მე მართლა მგონია, რომ ყველაზე სასაცილო სიტყვა, რაც მოგვიგონია – მესაიდუმლეა. ყველას გვაქვს ერთი ჩარაზული ოთახი – სადაც რამე მოქმედება ანაც ფიქრია გამოკეტილი და სხვას კი არა, საკუთარ თავს აღარ ვაძლევთ მის გასაღებს.

თუ შუადღის ფსკერზე, სოფლის რომელიმე ორღობეში, ღობეზე მიგდებულ ძელსკამზე მჯდარ მარტო მოხუცს ჩაუსაფრდებით, გაზეთში გახვეულ თუთუნს რომ ეწევა, ჩაუსაფრდებით და რამე მანქანებით მის თვალებს შეხედავთ, ეს თვალები ფრთხილად ამხელენ ამ ოთახის არსებობას. ოღონდ მხოლოდ მაშინ, როცა კაცი ნამწვს გადააგდებს და გაშტერებით დახედავს. ოთახის არსებობას და არა ოთახს.
ეს ოთახია ადამიანად ყოფნის დიდი ნაკლი და უპირატესობაც. ეს ჩარაზული კაცი.

წელიწადის ამ დროს ან ცოტა უფრო გვიან სოფელში უმიზეზო სუფრა იშლებოდა რომელიმე მეზობელთან. არც ნადის საქმე იყო, არც დაბადების დღე. უბრალოდ, სუფრა და მორჩა. რამდენიმე კაცი. ოთხი მეზობელი და ერთი მასპინძლის ბიძაშვილი ახლო სოფლიდან. და რადგან სუფრა გაეშალათ, საგანაგებოდ ორი ლამფა ენთო, ერთი ძველი და მეორე თურქული – სარკიანი. თუ უცებ ელნათურას წამოაბოდებდა და აინთებოდა, ლამფები არ ჩააქროთო, ჩაუწიეთო – ამბობდა ქალი. ეს ქალი წესით შუახნის იყო, რადგან მოხუცი ღუმელთან იჯდა და თავს არ წევდა. იმას, შუახნისას, სახეზე გამარჯვებულის ღიმილი გადაჰკრავდა, როცა დენი წავიდოდა მალე და ლამფებს ისევ აუწევდნენ. კაცმა რომ თქვას, ასეც სჯობდა. აწი იცოდნენ, რომ აღარ მოვიდოდა და მშვიდად აგრძელებდნენ სმას. ეს შეგუებული სიმშვიდე, მჟავე ადესით და კიდევ უფრო მჟავე ფიქრით, ოდნავ სახეზეც რომ ჟონავდა, დღემდე არის ყველაზე ახლო და შორეული სიმაღლე ჩემთვის. ეს გაუგებარი არაფერი, გაფანტული სადღეგრძელოებითა და ცარიელი მოლოდინით. გარეთ ამინდის გადარევით და იმით, რომ ეს გადარევა იყო სულერთი. ჭეშმარიტად გეტყვით თქვენ: არაფრად ყოფნის სიამოვნება არის უდიდესი სიამოვნებათა და უმაღლესი საფეხურთა შორის. ამას იოლად ვერ მიხვდებით და ვერ დაიჯერებთ. ამისთვის ოქტომბრის შუაში უნდა წამომყვეთ, ასე ოციოდე წლის წინ, ახლო მეზობელთან, სამი ჭიშკრის და ერთი ალაგეს გავლით.

სექტემბრის მიწურულის დაზეპირებული საღამოა. ჩრდილების ზანტი თეატრი კედელზე, ლამფის მოცახცახე განათებით – დედა რეცხავს თეფშებს, რომელთაც მაშინ საინები ერქვათ და მისი ჩრდილი ოდნავ ირხევა – ხეს ჰგავს ფრთხილი ქარისას. კედელზე ჩემი ჩრდილიცაა, თავს ოდნავ გავწევ და იწელება – ცხვირი და ნიკაპი უსაშველოდ გრძელდება. უკვე მეათასე მოძრაობაა და აღარ მეცინება, მაგრამ აბა მითხარით, მეტი რა უნდა აკეთო ადამიანმა სექტემბრის მიწურულის საღამოს?
უცებ, სათაურდაუმახსოვრებელ ფილმებში მფრინავი თეფშის პროჟექტორი რომ მოანათებს და ადამიანები შიშნარევი სიხარულით ფრთხებიან, ასე განათდა ფანჯრები ჭიშკრიდან. ჩვენც დავფრთხით და გაგვიხარდა, თუმცა ველოდით – გუშინ, დღეს ან მაზეგ. ასე იყო წლებია და ახლაც ასე მოხდა – მოვიდა დიდი მანქანა, საშეშე ხეებითა და თხილით. იმით, რითიც ვთბებოდით და რაც უნდა გაგვეყიდა და გვეჭამა. მანქანაზე, საჭესთან უცნობი კაცი იჯდა და მის გვერდით ოდნავ ნაცნობი. მამაჩემი და კიდევ ერთი კაცი უკან, ხეებზე შემომსხდარიყვნენ. მანქანა შემოვიდა გრუხუნით და სექტემებრის საღამო აამღვრია. დავუძახეთ მეზობლებს და გადმოვიდნენ მეზობლები, რომელთაც უკვე გამოიარეს ეს სცენა ან წინ ელოდათ. და დაიწყო ღამის ყველაზე დიდი და ჯადოსნური წარმოდგენა, რაც რომ მაშინ მენახა – “გრუზავიკის ჩამოცლა”. უცებ აზანზარდა ცოცხლების სასაფლაო, რომელსაც შემოდგომის ღამე ერქვა ოთხოცდაათიანებში, პატარა ქართულ ქალაქში. ერთბაშად მოირღვა. მეოცე საუკუნის მიწურულია. ხელისგაწვდენაზე დრო, შორს კი არა. მე ვუყურებ ფანჯრიდან, პატარა ვარ, გადმოგდებული ხე რომ არ მომხვდეს და ფანჯრიდან კიდევ უფრო საოცარია ყველაფერი. თითქოს ეკრანია და ეკრანზე ფილმი. ფილმი წელიწადში ერთხელ გადის და ბილეთი სულ მაქვს. მას მერე სხვა ბევრი ფილმიც ვნახე, მაგრამ ასეთი ჯადოსნური ვერაფერი. ბავშვობაც ხომ ეს არის, თან ჩვენი ბავშვობა – გაუგებარი სიხარული.
და ახლაც, სექტემბრის მიწურულს, ხან თვალს ვხუჭავ და იმ სატვირთოს გრუხუნი მესმის. და რაღაც მიხარია. შეიძლება ახლაც მხოლოდ ის. გაუგებარი.

 დასაწყისი

სამყაროსადმი პოზიტიური დამოკიდებულება ხელს უწყობს ბავშვის პიროვნულ ზრდასა და განვითარებას. სწორედ ამიტომ ფსიქოლოგები ურჩევენ მასწავლებლებს, მშობლებს, აღმზრდელებს აქცენტი დადებით მოვლენებსა და გარემოებებზე გადაიტანონ. როდესაც ადამიანების ფიქრები კონცენტრირებულია პოზიტივსა და კონსტრუქციულობაზე, მისი პიროვნება მდიდრდება. აბა წარმოიდგინეთ საკუთარი თავი იმ ბავშვის ადგილას, რომელსაც ან ეუბნებიან: რომ თუ დროულად არ დაბრუნდება, ჩვენ სერიოზული პრობლემები შეექმნება; ან ეუბნებიან: წადი, სადაც აპირებდი წასვლას  და დროზე დაბრუნდიო. მე მეორე ფრაზას ვირჩევ. დარწმუნებული ვარ – თქვენც.

თქვენ კითხულობთ ამონარიდებს მარვინ მარშალის  წიგნიდან: „დისციპლინა სტრესის გარეშე“. ამერიკელი დოქტორი მარვინ მარშალი არის მრავალი ბეტსელერის ავტორი. ის მრავალწლიანი სტაჟის მქონე პედაგოგია, რომელმაც შეიმუშავა საკუთარი სისტემა -„დისციპლინა სტრესის გარეშე“. ამ სისტემის მთავარი იდეა ეფუძნება იმ მოსაზრებას, რომ ბავშვს შეუძლია საკუთარი თავის შეცვლა, ხოლო მასწავლებლებისა და მშობლების ამოცანაა – ამ პროცესის დელიკატურად გაკონტროლება. დოქტორ მარშალს სწამს, რომ მთავარია, ბავშვები საკუთარ თავზე მუშაობისკენ წავაქეზოთ. ავტორი საკუთარ პროფესიონალურ მისიად მიიჩნევს, დაეხმაროს პედაგოგებს, მშობლებს და დაწესებულებების ადმინისტრაციებს, შეცვალონ აღზრდის ძალადობრივი მიდგომები უფრო ქმედითი მიდგომებით. კერძოდ: აღმზრდელებმა უნდა გაუღვივონ ბავშვებს პასუხისმგებლობის გრძნობა, სწავლის წადილი, გაზარდონ ეფექტურობა და ეს ყველაფერი მოახერხონ ისე, რომ არც ბავშვები და არც უფროსები არ იყვნენ მუდმივი სტრესის პირობებში.

ახლა შემოგთავაზებთ მარვინ მარშალის მოდელის „დისციპლინა სტრესის გარეშე“ მოკლე აღწერას:

პოზიტიურობის პრინციპი, ძალიან მარტივი დასასაბუთებელია, რადგან, სავარაუდოდ, არავინ კამათობს, რომ სწავლა და შრომა კარგ ხასიათზე ყოფნისას გაცილებით მარტივი და სასიამოვნოა. პოზიტიური ურთიერთობები ამცირებს სტრესს, აუმჯობესებს ურთიერთობებს და ბავშვებში (ზრდასრულებშიც) ხელს უწყობს საჭირო ცვლილებების პროვოცირებას. პოზიტიური გამონათქვამები/ფრაზები ხელს უწყობენ ბავშვის პიროვნულ ზრდა-განვითარებას. როდესაც ბავშვის ფიქრები პოზიტიურ, კონსტრუქციულ მოვლენებზეა კონცენტრირებული, მისი პიროვნება მდიდრდება. ბავშვში ფეხს იკიდებს საკუთარი ღირსების გრძნობა. ბავშვები და ზრდასრულებიც მაგნიტები არიან, რომლებსაც დადებითი მუხტი იზიდავთ, ხოლო – უარყოფითი განიზიდავთ. ამ გარემოების ცოდნა მნიშვნელოვანია, რათა გარშემომყოფ ადამიანებთან ურთიერთობა პოზიტიური გამონათქვამებითა და ფრაზებით წარვმართოთ. მაგალითად, როდესაც ზრდასრული ეუბნება ბავშვს: თუ შენ ასე მოიქცევი, მაშინ ასე დაგემართება, ნიშნავს, რომ უფროსი აფრთხილებს პატარას, მის მიერ გადადგმული ნაბიჯების მოსალოდნელი შედეგების შესახებ. მარვინ მარშალი ფიქრობს, რომ ამით უფროსი ადამიანი ბავშვს ფსევდოარჩევანს სთავაზობს, ეს ერთგვარი მახეა და ბავშვი იფიქრებს, რომ მან საკუთარი თავი დასაჯა. მშობლებისა და აღმზრდელების მხრიდან გაჟღერებული ფრაზა: „სანამ შენს საქმეს არ დაასრულებ, ვერსად წახვალ“ – ასევე ნეგატიური აღიქმება და თანაც ამგვარი განცხადებით უფროსი საქმეს ირთულებს, რადგან მან საკუთარ თავს კონტროლიორის ფუნქცია დაუმატა. მან ხომ უნდა შეამოწმოს ნამდვილად შეასრულა თუ არა ბავშვმა საკუთარი საქმე. აქ უფრო მნიშვნელოვანი ის გარემოებაა, რომ ამით მშობელი/აღმზრდელი პასუხისმგებლობას საკუთარ თავზე იღებს.

შედეგების შესახებ გაფრთხილებების/დარიგების ნაცვლად, პროაქტიური ინფორმირება ეფუძნება შინაგან მოტივაციას და დადებითად აღიქმება: „როდესაც შენს საქმიანობას დაასრულებ, მაშინ შეგიძლია სათამაშოდ წასვლა“. ვფიქრობ, მკითხველი მიხვდა, რომ გაფრთხილებასა და ინფორმირებულობას შორის სხვაობა ის გახლავთ, რომ შედეგების შესახებ გაფრთხილებისას პასუხისმგებლობას უფროსი საკუთარ თავზე იღებს, ხოლო ინფორმირებულობის შემთხვევაში – ის ბავშვზე გადააქვს. გარდა ამისა, გაფრთხილებაში დაშიფრულია უნდობლობა პატარის მიმართ, როდესაც ინფორმირებულობა ბავშვის მიმართ ნდობის გამომხატველია.

დაწყებითი და შემდგომ საშუალო სკოლის დირექტორად მუშაობისას – აგრძელებს თხრობას დოქტორი – მე მივხვდი, რომ ბავშვებსა და მოზარდებს ესაჭიროებათ სტრუქტურა; მათ უნდა იცოდნენ, რას უქადის მათ ესა თუ ის სიტუაცია. შედეგების შესახებ გაფრთხილება მათ ამ უსაფრთხოებას უზრუნველყოფს. მაგრამ, სამწუხაროდ, სწორედ მოსალოდნელი შედეგების შესახებ ცოდნა ახალგაზრდებს ხშირ შემთხვევაში უბიძგებს სიცელქისაკენ. ზოგიერთი ბავშვი იმიტომ „წავა ბოლომდე“, რომ წინასწარ იცის რისკის ხარისხის შესახებ და თავს უფრო მშვიდად გრძნობს.

ბავშვებისთვის სასჯელის ზომის შესახებ წინასწარი შეტყობინება – არაპროდუქტიულია. გაცილებით ეფექტურია, შევუქმნათ მათ დაურწმუნებლობის გრძნობა. როდესაც ბავშვებმა იციან სასჯელის შესახებ, ისინი მხოლოდ მასზე ფიქრობენ. უმჯობესია ბავშვებს/ მოსწავლეებს დავეხმაროთ, კონცენტრირდნენ, რა უფრო მართებულია, სწორია.  და თუ მაინც აუცილებელი გახდება სასჯელის დადება, უფროსებმა კი არ მოიფიქრონ ის, არამედ ბავშვებს ჰკითხონ, როგორი სასჯელი არის უფრო შესაბამისი ამა თუ იმ „დანაშაულისათვის“. აქვე მინდა ვუთხრა, ყველა მკითხველს, რომ ჩემი მრავალწლიანი პრაქტიკის მანძილზე თითქმის ყოველთვის ბავშვები გაცილებით უფრო ეფექტურ მეთოდებს მთავაზობდნენ საკუთარი ქცევების შესაცვლელად, ვიდრე მე შემეძლო მომეფიქრებინა. როდესაც ხდებოდა ისე, რომ მოსწავლის მიერ შემოთავაზებული რაღაც ხერხი, ჩემი აზრით, გამოუსადეგარი იყო, მე ვაძლევდი მას შესაძლებლობას, კიდევ დაფიქრებულიყო, მანამ კონსენსუსს არ მივაღწევდით და ამის შემდეგ ბავშვი შეძლებისდაგვარად უფრო პასუხისმგებლიანი ხდებოდა. როდესაც მე ვთავაზობ „დამნაშავეს“ ერთად მოვძებნოთ გამოსავალი, ამით მას ვეუბნები, რომ იდეის ავტორობა და საკუთრივ პასუხისმგებლობა მთლიანად მასზეა. ამ შემთხვევაში არც მასწავლებელი გამოდის საშინელი ბოროტი და არც ბავშვი ხდება მსხვერპლი. გრძელვადიანი შედეგის მიღება, რომ მოხერხდეს ბავშვმა უნდა იგრძნოს პროცესში თანამონაწილეობა, სწორედ მისი ნაკლებობა იწვევს ნებისმიერი „დისციპლინური კონტრაქტის დარღვევას“.

