„გლახა სიტყვა მათრახიაო“, „ბევრი სიტყვა მახვილზე მეტად მჭრელიაო“ – კიდევ ბევრი ანდაზის თუ იდიომის მოძებნა შეიძლება იმის დასასაბუთებლად, რომ სიტყვას დიდი ძალა აქვს. მარტო სახარება რად ღირს? – „ყველა სიტყვას აქვს ძალა და ძალაუფლება“ (მათე 12:36,37).

დავუბრუნდეთ ჩვენს ფიზიკას. აქაც ასეა თურმე. ფიზიკაშიც დიდი ძალა აქვს თუნდაც ერთ სიტყვას. მაგალითად, წინადადებაში  ერთი სიტყვის ყოფნა-არყოფნა  განსაზღვრავს, რა ტიპის მოძრაობასთან გვაქვს საქმე.

განვიხილოთ სკეიტბორდის ისეთი მოძრაობა, რომლის დროსაც იგი ყოველ 10წმ-ში ტოლ  მანძილებს გადის (ნახ.1).

ნახ. 1

როგორც ვხედავთ, სკეიტბორდის მოძრაობის ტრაექტორია წრფეა, შესაბამისად, მოძრაობა წრფივია.

ვთქვათ საწყის t₀  მომენტში სკეიტბორდი კოორდინატთა სათავეშია (0 წერტილი). მის მიერ განვლილი მანძილი დროის განმავლობაში იზრდება შემდეგი კანონზომიერებით: სკეიტბორდი ყოველ 10წმ-ში გადის 20მ-ს.

შეიძლება თუ არა წარმოდგენილი მოძრაობა ჩავთვალოთ წრფივ თანაბარ მოძრაობად?

იმისთვის, რომ მოძრაობა იყოს წრფივი თანაბარი, საჭიროა სხეული დროის ნებისმიერ ტოლ შუალედში ტოლ მანძილებს გადიოდეს. როგორც ვხედავთ, განმარტებაში გაჩნდა სიტყვა „ნებისმიერი“. სწორედ ამ სიტყვის მნიშვნელობაზე ვსაუბრობდით დასაწყისში. რას ნიშნავს ეს სიტყვა?

სიტყვა „ნებისმიერი“ ნიშნავს იმას, რომ მოძრაობის დრო რაც არ უნდა მცირე ინტერვალებად დავყოთ, შესაბამისი განვლილი მანძილები უნდა იყოს ერთნაირი. როგორც წარმოდგენილი ამოცანის პირობებით არის განსაზღვრული, სკეიტბორდი ყოველი 10წმ-ის განმავლობაში ერთნაირ მანძილს – 20მ-ს გადის. დავყოთ ეს დრო შედარებით უფრო მცირე ინტერვალებად. ისევ თანაბარი იქნება თუ არა სკეიტბორდის მიერ განვლილი მანძილები ყოველ 5 წმ-ში? ან ყოველ 1 წმ-ში? ამოცანის პირობები ამის შესახებ არაფერს ამბობს. შესაბამისად, ვერაფერს ვიტყვით იმაზე, არის თუ არა სკეიტბორდის მიერ შესრულებული მოძრაობა წრფივი თანაბარი.

ამრიგად, თუ მოძრაობის პირობების აღწერისას  დაზუსტებული არ არის, რომ სხეული დროის ნებისმიერ ტოლ შუალედში ტოლ მანძილს გადის, წრფივ თანაბარ მოძრაობაზე დაზუსტებით საუბარი არასწორი იქნება. 

წრფივი თანაბარი მოძრაობის სიჩქარე

ნახ. 2

განვიხილოთ მოტოციკლის წრფივი თანაბარი მოძრაობის მაგალითი (ნახ.2).  ვთქვათ, საწყის t₀  მომენტში მოტოციკლი კოორდინატთა სათავიდან (0 წერტილი) X₀  მანძილით იყო დაშორებული. ეს კი ნიშნავს, რომ მისი საწყისი კოორდინატი იყო X_0.     t₁ = 10 წთ   დროის გასვლის შემდეგ მოტოციკლი აღმოჩნდა X₁  წერტილში. ე. ი. მისი კოორდინატი გახდა X_1.  ხოლო Δ X = X₁ – X_0.  

აქ ΔX რეალურად მოტოციკლის მიერ განვლილ მანძილს და გადაადგილების მოდულს ემთხვევა. ამ შემთხვევაში განვლილი მანძილი და გადაადგილების მოდული ერთმანეთის ტოლია, რადგან სხეული არ იცვლის მიმართულებას, ამასთან მოძრაობს წრფივად. შემდეგი t₂ = 10 წთ-ის გავლის შემდეგ მოტოციკლის კოორდინატი გახდა X_2.  როგორც ნახაზიდან ჩანს, დროის ამ ინტერვალშიც განვლილი მანძილი (გადაადგილების მოდული) ემთხვევა წინა 10 წთ-ში განვლილი მანძილს (გადაადგილების მოდულს) ΔX = X₂ – X₁.

გავიხსენოთ, რომ

ლიტერატურა

1. გიორგი გედენიძე, ეთერ ლაზარაშვილი, ფიზიკა VII კლასი. 2001 წ;
2. ელენე სურგულაძე. მანანა კასრაძე. ფიზიკა VII კლასი. 2003 წ;
3. ილუსტრაციები აღებულია ვებგვერდებიდან:

https://www.slideserve.com/emilie/motion-with-constant-velocity-in-1d

https://www.fisicalab.com/en/section/urm-equations#contents

„ერთი მთლიანი საინტერესო ამბავი“

ყველა მასწავლებელს მიუღია „კომპლიმენტი“ (თქვენ წარმოიდგინეთ მარტო არ გვლანძღავენ, მადლობასაც გვიხდიან). ჩემთვის ყველაზე სასიამოვნო შემდეგი მესიჯი იყო სოციალურ ქსელში:

• „თქვენი (შენი) მეთოდების წყალობით გეოგრაფია ნინისთვის ტვირთი და სავალდებულო სასკოლო საგანი არაა… მისთვის ეს ერთი მთლიანი საინტერესო ამბავია, მადლობა“ – ეს ერთმა მშობელმა მომწერა. მადლობა, რომ გადავუხადე, მითხრა, რომ ეს მისი ნინის სიტყვებია.

არადა, თითქოს ახალი არაფერი გამიკეთებია. ვმუშაობთ, ვკამათობთ, ვადგენთ სქემებს, ერთმანეთს ვაფასებთ… მაინც რა არის „ერთი საინტერესო ამბავი“? ამას აუცილებლად გავარკვევ შემდეგ სასწავლო წელს.

ახლა კი ვფიქრობ, თუ რა უნდა გავაკეთო, რომ ეს „ერთი მთლიანი საინტერესო ამბავი“ არ დასრულდეს? რომ გითხრათ, ვიცი-მეთქი, არ ვიქნები მართალი. ერთი კი ცხადია, რომ ახალი თავსატეხი გამიჩინა პატარა გოგომ, რომლისთვისაც გეოგრაფიის გაკვეთილი ამბავია, რომლის დასრულებაც არ უნდა, არც მე მინდა… როგორ გავაგრძელო, რომ ეს ამბავი კარგად დასრულდეს?

ახლა კი რეფლექსიისთვის მინდა, შემოგთავაზოთ ყველაზე პოპულარული რამდენიმე აქტივობა, რომლებიც არ საჭიროებს მასწავლებლის ხანგრძლივ მომზადებას. ყველა ეს ტექნიკა შეიცავს თამაშის ელემენტს, ამიტომაც უყვართ მოსწავლეებს. იქნებ ეს აქტივობები გამოგვადგეს, რომ გეოგრაფიის გაკვეთილები (არამარტო) საინტერესო ამბად ვაქციოთ?

ანბანი – მასწავლებელი ასახელებს ერთ ასოს  და მოსწავლეებმა უნდა მოიფიქრონ  გაკვეთილის თემის  შესაბამისი სიტყვები. აუცილებელია გარკვეული დროის განმავლობაში ჯგუფებმა რაც შეიძლება მეტი სიტყვა დაწერონ დასახელებულ ასოზე. თითოეული გუნდი ასაბუთებს თავის სიას, აჩვენებს სიტყვების კავშირს თემასთან; გამარჯვებული არის ის გუნდი, რომელსაც ყველაზე მეტი სიტყვა აქვს დაწერილი.

პრესა, პროფესიონალიზმი, პროპაგანდა, პოპულიზმი,  კანონი, პროგრამა, პლატფორმა, პრინციპები, პრემიერ-მინისტრი,  პოლიტიკა, პოლიტიკური მეცნიერება, პრეზიდენტი, პარლამენტი, პარტია,  პლურალიზმი და ა.შ.

ამ მეთოდის განსხვავებული ვარიანტი იქნება, თუ მასწავლებელი შესთავაზებს ტერმინებს ანბანის ნებისმიერ ასოზე, მოსწავლეებმა უნდა ამოარჩიონ თემის შესაბამისი ტერმინები და განმარტონ.

რეფლექსიისა და საერთოდ გაკვეთილის ნებისმიერი ეტაპი, საგნობრივი ცოდნისა და უნარების გარდა, კომუნიკაციის, ურთიერთპატივისცემისა და სიყვარულის განვითარება-გამოხატვისთვის უნდა გამოვიყენოთ. „მადლობა“ სწორედ რომ სიყვარულის „სწავლისთვის“ გამოდგება.

მადლობა … – გაკვეთილის დასასრულ მასწავლებელი სთავაზობს თითოეულ მოსწავლეს, აირჩიოს მხოლოდ ერთი ბავშვი, რომელსაც სურს “მადლობა გადაუხადოს” მას თანამშრომლობისთვის და განმარტოს, ზუსტად რაში გამოვლინდა თანამშრომლობა. მასწავლებელი უნდა გამოირიცხოს. მასწავლებლის მადლიერება საბოლოოა. ამავე დროს, ის ირჩევს მათ, ვისაც ყველაზე ნაკლები კომპლიმენტი აქვს, ცდილობენ იპოვონ მონაწილეთათვის მადლის გადასახდელად დამადასტურებელი სიტყვები.

აირჩიე განაჩენი – რეფლექსიის ეს ტექნიკა ეკონომიურია დროის ორგანიზების თვალსაზრისით, ის მიაქვს 1-დან 3 წუთამდე. მასწავლებელი მოსწავლეებს სთავაზობს გადაწყვეტილებების ჩამონათვალს და სთხოვს აირჩიონ ერთი, რომელიც ახასიათებს საკლასო ოთახში მუშაობას. მაგალითად, განსახილველად გაკვეთილების შესახებ:

– სირთულეს ვერ გავუმკლავდი;

– არ მქონდა სირთულე;

– უბრალოდ მოვისმინე სხვათა წინადადებები;

– იდეები წამოვაყენე.

“ცხელი ათეული”

1. გაკვეთილის ღირებულება –
2. გაკვეთილის იდეა –
3. გაკვეთილის ორჭოფობა –
4. გაკვეთილის გმირი –
5. გაკვეთილის განწყობა –
6. გაკვეთილის აზრი –
7. გაკვეთილის ოცნება –
8. გაკვეთილის ინტონაცია –
9. გაკვეთილის მეხსიერების –
10. გაკვეთილის რეზიუმე –
11. გაკვეთილის გაკვეთილი –
12. გაკვეთილის აღმოჩენა –
13. გაკვეთილის ღირებულება –
14. გაკვეთილის სარგებელი –

თავი ქუდში – მოსწავლეები ერთმანეთს გადასცემენ ქუდს, როცა მუსიკა დამთავრდება, ვისაც შერჩება ხელში ქუდი, აკეთებს რეფლექსიას.

ცოდნის ზღვა – პლაკატი ზღვის სურათით მოთავსებულია დაფაზე და გაკვეთილის დასასრულ მასწავლებელი აცხადებს: “ჩაუშვით გემი ცოდნის ზღვაში”.

მოსწავლეები, რომლებიც დარწმუნებულია, რომ კარგად აითვისა თემა – გემს ზღვაში უშვებენ; ისინი რომლებიც არ არიან დარწმუნებული საკუთარ ცოდნაში, გემს აჩერებენ ყურეში.

კომპლიმენტი – შექება, საქმიანი კომპლიმენტი, სადაც მოსწავლეები აფასებენ ერთმანეთის წვლილს გაკვეთილზე და მადლობას უხდიან ერთმანეთსა და მასწავლებელს. გაკვეთილის დასასრულის ეს ვერსია საშუალებას იძლევა, რომ დააკმაყოფილოს თითოეული მათგანის პირადი პასუხიმგებლობა და მნიშვნელობა.

