირის ახლებური სახე, რადგან იმას, თუ როგორი უნდა ყოფილიყო ის, ამას ეპოქის იდეალები განსაზღვრავდა. იყო დრო, როცა ამაო იყო მტერთან ხმლით შერკინება და პრინციპთა შინაგანი შენარჩუნება, რწმენის შინაგანი დაცვა ისტორიულად გამართლებული ხდებოდა. შუა საუკუნეებში ქრისტიანობის მტკიცედ დაცვა ეროვნული მეობის შენარჩუნებას ნიშნავდა. ქართულ ჰაგიოგრაფიაში გმირი იზიარებს თავისი ქვეყნის ბედს. გრიგოლ ხანძთელი იყო ერთ-ერთი უდიდესი პიროვნება საქართველოს ისტორიაში, რომელმაც მურვან ყრუსაგან აოხრებულ ტაო-კლარჯეთში დააარსა მონასტრები, განავითარა მწიგნობრობა, გაამდიდრა ქართული კულტურა. მან შეასრულა უდიდესი მისია _ იყო სულიერი თავკაცი ეროვნული მოძრაობისა, რომელიც წარიმართა უბრალო ბერების გამგზავრებით მივარდნილ კუთხეში მონასტრების მშენებლობისთვის, რომლის საბოლოო მიზანი საქართველოს გაერთიანება და არაბთა ბატონობის დაძლევა იყო. ხანძთელმა ბერმა დაიწყო ის საქმე, რომელიც საბოლოოდ დავით აღმაშენებელმა დაასრულა. აბო, მიუხედავად უცხოტომელობისა, იყო მამულიშვილი, რომელმაც თავისი მოწამეობრივი აღსასრულით დამოძღვრა საქართველო, განაახლა ეროვნული ცნობიერება. შუშანიკი მთელ თავის ღვაწლს ზეცას უკავშირებს, მაგრამ ეს არ ამდაბლებს მის ამქვეყნიურ დანიშნულებას, მისი მოწამეობის ეროვნულსა და ისტორიულ მნიშვნელობას. ამიტომაა ის ქართველთა ეროვნული გმირი.
ჰაგიოგრაფიამ მითოსურ გმირთა ფიზიკური ძლიერების კულტი უარყო და შეცვალა სულიერი ძლიერებით, თან მას სასწაულმოქმედების უნარიც მიანიჭა. ეს არის სიღრმე რწმენისა და ძალა სულისა, რომელიც კლავს შიშის გრძნობას. ამიტომ მთავარ გმირებს არც აშინებთ სიკვდილი. სწორედ ამიტომაა საინტერესო ჰაგიოგრაფია თანამედროვე მკითხველისათვის, რომ გვასწავლოს: ამქვეყნად არის იდეები, რომელიც თავიანთი ღირებულებით აღემატება ადამიანის სიცოცხლესაც და მათთვის მსხვერპლშეწირვა ყველაზე დიდია ადამიანურ უნართაგან. ამგვარად, აქ უცხოა სიკვდილით გამოწვეული სიბრალულისა თუ სინანულის განცდა, რადგან წმინდანისთვის სიკვდილი არ არის უბედურება, გაქრობა, არამედ ხორციელებიდან სულიერებაში, მარადიულ სიცოცხლესა და თვისობრიობაში გადასვლაა (სიკვდილის ამგვარი გააზრებაა სიტყვაში ,,გარდაცვალება“). თუმცა ისტორიულად უამრავი ძნელბედობის მომსწრე, მცირერიცხოვანი ქართველი ერისთვის სიკვდილთან შერიგება ვერ იქნებოდა მოსათმენი. ასე რომ, ჰაგიოგრაფია ზოგჯერ ისეთ რამეს ნერგავდა, რაც არ იყო ახლობელი ქართული ყოფიერებისთვის.