მოდით, ახლა დადებითი მოლოდინების პროვოცირებაზე ვისაუბროთ. მაშ ასე, ურთიერთობები – ეს ემოციების ჯადოსნური ჯოხია, რომელსაც ნებისმიერი სიტუაციის გაფერადება შეუძლია. მასწავლებელი, რომელიც ამბობს: „ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ტესტია. იყავით ყურადღებით“ – ხატავს ნეგატიურ სურათს და ბავშვებს საკუთარ თავში დაურწმუნებლობას უნერგავს. ხოლო, როდესაც მასწავლებელი ამბობს: „ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ტესტია, მე ვიცი, რომ თქვენ შეგიძლიათ მისი დაძლევა“ – ის პოზიტიურ სურათს ხატავს. ძალიან დიდი  მნიშვნელობა აქვს, როგორ გამოთქვამენ საკუთარ მოსაზრებებს უფროსები, რადგან ამით ისინი გავლენას ახდენენ ბავშვების ქცევებზე.

უსმინეთ საკუთარ თავს, რათა ისწავლოთ ნეგატიური გამოთქმების ამოცნობა. ამის შემდეგ დაფიქრდით, როგორ შეიძლება შეცვალოთ ისინი პოზიტიური გამოთქმებით. მასწავლებლებს, უფროსებს სულაც არა აქვთ განზრახული, დათრგუნონ ბავშვები და ზუსტად ამიტომ არის საჭირო ნეგატიური ფრაზების პოზიტიურით ჩანაცვლების ჩვევის გამომუშავება. იმის ნაცვლად, რომ მუდმივად ვუთხრათ პატარას: „ისევ დაგავიწყდა?“ – სჯობს ვთქვათ: „რა შეგიძლია გააკეთო იმისათვის, რომ გაიხსენო?“ ან იმის ნაცვლად, რომ ვთქვათ: „ნეტავ როდის გაიზრდები და დაჭკვიანდები? უმჯობესია ასე: „ჩვენ ყველას გაგვივლია მსგავსი სიტუაცია, რომლის დახმარებითაც ვისწავლეთ მართებული გადაწყვეტილებების მიღება“.

ვფიქრობ, რომ – მიაჩნია მარვინ მარშალს – იმედისა და ოპტიმიზმის დასწავლაც შესაძლებელია და სხვებისთვის სწავლებაც. და ეს უნდა დავიწყოთ საკუთარი თავისათვის ასეთი შეკითხვის დასმით: „როგორ მოვახერხო ამის თქმა პოზიტიურად?“ მსგავსი მიდგომები ნებისმიერი ასაკისა და „სირთულის“ ბავშვს სჭირდება, განსაკუთრებით კი, ე.წ. რისკის ჯგუფის და დაბალი თვითშეფასების მქონე პატარებს. მოუძებენეთ ასეთ პატარას რაიმე ნიჭი, უნარი და ერთი-ერთზე, მოწმეების გარეშე შეაქეთ მისი ეს ნიჭი: „ვხედავ, რომ შენ კარგად ხატავ, მე ამას შენი ნახატების დეტალებში ვამჩნევ“. ბავშვებს სჭირდებათ საკუთარ შესაძლებლობებში დარწმუნება. ის, თუ როგორ აღიქვამენ პატარები საკუთარ თავს, გავლენას ახდენს მათ ქცევებზე. ისაუბრეთ ყოველთვის ქცევებზე და არა ბავშვის პიროვნებაზე: „შენ საუკეთესო ჩვევები გაქვს სხვადასხვა სფეროში, ხოლო პუნქტუალურობა შესაძლებელია გააუმჯობესო. ვიცი, რომ შეგიძლია სკოლაში დროზე მოსვლა“. არ მგონია მოიძებნოს ადამიანი, რომელიც იტყვის, რომ თუ მოსწავლე ხშირად აგვიანებს ზემოთ თქმულის ნაცვლად მისთვის ასე მიმართვა სჯობდეს: „შენ მუდმივად აგვიანებ, კლასში ფაქტობრივად ერთ-ერთი ყველაზე არაორგანიზებული მოსწავლე ხარ“. შეცვალე შენი ქცევები და შენ შეცვლი საკუთარ შეხედულებებს. მე ვფიქრობ, რომ – მიაჩნია მარვინ მარშალს – იმედი და ოპტიმიზმი შესაძლებელია დავისწავლოთ და სხვებსაც ვასწავლოთ. და ეს უნდა დავიწყოთ საკუთარი თავისათვის ასეთი შეკითხვით: „როგორ მოვახერხო ამის თქმა პოზიტიურად?“

მნიშვნელოვანი გარემოებები

• ადამიანები უკეთესად მუშაობენ მაშინ, როდესაც ისინი თავს კარგად გრძნობენ;
• ბავშვები არ ცვლიან საკუთარ ქცევებს, რადგან, ე.წ. დარღვევების შედეგების შესახებ სასჯელს დიდები თავად განსაზღვრავენ, რაც ბავშვებში ნეგატიურ რეაქციას იწვევს;
• სასჯელის ზომის შესახებ წინასწარი შეტყობინება არაპროდუქტიულია, რადგან ბავშვის ყურადღების ფოკუსი გადაინაცვლებს სასჯელისკენ და არა მოსალოდნელი საქციელისკენ;
• თუ დასჯა მაინც აუცილებელი ხდება, უმჯობესია ის თავად ბავშვმა განსაზღვროს, ამით პასუხისმგებლობა მასზე გადადის;
• ნეგატიური კომენტარები ნეგატიურ დამოკიდებულებას იწვევს, პოზიტიური – პოზიტიურს;
• ყველაზე ეფექტური ურთიერთობები პოზიტიური მიმართვებისას ყალიბდება;
• პოზიტიურობა აჩენს იმედს;
• თვითშეფასება გავლენას ახდენს ბავშვის ქცევებზე;
• პოზიტიურობა ხელს უწყობს იმის განცდას, რომ შენ გაფასებენ, პატივს გცემენ, მხარს გიჭერენ, მიაჩნიათ, რომ უფრო მეტი შეგიძლია, ამაყობენ შენით. დაბოლოს, მთავარი ისაა, რომ პოზიტივი ამაღლებს ენთუზიაზმსა და მოტივაციას.

„მწვანედ ბიბინებს მინდორი, მოლი და ველი ცვრიანიო“, – ჯერ კიდევ როდის ამბობდა შიო მღვიმელი. უფრო მეტი ინფორმაციისთვის თუ თვალს გავაპარებთ ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონისკენ, ვნახავთ, რომ მოლი ახლად აბიბინებული მწვანე ბალახის გამომხატველი სიტყვაა. სინონიმებიც უხვად აქვს: მდელო, მწვანე ახლად მოთიბული ბალახი, ალერდი, დიყი (მაღალი ბალახი მთაში), ჯოყარი (ვაჟას განმარტებით: „მსხვილღეროიანი ბალახი: ჯოყარი ანწლისა, ბორხვენისა, ლემხურასი, დიყისა…“) და ა.შ. მაგრამ გამოხდა ხანი და ამ სიტყვამ სხვა მნიშვნელობებიც შეიძინა. საყიდლებზე სეირნობის მოყვარულებმა, „შოპინგთერაპიას“ რომ ეძახიან მავანნი, კარგად უწყიან გულის ხვაშიადის მოსაკლავი დიდი, ატრიუმიანი სავაჭრო სახლების მისამართები და სახელები. რაგბის მოყვარულთათვის მოლი ყოჩებივით თავდახრილი, ერთ მწკრივად მდგომი მორაგბეების მდგომარეობაა. იმ პატარა არსებასაც მოლი ჰქვია, მთელ სიცოცხლეს მიწის ქვეშ რომ ატარებს და ბაღ-ბოსტნებსა თუ გოლფის მოედნებს ემტერება.

მაგრამ ამ სიტყვას კიდევ ერთი მნიშვნელობა აქვს, რომლის ცნობადობის გეოგრაფია ერთი ქვეყნის საზღვრებს აღემატება. ის გაუგონია ყველას, ვისაც კი საშუალო სკოლაში ქიმიის დაწყებითი კლასის სახელმძღვანელო გადაუშლია. ის, შეიძლება ითქვას, ქიმიის „აი იაა“.

მაინც რატომ არის ეს ცნება ასეთი მნიშვნელოვანი?

მოლი ქიმიაში ზომის ძირითადი ერთეულია. სიგრძე მეტრებში იზომება, დრო – წამებში, ენერგია – ჯოულებში, ტემპერატურა – ცელსიუსის გრადუსებში, ნივთიერების რაოდენობა კი – მოლებში. შვედმა ასტრონომმა ანდრეს ცელსიუსმა ტემპერატურის სკალის შემოღებისთვის აიღო წყალი, ჩაუშვა შიგ თერმომეტრი სკალის გარეშე და წყალი გაყინა. როდესაც ყინულის წარმოქმნა დაიწყო, ცელსიუსმა თერმომეტრი გახაზა და ნიშნულს „0“ დააწერა. მერე წყალი ცეცხლზე შემოდგა და გააცხელა, დუღილის დაწყების მომენტი კი ახალი ხაზით აღნიშნა თერმომეტრზე და ხაზს „100“ მიუწერა. ბოლოს კი სკალა 0-დან 100-მდე ას ტოლ ნაწილად დაყო. ასე მივიღეთ ცელსიუსის გრადუსების შესაბამისი თერმომეტრი და ტემპერატურის ზომა. ფარენჰეიტმა იგივე მარილწყალზე გააკეთა. შესაბამისად, ნივთიერების რაოდენობის გასაზომად საჭირო იყო ეტალონი. 1960-იან წლებამდე ასეთ ეტალონად წყალბადის (იზოტოპების გარეშე) ატომი მიიჩნეოდა. მერე წყალბადი ნახშირბად-12-ით ჩაანაცვლეს და მოლი განისაზღვრა როგორც ნივთიერების ოდენობა, რომელიც შეიცავს იმდენივე სტრუქტურულ ელემენტს (მაგალითად, ატომს, მოლეკულას, იონს, ელექტრონს), რამდენ ატომსაც შეიცავს 12 გრამი ნახშირბადი-12 (¹²C).

გამოხდა ხანი და ქიმიაში ზომა-წონისა და ტერმინების დამდგენი საერთაშორისო კომისიის გადაწყვეტილებით, მოლის განმარტება ისევ შეიცვალა. ახალ რედაქციაში ბატონ ჯუზეპე ავოგადროს რიცხვი აიღეს ბაზისად. ეს ის იტალიელი ავოგადროა, რომელსაც 1811 წელს არ დაეზარა და დათვალა 12 გრამ ნახშირბადში ატომების რაოდენობა, რომელიც, არც მეტი, არც ნაკლები, 6.022141003×10²³ აღმოჩნდა.

ამჟამად, IUPAC-ის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებით, მოლის განმარტება ასეთია: მოლი, რომლის სიმბოლოა მოლი (ლათ.mol), წარმოადგენს ნივთიერების რაოდენობის SI ერთეულს. ერთი მოლი შეიცავს ზუსტად 6.022 140 76 × 10²³ ელემენტარულ ნაწილაკს. მოცემული რიცხვი არის ავოგადროს მუდმივას ფიქსირებული რიცხვითი მნიშვნელობა N_A, ხოლო ერთეულებში გამოსახულ მოლ^-1-ს (mol⁻¹), ეწოდება ავოგადროს რიცხვი.

მოლის მნიშვნელობის ხაზგასასმელად ქიმიკოსებმა არაოფიციალურად მისი საერთაშორისო დღეც კი დავაწესეთ, რომელსაც 23 ოქტომბერს, დილის 6:02-დან საღამოს 6:02-მდე აღვნიშნავთ. რატომ მაინცდამაინც ამ დღეს და დღის ამ მონაკვეთში, გამოცნობა თქვენთვის მომინდვია.

რამდენიმე დღის წინ ნაცნობმა ქალბატონმა, თბილისის ერთ-ერთი კერძო სკოლის მე-6 კლასელი მოსწავლის დედამ შეწუხებულმა დამირეკა და მთხოვა, მერჩია მისთვის, როგორ მოქცეულიყო – „არ ვიცი რა ვქნა, რა გავაკეთო, როგორ გადავჭრა პრობლემა, როგორ გამოვიდე შექმნილი სიტუაციიდან. ჩემი შვილის სკოლიდან დამირეკეს და მირჩიეს, რომ ბავშვი სხვა სკოლაში გადავიყვანო, წელს სავარაუდოდ საგამოცდო წელი გვექნება, თქვენი შვილი მათემატიკას ვერ ჩააბარებს, ჩვენი სკოლა აკრედიტაციის მოლოდინშია, ამიტომ, ჩაჭრილი და სუსტი ბავშვები სკოლას სახელს გაუტეხსო. ბავშვის გადაყვანა სხვა სკოლაში ნამდვილად არ მინდა; თავადაც ვიცი, რომ მათემატიკა უჭირს, კერძო მასწავლებელთანაც ვამეცადინებ, მაგრამ სასურველ ნიშნებს მაინც ვერ იღებს. თუმცა, ჰუმანიტარული საგნები ძალიან უყვარს, ხალისით სწავლობს და შეფასებებიც საკმაოდ კარგი აქვს“. სასოწარკვეთილებაში ჩავარდნილი დედა ყველანაირად ცდილობდა შვილის ძლიერი მხარეების წინ წამოწევით, მისი სუსტი მხარეები როგორმე დაეჩრდილა. მეორე დღეს იმავე ქალბატონმა კვლავ დამირეკა, ამჯერად უკვე გახარებულმა – „გავარკვიე, თურმე წელს გამოცდები არ ჩატარდება. მგონი გადავრჩით, იმედია, ბავშვს სკოლიდან არ გააგდებენ“. იმ იმედით, რომ ერთი წელი შვილს საფრთხე აღარ დაემუქრებოდა, თანაც ამ პერიოდის განმავლობაში დამატებითი მეცადინეობები უფრო გააძლიერებდა მას, დედა შედარებით დამშვიდებული მომეჩვენა. მაგრამ, არის კი ეს გამოსავალი შექმნილი სიტუაციიდან, როგორ მოვიქცეთ ბავშვებთან, რომლებიც ყველაფერში წარმატებულები არ არიან, ყველა საგანს ერთნაირი წარმატებით ვერ სწავლობენ. ასეთ ბავშვებს შეიძლება ნებისმიერ სკოლაში და ნებისმიერ კლასში შევხვდეთ.

უკანასკნელ წლებში ძალიან აქტუალური გახდა მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლების ცნება. ნებისმიერი სატრენინგო მოდული, რომელიც პედაგოგის პროფესიული განვითარებისთვის არის მოწოდებული, წარმოუდგენელია მოსწავლეზე ორიენტირებულ სწავლებასთან დაკავშირებული  საკითხების გარეშე. მაინც რა არის მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლება, რამდენად ჭირდება ის სკოლას და ბავშვს, რამდენად არის შესაძლებელი აღნიშნული ტიპის სწავლების პრინციპების რეალიზება ჩვენ სკოლებში და ახერხებენ თუ არა პედაგოგები მოსწავლეზე ორიენტირებულ სწავლებასთან დაკავშირებულ საკითხებზე ტრენინგზე მიღებული ცოდნის გამოყენებას პრაქტიკაში, იმ სასწავლო გარემოში, სადაც მათ უწევთ საქმიანობა.