წარმატების კიბე – მასწავლებელი გაკვეთილის ეტაპებს დაწერს კიბის საფეხურებზე, გაკვეთილის მიზანს კი კიბის სათავეში. მოსწავლეები გაკვეთილის დასასრულ  აფასებენ საკუთარ მუშაობას თითოეულ ეტაპზე წარმატებისკენ მიმავალი ნაბიჯების სახით.

ხუთი თითი – მოსწავლეები ხატავენ საკუთარ ხელს ქაღალდის ფურცელზე. თითოეული თითი არის პოზიცია, რომელიც გამოხატავს საკუთარ აზრს. მონაწილეები შეკითხვებს თითოეული თითის კონტურის გარშემო წერენ, კონტურის შიდა ნაწილში კი – პასუხებს.

“აზრი” – ნეკა თითი. რა ცოდნა, გამოცდილება მივიღე მე დღეს?

“მიზანი ახლოს არის?” – უსახელო. რას გავაკეთე დღეს მიზნის მისაღწევად? რას მივაღწიე?

“სულიერი მდგომარეობა” – შუა თითი . როგორი იყო ჩემი განწყობა? რაზეა დამოკიდებული ეს?

„დახმარება“  – საჩვენებელი თითი. როგორ დავეხმარე და გავახარე დღეს ჩემი მეგობრები? როგორ შემიძლია ხელი შევუწყო?

“მხიარულება” – ცერა თითი. როგორი იყო დღეს ჩემი ფიზიკური მდგომარეობა?

აკრძალვა – ეს ტექნიკა გამოიყენება მაშინ, როდესაც მოსწავლეები ფიქრობენ და ამბობენ ფრაზებს: “მე არ შემიძლია …”, “მე არ ვიცი, როგორ …”, “მე არ გამომივა …”. მოსწავლეებს ეკრძალბათ იმის თქმა, რომ “მე არ  …”, მაგრამ შეთავაზებული უნდა იყოს იგივე იდეა სხვა სიტყვებით: რა არის საჭირო იმისათვის, რომ…; რა არის საჭირო, რომ …; რა უნარები მჭირდება ამ დავალების გაკეთებისთვის; რა დამატებითი ინფორმაცია მჭირდება … და ა.შ.

ამ მეთოდის დანერგვისას მოსწავლე პასიურ ქცევას პოზიტიურ რეფლექსიად გარდაქმნის.

ორმხრივი ურთიერთგაგების პიკი – პიკი გაგების უმაღლესი მწვერვალია. მოსწავლე ფერდობზე მიცოცავს მწვერვალისკენ. რამდენად ახლოს არის მოსწავლე მასთან (თემის გაგება), როგორ მუშაობდნენ, როგორ ჩაიარა სამუშაომ, გაიგეს თუ არა  –  ამას გადაწყვეტენ თავად მოსწავლეები, რომლებიც ფიგურებს მაღალ ფერდობზე ან მწვერვალზე ათავსებენ.

მხატვრული რეფლექსია – მოსწავლეებს სთავაზობენ ლანდშაფტის ამსახველ ორ ფერწერულ გამოსახულებას: ერთზე გამოსახულია მოწყენილი განწყობა, მეორეზე – მხიარული. მოსწავლეები ირჩევენ სურათს, რომელიც შეესაბამება მათ განწყობას.

მუსიკალური რეფლექსია – მოსწავლეები უსმენენ მუსიკას ორ ნაწილად (სასურველია კომპოზიტორის მითითება). ჯერ ჟღერს ბობოქარი, ემოციური, შემდეგ კი მშვიდი, წყნარი მუსიკა. მოსწავლეები ირჩევენ მელოდიას, რომელიც მათ განწყობას ემთხვევა.

იმედი მაქვს, ეს და კიდევ სხვა აქტივობები დაგვეხმარება ჩვენი საგანი “ტვირთად და სავალდებულო სასკოლო საგნად” კი არა, „ერთ მთლიან  საინტერესო ამბად“ ვაქციოთ.

გამოყენებული ინტერნეტ გვერდები: https://lib.1september.ru https://pedsovet.su/metodika

კრემლი ოსტატურად ცდილობს, ფრაზა: „რუსეთი ოკუპანტია“, – ჯერ ინტონაციურად შეგვარბილებინოს, მერე ჩურჩულით გვათქმევინოს და ბოლოს საერთოდ პირში ჩაგვაგუბებინოს სიმართლე.

„კარგი, რად გინდათ ახლა ამის ყვირილი – ხომ ხედავ, ფრენა აკრძალეს, ტურისტი აღარ ჩამოვა, ხალხი ბიზნესს დაკარგავს და მერე, რა იცი, რას იზამს, საერთოდ არ დაგვბომბოს!“

და რატომ უნდა დაგვბომბოს? რატომ უნდა დაგვიწყოს ომი? მხოლოდ იმიტომ, რომ რუსი დეპუტატი ვერ ავიტანეთ პარლამენტის თავმჯდომარის სავარძელში და ხანდახან ერთმანეთს და დანარჩენ სამყაროს ვახსენებთ ოკუპაციის ამბავს?

ვინმეს თავს დავესხით, მოვკალით ან მივიტაცეთ?

ჩვენ მაღალ კულტურულ ტრადიციას ვატარებთ – არც ერთ რუს ადამიანს ღერი თმა არ ჩამოვარდნია და არ ჩამოუვარდება. მათთვის ფასების აწევის თითო-ოროლა მცდელობაც ჩვენვე დავგმეთ.

მე იმ თაობას ვეკუთვნი, რომელსაც სოხუმი და ცხინვალი მხოლოდ ფოტოებზე უნახავს. მოგვეცით უფლება, ამ შეხსენების გადაძახილით მაინც შევინარჩუნოთ ემოციური რწმენა, რომ იქ დავბრუნდებით. ნუ გადაგვძალავთ ჩვენებური ოცდაათი ვერცხლით – ოცდაჩვიდმეტი მანეთით.
ის ხალხი კი, ვისაც ტაო-კლარჯეთი მონასტერი ჰგონია და იშხანი – თევზი, სხვა ქვეყნების ოკუპაციას რატომ არ ახსენებო, ამის ყიჟინით ნუ დაიღლის თავს. რუსეთი არა დამპყრობლური ომების, არამედ მათივე თანხმობით დადგენილი გაეროს საზღვრების ეპოქაში დაგვესხა თავს. და რაც აქ და ახლა ხდება, მოდი, ის ვაპროტესტოთ ჯერ. არ დავივიწყოთ!

ერთი მეგობარი მიყვებოდა, აფხაზეთიდან დევნილი – სადღაც იმ სახლის ახალ ფოტოს გადააწყდა, ბავშვობაში რომ ცხოვრობდა. დედას დაუძახა, დედამ შეხედა და წამოიძახა: უი, ქარი ჩანს და ფანჯარაა ღიააო! ეს წამოძახილი ნებისმიერ სხვაზე ათასჯერ ტრაგიკულია. ტრაგიკულია, როცა სახლზე, სადაც შენი ემოციების უდიდესი ნაწილი დატოვე, ინსტიქტურად ისევ ზრუნავ. სახლზე, სადაც ახლა სხვა ცხოვრობს და ის ფანჯარაც მან გამოაღო. ის ქარიც მისია ახლა.

დიდ და ჭკვიან ხალხს უთქვამს – ადამიანი საკუთრების არსებაცაა, ამითაც იმყარებს თავისუფლებას. და განა მხოლოდ საკუთრება, განა მხოლოდ მიწა – ამდენი გარდაცვლილი ადამიანი და მკვდარი ოცნება!
ამას მოუყევით ხალხს, ვინც „რუსეთი ოკუპანტია“-ს მერე „მაგრამ“-ს მოიმარჯვებს ხოლმე. იმ ქალის ნაცვლად მოუყევით. ფანჯარა ღიაა, ოღონდ სხვა ფანჯარა – მთავარია, ავდგეთ და გავიხედოთ!

ჩემი გერმანული დღიური

გლობალიზაციის საუკუნეში უცხო ენის შესწავლა და სწავლება ერთ-ერთი პრიორიტეტული გამოწვევაა. უცხო ენა ზრდის პროფესიული წარმატების შანსს და გარემოსთან ადაპტირებაში გვეხმარება. სხვა ენისა და და კულტურის გაცნობასთან ერთად ვხდებით უფრო ტოლერანტულები და ემპათიურები. ფსიქოლოგების აზრით, ახალი ენა ადამიანს მენტალურადაც ცვლის, პიროვნულ ხიბლს მატებს და ა.შ. ახალი ენა – ეს აზროვნების ახალი მოდელია, სწრაფვაა წესრიგის დამყარებისკენ, რაც ადამიანისგან დიდ ძალისხმევას და სისტემატური მუშაობის უნარს მოითხოვს.

ჩემი როგორც გერმანისტის პედაგოგიურგი გამოცდილება სკოლა- ლიცეუმ “პრომეთეში” დაიწყო. მეათეკლასელებისთვის გერმანული ახალ უცხო ენად უნდა მესწავლებინა. პირველივე გაკვეთილზე უმთავრეს მიზნად დავისახე, გამეზარდა ბავშვების შინაგანი მოტივაცია. გონებრივი იერიშის მეთოდით ყველა ის პერსპექტივა განვიხილეთ, რაც ამ ენის შესწავლას ახლავს თან. პარალელურად ბავშვებს მათ ჰობისა და ოცნებებზეც ვესაუბრე. მინდოდა, სასწავლო პროცესი არ ყოფილიყო რუტინული და უინტერესო, მოსწავლეების ინტერესების შესაბამისად დამეგეგმა აქტივობათა უმრავლესობა. წლის ბოლოსთვის მისაღწევი შედეგების ერთ-ერთი განმაპირობებელი ფაქტორი ბავშვებში მეტაკოგნიტიური უნარების განვითარებაც არის, ამიტომ საკითხი, როგორ ესწავლათ, აქტუალური იყო არა მარტო პირველ, არამედ ყოველ გაკვეთილზე.

სასწავლო წლის დასაწყისში უამრავი ინოვაციური პროექტის განხორციელება მინდოდა. პრაქტიკამ დამანახა, რომ კარგად დაგეგმილი გაკვეთილი ამის წინაპირობა იყო. მახსოვს, საინტერესო მეთოდების ძიებისას  „ლატერნა მაგიკას“ – ინგმარ ბერგმანის ავტობიოგრაფიულ ნაწარმოებს ვკითხულობდი. გენიალური რეჟისორი საკუთარ გამოცდილებაზე საუბრობდა. კარიერის დასაწყისში რეპეტიციებს წინასწარ მოუმზადებელი ესკიზების გარეშე გადიოდა. ერთ-ერთი თეატრის ხელმძღვანელს კი მისთვის საპირისპიროს გაკეთება ურჩევია. „მის სიმართლეში ძალიან მალე დავრწმუნდი. ახლა ყოველ ნაბიჯს დეტალურად აღვწერ და თავს ესკიზების დახატვას ვაიძულებ. რეპეტიციაზე ყველაფერი მზად მაქვს. ჩემი ინსტრუქციებიც უფრო მკაფიო, პრაქტიკული და წამახალისებელია, რადგან მხოლოდ მას შეუძლია თავს იმპროვიზაციის უფლება მისცეს, ვისაც ყველაფერი მზად აქვს“, – წერს ბერგმანი.

ანალოგიურ მეთოდს პედაგოგიურ საქმიანობაშიც მოაქვს შედეგი. ბერგმანის, ჩაპლინის და სხვა ცნობილი ადამიანების ბიოგრაფიები ჩემთვის ბავშვების სამოტივაციო საშუალებაც იყო. გაკვეთილზე ხშირად მქონდა „ვითომ შემთხვევით“ წაღებული წიგნი და თუ რომელიმე მოსწავლეს დავალება შეუსრულებელი აღმოაჩნდებოდა, საყვედურის მაგივრად წიგნიდან სამოტივაციო ეპიზოდს ვიხსენებდი, ვუყვებოდი, როგორ შეძლეს ცნობილმა ადამიანებმა, უამრავი ყოფითი პრობლემის პარალელურად ყოფილიყვნენ პროდუქტიულები და წარმატებულები.