ჰაგიოგრაფიამ ადამიანი გააიდეალა მხოლოდ სულიერი თვისებებით, მიუხედავად მისი ხორციელი სრულყოფისა. რენესანსული და ანტიკური კულტურებისაგან განსხვავებით, სადაც ადამიანის სულიერი სრულქმნილება განხილულია სულიერი და ფიზიკური სილამაზის სინთეზში, სასულიერო მწერლობაში, კერძოდ ჰაგიოგრაფიაში, ადრეულ ეტაპზე ადამიანის სულიერი ამაღლებულობისათვის აუცილებელია ხორცის უკიდურესი დათრგუნვა. გავიხსენოთ, შუშანიკს ციხეში ტანზე მატლები ეხვევა. იაკობ ხუცესის რეალიზმის დამსახურებაა, რომ იგი მაინც მიგვანიშნებს დედოფლის ფიზიკურ სილამაზეზე, თუმცა ეს ფრესკული მშვენიერებაა, ისევ სულიერი სრულქმნილების წარმომჩენი. მე-10 საუკუნიდან ქართულ ჰაგიოგრაფიაში მკვიდრდება ახალი თვალსაზრისი: ღვთაებრივია როგორც სული, ისე ხორცი და ხორცის დათრგუნვა ცოდვაა, რომ ხორციელი სიჯანსაღე და მშვენიერება ეხმარება სულის ამაღლებას. ამის დასტურია გრიგოლ ხანძთელის პორტრეტი, სახე-ხატი: ,,ხოლო იყო ხილვითა დიდ, ხორცითა თხელ, ჰასაკითა სრულ, ყოვლად კეთილ სრულიად, გუამითა მრთელ და სულითა უბიწო”. გრიგოლი გვიან მოხუცებულობამდე ინარჩუნებს ჯანის სიმრთელეს.
აღიარებულია, რომ ყველაზე მაღალი რანგის აზროვნება სიმბოლოებით აზროვნებაა. ქრისტიანული, ჰაგიოგრაფიული აზროვნებაც ასეთია. აქ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება არა მოვლენის გარეგნულ მხარეს, არამედ მის დაფარულ შინაარსს. საინტერესოა ,,უდაბნოს” სიმბოლური გააზრება ქრისტიანულ სახისმეტყველებაში. ეს არის დემონთა სამყოფელი, რომელშიც უნდა დამყარდეს წესრიგი _ ღმერთი. უდაბნო სულიერი ძიების ადგილია, დიდი გზის დასაწყისის მომასწავებელია. გავიხსენოთ მოსე და ის ორმოცი წელიწადი, რომელიც მან ეგვიპტიდან გაყვანილი ებრაელი ერი უდაბნოში ატარა, სანამ არ იშვა მონური მსოფლმხედველობისგან თავისუფალი თაობა. უდაბნოში ორმოცი დღის მარხვის შემდეგ გამოიცადა ეშმაკისგან ქრისტე. ,,შუშანიკის წამებაში” აღწერილია ბოროტი ადგილი, სადაც დაავადებული, ეშმაკისგან დათრგუნული ხალხი ცხოვრობს. ამ ადგილის შუაგულშია ციხე და სწორედ აქ შედის შუშანიკი ,,ღვაწლსა დიდსა” და ამის შედეგად სულიერდება ეს მხარე: ,,განაბრწყინა და განაშუენა ყოველი იგი ციხე სულიერითა მით ქნარითა”. ამ წყეული ადგილიდან ღვთიური მადლი ეფინება ქართლს. საშინელ სენთა ბუდე კურნების ადგილად იქცევა, სადაც ყოველი მხრიდან მოდის ხალხი. ღვთის ორი უმთავრესი თვისებაა შემოქმედებითობა (ქაოსის კოსმოსად ქცევა) და ჯვარცმა (ადამიანის ცოდვების გამოსყიდვა). მარტვილი იმეორებს ჯვარცმული უფლის გზას, მოღვაწე კი შემოქმედია. გრიგოლ ხანძთელი არის ,,უდაბნოთა ქალაქისმყოფელი” (,,ქალაქი” წესრიგის აღმნიშვნელი ცნებაა, რომელიც უპირისპირდება ,,უდაბნოს”_ ქაოსს). გრიგოლი ქართველების მოსეა, იგი ერს უდაბნოში მიუძღვის. კლარჯეთის უდაბნოში უნდა იშვას ძლიერი თაობა, რომელიც გააერთიანებს და ,,ჩვეულებისამებრ მამულისა სლვით” ატარებს საქართველოს.
საინტერესოა ნათლის ესთეტიკაც აგიოგრაფიაში. სიკეთე, როგორც ყოვლისმომცველი პირველსაწყისი ჰაგიოგრაფიულ აზროვნებაში ნათლის სახით არსებობს. შუშანიკი შედის მცირე სენაკში და ახშობს ერთადერთ სარკმელს და წარმოგვიდგება, როგორც ,,ნათელი ბნელსა შინა”. ეს ჩვეულებრივი სინათლე როდია, არამედ სულიერი ნათელი. გავიხსენოთ, რომ ჯავახეთის კრებაზე გრიგოლ ხანძთელის უბრალო ბერის სამოსი ჩანდა ,,ვითარცა სამოსელი ნათლისა ბრწყინვალისა განუცდელისაჲ”. ის, რაც ჩვეულებრივი თვალით ძველმანად აღიქმება, შინაგანი მზერისთვის დიდებული სახილველია, როგორც ,,ნათელი დაუღამებელი”, რომელიც ქრისტესაგან მოედინება ამქვეყნად.