ძალიან მარტივად რომ ვთქვათ, მოსწავლეზე ორიენტირებულ სწავლებასთან მაშინ გვაქვს საქმე, როდესაც პედაგოგი ნებისმიერ ბავშვს უქმნის საკუთარი შესაძლებლობების მაქსიმალურად გამოვლენის და თვითრეალიზების მოთხოვნილების დაკმაყოფილების პირობებს. ასეთი სწავლების დროს აუცილებელია გავითვალისწინოთ ის ფაქტი, რომ შეიძლება ბავშვმა თავისი შესაძლებლობები მაქსიმალურად გამოიყენოს, ბევრს ეცადოს, მაგრამ ჩვენთვის მოსაწონ და სასურველ შედეგს მაინც ვერ მიაღწიოს. თუ ვიცით, რომ ბავშვმა ყველაფერი გააკეთა, რაც შეეძლო, თუმცა, შედეგი არ არის ის, რაც გვინდოდა, რომ ყოფილიყო, საყვედურების ნაცვლად, უკეთესი იქნება ინდივიდუალური მიდგომის გზით,  კონკრეტული ბავშვისათვის განმავითარებელი სასწავლო გარემოს შექმნის უზრუნველყოფა იმისათვის, რომ მომავალში მისი სასწავლო შედეგები შესაძლოა მაღალი არა, მაგრამ დღევანდელზე უკეთესი მაინც იყოს. მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლება თავის თავში მოიაზრებს განმავითარებელ სწავლებას. განმავითარებელი სწავლების გარეშე ბავშვს ძალიან გაუჭირდება თვითრეალიზება. არარეალიზებული პიროვნება კი ძალიან სახიფათო ხდება, როგორც იმ ვიწრო სოციალური გარემოსთვის, სადაც მას ყოველდღიურად უწევს ყოფნა, ასევე მთელი საზოგადოებისთვისაც. ის ფაქტიურად ასაფეთქებლად გამზადებული ნაღმის როლს ასრულებს და არავინ იცის, როდის გამოავლენს თავს და რა ზიანის მომტანი იქნება როგორც გარშემომყოფებისთვის, ასევე საკუთარი თავისთვის.

რისი გაკეთება შეუძლია სკოლას, მასწავლებელს იმისათვის, რომ თითოეულმა ჩვენმა მოსწავლემ შეძლოს საკუთარი შესაძლებლობების მაქსიმალურად გამოვლენა და თვითრეალიზება. უპირველეს ყოვლისა, გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ ჩვენ, ადამიანები ძალიან განვსხვავდებით ერთმანეთისაგან ჩვენი, როგორც ტიპოლოგიური, ასევე ინდივიდუალური მახასიათებლებით. პედაგოგს უნდა შეეძლოს ამ განსხვავებების დანახვა და მათი გათვალისწინება სწავლა-აღზრდის პროცესში.

მაინც რა შეიძლება განასხვავებდეს ერთმანეთისაგან იმ ბავშვებს, რომლებთანაც პედაგოგს უწევს ურთიერთობა მთელი დღის განმავლობაში და როგორ შეიძლება ვცვლიდეთ სტრატეგიებს სხვადასხვა მახასიათებლების მქონე ბავშვებთან:

• ბავშვებს შორის პირველი განმასხვავებელი ნიშანი მათი ასაკია. ნებისმიერი პედაგოგისთვის, რომელსაც სხვადასხვა ასაკის ბავშვებთან უწევს მუშაობა, კარგად არის ცნობილი, რომ ის სასწავლო მეთოდები, სწავლების ფორმები, სტრატეგიები, რომლებიც ერთი კონკრეტული ასაკის ბავშვებთან ურთიერთობისას სწავლების პროცესში ძალიან ეფექტიანია, შეიძლება არანაირი შედეგის მომტანი არ აღმოჩნდეს სხვა ასაკობრივ საფეხურზე. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ხშირად შეიძლება ერთ კლასშიც შევხვდეთ განსხვავებული ასაკის ბავშვებს იმის გამო, რომ ერთი ბავშვი ადრე შემოიყვანეს მშობლებმა სკოლაში, მეორეს კი, ამა თუ იმ მიზეზის გამო მოაცდევინეს და ერთი წლით გვიან დააწყებინეს სასკოლო სწავლება, ადვილი მისახვედრი იქნება, თუ როგორი სირთულეების წინაშე შეიძლება აღმოჩნდეს ამ კლასში შემსვლელი პედაგოგი, გამომდინარე იქიდან, რომ სკოლის პერიოდში ერთი წელი კი არა, შეიძლება რამდენიმე თვეც კი მნიშვნელოვნად ცვლიდეს ბავშვის განვითარების მაჩვენებლებს და სწავლების პროცესში აუცილებელი ხდებოდეს მისი ასახვა;
• ერთ კლასში მყოფი ბავშვები შეიძლება განსხვავდებოდნენ ერთმანეთისაგან იმის მიხედვით, თუ რა მოტივი აღძრავს მათ სასწავლო საქმიანობას. ერთისათვის მამოტივირებელი ფაქტორი შეიძლება გახდეს ინტერესი, მეორისთვის – დასჯის შიში, მესამისთვის  – აღიარება, მეოთხისთვის – თვითდამკვიდრება და ა.შ. სასწავლო პროცესში წარმატების მისაღწევად პედაგოგს ესაჭიროება თითოეული მოსწავლის სასწავლო ქცევის აღმძვრელი დომინანტური მოტივის ცოდნა;
• ბავშვებთან ურთიერთობის და სწავლების დროს, ასევე აუცილებელია მათი ემოციური თავისებურებების გათვალისწინებაც. ერთი და იგივე მოვლენაზე, შექებაზე, საყვედურზე შეფასებაზე შეიძლება სხვადასხვა ბავშვს სრულიად განსხვავებული რეაქცია ჰქონდეს, ვინაიდან, ემოციური თავისებურებებით ისინი ძალიან განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან – ერთი ემოციურად უფრო გაწონასწორებულია, მეორე – ადვილად აგზნებადი, აფექტური, მესამე – შფოთიანობის მაღალი დონით გამოირჩევა, მეოთხე – ნევროტულობით, მეხუთეს შეიძლება სკოლასთან და სწავლასთან დაკავშირებული შიშები ჰქონდეს და ეს უშლიდეს ხელს წარმატების მიღწევაში;
• ნებისმიერ პედაგოგს სასწავლო პროცესში ბავშვთან ურთიერთობისას, თუ მას სასწავლო შედეგებზე გასვლის, წარმატების მიღწევის, თითოეული ბავშვის შესაძლებლობების მაქსიმალურად გამოვლენის და მისი თვითრეალიზებისთვის საჭირო სასწავლო გარემოს შექმნის სურვილი აქვს, ასევე ესაჭიროება თითოეული ბავშვის აზროვნების, მეხსიერების,  ყურადღების ტიპოლოგიური თავისებურებების ცოდნა და გამოყენება.

უნდა ითქვას, რომ ზემოაღნიშნულ ჩამონათვალს შეიძლება კიდევ დაემატოს ბევრი  ისეთი რამ, რომლის გაუთვალისწინებლობა პედაგოგისთვის, რომლისგანაც მოსწავლეზე ორიენტირებულ სწავლებას მოითხოვენ, სერიოზული პრობლემების შემქმნელი იქნება.

ვფიქრობ, ამ სტატიის კითხვისას ძალიან ბევრ პედაგოგს სრულიად სამართლიანად გაუჩნდება გულისწყრომა, დაეუფლება უკმაყოფილების განცდა და დასვამს შეკითხვას – „როგორ მოვახერხო ეს ყველაფერი, როცა 4-5 კლასთან მაქვს ურთიერთობა, თითოეულ კლასში 30 – 40 ბავშვი ზის და ყოველდღიურად  6-7 გაკვეთილს ვატარებ იმისათვის, რომ საარსებო მინიმუმი მქონდეს და ოჯახი გამოვკვებო“.  რასაკვირველია, პედაგოგის ასეთი უკმაყოფილება სრულიად გასაგებია, მაგრამ ბავშვს არანაირი ბრალი არ მიუძღვის იმაში, რომ მის მასწავლებლებს ასეთ რეალობაში უწევთ ცხოვრება და საქმიანობა.

იმისათვის, რომ მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლება სრულფასოვნად და ეფექტიანად განხორციელდეს, აუცილებელია დროულად განსაზღვროს კლასში მოსწავლეთა ის ოპტიმალური რაოდენობა, რომელიც მასწავლებელს მოსწავლესთან ინდივიდუალური მიდგომის საშუალებას მისცემს. ასევე, ხელი შეუწყოს პედაგოგის მატერიალურ და ფინანსურ უზრუნველყოფას იმ დონეზე, რომ სამსახურიდან დაბრუნებულ დაღლილ-დაქანცულ მასწავლებელს დამატებითი შემოსავლის მოპოვებაზე ზრუნვა და კერძო გაკვეთილების ჩატარება კი არ უწევდეს, არამედ შეეძლოს ნორმალურად დასვენება და მეორე დღისთვის  მოსწავლეზე და მის განვითარებაზე ორიენტირებული გაკვეთილის მომზადება.

დაბოლოს, გავითვალისწინოთ, რომ ამ სამყაროში სრულყოფილების განსახიერება არავინ და არაფერია. ნებისმიერ ჩვენგანში შეიძლება როგორც დადებითის, ასევე უარყოფითის პოვნა. ყოველ ადამიანს, განურჩევლად ასაკისა,  აქვს როგორც  ღირსებები, ასევე ნაკლოვანებები. ამიტომ, უკეთესი იქნება, თუ ბავშვს მივიღებთ ისეთს, როგორიც არის, თავისი ძლიერი და სუსტი მხარეებით. ვაღიაროთ ის, განურჩევლად იმისა, თუ როგორია და ისიც გვაღიარებს  ჩვენ. ურთიერთაღიარება კი სასწავლო პროცესში და საერთოდ ბავშვთან ნებისმიერი სახის ურთიერთობაში წარმატების მიღწევის უცილობელი გარანტია შეიძლება გახდეს.

რამდენიმე დღის წინ სამარშრუტო ავტობუსით სადღაც საქმეზე მივდიოდი. სალონში ჩვეულებრივი ქოთქოთი იდგა. ჩვეულებრივი-თქო ვამბობ, რადგან, ჩვენთან ადამიანებს ერთმანეთთან საუბარი ყველანაირ თემაზე  უყვართ. საუბარსაც ვერ დაარქმევ. ალბათ, უფრო კამათი… თუმცა, თუ უფრო დავაზუსტებთ, ზოგჯერ მამა-პაპურ ჩხუბშიც გადადის ეს ვითომ ნაზად წამოწყებული საუბარი.

ჩხუბობენ და საუბრობენ ყველაფერზე. პოლიტიკა ხომ თავისთავად – მთავარი თემაა, თუმცა, არც სხვა საკითხებზე ამბობენ უარს.

ამჯერადაც ასე მოხდა. სასაუბრო თემა გლუტენი გახლდათ. ყველაფერი კი იმით დაიწყო, რომ გზაჯვარედინზე თეთრმა ფურგონმა გადაგვისწრო, რომელსაც ძეხვეული ეხატა და დიდი ასოებით ეწერა: „ჩვენთან ყველაფერი გლუტენის გარეშეა“.

მგზავრებმა, ცუდად ტარების გამო, ჯერ ფურგონის მძღოლი გაკიცხეს. შემდეგ ერთმა ქალბატონმა გამოაცხადა, რომ: „გლუტენი კლავს“!…

-არაფერიც არ კლავს,-გაცხარდა ვიღაც უკანა სავარძლიდან, მშვენიერი რამ არის.

შემდეგ აზრები ორად გაიყო და ბანაკიც ორი შეიქმნა. ერთი „გლუტენისტები“, სხვები „გლუტენის ოპოზიცია“. ერთმა ბატონმა მორიდებით იკითხა, ეგ რაღააო და პასუხებზე მივხვდი, რომ წესიერად არც არავინ იცოდა გლუტენის წარმომავლობის შესახებ. ერთი პირობა დავაპირე „გლუტენის ოპოზიციისთვის“ მეკითხა, რატომ იყვნენ წინააღმდეგი? ცელიაკიით იყვნენ დაავადებულნი?

თქვენც ხომ წარმოგიდგენიათ, მართლა რომ მეკითხა, რა მოხდებოდა?… ამიტომ, წყნარად ჯდომა და მოსმენა ვამჯობინე, როგორ „ბჭობს“ ხალხი თემაზე, რომელზეც წარმოდგენა არ აქვს.

თქვენ როგორ ფიქრობთ, გლუტენი კლავს?

მოდით, ჯერ გავიგოთ, რა არის  ეს „მისტიკური“ გლუტენი.

პური თუ გიყვართ? განსაკუთრებით ახლად გამომცხვარი, დაბრაწული ქერქით, პირში რომ კნაწუნებს? ან კახეთში შეშაზე გახურებული თონიდან შოთს რომ ამოაძრობენ და ისეთი ცხელია, ხელებს გწვავს, ერთი ხელიდან მეორეში გადაგაქვს, მაგრამ მაინც იჭერ, წვერს მოატეხავ და ჯადოსნური გემოთი და კნაწუნის ხმით თავადვე ტკბები.

ჰოდა, ეგაა გლუტენი…

უფრო სწორად… გლუტენი მცენარეული წარმოშობის ცილაა, რომელიც შედის მარცვლოვნებში: ხორბალი, ქერი, ჭვავი. ცომს ელასტიურობას სწორედ გლუტენი ანიჭებს, რადგან თავად მას აქვს წებოსებრი კონსისტენცია. გამომცხვარ პურს კი კნაწუნა ქერქს უკეთებს. პარალელურად სუპერმარკეტებში შეხვდებით სხვადასხვა გამომცხვარ პროდუქციას, რომელსაც შეფუთვაზე თვალში საცემად აწერია, რომ გლუტენს არ შეიცავს. თუ დაუკვირდებით, მათი ფასი საგრძნობლად მაღალია. ჰოდა, ისმება კითხვა, მე და თქვენ უნდა გადავიხადოთ ოთხმაგი უგლუტენო პურში?

არა!…რადგან, მეც და თქვენც გლუტენს ისევე გადავამუშავებთ და მოვინელებთ, როგორც ნებისმიერ სხვა ცილას. საჭმლის მონელების ბიოქიმიაზე ერთ-ერთ ადრინდელ სტატიაში ვწერდი.

თუმცა!… ზოგიერთ ადამიანს გლუტენის აუტანლობა აქვს.

ცილების, ისევე როგორც ნახშირწყლების და ლიპიდების მონელების და შეწოვის მოშლა აღინიშნება საჭმლის მომნელებელი სისტემის პათოლოგიის დროს- გასტრიტი, წყლულოვანი დაავადება, ფაღარათი და სხვა. ცილების მონელების, კერძოდ, ცილა გლუტენის მოშლა შეინიშნება აგრეთვე, გი-ჰერტერ-ჰეიბნერის დაავადების, ანუ ცელიაკიის (გლუტენენტეროპათიის) დროს. იგი აუტოსომურ-დომინანტური ტიპის მემკვიდრეობითი დაავადებაა. გვხვდება 1:3000 სიხშირით.