სახელმძღვანელო ჩემთვის ერთგვარი ინსპირაცია იყო. ჩვეულებრივ ტექსტს გადავაქცევდი ან სარეკლამო ტექსტად, ან მონოლოგად, ან ექიმის, ჟურნალისტის, მშენებლის პოზიციებიდან ვყვებოდით. ზოგჯერ რაღაც საგნად, მაგალითად, წიგნად ვიქცეოდით, რომელიც ბიჭმა იყიდა და ა.შ. ასეთი ექსპერიმენტები უფრო სახალისო იყო და ბავშვებიც ინტერესით ერთვებოდნენ. ეს ყველაფერი ეფუძნებოდა ჩემს მიერ წიგნის მიხედვით შედგენილ გრამატიკულ და ლექსიკურ სავარჯიშოებს – მარტივიდან რთულისკენ. დაკვირვებამ დამანახა, რომ ამ მეთოდით მოსწავლეებს უადვილდებოდათ ახალი მასალის აღქმა, გაგება და სწრაფადაც იწყებდნენ კომუნიკაციას.

ბავშვების გააქტიურება გამოიწვია ფოტოპროექტმა „წელიწადის დროები“. ვინაიდან ვიზუალური ფიქსაცია თანამედროვე სამყაროს უმნიშვნელოვანესი კომპონენტი გახდა, გადავწყვიტეთ, ბავშვებს გადაეღოთ ფოტოები, რომლებსაც გერმანულად დავასათაურებდით. შემდეგ გამოფენებს ვმართავდით. მოსწავლეები კითხულობდნენ გოეთეს, ჰაინეს, ჰიოლდერლინის და სხვა გერმანელი კლასიკოსების პოეზიის ნიმუშებს შესაბამის თემატიკაზე. აღნიშნული მეთოდი ავითარებს კრეატიულობას, დაკვირვების უნარს, ზრდის ინტერესს შესასწავლი საგნის მიმართ. რაც მთავარია, ხდება ტრანსფერი. მოსწავლეები კლასიკას საკუთარ შემოქმედებასთან, თავიანთი ცხოვრების მომენტებთან აკავშირებენ.

ჩემი ერთ-ერთი საინტერესო მეთოდია „ჩემი გერმანული დღიური“. ის ფილმ „თავისუფლების მწერლებმა“ შთამაგონა, თუმცა ყველაფერი პირდაპირ არ გადმომიღია.

ბავშვების მოტივაციის ასამაღლებლად შევიძინე ნაირ-ნაირი, ლამაზი ბლოკნოტები და საკლასო ოთახში მივიტანე. მათ ერთ-ერთი უნდა აერჩიათ. თვითონ ეს პროცესიც საინტერესო იყო. არჩევა ბავშვებს უკვე აკისრებდა რაღაც პასუხისმგებლობას. ამის შემდეგ კი მთავარზე გადავედი – ბავშვებს გერმანულად უნდა ეწარმოებინათ დღიურები, სადაც ყოველდღე 3-4 წინადადებას ჩაწერდნენ – რას აკეთებდნენ, როგორ გრძნობდნენ თავს, რა უნდოდათ, რაზე ოცნებობდნენ და ა.შ. 3-4 წინადადება პირობითად ავირჩიე. გავითვალისწინე მათი გადატვირთული გრაფიკი, გარდატეხის ასაკის თავისებურებები და ა.შ. სურვილის შემთხვევაში შეეძლოთ, მეტიც დაეწერათ, ზოგჯერ – ნაკლებიც. მთავარია, ყოველდღე რამდენიმე წუთი დაეთმოთ გერმანულისთვის. უზუსტობების თავიდან ასაცილებლად მოსწავლეთა ინიციატივით სოციალურ ქსელში შევქმენი ჯგუფი, სადაც საჭიროების შემთხვევაში რეკომენდაციებს ვაძლევდი. ზოგჯერ თავადაც პოულობდნენ ახალ სიტყვებს. ერთი თვის შემდეგ 90-100 წინადადება გერმანულის შესწავლისთვის კარგ პერსპექტივად მესახებოდა. ბავშვებს ისიც ვუთხარი, რომ კრეატიულები ყოფილიყვნენ და შეძლებისდაგვარად თავი აერიდებინათ ერთფეროვნებისთვის.

გერმანულმა დღიურებმა კლასის დაინტერესება გამოიწვია. ენის სწავლის პროცესი მათთვის გადაიქცა თავგადასავლად, საკუთარი თავის გამოხატვის საშუალებად. აღნიშნული მეთოდი ბავშვებში ავითარებს შემოქმედებითობასა და კვლევა-ძიების უნარს, ხელს უწყობს სწავლის სისტემატიზაციას, თვითდისციპლინას, კონცენტრაციას, აძლიერებს მასწავლებელსა და მოსწავლეებს შორის ურთიერთთანამშრომლობის უნარს. ბავშვებს ეძლევათ საკუთარი ცხოვრების რეფლექსიის საშუალება და, რაც ასევე მნიშვნელოვანია, ისინი იწყებენ ფიქრს უცხო ენაზე. ამ პროცესში ისწავლება ენა.

ერიხ ფრომი „სიყვარულის ხელოვნებაში“ აღნიშნავს, რომ თუ ადამიანს ნებისმიერი მიმართულებით დახელოვნება სურს, მან უნდა ისწავლოს ბევრი და ხშირად განსხვავებული, თითქოს ურთიერთდაუკავშირებელი რაღაცები, სანამ თავად ხელოვნების შესწავლას დაიწყებდეს. ვფიქრობ, გერმანულის გაკვეთილები ჩემი მოსწავლეების მომავალზე პირდაპირ თუ ირიბად პოზიტიურ გავლენას მოახდენს. მეთოდი სხვა პედაგოგებსაც გამოადგებათ, რადგან როდესაც შედეგს თვალნათლივ ხედავ, ეს ახალი გამოწვევებისთვის თვალის გასწორებას გიადვილებს და პრობლემის გადაჭრის ახალი გზების ძიებისკენ გიბიძგებს.

პრაქტიკოსი მასწავლებლებისთვის პიროვნული ზრდა მნიშვნელოვანი რამაა. ყოველი გაკვეთილის ჩატარება ნიშნავს, ასწავლო და ისწავლო, გაუზიარო და გაიზიარო და მაინც, მასწავლებლის ცხოვრება „ცდისა და შეცდომის“ ერთი დაუსრულებელი ამბავია.

ჩემს მოსწავლეებს ხშირად ვეკითხები, რა სწყინთ პედაგოგებისგან, რა უხარიათ, რა ახსოვთ და როგორი მასწავლებლები იქნებოდნენ თვითონ, ეს პროფესია რომ აერჩიათ. პასუხები გონივრული და დამაფიქრებელია. როგორც ჩანს, მასწავლებლებისა და მოსწავლეების ურთიერთობა საერთო ადამიანური სიკეთეცაა და შეცდომებიც, რომლებიც ნაგვაზაოს მათემატიკის მასწავლებელმაც და ლუცერნის ქიმიის პედაგოგმაც ერთნაირად შეიძლება დაუშვან.

გთავაზობთ, ერთგვარ ვარიაციას რიჩარდ ფელდერის „მასწავლებლის 10 ცნობილი შეცდომის შესახებ“.

