მგონი მეხუთე კლასში ვიყავი, როცა გერმანულში დავიწყე მეცადინეობა კესო ეფენიასთან. ვერ ვიტყვი, რომ ეს ამბავი დიდხანს გაგრძელდა და ორივე მხარისთვის – მოსწავლე-მასწავლებლისთვის – სასურველი შედეგით დამთავრდა, მაგრამ რამდენიმე დასამახსოვრებელი მომენტი მაინც შემომრჩა იმ დროიდან.
ეფენიები ჩვენი კარის მეზობლები არიან სოფელ ურთაში, მთელი ზაფხული და შაბათ-კვირები, დედულეთში რომ ჩავდიოდით, შუკაში შევუხვევდით თუ არა, მე და ჩემი ძმა ჯერ ღუბურ ეფენიას სახლის ჭიშკარს შევაღებდით, აივანზე გადმოდგმულ მაგიდაზე ნარდი რომ გვეთამაშა და თამაშს რომ მოვილევდით, მერე შევდიოდით ბებია-ბაბუასთან. კესო ჩვენზე უფროსი კი იყო, მაგრამ არც იმდენად, ზოგიერთ საკითხზე არ შევეამხანაგებინეთ და ერთი-ორჯერ უფროსების მიერ გამართულ ღონისძიებაშიც მიგვაღებინა მონაწილეობა. შემდეგ, დრო რომ გავიდა, ისიც გავიგეთ, რომ გერმანული შეესწავლა კარგად და დედაჩემმა მირჩია, ეგებ ადგე და იმეცადინო მასთან, კესო არ დაგვზარდება და ენაც გეცოდინებაო.
არ მახსოვს, რატომ შევწყვიტე მეცადინეობა, მაგრამ ის კი ვიცი, რომ ძალიან სახალისო იყო და კესო ცდილობდა უცხო ენა თამაშ-თამაშით ესწავლებინა ჩემთვის. სიტყვების დაზუთხვა ადვილი არ არის და იმ ასაკში კი ღრუბელივით იწოვ ყველაფერს, მაგრამ პარალელურად ინგლისურს ვსწავლობდით და მთლად ასეთ ბეჯითობა-მუყაითობასაც ვერ დავიჩემებდი, ორი ენის შესწავლაზე რომ გამომედო თავი. „Berg მთას ჰქვია გერმანულად, – მეუბნებოდა კესო და რვეულში ვიწერდი ახალ სიტყვას: Berg – მთა. – აი, ბერგი ხო იცი, თოხია მეგრულად. ყოველდღე გვესმის, ვიყენებთ…“
– კიბატონო.
– ჰოდა, ამ მეგრული ბერგის მეშვეობით ადვილად დაიმახსოვრებ გერმანულ მთას. მთა – ბერგი. ბერგი – მთა.
ასეთი ასოციაციები იქამდეც მქონდა მონიშნული ფრაგმენტულად, მაგრამ კესოს მეთოდმა უფრო განმაწყო ამ კავშირების მოსაძებნად. არა, ცხადია, ეს ყოველთვის არ ამართლებს და ზოგჯერ სასაცილოდაც შეიძლება იქცეს, მაგრამ ის სასაცილოც ხომ უფრო გამახსოვრდება.
სკოლაში შესასწავლი მასალა უზღვავია და სუფთა გონებაც კი ვერ ითვისებს თავისუფლად, ბუნებრივი (და არა ხელოვნურად ჩაჩრილი) განტვირთვა სჭირდება, სრულიად განსხვავებული, მაგრამ მათ ინტერესებს მისადაგებული პარალელების მოძიება. გარდა თემატური სიახლოვისა, სხვა ბევრი რამითაც შეიძლება დაიძლიოს ესა თუ ის სირთულე.
მახსოვს, მანანა კაკულიამ რუსეთ-ოსმალეთის 1768-1774 წლების ომის დეტალებსა და ამ პროცესში ქართული კონტექსის ასახსნელად რამდენჯერმე ახსენა ქუჩუქ-კაინარჯის ზავი. თავში, შუაში და ბოლოში. ეს ომი მართლაც სოფელ ქუჩუკ-კაინარჯში (დღევანდელი ბულგარეთის ტერიტორია) დადებული საზავო ხელშეკრულებით დასრულდა, მაგრამ ჩვენი ისტორიის მასწავლებლის ერთგვარი მიზანი თუ წინასწარგათვლა ალბათ ის იყო, რომ ამ ეგზოტიკური სახელით გაეშინაურებინა ეს რთული თემა, მისი ჟღერადობით მივეზიდეთ და შემდგომ მოეყოლა ომისა და ზავის პერიპეტიები.