ცელიაკიის დროს აღინიშნება ხორბლეულის ცილის, კერძოდ, ხორბლის, ქერის და ჭვავის  მარცვლებში არსებული ცილის-გლუტენის აუტანლობა. ამ ცილის სპირტით დამუშავებისას მიიღება ორი ფრაქცია-გლუტენინი, რომელიც არ იწვევს პათოლოგიურ ცვლილებებს და გლიადინი, რომელიც განაპირობებს დაავადების განვითარებას. თვლიან, რომ დაავადების მიზეზია ნაწლავის ეპითელურ უჯრედებში ფერმენტ გლიადინამინოპეპტიდაზას, ანუ N-გლუტამილპეპტიდაზას დეფიციტი, რის გამოც ვერ ხდება გლუტენის მონელება. მოუნელებელი გლუტენი ნაწლავში იწვევს იმონულოგიურ რეაქციას და გლუტენისადმი ანტისხეულების გამომუშავებას, რომელთა ურთიერთქმედება გლუტენის ნაწლავის ეპითელურ უჯრედებში ხდება, რაც უჯრედებს აზიანებს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, წვრილი ნაწლავის ეპითელიუმის ხაოებს შლის, შედეგად საჭმლის შეწოვა ფერხდება ან სულაც შეუძლებელი ხდება.  გლუტენის შემცველი პროდუქტების მირთმევის შემდეგ ადამიანს ეწყება მუცლის შებერილობა, გულძმარვა და აუტანელი ტკივილები. ასეთი ადამიანები ძალიან გამხდრები არიან, რადგან ფაქტიურად ორგანიზმი საკვებს ვერ შეიწოვს. გამოსავალი ერთია, მხოლოდ უგლუტენო საკვების მიღება. სწორედ, ასეთმა ადამიანებმა უნდა შეიძინონ ზემოთ ნახსენები უგლუტენო პურ-პროდუქტები…საკმაოდ მაღალ ფასებში.

როგორც წესი, ცელიაკია ბავშვებში პირველივე წლის შემდეგ ვლინდება და ცხადი ხდება, რომ ორგანიზმის სწორი და ჯანსაღი განვითარებისთვის მთელი ცხოვრების მანძილზე დიეტის დაცვაა აუცილებელი.

ზოგიერთ შემთხვევაში კი, ცელიაკია შეიძლება გამოვლინდეს ბავშვებსა და მოზრდილებში ნაწლავების ქრონიკული და პარაზიტული ინფექციური დაავადებების დროს, ფართო სპექტრის ანტიბიოტიკების  ხანგრძლივად მიღებისას და ა.შ. ანუ, ცხოვრების გარკვეულ ეტაპზე.

ეს ყველაფერი კარგი, მაგრამ წერილის დასაწყისში გამოჩენილი თეთრი ფურგონი გახსოვთ? უგლუტენო ძეხვეული გვაქვსო, წარწერით რომ დადიოდა.

გლუტენს შეიცავს ძეხვეულიც, რადგან შეიცავს სახამებელს და მასთან ერთად გლუტენიც არის.  სადაც სახამებელია გლუტენი ყველგანაა, მაგ. პომიდვის საწებელში, ფაფებში…კანფეტებში,  ვისკიში და ლუდში, რადგან  მარცვლეულისგან მზადდება.

გლუტენი არ არის: ხორცში, კვერცხში, თევზში, ზღვის პროდუქტებში, რძის პროდუქტებში, მზესუმზირის და ზეითუნის ზეთში, კარტოფილში, ბადრიჯანში, გოგრაში, მწვანე ლობიოში და სხვა ბოსტნეულში. გლუტენისგან თავისუფალია: ბრინჯი, სიმინდი, სოიო, თხილეული, ხილი და ჩირი, სოკო, შავი შოკოლადი და თაფლი.

ბოლო პერიოდის კვლევებით აღმოჩნდა, რომ შესაძლებელია ადამიანს ჩამოყალიბებული ცელიაკია არ ჰქონდეს, მაგრამ გლუტენის მიმართ იყოს მაღალი მგრძნობელობა და შეუთავსებლობა. ამ შემთხვევაში შეინიშნება  თავის ტკივილი, სისუსტე, სახსრების ტკივილი. ცელიაკიასგან განსხვავებით, ამ დროს გლუტენის მცირე ნაწილი შესაძლებელია გადამუშავდეს კიდეც.

აი, ასეთი ამბები გვაქვს გლუტენის გარშემო და გამოდის, რომ ქიმიის ელემენტარული ცოდნა ყველაფრისთვის აუცილებელია.

დაუთმეთ ერთი კლუბური მუშაობა გლუტენს. აუხსენით მოსწავლეებს, სად და როგორ ინელებს ორგანიზმი ცილას. შესაძლებელია, ცილაზე თვისებითი რეაქციებიც ჩაატაროთ. ამ ექსპერიმენტებს აღარ დავწერ, რადგან ადრინდელ წერილებში მრავლადაა მიმობნეული. თავად გლუტენზე ან მის აღმოჩენაზე მარტივ ექსპერიმენტს ვერ ჩაატარებთ, თუმცა შესაძლებელია ცილის თემას არ გაცდეთ და მოსწავლეებთან ერთად მწვანე ტაფამწვარი მიირთვათ. დიახ, ანუ ჩვეულებრივ ტაფაზე შეწვათ მწვანე ერბოკვერცხი, რომლის დაგემოვნებასაც ყველა შეძლებს.

მაშ ასე, თქვენს წინაშეა „მწვანე ერბოკვერცხი“.

ტაფას  ქურაზე ვაცხელებთ, ვამატებთ ზეთს (კარაქიც შეიძლება). ჰო, მანამდე წითელ კომბოსტოს ვიღებთ, ვაქუცმაცებთ და მდუღარე წყალს ვასხამთ. ვაყოვნებთ ოციოდე წუთი, შემდეგ გადავწურავთ. კარგ, სუფთა თასში ვათავსებთ  კვერცხის ცილას (გულებს შემდეგ დავამატებთ), იქვე ჩავასხამთ  კომბოსტოს წვენს, ვთქვეფთ და ვასხამთ გაცხელებულ ტაფაზე.  მაშინვე დავამატებთ გულებს. ცილა მწვანე ფერის გახდება და მწვანე ტაფამწვარიც მზად იქნება. ჰო, მარილი გემოვნებით დაამატეთ, მე ამ თეთრ „ნარკოტიკს“ საერთოდ აღარ ვამატებ საკვებს.

იფფფ… ასეთ ტაფამწვარზე კარლსონიც არ იტყოდა უარს.

ჯერ მოსწავლეებს გაუმასპინძლდით.

მიირთვეს? მოეწონათ?

ახლა კი კითხეთ, რატომ გამწვანდა წითელი კომბოსტოს წვენი ცილაში?

წითელი კომბოსტო პიგმენტ ანტოციანიდებს შეიცავს, რომლებიც pH გარემოს მიხედვით ფერს იცვლიან. კვერცხის ცილაში ტუტე გარემოა, შესაბამისად მწვანე ფერი წარმოიქმნება.

ქიმიით შეგვიძლია კვერცხი მოვხარშოთ კიდეც. ავიღოთ მინის თასი, ჩავყაროთ კალციუმის ოქსიდი (ჩაუმქრალი კირი) შიგნით მოვათავსოთ კვერცხი და ზემოდან ასევე ოქსიდი დავამატოთ. დავასხათ წყალი. წარმოიქმნება კალციუმის ჰიდროქსიდი (ჩამქრალი კირი). რეაქცია მკვეთრად ეგზოთერმულია, გამოიყოფა დიდი რაოდენობით სითბო, რომლის ხარჯზეც კვერცხი სრულად იხარშება. მოხარშვას დაახლოებით ნახევარი საათი დასჭირდება. დასრულებისას კვერცხი გაფცქვენით და აჩვენეთ მოსწავლეებს, რომ ის მართლაც მოხარშულია. ნუ მიირთმევთ, მხოლოდ ვიზუალურად დარწმუნდით შედეგში.

საკვების შემდეგ, დროა საჭმლის მონელების პროცესი გავიხსენოთ. კვერცხი ხომ მოვხარშეთ, ცოტა ცილა დავაქუცმაცოთ. რაც უფრო კარგად დააქუცმაცებთ, ექსპერიმენტს უფრო ნაკლები დრო დასჭირდება. ეს მოსწავლეებს კარგად გაუმეორეთ და შეახსენეთ, რომ რაც უფრო კარგად დაღეჭავენ საკვებს, კუჭს მის გადამუშავებას უფრო გაუადვილებენ. ახლა ეს მასა მოათავსეთ ჭიქაში და დაამატეთ პეპსინის ხსნარი (აფთიაქში შეიძენთ). დაამატეთ 50მლ წყალი და 5-10 მლ მარილმჟავა (საშ. განზ). კარგად მოურიეთ. ჭიქა წყლის აბაზანაზე გააცხელეთ, რადგან ადამიანის ორგანიზმში არსებული ტემპერატურა გვჭირდება. გამოიყენეთ თერმომეტრი, რადგან ტემპერატურამ 42 გრადუსს არ გადააჭარბოს, თორემ პეპსინი დაიშლება. პეპსინი მოქმედებას 35 გრადუსზე იწყებს და 40 გრადუსამდე ფარგლებში აქტიურია. ცილის სრულ დაშლას (გადამუშავებას) 3-4 საათი დასჭირდება.

კლუბური მუშაობის დასრულებისას საზოგადოებას მოსწავლეთა კიდევ ერთი ნაწილი შეემატება, რომლებსაც ზუსტად ეცოდინებათ, რა შემთხვევაში კლავს გლუტენი.

მასწავლებელთა პროფესიული განვითარებისა და კარიერული წინსვლის სქემის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, სამოდელო გაკვეთილის ოთხი ძირითადი ტიპი არსებობს: ინოვაციური, ინტეგრირებული, პრობლემის გადაჭრაზე დაფუძნებული და გამჭოლი კომპეტენციების განვითარებაზე ორიენტირებული.

ტერმინს – „სამოდელო“ თუ დავუკვირდებით, საკმაოდ ამბიციურად ჟღერს. ამავდროულად, ეს ცნება დიდ პასუხისმგებლობას ანიჭებს მასწავლებელს, რომელიც  ამ ტიპის გაკვეთილის ჩატარებას გადაწყვეტს. ამიტომ, მნიშვნელოვანია, რომ მასწავლებელი მუდმივად იყოს სიახლის ძიებაში, კარგად შეაფასოს საკუთარი შესაძლებლობები, ერთგვარი მიმოხილვა გაუკეთოს მის მიერ ჩატარებულ გაკვეთილებს, გამოყენებულ მეთოდებსა და მიდგომებს, გააანალიზოს პროფესიული გამოცდილება და ობიექტურად შეაფასოს საკუთარი ცოდნა, შესაძლებლობები და უნარები.

ჩვენს სასკოლო რეალობაში არსებობენ მაწავლებლები, რომელნიც, მიუხედავად კრიტერიუმების დაკმაყოფილებისა, მაინც შიშობენ, ფრთხილობენ, ხშირად არაობიექურად ფიქრობენ, რომ ჯერ არ არიან მზად, ჩაატარონ სამოდელო გაკვეთილი. სწორედ აქ სჭირდება მასწავლებელს კოლეგებისგან და დირექციისგან წახალისება და სტიმულის მიცემა.

მას შემდეგ, რაც მასწავლებელი გადაწყვეტს, რომ აღჭურვილია ახალი ცოდნითა და უნარებით, ფსიქოლოგიურად მზად არის, შესთავაზოს კოლეგებს სიახლე და გაუზიაროს საკუთარი გამოცდილება და თვლის, რომ მისი მოსწავლეები კარგად არიან დახელოვნებულნი ამ სიახლეში, მოსდევს რუტინული შრომა და მზადება გაკვეთილისთვის, რაშიც მოიაზრება რესურსის მოძიება – შექმნა, კონკრეტული რუბრიკების მომზადება, ინსტრუქციების გაწერა და სხვა. მასწავლებელი თავდაუზოგავად მუშაობს მოსწავლეებთან ამა თუ იმ მეთოდისა და სტრატეგიის დასანერგად, რომელსაც შემდგომ გამოიყენებს საკლასო სივრცეში სხვა თემის შესწავლის დროს.

სამოდელო გაკვეთილი ემსახურება კოლეგებისათვის გამოცდილების გაზიარებას, თვით მასწავლებლის პროფესიულ ზრდასა და იწვევს მოსწავლეთა ინტერესის, მოტივაციისა და სასწავლო პროცესში მათი ჩართულობის გაზრდას. ამიტომ, მნიშვნელოვანია, გაკვეთილის განსხვავებული სტრატეგიებით ჩატარება.

მინდა შემოგთავაზოთ ჩემ მიერ, 2017-2018 სასწავლო წელს ჩატარებული ინოვაციური სამოდელო გაკვეთილის გეგმა თანდართული ფაილებით. გაკვეთილზე გამოვიყენე სასწავლო გაჩერებების სტრატეგია, რომელიც დიფერენცირებული სწავლების ერთ-ერთი საუკეთესო და სახალისო მიდგომაა და მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლების ყველა მოთხოვნას პასუხობს. გაჩერებებით სწავლება ხელს უწყობს სასწავლო პროცესში ყველა მოსწავლის ჩართვას, რადგან გაჩერებებისთვის მოწყობილი საკლასო გარემო უმალვე აღძრავს მოსწავლეებში ცნობისმოყვარეობას და ზრდის სასწავლო პროცესში მათი ჩართულობის ხარისხს და თანამშრომლობის სურვილს. ამ მიდგომის გამოყენებით მოსწავლეები თავად იღებენ პასუხისმგებლობას სწავლაზე, აქვთ დამოუკიდებლად ფიქრისა და ანალიზის შესაძლებლობა, ამავდროულად თანამშრომლობენ ჯგუფის წევრებთან, უზიარებენ მოსაზრებებს  და ერთობლივად იღებენ გადაწყვეტილებებს. ამ დროს მასწავლებელი დადის ჯგუფებს შორის, საჭიროებისამებრ დახმარებას უწევს ჯგუფებს დამაზუსტებელი შეკითხვებითა და მოკლე მინიშნებებით. პარალელურად, მოსწავლეთა ქმედებებს ინიშნავს დღიურში, აკეთებს ეფექტურ უკუკავშირს სიტყვიერი განმავითარებელი კომენტარებით.

გაკვეთილის გეგმა

საორგანიზაციო საკითხები: დასწრება / გაკვეთილის თემისა და მიზნების გაცნობა / გაკვეთილის მსვლელობის ეტაპების გაცნობა და ზოგადი ინსტრუქციების მიცემა / ქცევის წესების შეხსენება / შეფასების ფორმების გაცნობა.               1 წთ.

აქტივობა N 1                                                                                              30 წთ.

სტრატეგია:  სასწავლო გაჩერებები

სტრატეგიის ზოგადი აღწერა:  წინასწარ დაკომპლექტებული ხუთი ჯგუფი წრიულად მოძრაობს, ჯგუფის წევრები მონაცვლეობით გადადიან თითოეულ გაჩერებასთან, სადაც განსხვავებული დავალებები დახვდებათ. წინასწარ გაწერილი ინსტრუქციების მიხედვით მუშაობენ სამუშაო ფურცლებზე.

გაჩერება N1

საკითხავი მასალა / 6 წთ.