1. „დავიწყოთ ბოდიშით!“ – მოსწავლეები ვერ იტანენ დაუმსახურებელ შენიშვნას. ეს ადამიანურია, მაგრამ განსაკუთრებით აწუხებთ შემთხვევები, როდესაც პედაგოგი საკუთარ შეცდომას არ აღიარებს. მოსწავლემ მითხრა, რომ არ ავიწყდებოდა ისტორიის მასწავლებლის შეცდომა, როდესაც მეორე მსოფლიო ომის დასაწყისის თარიღად მასწავლებელმა 1942 წელი დაასახელა. შევუსწორე და 1939 წელი ვუთხარი, არ დამიჯერაო. მასალაც მივუტანე და ყვირილი დამიწყო, როგორ ბედავ შესწორებას, როგორც გასწავლი ისე ისწავლეო. არადა, რა მარტივია აღიარო, რომ შეგეშალა და პატიება ითხოვო?
2. მასწავლებლის ხელწერა – მახსოვს, უნივერსიტეტში რომ ჩავაბარე, ლექციიდან გამოსულს უფროსკურსელი ნაცნობი შემხვდა. იქეთური, აქეთური და მკითხა, მოგწონს სწავლაო? ვუპასუხე, რომ მომწონდა. თამილა თუ გასწავლისო? დავეთანხმე და უცებ, ლექტორის ხმით დაიწყო პირველი ლექციის იმიტირება. ზუსტად ერთი-ერთში, იგივე „ხუმრობა“, ემოცია და სიტყვები. 15 წელია ამ საგანს კითხულობს და ამოოხვრაც კი დაზეპირებული აქვსო, იცინოდა.
3. განვითარება – მასწავლებლების ნაწილს გვავიწყდება, რომ ცხოვრების დინებასთან ერთად თითქოს სტატიკური და უცვლელი ამბები იცვლება. ფერმას თეორია შეიძლება ვინმეს ამოხსნილი ჰქონდეს, როცა შენ ამოუხსნელი გეგონა, მხატვრული ლიტერატურის ათასჯერ გააზრებული ტექსტი შენშივე შეიცვალა, შენი მსოფლმხედველობა გადახალისებას საჭიროებს. ეს დინამიკასაც ჰმატებს გაკვეთილს და პროცესიც საინტერესო ხდება. აბა, როგორი მშვენიერი სავარჯიშოა ხან ვარსქენის მხარეს იდგე და ხანაც მისი უტეხი ცოლის?
4. არასწორი ინფორმაცია – ხშირად, ნებით თუ უნებურად, პედაგოგი უშვებს შეცდომას. არასწორად ისწავლა, დაავიწყდა, ცუდი ინტერპრეტაცია მოახდინა საკითხის ან არ იცის სიღრმისეულად რაზეც ლაპარაკობს. ასეთი „ცოდნის“ მიცემას სჯობს პასუხისგან თავი შევიკავოთ. მქონდა შემთხვევა, როდესაც ძალიან ცნობილ მხატვრულ ტექსტზე მითხრა სტუდენტმა, თქვენი აზრი გვითხარითო. ჩემი გამოუცდელობით და იმით, რომ წაუკითხაობის შემრცხვა, ისეთი ფაქტობრივი არეულობები დავაბრეხვე, გვარიანად შევრცხვი. მოგვიანებით გადავიკითხე ეს ტექსტი და მოვუბოდიშე.
5. საკუთარ თავზე ზედმეტის აღება – ადამიანური რესურსი ამოწურვადია. მასწავლებლები ყველაზე დაუნდობლად ვექცევით საკუთარ ჯანმრთელობას. ცხადია, ეს ყველაზე არ ითქმის, მაგრამ ცნობილი გამოთქმა Workaholic თუ ვინმეს მისადაგება ხოლმე, ეს რეპეტიტორებია. ემოციური და შრომითი გადაღლა კი შედეგზეც აისახება. სწავლა უპირველესად ბედნიერების პროცესია, გადაღლილი ადამიანი კი ბედნიერებას ხშირად შორდება. მასწავლებელმა აუცილებლად უნდა დაისვენოს.
6. პირდაპირი პასუხები ყველა შეკითხვაზე – ბავშვებს მოსწონთ, როდესაც სააზროვნო სივრცეს ვუტოვებთ. მასწავლებელმა აუცილებლად უნდა მიიყვანოს მოსწავლე/სტუდენტი გზის გასაყართან, მაგრამ საბოლოო პასუხების გადაჭრით და უპირობოდ მიწოდება სხვისი პიროვნების დათრგუნვას იწვევს. წარმოიდგინეთ ბავშვი, რომელიც მინდობილია პედაგოგს, ეს უკანასკნელი კი თავს ახვევს ღირებულებებს (ზოგჯერ გაუგებარსაც კი). დათრგუნული და უპიროვნებო ნასწავლი ბავშვის აღზრდა დიდი ბედენა საქმე არ მგონია.
7. გაუთავებელი ლაპარაკი საკუთარ თავზე – ცოტა რამ თუ აღიზიანებთ მოსწავლეებს ისე, როგორც თქვენი რძლის მულის ისტორიების მოსმენა. მოსწავლეები დიდად არც საკუთარ წარსულზე ამბების მოყოლით ტკბებიან. გაკვეთილიდან „გადახვევა“ და ცოცხალი დიალოგი სწავლის აუცილებელი კომპონენტია, მაგრამ ამას თუ პერმანენტული ხასიათი აქვს, თქვენი მოსწავლეები ძალიან დაითრგუნებიან.
8. განსხვავებული აზრი – რაც ძალიან აწუხებთ მოზარდებს, საკუთარი, თუნდაც სრულიად დაუსაბუთებელი აზრების გამოთქმის პრობლემაა. როგორც გავარკვიე, ბევრ პედაგოგს უბრალოდ არ შეუძლია განსხვავებული აზრის მოსმენა და ამის გამო ნიშანსაც აკლებს მოსწავლეს. ბავშვები კი დასკვნებამდე სწორედ ასეთი სწორი/არასწორი მსჯელობებით მიდიან. ცხოვრების გზა ხომ მრავალფეროვანია. განსხვავებული და მიუღებელი აზრის მოსმენა კი დემოკრატიული და განვითარებული საზოგადოების ნიშან-თვისებაა.
9. გამიჯნეთ ცოდნა ქცევისგან – რთული ბავშვები ნიჭიერებიც არიან ხოლმე. ბევრ მათგანს აწუხებს, რომ მასწავლებელი მათი ცოდნის შეფასებისას „ხმაურობდი და ნიშანს დაგაკლებ“ მეთოდოლოგიას იყენებს. ეს ქცევის კორექციისკენ კი არა სწავლის მოტივაციის დაქვეითებისკენ მიმართული ნაბიჯია.
10. ილაპარაკეთ გასაგებად – მოსაწყენი გაკვეთილების დიდი ნაწილი პედაგოგის დანაშაულია. მახსოვს, ქიმიას სახელმძღვანელოს ავტორი მასწავლიდა. კლასის უმეტესობა მის ახსნილს ვერ იგებდა. ერთხელ პირდაპირ ვთხოვე პედაგოგს, უფრო გასაგები და ცხადი მაგალითები მოეშველიებინა და კლასიდან გამაგდო. ბოლოს ისე მოხდა, გაგდებულები დარჩენილებზე მეტნი აღმოვჩნდით და მასწავლებელიც შეგვიცვალეს.
11. მოუწესრიგებელი მასწავლებელი – მოსწავლეები დიდ ყურადღებას აქცევენ მასწავლებლის ქცევას. რამდენად ხშირად აგვიანებს, იყენებს თუ არა ტელეფონს კლასში ყოფნისას. ხომ არ ჭამს მზესუმზირას ან გოგრის მარცვლებს მოსმენისას, ხომ არ იქექება ცხვირში და მეტიც, ხომ არ აგდებს სიგარეტის ნამწვს (ცხადია, სკოლის გარეთ) ძირს. ვერასოდეს წარმოვიდგენდი, თუ ბავშვები ყველაფერ ამას „ლუპით“ აკვირდებოდნენ.
12. ირიბი შეურაცხყოფა – მქონდა შემთხვევა, როდესაც მოსწავლემ ასეთი ამბავი მოგვიყვა კლასს – ემოციურ ნიადაგზე გოგონამ საჯაროდ იტირა. ამბავი განხილვის საგანი გახდა და პედაგოგმა შენიშვნა მიიღო, მაგრამ წყენა ვერ დაივიწყა. როდესაც სხვა მოსწავლეს დაფასთან იძახებდა, დაამატებდა ხოლმე, ოღონდ ბღავილი არ ატეხო, შენი ჭირიმე, ხომ იცი ამის გამო სკოლიდან გამაგდებენო. ამ გადაკრული, „ნართაული“ ნათქვამის სამიზნე ოდესღაც ატირებული გოგონა იყო. ბავშვი სტრესის ქვეშ აგრძელებდა სწავლას. თითქოს პირდაპირ მას შეურაცხყოფას არავინ აყენებდა, მაგრამ, როცა კლასი იცინოდა, ყველამ იცოდა, ვის გულისხმობდა პედაგოგი.
13. მოსწავლის სახელი და გვარი – „შენ, წითელკაბიანო“, „გამოახედე ერთი ეგ, შენ გვერდით რომ ზის, ბოლოს წინა მერხზე, მარჯვნივ!“. რაც ძალიან მაგრად მიჭირს სახელების დამახსოვრებაა, მაგრამ მასწავლებელმა მაინც აუცილებლად უნდა იცოდეს ყველა მოსწავლის სახელი და გვარი. ამისთვის საუკეთესო მეთოდი ბავშვებთან პირადად და დიდხანს საუბარია. ასეთი კონტაქტისა და გახსნილობის შემდეგ, სახელები უფრო ადვილად გვამახსოვრდება.
14. მუქარა – მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის ყველა გაუგებრობა უნდა გადაიჭრას, თუნდაც ამას რამდენიმე გაკვეთილის ჩაშლაც დასჭირდეს. პედაგოგებს ხშირად ადამიანური სისუსტე და ემოციურობა წაგვძლევს ხოლმე და ბავშვს, მოსწავლეს ირიბად ვემუქრებით „გნახავთ წლის ბოლოს“, „ნიშანზე ჩემთან მოხვალ“ და სხვა. უნდა გვახსოვდეს, რომ ასეთი სტრესი მოსწავლისთვის ძალიან დამთრგუნველია. არასოდეს დაემუქროთ მათ, ვისაც ასწავლით.
15. მოსთხოვეთ მოსწავლეს ოდნავ მეტი, ვიდრე შეუძლია – გურამ დოჩანაშვილის რომანში „სამოსელი პირველი“ არის გენიალური და ერთი შეხედვით გაუგებარი ადგილი, როდესაც მენდეს მასიელი როხასს, ვისაც ტვიაც მოხვდა, ცხენმაც გადმოაგდო და მზემაც დააჭირა, რთული დავალების შესასრულებლად უშვებს. ადამიანმა უნდა ირწმუნოს, რომ მეტი შეუძლია. ეს „მეტი“ აუცილებელი წინაპირობაა განვითარებისთვის, რომელშიც, აუცილებლად ჩვენ, მასწავლებლები უნდა დავეხმაროთ ბავშვებს.
16. განუმარტეთ ბავშვებს ცუდი ნიშანი – ყველა ადამიანს ჰგონია, რომ მისი შრომა ისე არ ფასდება, როგორც იმსახურებს. მოსწავლეებს განსაკუთრებით ედარდებათ ხოლმე დაბალი ნიშანი. არ დაიზაროთ და დეტალურად განუმარტეთ ბავშვებს, რატომ უწერთ დაბალ ქულას.
17. იდარდეთ ბავშვების ნაცვლადაც – ხშირად მსმენია, რომ მასწავლებელი იტყვის „არ მაინტერესებს, როგორ გააკეთებ ამას, გააკეთებ!“ ბავშვისთვის გაუგებარია თანაგანცდის ასეთი უუნარობა ადამიანისგან, ვისაც ის აზრს ეკითხება. ხშირად ჰკითხეთ მოსწავლეებს, რამე პრობლემა ხომ არ აქვთ. შეიძლება ასეთ დროს თქვენ სიცოცხლე გადაარჩინოთ.
18. გაკვეთილზე მოუმზადებელი მისვლა – თითქოს რაღა მომზადება სჭირდება მასწავლებელს, ვინც ტარაკნის თვალის აგებულებაზე უნდა ელაპარაკოს მოსწავლეს და ეს ამბავი კი 1000-ჯერ მაინც მოუყოლია, მაგრამ ასე არაა. გაკვეთილზე შესვლა განწყობით იწყება. სწორი განწყობა კი გადამდებია და მოტივაციას აათმაგებს.
19. ხისტი წესრიგი – „დანელია, როდესაც მე ვლაპარაკობ, მაგ რვეულში კუბიკები კი არ უნდა ხატო, თავი უნდა ასწიო და თვალებში მიყურო, რომ მაგ უტვინო თავში რაღაც შევიდეს. მე მეორედ აღარ ავხსნი!“ ამ გადამეტებულად გამძაფრებულ მაგალითში 3 სიმართლე და 2 ტყუილია. ტყუილი გვარი და თვალებში ყურებაა და ეს ისტორიაც მოსწავლემ მოჰყვა. ყველა ჩვენგანს მოსმენისა და ფიქრის, დაღლილობის გამოხატულებისა და თავის გართობის ჩვენეული ხერხი გვაქვს. ხისტად მოწესრიგებული გარემო ასევე სტრესია ბავშვისთვის და შინაგანი რესურსის სწრაფ განლევას იწვევს. მასწავლებლის მთავარი დანიშნულება კი ბავშვის გადატვირთვა არაა. მახსოვს, ჩემი საყვარელი მათემატიკის მასწავლებელი მეუბნებოდა ხოლმე – ცოდნის მიღება იმ პრეპარატივითაა, ზომიერად რომ კურნავს და უზომოდ წამლავსო.
20. დისტანციის დარღვევა მოსწავლესთან – „ჯიგარი მასწავლებელი“ ზედმეტად გაშინაურებული მასწავლებელი არაა. რაც უნდა იყოს, მოსწავლესა და პედაგოგს შორის აუცილებელია ფარული დისტანცია. ამ ზღვრის დადგენა შინაგან სენსორებზეა დამოკიდებული. თუ ზედმეტად შორია ეს დისტანცია, გაუცხოებას იწვევს, ზედმეტი სიახლოვე კი – გაუბრალოებას!

სასწავლო წელი რომ მთავრდებოდა, ერთ-ერთი სკოლაში მქონდა შეხვედრა, აინტერესებდათ, როგორ შეიძლება ასწავლო უფროსკლასელებს სოციალური მედია ისე, რომ სკოლის დამთავრების შემდეგ ციფრულ სამყაროში კარგად წერის, დებატების, საკუთარი თავის რეპრეზენტაციის უნარებს ფლობდნენ, მედიაწიგნიერები იყვნენ და ზღვა ინფორმაციის გადამუშავებას ახერხებდნენ. სასიამოვნოდ გაკვირვებული დავრჩი, რომ ვიღაც ფიქრობს ამაზე, რა ჭირდებათ თანამედროვე ბავშვებს, რა გამოწვევები არსებობს კიბერბულინგისა და ცრუ ინფორმაციების უზარმაზარ ნაკადში.

ადვილი საქმე არ არის, მათაც ვუთხარი და მოსწავლეების გაცნობისას დავრწმუნდი. მიუხედავად იმისა, რომ თანამედროვე ბავშვები ძალიან დიდ დროს ატარებენ ინტერნეტში და პარალელურად რამდენიმე სოციალურ ქსელს მოიხმარენ, ეს უფრო გართობა და დროის კარგვაა, ვიდრე სარგებლის მიღება. ალბათ ის დროც მოვა, როცა სქროლვის – როგორც მავნე ჩვევის შესახებ დაიწყება მსჯელობა, მანამდე კი მთავარი გამოწვევა ისაა, როგორ ვაქციოთ ის დრო, რასაც ბავშვები ციფრულ სამყაროში ატარებენ, უსაფრთხოდ და სასარგებლოდ. საერთოდ, მგონია, რომ თანამედროვე განათლების სისტემების გაცნობიერებული თუ ჯერაც გაუცნობიერებელი პრობლემა ისაა, რომ თანამედროვე ბავშვებს უფრო მეტ ინფორმაციასთან და მეტ გაჯეტთან აქვთ შეხება თავიდანვე, ვიდრე იმ ზრდასრულებს, რომლების განათლების სისტემებზე მუშაობენ, სასწავლო პროგრამებს ადგენენ და გადაწყვეტილებას იღებენ და მათთვის, ვინც გვიან შეუერთდა ციფრულ სამყაროს, მასში ნავიგაციის სხვა პრინციპები მუშაობს, ვიდრე მათთვის, ვისთვისაც ეკრანი, როგორც გასართობი და საინფორმაციო საშუალება ისეთივე ბუნებრივია, როგორც ქოლგა წვიმიან ამინდში.

პირველ რიგში რამდენიმე არხს გაგაცნობთ, რომლებიც სწავლების თანამედროვე და საინტერესო მეთოდების შესახებ მოგაწვდით ხოლმე ინფორმაციას: We are Teachers,  Edutopia, Mindshift და TeachThought არხები Twitter-ზე სისტემატიურად დებენ ინფორმაციას განათლების თანამედროვე მეთოდების და გამოწვევების, ონლაინ სწავლების მეთოდების შესახებ.