წმინდანის მარტვილობის თუ ცხოვრების ამსახველი თხზულება უშუალოდ ეკლესიის შეკვეთით და მეთვალყურეობით იწერებოდა, როგორც უმნიშვნელოვანესი მოვლენა ერის ისტორიაში და მხოლოდ ურჩეულესი პიროვნების ცხოვრებას მიიჩნევდნენ აღწერის ღირსად. ალბათ ეს არის ერთ-ერთი მიზეზი ორიგინალური ჰაგიოგრაფიული მწერლობის ძეგლთა სიმცირისა და წინაპირობაც – მისი გაფრთხილებისა.
რატომაა ძვირფასი ქართული ჰაგიოგრაფია და რაშია მისი ფასეულობა ზოგადად თუ სკოლაში სწავლებისათვის?
უპირველესად, ეს არის უძველესი ტექსტები. მეტიც, თუნდაც ,,შუშანიკის წამება” ქართული ლიტერატურის ჩვენამდე მოღწეული პირველი ძეგლია. მაგრამ, მიუხედავად ამ სიძველისა, ადვილად აღსაქმელი _ თუ სხვა ენებზე თარგმნიან აგიოგრაფიას, ჩვენთან ის აბსოლუტურად გასაგები და წარმოიდგინეთ, თანამედროვეცაა, როგორც კლასიკა. ეს ქართული ენისა თუ ჰაგიოგრაფიის ღირსებებს მიეწერება. ეს არის, როგორც აღვნიშნეთ, მორწმუნის დაწერილი ტექსტები, მაგრამ არა მხოლოდ მორწმუნეთათვის, რადგან ფართო სპექტრის, ლიტერატურის დამფასებელ მკითხველს გულიხმობს. თუმცა აღიქვამ კი ისე, როგორც უდგები: შუაშანიკი ვიღაცისთვის წმინდანია, ვიღაცისთვის ძლიერი, ჯიუტი ქალი, მაგრამ იმ ღირებულებებს, რომლებსაც ეწირება (თუნდაც თავისუფლების ფილოსოფიურ კატეგორიას), ყველა ხედავს მის მომხიბვლელ ქალურ ბუნებას. ეს კი მწერლის, როგორც შემოქმედის ოსტატობაა.
სიტყვამ მოიტანა და მოდით, შევეხოთ ჩვენი ჰაგიოგრაფიის მხატვრულ ღირებულებასაც. როგორც ვთქვით, უპირველესად, ეს მწერლის შემოქმედებითობაა, ნიჭიერება. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ჟანრის სპეციფიკიდან გამომდინარე, ავტორები თავიანთ როლსა და უნარებს უგულებელყოფდნენ და ეს ნაწარმოებები ღვთის მიერ, მისი შთაგონებით შექმნილებად ცხადდებოდა, თითოეული ავტორი გამოირჩევა თავისი განსაკუთრებული ხედვით, ორიგინალურობითაც კი. ეს არ არის სქემატური, სქოლასტიკური ხასიათის ლიტერატურა, ის მხატვრულიცაა და ძალიან საინტერესოც, სასიამოვნოდ წასაკითხი, მრავლისმეტყველი. დიახ, სწორედ რეალიზმი, რომელზეც ზემოთაც მოგახსენებდით, არის ყველაზე გამორჩეული თვისება და ღირსება ქართული აგიოგრაფიისა. გამოდის, რომ ჩვენთან ჰაგიოგრაფია სცილდება ჟანრის კანონებს და ამიტომაც პროგრესირდება. თვალსაჩინოა იაკობ ხუცესის ოსტატობა, რომელიც იმაშიც ვლინდება, რომ ავტორი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პერსონაჟია. როგორ ახრეხებს მწერალი ასე ცოცხლად და დამაჯერებლად დახატოს გმირები, ვარსქენის ადამიანური ბუნება, რომელიც აუცილებლად გარკვეულ დადებით მხარეებსაც მოიაზრებს (სინანული, რომ გულგრილი არ არის დედოფლისადმი და ა.შ.) და შუშანიკის სულიერი მეტამორფოზებით სვლას.