აქტივობის მიზანი:

მოსწავლე შეძლებს წაკითხული მასალიდან ძირითადი და მნიშვნელოვანი ინფორმაციის ამოკრებას და თანამშრომლობის გზით, მოკლე დროში მეტი მასალის ათვისებას (ასაკობრივი ჯგუფი გათვალისწინებულია).

აქტივობის აღწერა:

სამუშაო მაგიდაზე განთავსებულია ინსტრუქცია, რომლის გაცნობის შემდეგ მოსწავლეები ინაწილებენ საკითხავ მასალას და თითოეული კითხულობს სხვადასხვა ინფორმაციას აქტიური კითხვის მეთოდით, შემდეგ მარკერით ნიშნავენ და გადააქვთ სამუშაო ფურცელზე. კითხვის დასრულების შემდეგ ჯგუფის წევრები ერთმანეთს უზიარებენ ძირითად ინფორმაციას.

გაჩერება  N 2

პრაქტიკული მუშაობა / 6 წთ.

აქტივობის მიზანი:

მოსწავლე იმსჯელებს ცოცხალ ორგანიზმთა მრავალფეროვნების შესახებ და დააჯგუფებს მათ აგებულების თავისებურებების მიხედვით.

აქტივობის აღწერა:

სამუშაო მაგიდაზე განთავსებულია ინსტრუქცია. მოსწავლეები მიკროსკოპში ათვალიერებენ წინასწარ მომზადებულ პრეპარატებს (ბაქტერიებისა და საფუარი სოკოს). დიაგრამის საშუალებით გამოსახავენ მათ მსგავსება-განსხვავებებს.  გააკეთებენ ჩანახატს.

გაჩერება  N 3

კვლევითი მუშაობა /  6 წთ.

აქტივობის მიზანი:

მოსწავლე იმსჯელებს, რა გავლენა აქვს ტემპერატურას მიკროორგანიზმების ცხოველქმედების პროცესზე და როგორ დამოკიდებულებაშია მათი რიცხვის ცვლილება ტემპერატურის ცვლილებასთან.

აქტივობის აღწერა:

სამუშაო მაგიდაზე განთავსებულია ინსტრუქცია და გრაფიკი. მოსწავლეები აკვირდებიან და აანალიზებენ გრაფიკს,  გამოაქვთ სათანადო დასკვნა.

გაჩერება  N 4

ვიდეოს ნახვა / 6 წთ.

აქტივობის მიზანი:

მოსწავლემ მიზანმიმართულად გამოიყენოს ინტერნეტ რესურსები და წყაროები

აქტივობის აღწერა:

1. ქართული ანიმაცია ბაქტერია                           დრო – 1.32 წთ.

2. ინგლისური – ბაქტერია VS ვირუსი                დრო – 1.45 წთ.

ჯგუფი გაეცნობა ინსტრუქციას, შეავსებს  სამუშაო ფურცელს:

1. უცხო ინგლისურენოვანი სიტყვები (არსებობის შემთხვევაში);
2. უცხო ქართული ტერმინოლოგია (არსებობის შემთხვევაში);
3. მოსმენილი ინფორმაციიდან 1 მნიშვნელოვანი სიახლე.

გაჩერება  N 5 / 6 წთ.

კომპეტენტური სტუმარი

აქტივობის მიზანი:

კვალიფიციური პირისგან კომპეტენტური ინფორმაციის მიღება.

აქტივობის აღწერა:

მოსწავლეები შეკითხვებით მიმართავენ მიკრობიოლოგს, პროფესორ მაგდა დავითაშვილს. პასუხებს ინიშნავენ ფურცელზე.

აქტივობა N 2     

შეჯამება

პრეზენტაცია 10 წთ. (თითოეულ ჯგუფს 2-2 წთ.)

აქტივობის მიზანი:

მოსწავლემ შეძლოს ინფორმაციის ორგანიზება და მისი წარდგენა აუდიტორიის წინაშე.

აქტივობის აღწერა:

თითოეული ჯგუფში შერჩეული პრეზენტატორი (/ები მაქსიმუმ 2) ჯგუფის ნომრის შესაბამის ბაინდერში შეგროვილ სამუშაო ბარათებზე განთავსებულ მასალას წარადგენს აუდიტორიის წინაშე.

აქტივობა N 3

მოსწავლეთა შეფასება / 1წთ

აქტივობა N 4

გასასვლელი ბარათები / 2 წთ.

აქტივობის მიზანი:

მოკლე დროში თოთოეული მოსწავლისგან ინდივიდუალურად მივიღო უკუკავშირი, რაც მომცემს შსაძლებლობას სიღრმისეულად გავაანალიზო, რამდენად იქნა მიღწეული ჩემ მიერ დასახული მიზანი მოცემულ გაკვეთილზე, გამოვკვეთო ძლიერი და გასაუმჯობესებელი ასპექტები და ისე დავგეგმო მომდევნო გაკვეთილი.

აქტივობის აღწერა:

მოსწავლეები ინდივიდუალურად ავსებენ გასასვლელ ბილეთებს, ტოვებენ მითითებულ ადგილზე, აიღებენ საშინაო დავალების ინსტრუქციას და გადიან კლასიდან.

დანართები

ინსტრუქცია  N 1

გაჩერება N 1       

გაჩერების დრო 6 წთ.

მაგიდაზე მოთავსებულია ტექსტი ბაქტერიების, ვირუსებისა და საფუარი სოკოების შესახებ.

• ჯგუფის წევრებმა გადაინაწილეთ ტექსტი;
• წაიკითხეთ და მონიშნეთ ძირითადი ინფორმაცია მარკერით;
• ინფორმაცია ჯგუფის წევრებმა გაუზიარეთ ერთმანეთს;
• მონიშნული ინფორმაცია თეზისებად გადაიტანეთ სამუშაო ფურცელზე N1;
• ნამუშევარი განათავსეთ თქვენი ჯგუფის ნომრის შესაბამის ბაინდერში.

ინსტრუქცია  N 2

გაჩერება N 2

გაჩერების დრო 6 წთ.

სამუშაო მაგიდაზე განთავსებულია ბაქტერიებისა და საფუარი სოკოს პრეპარატი.

• დაათვალიერეთ ისინი მიკროსკოპის ქვეშ;
• სამუშაო ფურცელზე N2 აღწერეთ აგებულების მიხედვით მიკროსკოპში; დანახული ორგანიზმები და/ან გამოსახეთ დიაგრამის სახით;
• სურვილის შემთხვევაში დახატეთ ან შექმენით მოდელი;
• ნამუშევარი განათავსეთ თქვენი ჯგუფის ნომრის შესაბამის ბაინდერში.

ინსტრუქცია  N 3

გაჩერება N 3

გაჩერების დრო 6 წთ.

• გააანალიზე მოცემული გრაფიკი;
• სამუშაო ფურცელზე N3 ჩამოაყალიბე, რა დამოკიდებულება არსებობს ტემპერატურისა და მიკროორგანიზმების რიცხვის ცვლილებას შორის;
• გამოიტანე დასკვნა.

                                                                                                     ⁰ C

• ნამუშევარი განათავსეთ თქვენი ჯგუფის ნომრის შესაბამის ბაინდერში

ინსტრუქცია  N 4

გაჩერება N 4

გაჩერების დრო 6 წთ.

გაეცანით ქვემოთ მითითებულ ლინკებს :

1. https://www.youtube.com/watch?v=lRZMqO7ZaIU ქართული ანიმაცია ბაქტერია                           დრო – 1.32 წთ.
2. https://www.youtube.com/watch?v=NeZgwR4DcWM                     ინგლისური – ბაქტერია VS ვირუსი                დრო – 1.45 წთ.

• ვიდეო რესურსების გაცნობის შემდეგ სამუშაო ფურცელზე, ცხრილში შეიტანე:

1. უცხო ინგლისურენოვანი სიტყვები;
2. უცხო ქართული ტერმინოლოგია;
3. მოსმენილი ინფორმაციიდან 1 მნიშვნელოვანი სიახლე.

• ნამუშევარი განათავსეთ თქვენი ჯგუფის ნომრის შესაბამის ბაინდერში

საშინაო დავალების ინსტრუქცია  (დავალების ჩაბარების ბოლო ვადა – 3 აპრილი)

I.

• აიღე 3 თანაბარი ზომის პურის ნაჭერი;
• პირველი მოათავსე მინის ქილაში, რომლის შიდა კედელზეც მიმაგრებული იქნება სველი ღრუბელი. მოარგე საფარებელი;
• მეორე მოათავსე მინის ქილაში, რომლის შიდა კედელზეც მიმაგრებული იქნება სველი ღრუბელი. დატოვე საფარებლის გარეშე;
• მესამე მოათავსე მინის ქილაში. დატოვე საფარებლისა და სველი ღრუბლის გარეშე.

გაითვალისწინე, რომ საკვლევ ობიექტებს უნდა დააკვირდე პრალელურად ორ გარემოში:

• ოთახის ტემპერატურაზე;
• მაცივარში.

დაკვირვების დრო – 5 დღე.

II.

• დააკვირდი პროცესს, გადაიღე ფოტო ყოველდღე – ერთსა და იმავე დროს, ან გააკეთე ჩანახატი; აღრიცხე მონაცემები შენთვის სასურველი ფორმით;
• გააანლიზე, იმსჯელე შედეგებზე და გამოიტანე დასკვნა;
• ნამუშევარი წარმოადგინე პრეზენტაციის სახით.

გამოყენებული ლიტერატურა და რესურსები:

1. ეროვნული სასწავლო გეგმა (2011-2016)
2. ეროვნული სასწავლო გეგმა (2018-2024)
3. კაპანაძე მ. (2016). განმავითარებელი შეფასება საბუნებისმეტყველო საგნებში. ჟურნალი ,,მასწავლებელი”, #6, 2016. გვ.18
4. მასწავლებელთა პროფესიული განვითარებისა და კარიერული წინსვლის სქემა. (მაისი, 2019) https://matsne.gov.ge/ka/document/view/4570026?publication=0
5. ყუნძაყიშვილი მ. & ბივერი ს. (2017) განმავითარებელი შეფასება და დიფერენცირებული სწავლება. გვ. 47-51
6. ყუნძაყიშვილი მ. & ბივერი ს. (2017) განმავითარებელი შეფასება და დიფერენცირებული სწავლება. გვ.114 – 119
7. ყუნძაყიშვილი მ. & ბივერი ს. (2017) განმავითარებელი შეფასება და დიფერენცირებული სწავლება. გვ. 155 – 156
8. მჭედლიშვილი ხ. (2016). გაჩერებით სწავლა. ge/?p=1044
9. აქტიური სწავლება ბიოლოგიაში. სატრენინგო მასალა, მოდული 5. ათასწლეულის გამოწვევის კორპორაცია. მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრი.

(მუხრან მაჭავარიანის ერთი ლექსის მაგალითზე)

როდესაც ჩვენს მოსწავლეებს მხატვრული ტექსტის ანალიზის შესახებ ვესაუბრებით, აუცილებლად უნდა მივაქციოთ ყურადღება სამ ფაქტორს. ეს სამი ფაქტორია ავტორი, ისტორიული კონტექსტი და ტექსტი. ცხადია, იმ შემთხვევაში, როდესაც საქმე გვაქვს ისეთ ტექსტებთან, რომლის ავტორის შესახებაც არაფერი არ ვიცით, პირველი ფაქტორი გამოირიცხება; ხანდახან მეორე ფაქტორსაც არანაირი დატვირთვა არა აქვს ტექსტის შესწავლისას. აი, მესამე ფაქტორს კი ვერსად გავექცევით, თუნდაც ცალკე აღებულმა ტექსტმა შეცდომაში შეიყვანოს მკითხველი. უკეთ რომ განვმარტო, თუ რაზე მაქვს საუბარი, შემოგთავაზებთ მუხრან მაჭავარიანის ერთი ლექსის ანალიზს სამივე ფაქტორის გათვალისიწინებით. ეს ლექსია „ჭადარს ეტყვის ჭადარი“.

1.რას გვეუბნება ავტორი?

მუხრან მაჭავარიანი ამ ლექსის შესახებ ასეთ ინფორმაციას გვაწვდის: 1949 წლიდან 1952 წლამდე ჩემს ლექსებს დაბეჭდვა არავინ აღირსა: „ფორმალისტურიაო“, „უიდეოაო“. პირველად მხოლოდ 1952 წელს უნივერსიტეტის ლიტერატურული წრის ალმანახ „პირველ სხივში“ დაიბეჭდა ჩემი სამი ლექსი: „ჭადარს ეტყვის ჭადარი“, „საბა“ და „კომუნიზმი“. სამივეს დიდი მოწონება ხვდა წილად. „ჭადარს ეტყვის ჭადარი“ განსაკუთრებით უყვარდა ნიკოს (იგულისხმება ნიკო კეცხოველი). ამ ლექსზე მუსიკა დაწერა ანდრია ბალანჩივაძემ. ამ ლექსს მღეროდნენ დები იშხნელები…

თუკი დავეყრდნობით მხოლოდ ავტორის ჩანაწერებს, სინამდვილეს დავშორდებით და აი, რატომ:

სინამდვილეში ლექსი „ჭადარს ეტყვის ჭადარი“ პირველად დაიბეჭდა 1951 წლის ივლისში გორის „სტალინელში“. რასთან გვაქვს საქმე? რატომ ცრუობს ავტორი? საქმე ისაა, რომ თარიღების განზრახ დამახინჯება ლამის ჩვეულებრივი ამბავია, განსაკუთრებით, ეს ახასიათებთ რეჟიმის პირობებში მოღვაწე მწერლებს. მაგალითად, მკვლევრებმა იციან, რომ გალაკტიონის მიერ მითითებული თარიღები ხშირად არასანდოა. გალაკტიონი შეგნებულად უცვლიდა თარიღებს თავის ლექსებს. მუხრან მაჭავარიანის შემთხვევაშიც აშკარაა, რომ საქმე გვაქვს მიზანმიმართულ გაყალბებასთან. მიზეზი, თუ რატომ მოიქცა ასე მწერალი, მარტივია. როგორც ჩანს, პოეტს სურდა, ეს ლექსი „პარავოზად“ გამოეყვანა, ანუ მკითხველი დაერწმუნებინა იმაში, რომ თითქოს ეს ლექსი რომ არა, სხვა, მეორე ლექსის დაბეჭდვა გაჭირდებოდა. ეს სხვა მეორე ლექსი კი არის „საბა“. ჩვენ, როგორც მკითხველმა, რა თქმა უნდა, პატივი უნდა ვცეთ ავტორის სურვილს, თუმცა ურიგო არ იქნება, თუკი გვეცოდინება ფაქტებიც.