ახლა კი მოკლედ ის ამოცანები, რის შესრულებაც შეიძლება სოციალური მედიის და ციფრული პლატფორმების გამოყენებით:

• მოზარდებისთვის მნიშვნელოვანი თემების იდენტიფიცირება
• დისკუსია მტკივნეულ საკითხებზე
• დავალებების და პროექტების შესრულებისთვის ალტერნატიული სივრცის შექმნა
• ახალი მედიის ინსტრუმენტების გაცნობა
• კრეატიული აზროვნების განვითარება

ხშირად ყველაფერი ისე არ არის, როგორც უფროსებს გვგონია, ბავშვები კი ფიქრობენ, რომ ლაპარაკს აზრი არ აქვს, მათი არავის ესმის. სოციალურ მედიაში თუკი მოსწავლეებს პროფაილებს ყურადღებით მიადევნებთ თვალს, ადვილად მიხვდებით, რაზე ფიქრობენ, რა ადარდებთ, რა ახარებთ და რა აინტერესებთ და შემდეგ უკვე თქვენს ოსტატობაზეა დამოკიდებული, როგორ შეადგენთ მათთან საკომუნიკაციოდ ინდივიდუალურ გეგმებს მათი საჭიროებების მიხედვით. თუ ამ გზას აირჩევთ, გახსოვდეთ, რომ მასწავლებელი კარგი დეტექტივივით უნდა იყოს, დაინახოს ყველაფერი შეუმჩნევლად.

იმ ბავშვებისთვის კი, რომლებსაც ხმამაღლა ლაპარაკი სურთ მათთვის მნიშვნელოვან საკითხებზე, შეგიძლიათ შექმნათ ჯგუფი ფეისბუქზე, ბლოგი ან სკოლის საიტზე გამოყოთ სივრცე მათი ნაწერების გამოსაქვეყნებლად. ასე ბავშვები წერის ტექნიკასაც გამოიმუშავებენ და საკუთარი სათქმელის მკაფიო ფორმულირებაშიც ივარჯიშებენ, სხვა ბავშვების რეაქციები კი აუდიტორიასთან კონტაქტის საშუალებას მიცემთ და საჯარო გამოსვლებში პირველ ნაბიჯებად შეგვიძლია ჩავთვალოთ.

შეგიძლიათ ბავშვებს საკუთარი ნაწერების გამოსაქვეყნებლად Medium შესთავაზოთ, Otus-ში კი მასწავლებლები, ბავშვები და მშობლები გააერთიანოთ და იქ წარმართოთ მსჯელობა მნიშვნელოვან საკითხებზე.

თანამედროვე ბავშვებისთვის ქაღალდზე წერა მოსაწყენია. სჯობს მათ მივცეთ საშუალება იმ ტიპის დავალებები, რაც სამუშაო რვეულში არ არის შესასრულებელი და მეტ შემოქმედებითობას, წერას ან პრეზენტაციას გულისხმობს, ონლაინ პლატფორმებზე შეასრულონ და ამით დავალების შესრულების პროცესსაც უფრო საინტერესოს გავხდით და მოსწავლეებს თანამედროვე სთორითელინგის, ვიზუალიზაციის და სხვა პლატფორმებში გარკვევის საშუალებასაც მივცემთ.

აი მაგალითად, Brainly-ზე შეუძლიათ ბავშვებმა კითხვა დასვან ნებისმიერ მათთვის საინტერესო კითხვაზე მთელი მსოფლიოდან და შესაძლოა თქვენი საგნის შესაბამისად, კონკრეტულ თემაზე საინტერესო კითხვების და პასუხების საძიებოდ გამოიყენოთ.

მოსწავლეებისთვის შესაძლოა საინტერესო იყოს ისიც, თუკი ვეტყვით, რომ ჩვენთვის მნიშვნელოვანია ვიცოდეთ რა არხებიდან რა ტიპის ინფორმაციას იღებენ და ვთხოვოთ ამ არხების კრიტიკულად გადააზრება: რამდენად დაცულები არიან დეზინფორმაციისგან? რას აკეთებენ კიბერბულინგის აღმოჩენისას? იღებენ თუ არა მონაწილეობას ფორუმებში განხილვებში? თუ იციან სასწავლო რესურსები, რომლის სასწავლო პროცესში ინტეგრაციასაც ისურვებდნენ?

ერთხელ 7 წლის ბიჭუნას დედამ დახმარების თხოვნით მომმართა. მხედველობასთან დაკავშირებული პრობლემების გამო ექიმს პატარისთვის სათვალე გამოეწერა, მაგრამ ბავშვი კატეგორიულ უარს აცხადებდა  მის ტარებაზე.

დაქვეითებული მხედველობა ჯანმრთელობის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული დარღვევაა თანამედროვე ბავშვებს შორის. ჩვეულებრივ, ისინი სიამოვნებით ატარებენ სათვალეს, რომელიც ახლა ერთგვარ მოდურ აქსესუარადაც კი ითვლება. თუმცა გვხვდებიან ისეთებიც, რომლებიც სათვალის უბრალოდ მოსინჯვაზეც კი უარს ამბობენ. რატომ ხდება ასე და რას ვაკეთებთ ასეთ დროს? როგორ მოვიქცეთ, თუ ბავშვს არ სურს სათვალის ტარება? პატარის კატეგორიული უარი უფროსების მოთხოვნაზე, როგორც წესი, უბრალოდ კონფლიქტების მიზეზი კი არ ხდება მშობლებსა და შვილებს შორის, არამედ შეიძლება ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულმა სერიოზულმა სირთულეებმაც იჩინოს თავი. ნებისმიერ ზრდასრულს კარგად ესმის, რომ თუ ბავშვს მხედველობასთან დაკავშირებული პრობლემები აქვს, მომავალში პროგრესის თავიდან ასაცილებლად აუცილებელია პატარამ დროულად დაიწყოს ექიმის მიერ გამოწერილი სათვალის ტარება. თუმცა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, არის შემთხვევები, როდესაც მშობლები სერიოზულ წინააღმდეგობას აწყდებიან ბავშვის მხრიდან, რომელიც კატეგორიულ უარს აცხადებს ექიმის დანიშნულების შესრულებაზე და სათვალის ტარებაზე, მაშინაც კი, თუ ის მისი შერჩეული და მოწონებულია.

     ექიმის დანიშნული სათვალის ტარებაზე ბავშვის უარის ძირითადი მიზეზები:

• დისკომფორტი, მოუხერხებლობა სათვალის ტარებისას – არა მხოლოდ ბავშვი, არამედ სათვალეს მიუჩვეველი ნებისმიერი ასაკის ადამიანი შეიძლება მთლად კომფორტულად ვერ გრძნობდეს თავს, განსაკუთრებით პირველ ხანებში, რის გამოც უარყოფითი დამოკიდებულება უყალიბდება სათვალის მიმართ და მის მოცილებას ცდილობს;
• სიმორცხვე და შიში იმისა, რომ მას დასცინებენ, გააღიზიანებენ თანატოლები სათვალის ტარების გამო და რაიმე ზედმეტსახელსაც „მიაკერებენ“. ასეთ დროს ბავშვი უპრობლემოდ მოიხმარს სათვალეს სახლში, უარს არ ამბობს მასზე, მაგრამ სახლიდან გასვლის შემთხვევაში მალავს, არ იკეთებს მას;
• თავად უფროსების, მშობლების უარყოფითი დამოკიდებულება სათვალის ტარების მიმართ შეიძლება ასევე სერიოზული მიზეზი გახდეს იმისათვის, რომ ბავშვმა უარი თქვას მის მოხმარებაზე;
• ოჯახის წევრების არაერთგვაროვანი, განსხვავებული შეხედულება სათვალის ტარებაზე – დედა თვლის, რომ ბავშვი, როგორც სახლში, ასევე სკოლაშიც მოუხსნელად უნდა ატარებდეს სათვალეს, მამის აზრით, არაფერი მოხდება, თუ პატარა მხოლოდ სახლში ატარებს სათვალეს, უფროსი ძამიკო კი თავისი უმცროსი დაიკოს სახეზე სათვალის დანახვისას უცნაურად იღიმება. ასეთ შემთხვევაში, არაფერია გასაკვირი იმაში, რომ ბავშვმა საერთოდ უარი თქვას სათვალეზე;
• შეიძლება სათვალის ტარებაზე პროტესტის მიზეზი ისიც გახდეს, რომ ბავშვს არ მოეწონოს მისი დიზაინი და ჩათვალოს, რომ ასეთი სათვალე მას არ უხდება და მომხიბვლელობასა და სილამაზეს უკარგავს.

რეკომენდაციები სათვალის ტარების აუცილებლობაში ბავშვის დასარწმუნებლად:    

• უპირველეს ყოვლისა, შევეცადოთ შევინარჩუნოთ სიმშვიდე. ნუ იქნება ჩვენთვის განაჩენი ექიმის მიერ ბავშვისთვის დასმული დიაგნოზი. თუ ჩვენ შიში შეგვიპყრობს, პანიკაში ჩავვარდებით და ვინერვიულებთ იმის გამო, რომ ბავშვს მხედველობასთან დაკავშირებული პრობლემები აქვს, პატარა დაცულად ვერ იგრძნობს თავს და სათვალის ტარებაც მისთვის უარყოფით ემოციებთან იქნება დაკავშირებული – „რადგან დედა ნერვიულობს, ე.ი. სათვალე რაღაც ძალიან ცუდია“ – ფიქრობს საგონებელში ჩავარდნილი ბავშვი. ამასთან, გავითვალისწინოთ ისიც, რომ ბავშვები არავერბალური კომუნიკაციით, ჩვენი სახის გამომეტყველებით, მიმიკით, ჟესტიკულაციით, ხმის ტონით, ტემბრით ბევრად უფრო მეტ ინფორმაციას იღებენ და მასზე უფრო რეაგირებენ, ვიდრე ნათქვამის შინაარსობრივ მხარეზე. თუ ჩვენ დემონსტრირებას არ გავუკეთებთ ჩვენს უარყოფით განცდებს, ბავშვიც არ ინერვიულებს. რა თქმა უნდა, მხედველობის დაქვეითებაში სასიხარულო არაფერია, მაგრამ უსასრულო სევდასაც არ მოაქვს სარგებელი. ამიტომ, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ თავად ჩვენ, უფროსებმა მშვიდად მივიღოთ ექიმის მიერ დასმული დიაგნოზი და ის ტრაგედიად არ ვაქციოთ;
• თუ არსებობს იმის საფრთხე, რომ ბავშვს თანატოლები დასცინებენ და ამის გამო ამბობს უარს სახლის გარეთ, სკოლაში სათვალის ტარებაზე, ასეთ დროს კარგად იმოქმედებს კლასში ბავშვებთან საუბარი, რომელსაც ჩაატარებს ან თავად პედაგოგი ან სპეციალურად მოწვეული ექიმი-ოფთალმოლოგი. საუბრის თემა უნდა იყოს „სათვალის ტარების სარგებლობა“. როგორც წესი, ასეთი საუბრის შემდეგ ბავშვები სხვაგვარად უყურებენ, როგორც სათვალის ტარებას, ასევე იმ ბავშვს, რომელსაც მისი გამოყენება უწევს;
• თუ ბავშვი უარს ამბობს სათვალის ტარებაზე არა მხოლოდ სკოლაში, არამედ სახლშიც, ფრთხილად ავუხსნათ მას, რომ სათვალის ტარება დასჯა არ არის, პირიქით, ის კარგი ხერხიც კია გარშემომყოფებში გარკვეული უპირატესობის მოსაპოვებლად. ყურადღება გავამახვილოთ იმაზეც, რომ სათვალე, გარკვეული აზრით, დიდობის და სიჭკვიანის ერთ-ერთი ნიშანიც არის. თანაც, სათვალით ბევრად უფრო საინტერესო იქნება ფოტოს გადაღება, კამერის წინ პოზირება. შევეცადოთ ბავშვს ისიც ავუხსნათ, რომ სათვალე ჩვენი გარეგნული სახის ჩვეულებრივ ელემენტს წარმოადგენს, რომელიც სურვილის შემთხვევაში შეიძლება გამოვცვალოთ, მისი ტარება კი არანაირ ცუდ გავლენას არ მოახდენს მის გარეგნობაზე;
• აუცილებელია, რომ ოჯახის წევრებს გვქონდეს აზრების, შეხედულებების ერთიანობა ბავშვის მიერ სათვალის ტარებასთან დაკავშირებით და ვიმოქმედოთ შეთანხმებულად. მაგ. როცა ოჯახის ერთი წევრი ექიმის დანიშნულების შესრულებას ცდილობს და ბავშვისაგან სათვალის მუდმივ ტარებას მოითხოვს, მეორე – ნებას რთავს, რომ მხოლოდ სახლში, ან მხოლოდ სკოლაში ატაროს სათვალე, მესამეს კი ირონიულად ეღიმება, როცა ბავშვს სათვალით ხედავს, სასურველი შედეგის მიღება ძალიან გაგვიჭირდება;
• გავითვალისწინოთ, რომ არაფერი ისე არ არწმუნებს ბავშვს, როგორც მისთვის ძვირფასი, საყვარელი და ავტორიტეტული უფროსების პირადი მაგალითი. ასე რომ, თუ დიდხანს გვიწევს კომპიუტერთან მუშაობა, შეგვიძლია ჩვენ თავად გავიკეთოთ სათვალე; ამგვარად, ბავშვი მიხვდება, რომ სათვალე მისთვისაც ისეთივე აუცილებელია, როგორც ჩვენთვის;
• კარგი იქნება, თუ ბავშვს ვუჩვენებთ, დავათვალიერებინებთ იმ ცნობილი პიროვნებების,  მსახიობების, მულტფილმების გმირების, ლიტერატურული პერსონაჟების სურათებს, რომლებიც სათვალეს ატარებენ, მაგრამ ეს სრულიადაც არ უშლის მათ ხელს იყვნენ ყველასათვის საყვარელი, მომხიბვლელი და საინტერესო. ეს აუცილებლად დადებითად აისახება ბავშვის ემოციურ მდგომარეობასა და მის განცდებზე;
• ნება დავრთოთ ბავშვს თავად შეარჩიოს მაღაზიაში მისთვის მოსაწონი სათვალე და სათვალის შესანახი ბუდე;
• თუ ბავშვმა გადაწყვიტა სათვალის ტარება, არ დაგვავიწყდეს, შევაქოთ ის და წავახალისოთ მისი გამბედაობა და სითამამე. გამხნევება და შექება ყოველდღიურადაც შეიძლება;
• გავითვალისწინოთ, რომ ადამიანებს ნებისმიერ ასაკში გვჭირდება დრო რაღაც ახალთან მისაჩვევად. ამიტომ, სათვალის ტარება უნდა დავიწყოთ თანდათან – ჯერ დღეში რამდენიმე წუთით, შემდეგ ყოველდღიურად გავზარდოთ დრო. კარგი იქნება, თუ წინასწარ მოველაპარაკებით ბავშვს, საწყის ეტაპზე, სათვალის მოხმარებისათვის აუცილებელი დროის ხანგრძლივობაზე. არ იქნება გამართლებული, თუ პირველ ხანებში, როცა ბავშვი ეჩვევა სათვალის ხმარებას, მოვთხოვთ მას ჩვეული რეჟიმით იმეცადინოს – წეროს და იკითხოს წიგნები. ასევე, შევუზღუდოთ ტელევიზორში მულტფილმების ყურებისა და კომპიუტერთან ჯდომის ხანგრძლივობა დღეში 35-40 წუთამდე.