არავინ დაიჩემოს, სახელის ეგზოტიკურობა მეორეხარისხოვანიაო. მაშინ რატომ გვიზიდავს დღემდე უჩვეულო ვიზუალურ-აუდიალური მაგნეტიზმით გულანშარო, იოკნაპატოფა და მაკონდო. არც ის არის შემთხვევითი, რომ ვაჟა-ფშაველა თავისი პოეტური შედევრების პირველივე სტრიქონში, ამბის მდინარებასთან ერთად, კონკრეტულ ტიპს და ტოპონიმს გვაცნობს – თითქოს უბრალო ინფორმაციაა, არადა უკვე გაგვიშინაურა ამბავი/პერსონაჟი: „ამბობენ: ბლოელ აფშინა მინდოდაურის გვარისა…“ („გოგოთურ და აფშინა“); „მაცნე მოიდა შატილსა: – ქისტებმა მოგვცეს ზიანი“ („ალუდა ქეთელაური); „ღამის წყვდიადში ჩაფლული, გამტკნარებულის სახითა, მოსჩანს ქისტეთის მიდამო სალის კლდეების ტახტითა“ („სტუმარ-მასპინძელი“); „სასტუმროს იყვნენ ხევსურნი, ლუდი ედუღა წიქასა“ („გველის მჭამელი“).
ისიც ბევრჯერ თქმულა და დაწერილა, რომ მასწავლებლის პიროვნულ მომენტს და არტისტულობასაც თავისი განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. დოდო კეიდიას მიერ თითქმის ოცდახუთი წლის წინ გონებაში ჩაბეჭდილი გეოგრაფიული ობიექტები, მათი ადგილმდებარეობა რუკაზე და მახასიათებლები ახლაც ზეპირად ვიცი. „აბა, მაჩვენე ჰუდსონის ყურე“ – შთამბეჭდავად წარმოთქმული სიტყვები თითქოს ჩვენში განსხეულდებოდა, ჩვენი გონებიდან მომცრო ზომის ჯოხს გადაეცემოდა სიგნალად და დაფაზე გაკრულ რუკაზე თავისით პოულობდა მითითებულ სახელს. „კარგად შემოხაზე, ნუ გადაეფარები, ჩვენც დავინახოთ, – განაგრძობდა მერხების ბოლო რიგთან მდგომი დოდო კეიდია, – ახლა კი ბერინგის სრუტე და ფრანც იოსების მიწა მაინტერესებს…“
მერე უკვე სტუდენტობისას ზურაბ ცხონდიამ გვაჩვენა მასწავლებლის შინაგან ინტელექტზე/არისტოკრატულობაზე ამოზრდილი პერსონის ხიბლი და ლექტორისგან სტუდენტის შესაძლებლობათა პროვოცირების მაგალითები.
– შვილებო, თქვენ იცით არნოლდ ტოინბის „ისტორიის შემეცნება“, – ისე დაბეჯითებით გვითხრა კულტუროლოგიის მეორე ლექციაზე, რომ მართლა დავიჯერებდი, რომ არა ჩემკენ გადმოხრილი გაკვირვებული ვილგენ ბაგათელიას შეკითხვა:
– მივა, ბოში? – და სანამ მის გაოცებულ სახეს თვალს ვარიდებდი, ჩურჩულით განაგრძო, – კვარა, სი გაჩქვენუ.
არა, ნამდვილად არ ვიცოდი არც ტოინბი და არც მიშელ ფუკოს, ჟან ბოდრიარის, ჟილ დელეზის, ჟაკ დერიდას და კლოდ ლევი-სტროსის სახელები გამეგონა, ზურაბ ცხონდია რომ მოაბნევდა ხოლმე ლექციაზე და რამდენიმე საათში დაგვაახლოვებდა მათთან, თვითონ კი ისე შეამხანაგებული იყო, როგორც თავის ძმაკაცთან – ჯემალ მაღლაკელიძესთან; რაც უფრო დაგვაინტერესებდა, იმაზე იქვე ჩავეკითხებოდით, მე კი ბატონ ზურაბთან შინ წვევის პატივიც მქონდა და ამ მნიშვნელოვან თემებზე შინაურული საუბრების ბედნიერება.
…ალბათ ყველაფერი ინტერესის გაღვივებიდან იწყება და ვინც ამას ახერხებს, ის მოსწავლის გონებაში ახალ (იქამდე დახშულ) კარს ხსნის. მეთოდი ინდივიდუალურია და არც ყველა მოსწავლე აჰყვება, მაგრამ – ვაღიაროთ – გარეგნული ეფექტები ხშირად მიმზიდველია და თუკი მასწავლებლისგან სიღრმისეული ცოდნა და ამ ცოდნის სხვისთვის გადმოცემის უნარი თან დაერთო, საგნის დასწავლისკენ უკვე დიდი ნაბიჯია გადადგმული.