აქვე განვმარტავ მათთვის, ვინც არ იციან „პარავოზის“ მნიშვნელობა, რა არის ეს სიტყვა. ამ ბოლო დროს სოციალურ ქსელებში ხშირად გადააწყდებთ პოსტებს, რომლებშიც პოსტის ავტორები დებენ ცნობილი პოეტების ლექსებს, რომლებშიც ისინი ხან რომელმე ბელადს, ხანაც გაბატონებულ პოლიტიკურ წყობას ასხამენ ხოტბას, შემდეგ კი ნიშნის მოგებით ასახელებენ მითითებული ლექსის ავტორს. კომენტარებში ატყდება ვაიუშველებელი, იწყება პოეტის გაკიცხვა, შერცხვენა და ცოტა თუ უფიქრდება, რასთან გვაქვს სინამდვილეში საქმე. მიუხედავად იმისა, რომ პროფესიონალები განმარტავენ ლექსების დაწერის მიზეზს, მსგავსი პოსტები მაინც მეორდება. ალბათ თქვენც ბევრჯერ გტკენიათ გული, როდესაც თქვენი საყვარელი პოეტის შემოქმედებაში აღმოგიჩენიათ ისეთი ლექსები, რომლებიც ხოტბას ასხამდა ბელადებს, ლენინს ან სტალინს, დაწერილი იყო, ერთი შეხედვით, კომუნისტური სულისკვეთებით. ხშირად ამ ლექსების არჩვეულებრივი ავტორები სულაც არ ეთანხმებოდნენ თავისივე ლექსების სულისკვეთებას. ეს ლექსები ერთადერთი მიზნით იწერებოდა – დასხლტომოდა ცენზურის მახვილ მზერას და გამხდარიყო ლოკომოტივი პოეტური კრებულისთვის, რათა დღის სინათლე ეხილათ დანარჩენ ლექსებს. თუ ასე არ მოიქცეოდა მწერალი, მაშინ მისი კრებულის დაბეჭდვა იმ დრომდე გადაიდებოდა, ვიდრე რეჟიმი არ შეიცვლებოდა, პოლიტიკური სიტუაცია არ გამოსწორდებოდა, ანუ მწერალს ნაწარმოებები კარგ დრომდე უჯრაში უნდა გადაენახა. ჩემი აზრით, საბჭოთა ბანაკის ქვეყნებში უჯრის მწერლობა ცალკე შესწავლის საგანს უნდა წარმოადგენდეს, ისევე როგორც, ცალკე შესწავლის საგანი უნდა იყოს ე.წ. ლექსი-პარავოზები.

როგორც ვნახეთ, თუკი ლექსის ანალიზისას გავითვალისწინებთ მხოლოდ პირველ ფაქტორს, ანუ ფაქტორს, რომელიც თითქოს ყველაზე უფრო სანდო უნდა იყოს, შეცდომაში შევალთ.

2. რას გვეუბნება ისტორიული კონტექსტი?

ომის დამთავრების შემდგომ, საზოგადოებრივი აზრის შესაქმნელად, ქართულ პერიოდულ გამოცემებში აქტიურად დაიწყეს ჯერ ისტორიკოსებმა და ენათმეცნიერებმა პატრიოტული პათოსით გამსჭვალული შეკვეთილი წერილების ბეჭდვა ქართული ისტორიული ტერიტორიების შესახებ. ეს შეკვეთილი წერილები გამოიწვია სტალინის მარცხმა თურქეთის იურიდიულად აღიარებული ტერიტორიების მისამართით. მას შემდეგ, რაც სტალინს არ დაუჭირა მხარი დასავლეთმა, პერიოდიკაში, ჯერ ქართულში, შემდეგ კი სომხურში, მეცნიერებმა დაიწყეს ისტორიული მიწებისთვის პრეტენზიების გამოცხადება თურქული მხარისთვის. ეს წერილები ითარგმნებოდა თურქულ და სხვა ენებზეც და შუქდებოდა უცხოურ პრესაში. მეცნიერების მიერ ატეხილ აჟიოტაჟს მოჰყვა ასეთივე პათოსით გამსჭვალული ლიტერატურული ნაწარმოებების შექმნა. მეცნიერთა წერილების (ნიკო ბეძენიშვილი, სიმონ ჯანაშია, არნოლდ ჩიქობავა, ექვთიმე თაყაიშვილი) კვალდაკვალ პრესაში გაჩნდა ემოციური მხატვრული ტექსტები, რომლებიც დაკარგულ ტერიტორიებზე წუხილს ეძღვნებოდა. სასულიერო ლიდერებიც, აჭარის ყადი რასიხ ბერიძე და პატრიარქი კალისტრატეც კი ჩაერთნენ საკითხის განხილვაში. თურმე კრემლს თანამდებობებიც დარიგებული ჰქონია. ლაშა ბაქრაძე წერს, რომ მას ერთხელ ქუჩაში მამამისმა, აკაკი ბაქრაძემ,  დაანახა ტრაპიზონის რაიკომის მდივანი – ვინმე მერკვილაძე, რომელიც ისე მოიაზრებოდა შემოერთებული ტერიტორიის რაიკომის მდივნად, რომ ტერიტორია ჯერ კიდევ თურქეთის იურისდიქციის ქვეშ იმყოფებოდა. ბუნებრივია, ამგვარმა მითქმა-მოთქმამ, აგორებულმა ჭორებმა, ყველაფერმა ერთად მოამწიფა არასწორი აზრი, თითქოს სტალინი დღედღეზე დაუბრუნებდა „საქართველოს“ იმას, რაც ეკუთვნოდა. გასაგებია, რატომაც ჩავსვი სიტყვა „საქართველო“ ბრჭყალებში. იმ პერიოდში ქვეყანა, სახელწოდებით საქართველოს, რუკაზე არ არსებობდა. იმ დროს რუკაზე იყო ერთი დიდი წითელი ლაქა, რომლის ნაწილიც იყო საქართველო, ამიტომაც, ტერიტორია საქართველოს კი არ დაუბრუნდებოდა, როგორც ეს ემოციურად აღიქვეს ქართველებმა, არამედ ტერიტორია დაემატებოდა ამ დიდ წითელ ლაქას, ანუ ქვეყანას, რომლის სახელიც იყო საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი. არასწორ მოლოდინებს წერტილი სტალინის გარდაცვალებამ დაუსვა. ნაწარმოებების ჯგუფი, რომლებიც ამ თემაზე შექმნილ ქმნილებებს აერთიანებდა, ვარლამ ჟურულის, ალიო ადამიას, ნესტორ მალაზონიასთან ლექსების მხარდამხარ და ილო მოსაშვილის პიესასთან ერთად, ახალ სიმაღლეზე აიყვანეს ირაკლი აბაშიძემ, გრიგოლ აბაშიძემ, გიორგი ლეონიძემ. სტალინის მიერ წამოწეულ საკითხზე მსჯელობა მას შემდეგ შეწყდა, რაც 1951 წლის 22 ოქტომბერს ხელი მოეწერა პროტოკოლს, რომლის მიხედვითაც თურქეთი 1952 წლის 18 თებერვლიდან ოფიციალურად ხდებოდა ნატო-ს წევრი ქვეყანა. ამას მოჰყვა სტალინის გარდაცვალებაც და სტალინის პოლიტიკური ოცნება, რომელსაც ქართული და სომხური სანუკვარი ოცნება დაერქვა, კრახით დასრულდა. ქართული საზოგადოება იმედგაცრუებული დარჩა, მოგებული დარჩა მხოლოდ ქართული ლიტერატურა, რომელიც ამ ტალღაზე შექმნილი მრავალი სხვადასხვა ხარისხის ნაწარმოებით გამდიდრდა.

ვინც ისტორიულ კონტექსტს გაეცნობა, შესაძლოა დაუშვას, რომ მუხრან მაჭავარიანის ლექსის „ჭადარს ეტყვის ჭადარი“ წაკითხვა სწორედ ამ ჭრილში უნდა მოხდეს. ეს ლექსი, შესაძლოა, საზოგადოებრივი აზრის მოსამწიფებლად არც არის შექმნილი, მაგრამ ფაქტია, რომ პოეტის სხვა ლექსებისგან განსხვავებით, ლექსის დაწერის თარიღის გათვალისწინებით და ამ ლექსის გვერდით გამოქვეყნებულ მეორე ლექსში („საბა“) გამომკრთალი ალუზიის გამო, ცხადი ხდება, რომ ისინი სწორედაც რომ არასწორად შექმნილი და აზვირთებული საზოგადოებრივი აზრის ტალღაზეა დაწერილი. და თუ ეს ასეა, მაშინ ლექსი „ჭადარს ეტყვის ჭადარი“ ე.წ. ლექსი-პარავოზი კი არაა, როგორც ამას თავად ავტორი გვიმტკიცებს, არამედ ამ ლექსში ჩანს, რომ მუხრან მაჭავარიანი, ისევე როგორც მრავალი სხვა იმ პერიოდში მოღვაწე ავტორი, მზად იყო „ეპატიებინა“ სტალინისთვის ჩადენილი არაერთი დანაშაული, თუკი ის ქართველი ხალხის სანუკვარ ოცნებას აასრულებდა და ქვეყანას დაკარგულ მიწებს დაუბრუნებდა. სამწუხაროდ, ასეც რომ მომხდარიყო, ის ფაქტი, რომ მიწებს საქართველო მხოლოდ ფორმალურად დაიბრუნებდა, არავინ უფიქრდებოდა (ან უფიქრდებოდა და ამას ხმამაღლა ვერ იტყოდა. სხვაგვარად როგორ უნდა დავიჯეროთ, რომ სიმონ ჯანაშიას, ნიკო ბერძენიშვილს, არნოლდ ჩიქობავას ან ექვთიმე თაყაიშვილს ეს ყველაფერი არ ესმოდათ).

როგორც ვნახეთ, მეორე ფაქტორის გათვალისწინებით, ანუ ისტორიული კონტექსტის შესწავლით, ლექსის ანალიზი საკმაოდ საინტერესო სურათს გვაძლევს. აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ ცალკე შესასწავლია, სომხურ და ქართულ ლიტერატურაში ისტორიული ტერიტორიების დაბრუნების მოტივზე შექმნილი ლიტერატურული ქმნილებების ჯერ გამოვლენა და შემდეგ უკვე შესწავლა. საინტერესო იქნება, პასუხი გაეცეს შეკითხვას, რამდენად გულუბრყვილოდ ჩაერთნენ მწერლები ამ ტენდენციაში. ამას უნდა დაემატოს იმავე პერიოდის აზერბაიჯანული ლიტერატურაც, ვინაიდან აზერბაიჯანსაც თავის კუთვნილ ტერიტორიას „უბრუნებდა“ სტალინი, მხოლოდ აზერბაიჯანისთვის დასაბრუნებლად განკუთვნილი ტერიტორია არა თურქული იურისდიქციის, არამედ ირანის სახელმწიფოს შემადგენლობაში იყო.

3. რას გვეუბნება ლექსი?

მესამე ფაქტორის გათვალისწინებით ლიტერატურული ქმნილების კვლევა ალბათ ყველაზე რთულია, რადგან ამ დროს, მხატვრულ-გამომსახველობითი საშუალებების გამოვლენა, ქვეტექსტებისა და სტრიქონებს შორის დაფარული აზრის ამოკითხვა, გადაკრულ სიტყვებსა და სიტყვების დენოტაციების მიღმა კონოტაციების აღმოჩენა, სიტვებით თამაშის დადგენა, ალეგორიების დეკოდირება, ალუზიების და ინტერტექსტუალური კავშირების იდენტიფიცირება ხდება, ანუ ხდება ის, რასაც ფილოლოგიური ანალიზი ჰქვია.

სანამ ფილოლოგიურ ანალიზზე გადავალთ, გავიხსენოთ ლექსი „ჭადარს ეტყვის ჭადარი“.

გორის ციხის ახლოს მდგარი

ჭადარს ეტყვის ჭადარი:

-აქ რომ ბიჭი თამაშობდა,

ნეტავ ახლა სად არი?!

-შენც ხომ გახსოვს მისი სახე

და მაყვალა თვალები…

ეჰ, მასუკან სულ აქ ვდგევართ

და არ დავიღალენით!

-გახსოვს? ნუთუ აღარ გახსოვს

მისი შავო მერცხალო?!

ნუთუ ჩვენ მას ვეღარ ვნახავთ

ვერც დღეს, ვერცა ხვალაო?

-როგორ არა… ნახავთ! ნახავთ! –

ამბობს სიო შრიალა.

-ის გეწვევათ, მე მგონია,

მაგრამ სოსოდ კი არა –

ისე როგორც ცისარტყელა

ციდან ჩამოტანილი,

და თქვენს ჩრდილში სოსოობას

მოიგონებს სტალინი.

რომც არ ვიცოდეთ მუხრან მაჭავარიანის მონაყოლიდან, როგორ უყვარდა პოეტის დედას აკაკი წერეთელი და შესაბამისად, რამდენად კარგად იცნობდა ის აკაკის შემოქმედებას, შეუძლებელია, თვალში არ მოგვხვდეს ორი სიტყვა, რომელიც საკვანძო ხდება ლექსისთვის. ეს სიტყვებია „ჭადარი“ და „ცისარტყელა“.

ჭადარი ის ხეა, რომელიც გორის ციხესთან, საკრალურ ადგილას ხარობს და ასაკის გამო ემოწმება სხვადასხვა ისტორიულ ფაქტს. აკაკის შემოქმედებაში არაერთხელ გვხვდება სწორედ ჭადარი, რომელიც ამავე ფუნქციის მატარებელია. გავიხსენოთ ისტორიულ თემატიკაზე შექმნილი ნაწარმოებები „ბაში აჩუკი“ ან „თამარ ცბიერი“. „თამარ ცბიერი“ ასე იწყება: საბურთაო მოედანი. წინ დიდი ჭადრის ხე ქვის ტახტით. იქვე მახლობლად, რიონის პირას, ოქროს ჩარდახის ცალი გვერდი მოჩანს. ხმაურობაა… გარემოს აღწერას მოსდევს უკვე გალექსილი ფორმით ბიჭების თამაშობის აღწერა. ინტერტექსტუალური კავშირი აშკარაა: აკაკისთანაც და მუხრან მაჭავარიანთანაც ჭადარი ემოწმება ბიჭების ბურთაობას, რომელიც საკრალურ ადგილას მიმდინარეობს – ერთგან ეს ქვის ტახტია და ოქროს ჩარდახი, მეორეგან კი ციხე. აკაკის ისტორიულ პოემაში მგოსანი ამბობს სიტყვებს: „თვალწინ მეხატვის მაღალი გორა, ზედ აგებული წმინდა ტაძარი და იმის გვერდით თავმომწონებით შტოებგაშლილი დიდი ჭადარი.“ ამ ჭადრის ქვეშ ოცნებობენ საქართველოს ერთიანობაზე, რომელიც ქვეყანამ თამარის, დავითის და გიორგის დროს მიაღწია. თითქოს ეს სტრიქონები ადასტურებს მუხრან მაჭავარიანის ლექსის წაკითხვას მეორე ფაქტორის გათვალისწინებით, ანუ ისტორიული კონტექსტის აქცენტირებით. მაგრამ საქმე ისაა, რომ არ უნდა დაგვავიწყდეს მეორე საკვანძო სიტყვა, „ციასარტყელა“, რომელიც ასევე აკაკის ნაწარმოებებთან ავლენს ინტერტექსტუალურ კავშირებს. პირველ რიგში ესაა, რა თქმა უნდა, ლექსი „რუსთველის სურათზე“, პოემა „თორნიკე ერისთავი“, რომელიც იწყება ცისარტყელას მიერ მოცემული ნიშნით, თითქოს ერი ისევ გაიღვიძებს, რადგან არ მომკვდარა და ასევეპოემის დასასრულში ისევ ცისარტყელას გამოსახვით. პოემის დასასრული არის სიზმარი, სიზმარში ნინო, ქეთევან, თამარი ლოცულობენ საქართველოსთვის და მათი ლოცვის შესმენის ნიშნად ცაზე ცისარტყელა გამოისახება. თითქოს, მესამე ფატორი – უშუალოდ ლექსის ანალიზი – ისევ მიუთითებს, რომ ისტორიული კონტექსტი, სტალინის მიერ საქართველოსთვის ისტორიული ტერიტორიების დაბრუნება და ამ გზით ქვეყნის გაერთოანება უნდა იყოს მუხრან მაჭავარიანის ლექსის იდეა. მაგრამ, როგორც ვხედავთ, პოემაში ცისარტყელა სიზმარში ნანახი ზმანებაა. სიტყვა „სიზმარზე“ კი წარმოუდგენელია არ გაგვახსენდეს აკაკის ლექსი „სიზმარი“, რომელიც იწყება სიტყვებით „ერთხელ მხოლოდ, ისიც ძილში“ და სრულდება სიზმრიდან გამორკვეული მგოსნის მწარე რეალობასთან შეჯახებით, რომელსაც ასევე ცისარტყელას გადმოშვება უძღვის წინ, რომლის შუქსაც თან გაჰყვნენ ლეგენდარული პერსონაჟები. რა არის მწარე რეალობა აკაკისთვის? „მე კი დავრჩი… შემეშინდა! მიმოვავლე გარს თვალები… და რა ვნახე იმათ ნაცვლად? სხვა ხალხი და სხვა ქალები! არც თამარი, არც თინათინ, აღარც ნესტან-დარეჯანი! აღარც ერთს არ ეტყობოდა ქართველობის რამ ნიშანი. გული დამწყდა, გამეღვიძა, ნაღვლიანად გამეცინა… ვთქვი: „ნეტავი არ მენახა, საუკუნოდ დამეძინა!“.