დაბოლოს, გავითვალისწინოთ, რომ ბავშვის შეგუება სათვალის ტარებასთან ბევრად არის დამოკიდებული ჩვენზე, უფროსებზე. ჩვენი პოზიტიური განწყობა დაეხმარება პატარას პრობლემების და სირთულეების თავიდან აცილებაში ამ არცთუ ისე მარტივი საკითხის მოგვარებისას.

„ყოველ ახალ სიტუაციაში ახალი ადამიანი ვარ. ასე რომ, მივეჩვიე, ვიყო პიონერი“.

ჰაბენ გირმა

ეს 31 წლის ჰაბენ გირმას ფოტოა მისივე წიგნის გარეკანზე – ადამიანისა, რომელმაც სმენა-მხედველობის უქონლობის მიუხედავად, წარმატებით დაასრულა ჰარვარდის სამართლის სკოლა და დღეს სხვების უფლებებს იცავს. გარდა ამისა, ჰაბენი სპორტსაც აქტიურად მისდევს. მისი ცხოვრება მაგალითია იმისა, რომ განათლებით ცხოვრებას იმედის სხივად ვაქცევთ, და არა მარტო საკუთარი თავისთვის, არამედ სხვებისთვისაც.

ჰაბენი დაბადებიდან სმენა-მხედველობის არმქონეა, თუმცა ამას მისთვის ხელი არ შეუშლია, წარმატებით ესწავლა სკოლაში ბრაილის ციფრული ტექნოლოგიით. მისი თქმით, ფიზიკური შესაძლებლობების შეზღუდვა იმპულსია მიღწევებისა და მიგნებებისთვის. თუმცა ასე არ ფიქრობენ ჩვენში, სადაც ინფორმაციის ნაკლებობის გამო სმენა-მხედველობის დარღვევის ხსენებისას იმედზე მეტად შიში იპყრობთ. არადა, ჰაბენის, ჰელენ კელერისა და მსგავსი ადამიანების არსებობა შთაგვაგონებს, რომ თუ ჩვენ გვერდით სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე ბავშვი გამოჩნდა, არ შეგვეშინდეს, პირიქით, ოპტიმიზმით განვეწყოთ და მონდომებით ვაკეთოთ საქმე, რომელიც შედეგს აუცილებლად გამოიღებს.

სმენა-მხედველობის დარღვევები ან ადრეული ბავშვობიდან მოჰყვებათ, ან ცხოვრების შემდგომ პერიოდებში იძენენ. ამ განსხვავების მიუხედავად, ასეთ  ადამიანებს აერთიანებთ მეტი შეზღუდვა და შეგრძნებათა კომპენსირების ნაკლები შესაძლებლობა მათთან შედარებით, ვისაც მხოლოდ მხედველობა ან მხოლოდ სმენა აქვს დაკარგული. დღესდღეობით სმენა-მხედველობის დარღვევის შემდეგ ტიპებს/კატეგორიებს გამოყოფენ:

• ერთდროულად მსუბუქი სმენადაქვეითება და მცირემხედველობა;
• ერთდროულად უსინათლობა და სმენის დარღვევა;
• ერთდროულად მხედველობისა და სმენის მძიმე დარღვევა;
• ერთდროულად სმენა-მხედველობის უქონლობა.

ასეთ ბავშვებთან მუშაობისას ბევრი რამის გათვალისწინებაა საჭირო, მაგრამ თუ ჩვენს სასწავლო დაწესებულებაში რომელიმე ამ დარღვევის მქონე მოზარდი გამოჩნდა, სამი ძირითადი რამ მაინც აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ. ესენია:

• სათანადო ენა-მეტყველების ნორმებისა და წესების შერჩევა/სწავლება;
• გარემოს შესაფერისად მოწყობა;
• სივრცეში ორიენტირების წესების სწავლება.

სმენა-მხედველობის შეზღუდვის მქონე მოსწავლის კოგნიტიური განვითარებისა და განათლების უმთავრეს ასპექტად ენასა და მეტყველებას მიიჩნევენ, რამდენადაც ამ ტიპის დარღვევის მქონე ბავშვების განათლების უმნიშვნელოვანეს საკითხს წარმოადგენს კავშირის დამყარება გამოცდილებას, მეტყველებასა და მთლიან კოგნიტიურ განვითარებას შორის. საკომუნიკაციოდ იყენებენ დაქტილს, ლორმს, ბრაილს და ჟესტს.

მხედველობის დარღვევის მქონე ბავშვებთან მუშაობისას უნდა გვახსოვდეს, რომ მათი კოგნიტიური განვითარების ყველაზე რთულ სფეროებს წარმოადგენს: სამყაროს ფიზიკური აღქმა (საგნების მოძრაობა, მიზეზშედეგობრიობა), სივრცის აღქმა (სივრცე და დრო), გარშემო მყოფ ადამიანთა სოციალური როლებისა და ურთიერთობების აღქმა, ცნებების ფორმირება და მათი გამოყენება.

მხედველი, მხედველობის დარღვევის მქონე და სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე ბავშვები დიდი განსხვავებით აღიქვამენ სიტყვათა მნიშვნელობებს, ამიტომ მათი განვითარების სტიმულირებისთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ მხედველობის დარღვევის მქონე ბავშვებს შეუძლიათ სიტყვების მნიშვნელობისა და ცნებების კატეგორიების ჩამოყალიბება მათ მიერ შეგრძნებებით (შეხება, ყნოსვა, ნარჩენი სმენა ან მხედველობა, ინტეროცეფცია და პრეპიოცეფცია) აღქმული გამოცდილების საფუძველზე. ისინი განსხვავებულად აზოგადებენ ინფორმაციას და განსხვავებულად ავრცობენ სიტყვათა მნიშვნელობებს სხვადასხვა სიტუაციაში; მათი სწავლებისას მნიშვნელოვანია შემდეგი ინსტრუქციების დაცვა:

• ჩვეულებრივად გამოვიყენოთ ტერმინები: „შეხედე“, დაინახე“; მივუთითით ამა თუ იმ ფერზე.
• ვესაუბროთ. მათ განსაკუთრებით სჭირდებათ მეტი დიალოგი და საგნების მეტი, უფრო ზუსტი აღწერა (აუდიოდესკრიფცია);
• კოგნიტიური განვითარებისთვის აუცილებელია უფროსისა და ბავშვის მუდმივი ურთიერთობა, ინსტრუქციების, სტიმულირების, დაინტერესებისა და მოტივირების, კითხვებისა და საუბრის გზით.
• მნიშვნელოვანია არა აქცენტის დასმა ახალი სიტყვების სწავლებასა და გამოთქმის სრულყოფაზე, არამედ მოსწავლის ინტერესის აღმოჩენა და ამ საკითხზე მისი ინფორმირება, აზრის გამოხატვის შესაძლებლობის მიცემა.
• მივაწოდოთ ინფორმაცია გარემოში არსებული საგნების, მოვლენების, მსგავსებისა და განსხვავებების შესახებ, რის საფუძველზეც შემდგომში ხდება ცნებების ჩამოყალიბება.
• ბავშვებს უნდა ავუხსნათ მეტაფორის არსი, გადატანითი მნიშვნელობით ნათქვამი ფრაზების მნიშვნელობა, ხოლო ლექსიკური მარაგის გამდიდრების მიზნით, სასურველია, ვასწავლოთ ერთი სიტყვის მრავალი სინონიმი, ანტონიმი და, რაც მთავარია, გამოვიყენოთ სიტყვები სხვადასხვა კონტექსტში.

მხედველობის ან სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე მოსწავლეთა სწავლების პროცესში არასასურველად მიიჩნევა:

• ბავშვისთვის სიტყვის მიუცემლობა ან გაწყვეტინება;
• ბავშვის ნაცვლად ლაპარაკი;
• არასაკმარისი დროის მიცემა პასუხის გასაცემად;
• დიალოგის დომინანტურად წარმართვა;
• იმ კითხვების კიდევ და კიდევ დასმა, რომელთა პასუხიც დიდი ხანია, იცის;
• დაგეგმილი ლექსიკის ან გრამატიკის სწავლება საგანგებოდ, კონტექსტისგან განცალკევებით. მაგალითად: „დღეს ჩვენ ვისწავლით იმ ნივთების სახელებს, რომლებიც საკლასო ოთახში გვხვდება“;
• ისეთი კითხვის დასმა, რომლის პასუხიც უკვე იცის ბავშვმა. მაგალითად: „რა ფერისაა საქართველოს დროშა?“
• ბევრი ღია კითხვის დასმა, მაგალითად: „რა გააკეთეთ ამ შაბათ-კვირას?“
• პასუხის დაძალება ან მისი მრავალჯერ გამეორებინება;
• ბგერის ან სიტყვის მრავალჯერ გამეორებინება გამოთქმის გამოსასწორებლად: მაგალითად: „აბა, უკეთ გამოთქვი ბგერა „ს“;
• ისეთი მექანიკური კითხვებისა და პასუხების გამეორება, რომლებიც ინტერესს უკარგავს ბავშვებს.

მკვლევრები თანხმდებიან, რომ ენობრივი განვითარებისა და დახვეწის პროცესი მნიშვნელოვანწილად არის დამოკიდებული იმაზე, რამდენად ახერხებს უფროსი, დაეხმაროს სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე ბავშვს არა მხოლოდ კონკრეტული, არამედ აბსტრაქტული ცნებების დაუფლებაშიც. სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე ბავშვისთვის ინფორმაციის მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენენ და-ძმები და თანატოლები. ისინი ეხმარებიან, რეალურ სიტუაციებში გამოიყენოს და განავრცოს მიღებული ცოდნა. იმისთვის, რომ სხვა ბავშვები აქტიურად ჩავრთოთ აღნიშნულ პროცესში, სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე ბავშვები უნდა წავახალისოთ, თავად გახდნენ ურთიერთობის ინიციატორები.