(„არავინ იპოვა კაცთაგანი, რომელსამცა აქუნდა წყალობაჲ და ტკივილი ჩემთვის”), გარეგნული მშვენიერების დაკარგვის გამო მწუხარე ქალიდან (,,უჟამოს ნაყოფნი ჩემნი მოისთულნა და სანთელი ჩემი დაშრიტა და ყუავილი ჩემი დააჭნო, შუენიერებაჲ სიკეთისა ჩემისაჲ დააბნელა და დიდებაჲ ჩემი დაამდაბლა”) წმინდანობამდე. შთამბეჭდავია მისი სულის სიძლიერე და დიდი ადამიანური რწმენა. თუნდაც ,,გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება” ავიღოთ, რომელიც ქართული ჰაგიოგრაფიული ჟანრის მშვენებაა და მისი, ე.წ. რომანული ეპიზოდები _ ეს არ არის დიდაქტიკისთვის უბრალოდ მოხმობილი, უზნეობის მამხილებელი მონაკვეთები, ესაა საშუალო საუკუნეების მოქალაქეთა შესანიშნავი სატრფიალო თავგადასავალი, რომელიც დღესაც გვხიბლავს გრძნობათა სიძლიერითა და გულწრფელობით. გიორგი მერჩულის მიერ საოცარი პატივისცემითა და მომიწებით დახატულ აშოტ კურაპალატის მხატვრულ სახეში იგრძნობა ამ ღრმადმორწმუნე მეფის პიროვნული ღირსებების აღიარებაც და მისი სულიერი მდგომარეობისადმი ანგარიშგაწევაც. ან თუნდაც ,,სიძვის დიაცი”, რომელიც გიორგი მერჩულეს იმდენად რეალისტურად ჰყავს დახატული, რომ იგი არ ტოვებს ჰაგიოგრაფიული თხზულებისთვის დამახასიათებელი, ნიშანდობლივი ეშმაკისეული მაცდუნებლის სქემატური, უსიცოცხლო სახის შთაბეჭილებას. ნაწარმოებში იგი წარმოგვიდგება, როგორც ინდივიდუალური თვისებების მქონე, სიცოცხლით სავსე, მშვენიერი არსება, რომლის უშუალობა, სიკეთე, გულუბრყვილობა და მორწმუნეობაც, მართლაც, მიმზიდველს ხდის მას. ამიტომაც მოულოდნელიც აღარაა აშოტის ,,გარდარეული სიყვარული”. მერჩულე დეკლარირებულად კი არ გვაუწყებს, რომ კურაპალატი აცდუნა ბოროტმა ძალამ, არამედ ხატავს მომხიბლავი მიჯნური ქალის შესანიშნავ პორტრეტს და ამით აშოტის ქცევის ფსიქოლოგიურ მოტივირებას ახდენს. საოცარი ცოდნა ადამიანური ბუნებისა აშოტის ტრფიალის ჩვენებისას ვლინდება. ყოვლისშემძლე მეფე პატარა ბავშვივით უმწეოა და კაცთა დიდების მწვერვალზე მყოფი სიკვდილს ნატრობს (,,ნეტარ მას კაცსა, ვინ არღარა ცოცხალ არს!”). აქვე გავიხსნოთ მოთხრობაში ნაღვლიან ელეგიასავით ჩასმული ზენონისა და მისი დის ამბავი, თითქოს ახალი დროის დიდი მწერლის ნოველას ვკითხულობდეთ. მართლაც, ეს პატარა, სრულყოფილი ჩანართი-ნოველებია და განგვაცდევინებს არა მარტო მათი შემოქმედის დაკვირვებისა და ღრმად ხედვის უნარს, არამედ მისი ფერწერული სიტყვის დიდოსტატობას, ეპოქის ატმოსფეროს, თანამედროვეთა მისწრაფებებს (შემოქმედებითი აზროვნების ვრცელ პერსპექტივასაც ქმნის ეს ეპიზოდები და ამის დასტურია ვასილ ბარნოვის ,,ტრფობა წამებული”). დიახ, ეს ტექსტები მაღალმხატვრულობის გარდა, ისტორიოგრაფიისათვისაც მნიშვნელოვანი ტექსტებია, რადგან რეალურად მომხდარ ამბავს, ისტორიული პიროვნებების ცხოვრებას აღგვიწერს. ეს ნაწარმოებები ძვირფასი ისტორიული წყაროა, რადგან მათში გვხვდება ქართველთა ყოფა-ცხოვრების შესწავლისათვის აუცილებელი ცნობები.