რა დაგვანახა მესამე ფაქტორის მიხედვით ლექსის ანალიზმა: ლექსი „ჭადარს ეტყვის ჭადარი“ მხოლოდ ერთი შეხედვითაა სტალინის სადიდებლად (გადამეტებული სიტყვაა) შექმნილი ნაწარმოები. ამ ლექსში იკითხება იგივე აზრი, რაც მუხრან მაჭავარიანის მთელ პოეზიას ლაიტმოტივად გასდევს: ესაა ტკბილ სიზმრებს აყოლილი ქართველი ერის გამოფხიზლების მცდელობა, რათა მათ დაინახონ მწარე რეალობა. სამწუხაროდ, მწარე რეალობის პირდაპირ თქმა გამორიცხული იყო სტალინის არა მარტო სტალინის ეპოქაში, არამედ სსრკ არსებობის ბოლო დღემდე. პოეტი ირჩევს სხვადასხვა პოეტური ხერხებს და ხან ბიოგრაფიულ მოგონებებში გაფანტული სხვადასხვა მინიშნებით ცდილობს, სათქმელი გასაგები გახდეს მკითხველისთვის.

ერთიან ეროვნულ გამოცდებზე ქართული ენისა და ლიტერატურის ტესტის ის ტიპი, რომელსაც კარგად იცნობენ აბიტურიენტები, სტუდენტები და მასწავლებლები,  2011 წლიდან დამტკიცდა და უკვე 8 წელია წარმატებით მუშაობს, კარგად აპრობირებულია, აბიტურიენტს ცოდნის რეალიზების მაქსიმალურ შესაძლებლობას აძლევს და ამ სფეროთი დაინტერესებულნი მას უკვე შეჩვეულნი არიან. ტესტის 4 დავალება (ტექსტის რედაქტირება, არგუმენტირებული ესე, მხატვრული ტექსტის გააზრება და ტექსტის საანალიზო თხზულება) წლევანდელ ეროვნულ გამოცდებზე სამი დავალებით ჩანაცვლდა, მხატვრული ტექსტის გააზრებასთან დაკავშირებული დახურული ტესტი, რომელიც 15 კითხვისგან შედგებოდა, საგამოცდო ცენტრმა ამოიღო, რამაც აბიტურიენტთა უკმაყოფილება გამოიწვია ორი მიზეზის გამო: 1. აბიტურიენტები თვლიდნენ, რომ ეს კითხვები მათ ტექსტის კარგად გააზრებასა და თხზულების წერაში ეხმარებოდა; 2. კითხვარი შედარებით მარტივად დასაძლევი იყო და ქულების მოპოვების, ბარიერის იოლად გადალახვის შესაძლებლობას იძლეოდა.

საგამოცდო ცენტრის პოზიცია კი ამგვარი იყო: ეს კითხვები და მათი სავარაუდო პასუხები თხზულების წერის დროს შაბლონურ აზროვნებას უწყობდა ხელს, ტესტში მოცემული ფრაზებისა და კონცეპტების მექანიკურად გამოყენების პრეცენდენტებს ქმნიდა, ხელს უშლიდა აპლიკანტს ტექსტის დამოუკიდებლად და ორიგინალურად გააზრებაში, აიძულებდა მას, რომ მიჰყოლოდა კითხვარის სავარაუდო პასუხებს.

ცნობილია, რომ ტესტში აბიტურიენტს ეძლევა ორი სანალიზო ტექსტი, ერთი ქართული ენისა და ლიტერატურის სასკოლო პროგრამიდან, ხოლო მეორე – უცნობი ტექსტი ქართული ლიტერატურის კლასიკოსების ნაწარმოებებიდან. დაცულია ის პრინციპიც, რომ ორ საანალიზო ტექსტს შორის ერთი პოეტურია და მეორე – პროზაული.

აბიტურიენტთა უმრავლესობას ურჩევნია, რომ სკოლაში ნასწავლ, უკვე კარგად გააზრებულ, ხშირად რეპეტიტორთან არაერთხელ დამუშავებულ ტექსტს მოკიდოს ხელი, რათა მისი რომელიმე კომპონენტის არაადეკვატური გაგების საფრთხე თავიდან აიცილოს.

მაშ, ვინ ირჩევს საანალიზოდ უცხო ტექსტს? ჩემი დაკვირვებით, ამგვარ არჩევანს აკეთებს აბიტურიენტთა ორი კატეგორია – მაღალი ინტელექტის, საუკეთესო უნარებისა და კარგი ზოგადი განათლების მქონე, ნაკითხი აპლიკანტები, რომელთათვისაც ტექსტის გაგება-გააზრება-ანალიზის მეთოდები მარტივი დასაძლევია, გააჩნიათ ემოციური და შემოქმედებითი აღმქმელობა ნებისმიერ ახალ ტექსტთან მიმართებაში და შეუძლიათ საკუთარ თავს მისცენ ფუფუნება, რომ თხზულება დაწერონ იმ ტექსტზე, რომელიც იდეურ-მხატვრულად უფრო მოეწონებათ, მათ  ემოციურ ინტელექტს მეტ იმპულსებს აღუძრავს. როგორც წესი, ასეთი აბიტურიენტები საუკეთესო შედეგებს აღწევენ და მათთვის უცხოა შიში უცნობი ტექსტისადმი. ხოლო მეორე კატეგორიას მიეკუთვნებიან დაბალი უნარებისა და სუსტი მომზადების აბიტურიენტები, რომელთათვისაც სასკოლო პროგრამული და უცხო ტექსტი ერთნაირად რთული და დაუძლეველია, რეალურად ორივე უცნობია და ირჩევენ იმას, რომელიც გამოცდაზე უფრო იოლად აღიქვეს. მათთვის ხშირად მნიშვნელობა აქვს, რომელ ტექსტს აირჩევენ, პოეტურს თუ პროზაულს, რადგან ზოგს ლექსის განხილვის წერა ეძნელება, ზოგი კი პროზაული ტექსტიდან ბევრ რამეს ვერ იგებს და ლექსზე წერას არჩევს.

ქართულის მასწავლებლები კარგად ვიცნობთ ერთიანი ეროვნული გამოცდების ტესტებს, ვინაიდან სისტემატურად გვიწევს მათზე მუშაობა არა მხოლოდ სკოლაში, არამედ, როგორც რეპეტიტორებს, ან როგორც გამოცდების ცენტრის გამსწორებლებს. ცენტრის სპეციალისტები უცხო ტექსტებიდან ძირითადად არჩევენ XX-XXI საუკუნეების ავტორებს, თანამედროვე მწერლობას, უფრო ხშირად – მოდერნისტებსა და პოსტმოდერნისტებს.

სტატიაზე მუშაობის დროს კიდევ ერთხელ გადავავლე თვალი 2012 წლიდან ეროვნული გამოცდების ტესტებისთვის შერჩეულ ავტორებს და აი, ისინიც:

ძველი ქართული მწერლობიდან: სულხან-საბა ორბელიანი და დავით გურამიშვილი;

რეალიზმის ეპოქიდან: აკაკი წერეთელი და დავით კლდიაშვილი;

მოდერნიზმის ეპოქიდან: გიორგი ლეონიძე, ლადო ასათიანი, ტიციან ტაბიძე, ლეო ქიაჩელი, მიხეილ ჯავახიშვილი;

პოსტმოდერნიზმის ეპოქიდან: რევაზ ინანიშვილი, ჭაბუა ამირეჯიბი, ნოდარ დუმბაძე, მურმან ლებანიძე, გურამ გეგეშიძე, გურამ დოჩანაშვილი, ჯემალ ქარჩხაძე, ოთარ ჭილაძე, გივი გეგეჭკორი, ნუგზარ შატაიძე, გოდერძი ჩოხელი, კოტე ჯანდიერი, დავით წერედიანი, გურამ ოდიშარია, აკა მორჩილაძე.

ამ მოცემულობის მარტივ ანალიზს თუ გავაკეთებთ, მივხვდებით, რომ მეტი წილი პოსტმოდერნისტებზე მოდის და ეს სწორი არჩევანია, რადგან პოსტმოდერნიზმი უახლესი ეპოქის მწერლობაა, მისი ენა აბიტურიენტს უკეთ უნდა ესმოდეს, ყველაზე ნაკლები დოზით სწორედ ამ ეპოქის მწერლობა ისწავლება სკოლაში (თუ არ ჩავთვლით, ძალზე პოპულარულ რევაზ ინანიშვილსა და ნოდარ დუმბაძეს). ამიტომაც მასწავლებლებისა და აბიტურიენტებისთვის სარეკომენდაციოდ ვიტყოდი:

1. ამ ავტორების შემოქმედება უფრო ინტენსიურად უნდა წავაკითხოთ ჩვენს ბავშვებს;
2. უსათუოდ დეტალურად უნდა გავაცნოთ მოსწავლეებს მოდერნიზმისა და პოსტმოდერნიზმის ეპოქალური კონტექსტები და ნაწარმოებების ქვეტექსტები;
3. ამ მიმართულების მხატვრული ტექსტების ენა (ხშირად კოდირებული და დაშიფრული) ესოდენ უცხო და გაუგებარი არ უნდა იყოს თანამედროვე მოსწავლისთვის, თორემ შედეგად ვიღებთ იმას, რომ ძველი ქართული მწერლობის საუკუნეებით დაშორებული ენა უფრო ესმით ჩვენს აბიტურიენტებს, ვიდრე უახლოესი წარსულის ავტორთა შემოქმედება.

უახლესი მწერლობის ტექსტებთან გაუცხოებაზე მართლაც ბევრი გვაქვს მასწავლებლებს სალაპარაკო და სამუშაო. მოვიყვანოთ  ორი ყველაზე ცხადი და საყოველთაოდ გახმაურებული მაგალითი ერთიანი ეროვნული გამოცდების ტესტებიდან: 2013 წლის ეროვნული გამოცდების მეოთხე სესიაზე (ე.წ. IV ვარიანტი) უცხო ტექსტებიდან ტესტში შედიოდა ნაწყვეტი რევაზ ინანიშვილის მოთხრობიდან „ლარა“, ხოლო წლევანდელი ეროვნული გამოცდის II ვარიანტის ტესტში შეტანილი იყო გოდერძი ჩოხელის მოთხრობა „ანაბარი“. 2013 წლის სტატისტიკა რამდენადაც მახსოვს, იმ აბიტურიენტთა შორის, ვინც საანალიზოდ აირჩია რევაზ ინანიშვილის მოთხრობა, 57%-მა მოთხრობის სათქმელი საერთოდ ვერ გაიგო და ეს შოკისმომგვრელი იყო გამსწორებლებისთვის. ბევრი უხერხულობა წარმოშვა აბიტურიენტთა ამგვარმა გაუთვითცნობიერებლობამ. აბიტურიენტები წერდნენ, რომ სტალინური რეპრესიების მსხვერპლი კაცი, რომელმაც საკუთარი მზრუნველი ქალიშვილი და შვილიშვილი დანაშაულებრივ რეჟიმთან, საკუთარ მოსისხლე მტერთან დაასმინა, გმირი იყო და რომ ამგვარი მოქმედებაა სწორედ სახელმწიფოებრივი აზროვნება. აბიტურიენტებს რომ ელემენტარული წარმოდგენა ჰქონოდათ სტალინური ეპოქის რეალობაზე, ჰომოსოვიეტიკუსად აღზრდილი, მენტალურად დასახიჩრებული პიროვნების მდგომარეობაზე, რასაკვირველია, ამგვარ გაუგებრობას არ მივიღებდით. და ეს ყველაფერი ხდება მიუხედავად იმისა, რომ სასკოლო პროგრამებში შედის და ისწავლება ყველასთვის განსაკუთრებით საყვარელი ავტორის, მინიატურული პროზის ჯადოქრის, რევაზ ინანიშვილის მოთხრობები: „პატარა ბიჭი გოლგოთაზე“, „დამრიგებელი“, „ჩიტების გამომზამთრებელი“, რომელთა შესწავლის დროს მასწავლებლის უთუო ვალდებულებად უნდა ჩავთვალოთ, რომ ნათლად და გასაგებად გააცნოს მოსწავლეებს ამ ეპოქის პოლიტიკური კონიუნქტურა და მისი ასახვა მხატვრულ ტექსტებში, ცალკეული ავტორების მიმართება რეჟიმისადმი (უპირველესად ვგულისხმობ რევაზ ინანიშვილს, როგორც სტალინური რეპრესიების მსხვერპლი ოჯახის წარმომადგენელს).

რაც შეეხება წლევანდელ ქეისს: გოდერძი ჩოხელის „ანაბარი“ როგორც კი ვნახე ტესტში, გამიჩნდა მოლოდინი, რომ აბიტურიენტებს ამ ტექსტის გაგება გაუჭირდებოდათ. მომწერა ოქროს მედალოსანი აბიტურიენტის დედამ, რომ მისმა შვილმა მოთხრობის გმირი ბასილა ყოველმხრივ უარყოფით პერსონაჟად დაახასიათა და მკითხა მოსალოდნელი შეფასების შესახებ. აბიტურიენტს, რომელსაც დანარჩენ ორ დავალებაში მაქსიმალური ქულები ჰქონდა მიღებული,  თხზულება გამსწორებლებმა გაუნულეს და არც გაემტყუნებოდათ, ვინაიდან შეფასების პრიველი კრიტერიუმი „მოცემული ტექსტის ადეკვატური გაგება და გააზრება“ 5 პუნქტისგან შედგება და მე-5 პუნქტი გამსწორებელს ეუბნება, რომ თუ „ტექსტი მთლიანად არაადეკვატურადაა გაგებული“, „ნაწერი აღარ სწორდება“. გამსწორებელმა, ნახა რა, რომ აბიტურიენტი მთლიანად აცდა ავტორის მიზანდასახულობას, დამშვიდებული სინდისით გაანულა ნაშრომი. აბიტურიენტს აპელაცია ვურჩიეთ ბევრი ფაქტორის გათვალისწინებით და აპელაციის შედეგი იყო გამაოგნებელი: სააპელაციო კომისიამ განულებული თხზულება 20 ქულით შეაფასა. რასაკვირველია, აბიტურიენტის სიხარულს საზღვარი არ ჰქონდა, მან 100%-იანი დაფინანსებაც დამსახურებულად მიიღო და სასურველ უნივერსიტეტშიც ჩაირიცხა.