ბავშვთან ეფექტური დიალოგის წარმართვისთვის აუცილებელია:

• წინასწარ განვსაზღვროთ დიალოგის თემა;
• გავუზიაროთ ერთმანეთს შთაბაჭდილებები;
• განვიხილოთ ბავშვისთვის საინტერესო და მნიშვნელოვანი საკითხები;
• გავუკეთოთ კომენტარი ბავშვის სწავლის პროცესს;
• დავინტერესდეთ იმით, რასაც ბავშვი აკეთებს, დავეხმაროთ მისთვის საინტერესო თემების გავრცობაში, დავუკავშიროთ ისინი მის უშუალო გამოცდილებას;
• ვესაუბროთ, მივაწოდოთ მოვლენათა სხვადასხვა ინტერპრეტაცია და აღწერილობა;
• გვახსოვდეს, რომ ნებისმიერ შემთხვევაში ძალიან მნიშვნელოვანია ბავშვის აზრის გაზიარება და ხედვის გათვალისწინება;
• წავახალისოთ ბავშვი, გამოიჩინოს ინიციატივა და თავად დასვას კითხვები;
• მოვუსმინოთ, მივცეთ ნება, წამოჭრას ახალი თემები; დავაკვირდეთ მის ინტერესებსა და მიდრეკილებებს;
• საუბრისას გამოვიყენოთ ე.წ. სოციალური ინტერაქციის წამახალისებელი ფრაზები, მაგალითად: „ოჰ, ეს მართლაც საინტერესოა“;
• დავაზუსტოთ, განვავრცოთ და პერიფრაზით ხელახლა ჩამოვაყალიბოთ ბავშვის მიერ გამოთქმული აზრი;
• საუბრიას ნუ ვეცდებით დომინანტობას, რიგრიგობით ვილაპარაკოთ;
• მოვუყვეთ ბავშვს ჩვენი პირადი გამოცდილების შესახებ, მაგალითად: „დღეს საკვირველი რამ შემემთხვა“.

არსებითია, ძალისხმევა მოვახმაროთ მოსწავლის გააქტიურებას და გარე სამყაროთი დაინტერესებას. მუდამ ვეცადოთ, ერთმანეთს დავუკავშიროთ გარეშე მოვლენები და ბავშვის გამოცდილება.

სწავლებისა და ინტერაქციის დირექტიული (საკუთარი აზრის თავს მოხვევის) სტილი, ჩვეულებრივ, აღმოცენდება მშობლებისა და მასწავლებლების მისწრაფებიდან, განუვითარონ ბავშვს მდიდარი ლექსიკა და ასწავლონ რაც შეიძლება მეტი საგნისა და მოქმედების აღმნიშვნელი სიტყვა. შინ თუ სკოლაში სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე ბავშვებს არ უნდა ასწავლიდნენ საგნების მშრალ დასახელებას – თითოეული საგანი მათთვის კარგად უნდა აღიწეროს და დახასიათდეს, შეედაროს რამეს, რათა ამა თუ იმ სიტყვის/ცნების შესახებ უფრო ფართო წარმოდგენა შეექმნათ. მშობლებმა და მასწავლებლებმა უნდა იცოდნენ, რომ, მაგალითად, ახალი სათამაშოს გაცნობისას გაცილებით ნაყოფიერი იქნება, მხოლოდ სათამაშოს სახელი კი არ უთხრან ბავშვს, არამედ ვრცლად აღუწერონ მისი გარეგნული სახე, აუხსნან მისი დანიშნულება. ასევე სასურველია, ბავშვი აქტიურად იყოს ჩართული ყოველდღიურ საოჯახი საქმიანობაში, რაც კიდევ უფრო გაზრდის მის ინტერესს გარშემო მიმდინარე მოვლენების მიმართ. მოკლე განმარტებებისა და ინსტრუქციების მიწოდების შემთხვევაში სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე ბავშვებს ხშრად არასწორი წარმოდგენა უყალიბდებათ ამა თუ იმ საგნის ან მოვლენის შესახებ.

ძლიერი შეზღუდვის დროს აუცილებელია, ბავშვი ხელით შეეხოს საგანს, დაყნოსოს, თუ საკვებია – დააგემოვნოს, ჩაერთოს ისეთ პროცესებში, როგორიცაა, მაგალითად, ხილის კრეფა, დაჭრა, მისგან დესერტის მომზადება. ამ გზით ბავშვის ცნობიერებაში ჩამოყალიბდება ატრიბუტიკა, რომელიც ამა თუ იმ სიტყვას უკავშირდება.

სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე მოსწავლეთა კოგნიტიური განვითარების ზემოთ მოყვანილი სირთულეების დაძლევა შესაძლებელია მშობლებისა და სკოლის მასწავლებლების ერთიანი ძალისხმევით. ენობრივი გარემო შინ თუ სკოლაში შეიძლება იყოს ინტენსიური და მრავალმნიშვნელოვანი, რაც უფროსებსაც და მოსწავლეებსაც მისცემს შესაძლებლობას, სიამოვნება მიიღონ ურთიერთობით და აზრების ურთიერთგაზიარებით.

ახალ სასწავლო წელს, მხედველობის დარღვევის მქონე მოსწავლის სკოლაში პირველად მისვლას სასურველია წინ უძღოდეს მოსამზადებელი ვიზიტი, რომლის დროსაც ბავშვი გაეცნობა სკოლის შენობას და შიდა მოწყობას. შენობის შესასვლელ-გასასვლელებთან, ასევე კიბის პირველ და ბოლო საფეხურებზე, მოაჯირების საწყისებსა და სასრულებში, აუცილებელია ფერადი (ყვითელი ან ნარინჯისფერი) ზოლების, დერეფნებში კი ისრების დამაგრება იმ მხარის საჩვენებლად, საითაც ამა თუ იმ საჭიროების სივრცეა (რესურსოთახი, ტუალეტი, სასადილო, ბიბლიოთეკა…) განთავსებული.

არსებობს უნივერსალური წესები და რეკომენდაციები, რომლებსაც მთელ მსოფლიოში იყენებენ სმენა-მხედველობის დაქვეითების მქონე ბავშვებთან საურთიერთობოდ:

• მისალმებისას უსინათლო ან მცირედ მხედველ მოსწავლეს წარუდგინეთ თქვენი თავი, ფრთხილად შეახეთ ხელი მის ხელს და უთხარით, ვინ ხართ. თუ მძიმე დარღვევა აქვს, ხელისგულზე ლორმით ან დაქტილით გამოუსახეთ თქვენი სახელი ან ხელი შეახებინეთ რომელიმე ნივთზე, რომელსაც მუდმივად ან ხშირად ატარებთ.
• შეატყობინეთ, რა როდის მოხდება.
• მოახდინეთ რეაგირება სწრაფად და ხალისით.
• ოთახში შესვლისას და ოთახიდან გასვლისას, ყოველთვის გააფრთხილეთ უსინათლო მოსწავლე, რომ მან იცოდეს, ვისთან ერთად იმყოფება; წარუდგინეთ მას ყველა იქ მყოფი ადამიანი.
• ყოველთვის მიმართეთ უსინათლო ან მცირედ მხედველ მოსწავლეს სახელით, სანამ კითხვას დაუსვამთ ან რამეს ეტყვით. სასურველია, ყველა სხვა იქ მყოფსაც სახელებით მიმართოთ, რათა სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე მოსწავლემ იცოდეს, ვის ესაუბრებიან.
• სიტუაციისა და საჭიროებების გათვალისწინებით ცვალეთ საკომუნიკაციო მეთოდები (სიტყვიერი მეთოდი, ჟესტების ენა, ლორმის ანბანი, ჟესტები და სხვა ტაქტილური სიგნალები, ზურგზე შეხებით მინიშნება ან კონკრეტული ობიექტის ჩვენება).
• ჩვეულებრივ გამოიყენეთ სმენა-მხედველობასთან დაკავშირებული სიტყვები და ფრაზები, ეს დისკომფორტს არ უნდა უქმნიდეს ამ დარღვევების მქონე ადამიანს.
• ნუ გადააადგილებთ სმენა-მხედველობის დაქეითების მქონე ადამიანის გარემოში არსებულ საგნებს მასთან შეუთანხმებლად. მისი პირადი ნივთები აიღეთ მხოლოდ ნებართვის აღების შემდეგ და ყოველთვის დააბრუნეთ თავდაპირველ ადგილზე ან მიაწოდეთ პატრონს ხელში.
• დარწმუნდით, რომ ნამდვილად სჭირდება თქვენი დახმარება და მხოლოდ ამის შემდეგ დაიწყეთ მოქმედება.
• მიმართულებები აუხსენით კონკრეტულად, მიეცით მისთვის ადვილად გასაგები და ნაცნობი მითითებები. გამოიყენეთ გზად არსებული საორიენტაციო პუნქტები.
• არასდროს დატოვოთ გაშლილ სივრცეში მარტო, უახლოესი საორიენტაციო პუნქტის მითითების გარეშე.
• სკამზე დაჯდომისას ხელი დაადებინეთ სკამის საზურგეზე ან უთხარით, მისგან რომელ მხარეს დგას თავისუფალი სკამი.
• როდესაც უხსნით, როგორ მივიდეს რომელიმე საკლასო ოთახამდე ან სხვა ადგილამდე, უმჯობესია, ზუსტად მიუთითოთ, მერამდენე შესახვევში შეუხვიოს ან მერამდენე კარში შევიდეს.
• სივრცეში საორიენტაციოდ გამოიყენოთ საათის პრინციპი. საორიენტაციო პუნქტი შეიძლება იყოს: სკამი, ბოძი, ნაგვის ურნა, შადრევანი, შენობის კედელი და ასე შემდეგ.
• თუ ატყობთ, რომ მოსწავლეს ერიდება დახმარების თხოვნა, შეგიძლიათ, უფრო დაჟინებით შესთავაზოთ დახმარება. მაგალითად, „მოდი, მე მოგეხმარები“, „მოდი, ერთად გავიდეთ ეზოში, მომკიდე ხელი“, „მოდი, მე დაგასრულებინებ სამუშაოს“.
• ყოველთვის ჰკითხეთ თავად მას, როგორ დაეხმაროთ ან რა ფორმით მიწოდებული (ახსნილი) მასალა უფრო გასაგებია მისთვის. ის თავისი მდგომარეობის მთავარი ექსპერტია.

კარგი იქნება, თუ მხედველობის დარღვევის მქონე ბავშვს ეყოლება მეგობარი, რომელიც მას პირველ თვეებში დაეხმარება გარემოსთან შეგუებაში. შემდომ კი მას დახმარებას გაუწევენ კვალიფიციური პედაგოგები, რომლებიც კარგად ფლობენ ლორმის ქართულ ან შესაბამისი ენის ანბანს, დაქტილს, ბრაილს, იციან სივრცეში ორიენტაციის ტექნიკა და სმენა-მხედველობის დარღვევის მქონე მოსწავლესთან მუშაობენ თანმიმდევრულად, მოთმინებით და მონდომებით. ბევრი მათგანი საკმაოდ ნიჭიერია და ყველაფრის კარგად დასწავლაც შეუძლია.

ნახეთ ფილმი და ამაში თავად დარწმუნდებით! https://www.youtube.com/watch?v=4pFf9-id3V4

გამოყენებული რესურსები:

1. მხედველობის დარღვევის მქონე მოსწავლეების სწავლება, საქართველოს განათლებისა და მეციერების სამინისტრო, თათია პაჭკორიას საერთო რედაქციით, 2012
2. პოლონეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს, ასევე პოლონური ორგანიზაციების: Human Doc და TPG – მიერ მომზადებული ფლაერი „სმენა- და მხედველობადაქვეითებულ პირთა მხარდამჭერი სისტემის შექმნა საქართველოში“
3. https://www.sense.org.uk/get-support/information-and-advice/conditions/deafblindness/
4. https://www.youtube.com/watch?v=4pFf9-id3V4

„იცოდეს, ყველამ იცოდეს,

ღვინის ტრფიალი როდი ვარ,

მე სიყვარულის ლოთი ვარ…“

კაკო თოლორაიას, ბებიაჩემის ძმას, ჰყვარებია ამ ლექსის შემოძახება სუფრაზე და მე კი იმდენად არ მახსენდება, ჩვენი თანდასწრებით ეთქვას, მაგრამ შეხუმრებული დისშვილ-ძმისშვილები რომ წამოახსენებდნენ, კეთილი ღიმილი გადაეფინებოდა ხოლმე სახეზე.

ლექსის ავტორი არ მიძებნია. სიმართლე გითხრათ, არც მაინტერესებდა. მგონი, არც კაკო ბიძიას ახსოვდა. სტუდენტობიდან ჩარჩენოდა და ტკბილ, ბოჰემურ დროს აგონებდა, როცა მას, როგორც მისი თაობის ბევრ სტუდენტს, წილად ხვდა პატივი და ბედნიერება, შინამდე მიეცილებინა ნამთვრალევი გალაკტიონი.

– ლომი ვიყავ, დოდო, ლომი! – უფრო მეუღლის გასაგონად კი არა, თავისი სიჭაბუკის, აუშლელი ქეიფებისა და დაუვიწყარი წუთების მოსაგონებლად შემოსძახებდა და ყველას აიტაცებდა თავისი დარდიმანდული გულგახსნილობით.

სიცოცხლის ბოლო თხუთმეტი წელი ნამდვილი ქრისტიანის ყოველდღიურობით იცხოვრა. ცდილობდა, შვილებს მიმსგავსებოდა – სამი ვაჟიდან სამივე ეკლესია-მონასტრის გზაზე რომ შეიგულა, თვითონაც აენთო მოშურნეობით: მეუღლესთან ერთად წირვა-ლოცვებზე საათობით იდგა თავის ამორჩეულ ადგილას და ყურადღებით უსმენდა მსახურებასა და ქადაგებას; მახსოვს, ერთხელ, ტრაპეზობისას, არქიმანდრიტი დოროთე ყურაშვილი როგორ შეეხუმრა: კაკო, თქვენ ისეთი მადლიანი კაცი ხართ, ასე რომ ცხოვრობთ და ასეთი შვილები რომ ლოცულობენ თქვენთვის, როცა იქნება, სამოთხეში სულ სიმღერით შეხვალთო – „ეს წყარო და ეს მინდვრები ჩემია…“

არქიმანდრიტის ეს სიტყვები გამახსენდა, როცა ბიძაჩემთან ერთად უკანასკნელად ვნახე კაკო თოლორაია. ვიცოდი, რომ უკვე მოწევნილ იყო ჟამი, მაგრამ ბერიკაცისგან ასეთ სიმშვიდეს, ამა სოფლიდან განსვლისწინა გონების სიწმინდეს და ღმერთთან მიახლებული კაცის არაამქვეყნიურ სიბრძნეს მაინც არ მოველოდი. უცებ თითქოს ერთმანეთს შეენივთა ის თოვლის ბაბუა, რომლის გამოჩენაც სულ პატარაობისას და მერეც გამოუთქმელ სიხარულს გვანიჭებდა, საიმედო კაცი, რომელიც ჩვენი ოჯახების სიდუხჭირესა და უიმედობას ერთი ნუგეშიანი სიტყვით ამსუბუქებდა, ქეიფისა და პურობის მადლასხმული ადამიანი, რომელმაც ბევრჯერ – და განსაკუთრებით იმ ერთხელ, აბაშაში, თავისი ქალიშვილის ოჯახში – ნამდვილი მოლხენის, სიცოცხლის სიყვარულისა და მოყვასის პატივისცემის გაკვეთილი ჩაგვიტარა. იმ დღეს კი – სიცოცხლის მიმწუხრს – ხმადაბლა ლაპარაკობდა და ვცდილობდი, სიტყვა არ დამკარგვოდა მისი ნათქვამიდან. ეს სიტყვები სეფისკვერის ნამცეცებივით უბრალო და განუმეორებელი იყო, თან მხოლოდ ჩემი, მხოლოდ ჩვენ ორ შორის დარჩენილი, ისეთი, გამხელისთანავე რომ ფერმკრთალდება, მაგრამ საიდუმლოდ კი მთელი ცხოვრება შეგიძლია ატარო.

– გეთ თაქ, პატონ სი ჩქიმ რექინ! – უყვარდა და უხაროდა, თავისი საქმის მცოდნე, წარმატებული ადამიანების ამბავს რომ გაიგებდა ან შენ შეგატყობდა წინსვლის, რაღაცის შეცვლის, შემეცნების, უმოქმედობისგან გაღწევის სურვილს. „მორჩა, ესეც ასე, შენ ხარ ჩემი ბატონი!“ – შეგაგულიანებდა და შეგაქებდა, საქმეს და მხნეობას მოგიწონებდა, მაგრამ მთელ ამ ამბავში მთავარი მაინც დამაგვირგვინებელი, თითქოს სიმბოლური, მაგრამ აუცილებელ ფრაზად ნაგულისხმევი სიტყვები იყო:

– მარა ღორონთიშ უმშო, ღორონთიშ ნებაშ უმშო… ღორონთიშით!

ვიცი, ნიჭიერი ხარ, ჭკვიანი, იღბლიანი, წარმატებულიც იქნები, მაგრამ არასდროს დაგავიწყდეს, რომ ღმერთისგან გაქვს ეს მოცემული. ღვთის ნების გარეშე არაფერი ხდება და არც არაფერი მოხდებაო.

საბჭოთა ყოფაში გაზრდილთა და დაკაცებულთაგან ბევრი არ ყოფილა, ჩვენ თვალწინ ისე ბოლომდე ექციოს ზურგი უღმერთობისა და ბოლშევიკური იდეოლოგიის სხვა სიმბოლოებისთვის და ეროვნულ, სარწმუნოებრივ წიაღში დაბრუნებულიყოს, როგორც კაკო თოლორაიამ შეძლო. ის არ ყოფილა ხმალამოღებული მებრძოლი, მაგრამ სწამდა ყველა ადამიანში არსებული სიკეთისა, რომელიც, ცოდვებისგან ვნებული, მაინც ამოიკვირტება და მთელ სხეულს, მთელ ჩვენს არსებას განწმენდს წყლულებისგან.

„იცოდეს, ყველამ იცოდეს,

ღვინის ტრფიალი როდი ვარ,

მე სიყვარულის ლოთი ვარ

და ახლაც, ფეხარეული,

შენი სახლისკენ მოვდივარ“.

და ისე მოხდა, რომ ერთ დღესაც, ჩემი საყვარელი პოეტის წიგნში, სრულიად შემთხვევით აღმოვაჩინე, რომ თურმე 1949 წელს 16 წლის ოთარ ჭილაძეს დაუწერია ეს ლექსი, რომელიც კაკო თოლორაიას – და ვინ იცის, კიდევ რამდენი კეთილი კაცის – ცხოვრების საგალობლად იქცა.

თანამედროვე ტექნოლოგიებზე ორიენტირებული სწავლება

როგორ ვასწავლოთ მესამე-მეოთხე კლასის მოსწავლეებს ზმნის დრო?

ცხადია, არ კმარა მხოლოდ განმარტება და ე.წ. წესების დამახსოვრება, არამედ მნიშვნელოვანია, მოსწავლეებმა შეძლონ მიღებული ცოდნის გამოყენება ტრანსფერის დროს.

მინდა, გაგიზიაროთ საკუთარი გამოცდილება, როგორ ვიმოგზაურე ჩემს საყვარელ მოსწავლეებთან ერთად დროის მანქანით სხვადასხვა დროში.

თავდაპირველად ვუამბე მსოფლიოში პირველი ავტომობილის, ძრავიანი თვითმავალი ეტლის  შესახებ, რომელსაც აქვს ორზე მეტი თვალი და მისი შექმნის იდეა ეკუთვნის ლეონარდო და ვინჩის. ვაჩვენე ვიდეობმული.

აღსანიშნავია, რომ ამ პროცესში, გრამატიკული კანონზომიერებების სწავლებასთან ერთად, ხდება მოსწავლეთა შემეცნებითი უნარების განვითარება.

ვიდეობმულის ჩვენების შემდეგ მოსწავლეებს ვკითხე:

– როდის ხდება მოქმედება? ძველად, ანუ წარსულში, ახლა, თუ მომავალში? პასუხების მოსმენის შემდეგ ეკრანზე გამოვაჩინე ფოტო წარწერით:

იყო წარსულში (ძველად)

შემდეგ  ვკითხე, რა იცოდნენ უახლესი მანქანების შესახებ. მათ მიერ შემოთავაზებული საინტერესო პასუხების მოსმენის შემდეგ ვაჩვენე 2019 წლის საუკეთესო მანქანის ფოტო წარწერით:                არის ახლა.

ბოლოს დავსვი კითხვა: თქენი აზრით,  როგორი მანქანები იქნება მომავალში?

პასუხების მოსმენის შემდეგ შევთავაზე 2020 წლის ავტოშოუზე წარსადგენი Hyundai-ს ციფრული გასაღები, სმარტფონის აპლიკაცია, რომელიც ჩაანაცვლებს  მანქანის ტრადიციულ გასაღებს  და ვაჩვენე ფოტო წარწერით:

იქნება მომავალში

ამის შემდეგ  ეკრანზე   გაჩნდა ჩანაწერი:

დავიმახსოვროთ!

ზმნა გამოხატავს მოქმედებას დროში.

საპრეზენტაციო პროგრამაში წინასწარ  მომზადებული თამაშით განვამტკიცებინე მიღებული ცოდნა. (სწორ პასუხზე დაწკაპებით მოსწავლეები პრაქტიკულად სწავლობენ ზმნის დროის გამოცნობას.)

-გსურთ, ვიმოგზაუროთ დროში? – ვკითხე თამაშის დასრულების შემდეგ.

მოსწავლეებმა სიხარულით მიიღეს შეთავაზება და სურვილისამებრ აირჩიეს, რომელ დროში სურდათ მოგზაურობა. მივეცი რამდენიმე აუცილებელი რჩევა, რომ მოგზაურობის დროს შესაძლებელია, როგორც საინტერესო ადგილების მონახულება, ასევე, გამორჩეულ პიროვნებებთან შეხვედრა  და მათგან ინტერვიუს აღება.

თავდაპირველად მოსწავლეებმა შექმნეს საავტორო ,,დროის მანქანების’’ ილუსტრაციები, ,,ჩასხდნენ’’ და ასე დაიწყო დაუვიწყარი მოგზაურობა…

,, მე  წარსულ დროში ვიმოგზაურე. მეფე დავით აღმაშენებელს შევხვდი. ვკითხე: ძნელი არ იყო, 16 წლის რომ მეფე გახდით? ყველაზე მეტად რომელი ბრძოლა იყო ძნელი?.. რა გავაკეთოთ, რომ საქართველო ისევ ძლიერი იყოს?…’’

,,მე მომწონს ახლანდელი დრო, იმიტომ, რომ ჩვენს ბებიებს და ბაბუებს კომპიუტერი არ ჰქონდათ, ჩვენ კი გვაქვს…მაგრამ არ მომწონს, რომ ყველაფერი ძვირია. გაჭირვებული ბავშვები მეცოდებიან და ჩემი დროის მანქანით   საჭმელი, შოკოლადები და სათამაშოები მივუტანე…’’

,,მომავალში ადამიანი არაფერს არ სწავლობს, არ მუშაობს, ყველაფერს რობოტები აკეთებენ’’…

,,წარსულ დროში შემხვდა თამარ მეფე, მომიყვა ამბები: კარგია, თუ არა მეფობა, და როგორი ადამიანები არიან წარსულში, ძალიან მომეწონა წარსული…’’

,,ვარ აწმყო დროში. არ გვყავს მეფე, გარეთ კორპუსების მეტი არაფერი არის. ხეები მოჩეხილია. ბენზინის სუნი დგას…’’

,,წარსულ დროში კაპიტან ამერიკას შევხვდი და ვუთხარი: მოღალატე ნუ იქნები, დაბრუნდი ჩვენს დროში, კიდევ ბევრი კეთილი საქმე უნდა გააკეთო…’’

თითოეული ნამუშევარი მართლაც უნიკალური და განუმეორებელია.

სახალისო გრამატიკის გარდა, მოსწავლეებმა უამრავი რამ შეიმეცნეს, გაიფართოვეს წარმოსახვის თვალსაწიერი, დაასაბუთეს, დააკავშირეს ფაქტები და მოვლენები ერთმანეთთან. მთლიანობაში, აღნიშნულმა აქტივობამ ხელი შეუწყო 21-ე საუკუნის უნარ-ჩვევების განვითარებას.

სცადეთ თქვენც!

გამოყენებული ლიტერატურა და ვებგვერდები:

1. გზამკვლევი ქართულ ენასა და ლიტერატურაში (I-VI კლასები) ეროვნული სასწავლო გეგმების ცენტრი https://ncp.ge/files/subjects/

2. https://www.leonardodavincisinventions.com/mechanical-inventions/leonardo-da-vincis-car/

3. https://www.gulf.ge/ge/blog/