როგორ ავიცილოთ თავიდან მსგავსი უხერხულობანი? ვინ აგებს პასუხს შეფასების სიზუსტეზე? ვინ ტყუის ამ შემთხვევაში? ტესტის შემდგენლები არავალიდური ტესტის შედგენისთვის? გამსწორებელი? აპლიკანტი? საქართველოს განათლების სისტემა? კონკრეტული მასწავლებლები? თუ სულაც ამოუცნობი მფრინავი ობიექტები? თუ არავინაც არ ტყუის და ეს ისაა, რაც უნდა იყოს?

ჩემი პასუხი ასეთია: რასაკვირველია, აბსურდია ვინმეს დადანაშაულება. საჭიროა პრობლემის გენეზისის მიგნება, მისი კვლევა და ინტერვენციები საიმისოდ, რომ დაიძლიოს მსგავსი გაუგებრობები. სამართლიანია მშობელთა და აბიტურიენტთა პროტესტი, რომ თუკი ვითხოვთ ტექსტების თავისუფალ ინტერპრეტაციებს, დაე, ყველას მიეცეს საშუალება, რომ გაიგოს ტექსტის ყველა კომპონენტი ისე, როგორც სურს, თუნდაც ეს აცდენილი იყოს ავტორის იდეებს და მსოფლხედვას. კი, ბატონო, მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ ტექსტების გაგება-გააზრებაში შეზღუდვებს არ ვაწესებთ, მიუხედავად იმისა, რომ მხატვრული ტექსტი ხელოვნების ნიმუშია, უნიკალური და ორიგინალური ფენომენია ყოველთვის, არსებობს მეცნიერება, რომელსაც ლიტერატურათმცოდნეობა ეწოდება და ტექსტებზე დაკვირვებების სივრცეები ფართოც არის და გარკვეულწილად შემოზღუდულიც. მკითხველმა (აბიტურიენტმა) უნდა შეძლოს ავტორის ესთეტიკის, დრო-სივრცული კონტექსტების თავისებურებების გააზრება. გოდერძი ჩოხელი თვითმყოფადი, გამორჩეული და განსხვავებული ავტორია. ის, ვაჟას, ყაზბეგის, კლდიაშვილის მსგავსად, ირჩევს ერთ ვიწრო ლოკალურ მოცემულობას და აცოცხლებს იმ გარემოსთვის ბუნებრივ გმირებს. გუდამაყარი! – ეს გოდერძის მიკროკოსმოსია, თავისებური, ექსცენტრული, ექსტრავაგანტური, გამომწვევი, განსხვავებული ემოციისა და აღმქმელობის ადამიანების სამყარო, მისი წაკითხვა აბიტურიენტმა უნდა შეძლოს ისე, რომ არ აცდეს ავტორის იდეას, ოცდამეერთე საუკუნის შვილმა უნდა შეძლოს მეოცე საუკუნის, საბჭოთა ეპოქის ადამიანის ტემპერამენტის, მსოფლგაგების, ურთიერთობების ადეკვატურად ამოცნობა. როგორც კომაროვის სკოლის ქართულის მასწავლებელმა, ქალბატონმა ლია გოგოხიამ დაწერა სოციალურ ქსელში, თუნდაც მოთხრობის სათაური უნდა ყოფილიყო მინიშნება, კოდი აბიტურიენტისთვის, რომ ბასილას სახით ქალთმოძულე, უხიაგი და უგვანი ადამიანი კი არ დახატა გულწრფელმა მწერალმა გოდერძი ჩოხელმა, არამედ წესიერი, ზნეობის სადარაჯოზე მდგომი, სხვისგან მობარებულის შემნახავი, არა საკუთარ კეთილდღეობას დახარბებული, სანდო და უანგარო, ბაჯაღლო პატიოსნების კაცი, შეიძლება ცოტა ჯიუტი, გაკერპებული და უხეში მთიელი.

გოდერძი ჩოხელი განსაკუთრებული მოვლენაა ქართულ მწერლობაში. ჩვენ რომ სკოლაში მის მოთხრობებს, მის სამწერლო ენას, სტილს, ესთეტიკას, მსოფლაღქმას სათანადოდ ვასწავლიდეთ, ეროვნულ გამოცდებზე ამგვარ სურათს არ მივიღებდით. ასევე ტესტის შემდგენლებსაც უნდა მივმართოთ ალბათ, რომ მოერიდონ ამგვარი განსაკუთრებული სპეციფიკის ტექსტების შეტანას საგამოცდო ტესტში, რათა ნაშრომების შეფასებისას ამგვარ კურიოზებს არ გადავაწყდეთ. ორაზროვანი, დამაბნეველი, რთულად ამოსაცნობი ტექსტების შერჩევა საანალიზოდ, თანაც იმ ვითარებაში, როცა ვიცით, რა პრობლემებიც აქვს ჩვენს განათლების სისტემას, თუნდაც მასწავლებელთა კვალიფიკაციის და ადეკვატურობის სეგმენტში, არ მგონია, რომ იყოს გამართლებული. ასევე მახსენდება 2016 წლის ერთიანი ეროვნული გამოცდების III ვარიანტის ტესტში შეტანილი ჩემი უსაყვარლესი პოეტის, გენიალური დავით წერედიანის ლექსი „ზახილი“, რომელიც ლექსიკური სტრუქტურით, ესთეტიკით, ქვეტექსტებით ურთულესი გასაგები იყო აბიტურიენტებისთვის. სამწუხაროდ, ჩვენ ვცხოვრობთ რეალობაში, როცა მასწავლებლის სასერთიფიკაციო გამოცდებზე გასულ აპლიკანტებთან ვაწყდებით ტექსტების არაადეკვატური, სრულიად გაუკუღმართებული გაგების შემთხვევებს არცთუ იშვიათად.

აბიტურიენტებს კი მართებთ მეტი ტექსტების წაკითხვა, მეტი სიახლოვე ჩვენი მწერლობის კლასიკოსებთან, რათა თავიდან აიცილონ მსგავსი გაუგებრობები.

ალბათ მეტი კლასგარეშე აქტივობაც უნდა ტარდებოდეს სკოლებში ტექსტების გაგებისა და ანალიზის უნარების განსავითარებლად: სამეცნიერო კონფერენციები, ლიტერატურული კონკურსები და დისკუსიები, ლიტერატურული კვირეულები მიმდინარეობების, ცალკეული კლასიკოსი ავტორების, ლიტერატურული ჟანრებისა და კონცეპტების უკეთ გასაცნობად. უნდა დავძლიოთ პრობლემა, რომლის თაობაზეც არაერთხელ დაგვიჩივლია: ჩვენი ქვეყნის უახლოესი წარსულის, გასული საუკუნის, ავადსახსენებელი საბჭოთა ეპოქის ამსახველ მხატვრულ ტექსტებთან გაუცხოება…

პროტესტის გარეშე პროგრესი წარმოუდგენელია. უძველესი საუკუნეებიდან დღემდე განვითარებისა და გათავისუფლებისკენ გადადგმული თითქმის ყველა ნაბიჯი წინააღმდეგობის გამოვლენასთან და ალტერნატიული გზის მოთხოვნასთან არის დაკავშირებული. პროტესტი თავის მნიშვნელობას დემოკრატიულ საზოგადოებაშიც ინარჩუნებს და ადამიანთა ინტერესების გამოხატვის, ხელისუფლებასა და ხალხს შორის კომუნიკაციის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საშუალებად რჩება.

საქართველო მუდმივი პროტესტის პირობებში ცხოვრობს. საპროტესტო ტალღები განსაკუთრებით გაზაფხულსა და შემოდგომაზე აქტიურდება ხოლმე. ჩემი მშობლების თაობის წარმომადგენლები ხშირად ამბობენ, რომ ოცდაათი წელია ქუჩაში დგანან და უკეთეს ქვეყანში ცხოვრებას ითხოვენ, მაგრამ უშედეგოდ. უზარმაზარი ტრადიციის მიუხედავად, ჩვენი საპროტესტო კულტურა მაინც ძალიან ერთფეროვანია. საქართველოში პროტესტს ორიგინალური და დასამახსოვრებელი მეთოდებით იშვიათად გამოხატავენ.

პროტესტის ყველაზე შთამბეჭდავი და დასამახსოვრებელი რამდენიმე შემთხვევა გავიხსენოთ. დავიწყოთ ქართული მაგალითების გახსენებით. სკოლის პერიოდში ჩემმა ქართულის მასწავლებელმა, ძვირფასმა მაკა ბრეგვაძემ ნუგზარ წერეთლის წიგნი წამაკითხა. ნაშრომი 26 წლის ასაკში გარდაცვლილი გენიოსის, გურამ რჩეულიშვილის ცხოვრებას ეძღვნება. დღემდე ჟრუანტელი მივლის, როდესაც გამორჩეული ქართველი მწერლის მოღვაწეობიდან ერთ შესანიშნავ ეპიზოდს ვიხსენებ. ნადირობაზე მიმავალმა, მეგობრების მოლოდინში დღევანდელ თავისუფლების მოედანზე შეფერხებულმა გურამმა თოფი დამიზნებით ესროლა ქალაქის ცენტრში წამოჭიმულ ლენინის ძეგლს. ტყვია ბელადს პირდაპირ თავში მოხვდა. 1950-იან წლებში საბჭოთა სახელმწიფო თავისი ძლიერების ზენიტში იყო. მის წინააღმდეგ მოქმედებას ვერავინ ბედავდა. ბევრის აზრით, ნებისმიერ ანტისაბჭოთა საქმიანობას აზრი ჰქონდა უკვე დაკარგული. ყველა საყოველთაო შიშში ცხოვრობდა და ელემენტარული გამბედაობის გამოჩენაც კი უჭირდათ. გურამ რჩეულიშვილის მოქმედება განწირული ადამიანის პროტესტი გახლდათ. მან იცოდა, რომ ვერაფერს შეცვლიდა, ვერაფერს გამოასწორებდა, მაგრამ მაინც სურდა, რომ პარტიულ მოხელეებს რიგითი მოქალაქეების ბრაზი და სიფხიზლე სიმბოლურად მაინც ეგრძნოთ. გურამ რჩეულიშვილმა თავისი სრულიად არანორმალური და გიჟური მოქმედებით დადუმებული და უფლებებშეკვეცილი ხალხის სურვილი, ოცნება ფიგურალურად გამოხატა.

ანტისაბჭოთა დისიდენტობის ისტორია პროტესტის ისეთ ფორმებსაც კი იცნობს, რომლებშიც ადამიანები მხოლოდ ირიბად მონაწილეობდნენ. მაგალითად, საქართველოს ეროვნული მოძრაობის წევრებისგან ერთი უცნაური ამბავი მსმენია. თურმე, ისინი პროკლამაციებს მაღვიძარებისა და ხაფანგების საშუალებით ავრცელებდნენ. ახალგაზრდა ოპოზიციონერები გვიან ღამით ცენტრალურ გამზირებზე მდებარე შენობების სახურავებს სტუმრობდნენ და იქ უცნაურ აპარატურას ამონტაჟებდნენ. ხაფანგზე პროკლამაციები იყო დალაგებული, მაღვიძარა ხაფანგის კავს ძაფით უკავშირდებოდა. საათის დარეკვის დროს კი სათაგური პროკლამაციების დასტას ჰაერში სტყორცნიდა ხოლმე. ბუნებრივია, უშიშროების სამსახურებს უჭირდათ დამნაშავეების დანაშაულის ადგილზე დაკავება.

ხანდახან ადამიანები საკუთარ სიცოცხლესაც კი სწირავენ, რათა თავიანთი ღირებულებებისთვის ბრძოლა განაახლონ და მათთვის პრობლემური საკითხი ხელახლა დააბრუნონ საზოგადოების დღის წესრიგში. ფემინიზმის პირველი ტალღის მკვლევრებს კარგად ახსოვთ ემილი დევისონის სახელი. მეოცე საუკუნის დასაწყისში დიდი ბრიტანეთის პოლიტიკური ელიტა ყველაფერს აკეთებდა, რათა ქალთა და მუშათა უფლებებისთვის მებრძოლი ჯგუფების ხმა ჩაეხშო. გავლენიანი ლიდერები არაფრად აგდებდნენ ათასობით მათი თანამოქალაქის ბრძოლას არჩევნებში მონაწილეობის უფლების მოპოვებისათვის. შესაბამისად, ყურადღების მიღმა დარჩენილი ადამიანები თავიანთი პროტესტის გამოხატვას ყველაზე არაორდინალური მეთოდებით ცდილობდნენ. 1913 წელს ემილი დევისონმა გადაწყვიტა, რომ ეპსონის ცნობილ დოღს დასწრებოდა, მოედანზე შეჭრილიყო და სუფრაჟისტული შეძახილებით მეფე ჯორჯ მეხუთის ცხენი შეეჩერებინა. საუბედუროდ, მეფის ცხენი დოღზე შეჭრილ ქალს დაეტაკა, ქალთა უფლებებისთვის მებრძოლი აქტივისტი კი სასიკვდილოდ დაშავდა.

ზოგიერთი პროტესტს ყოველგვარი ტრაგიზმისა და უბედურებების გარეშე გამოხატავს. პირიქით, ბევრისთვის წინააღმდეგობის მოძრაობა ზეიმად იქცევა ხოლმე. რამდენიმე წლის წინ ათასობით კანადელი ახალგაზრდა ნახევრად გაშიშვლდა, სხეული შეიღება და მთავარი ქალაქების ქუჩებში გამოვიდა. ამგვარად სტუდენტებმა განათლების დაფინანსების შემცირება გააპროტესტეს.

არის შემთხვევები, როდესაც საკუთარი პოზიციის გამოხატვის მიზნით განსხვავებულად იცვამენ. ავსტრალიაში ერთი ულტრანაციონალისტური პარტია მოქმედებს, რომელიც განსაკუთრებით მუსლიმებს ებრძვის და მათი ტრადიციებისა თუ წეს-ჩვეულებების კრიტიკით ცდილობს სახელის მოხვეჭას. 2017 წელს პარტიის ერთ-ერთი ლიდერი, პაულინ ჰენსონი სენატის სხდომაზე ბურკაში გამოწყობილი გამოცხადდა და შემდეგ კი დაწვრილებით აუხსნა მთელ ქვეყანას, თუ რამდენად დამამცირებელია აღნიშნული თავსაბურავის ტარება ქალებისათვის.

რამდენიმე დღის წინაც მოხდა ერთი საინტერესო შემთხვევა. სამხრეთ კორეაში ოპოზიციონერები იუსტიციის მინისტრს დაუპირისპირდნენ და საყოველთაო ყურადღების მისაპყრობად საჯარო მიტინგი დანიშნეს. მიტინგზე მისულ ხალხს მოედნის ცენტრში აღმართული სცენა დახვდათ, რომელზეც ორი-სამი სავარძელი იყო შემოდგმული. სავარძლები პოლიტიკოსებმა დაიკავეს, სცენაზე პარიკმახერები ავიდნენ და იქ მსხდომთ თავები გადაპარსეს.

როგორც ხედავთ, პოლიტიკასა და თეატრს ძალიან ბევრი რამ აქვთ საერთო, ორივე შემთხვევაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა საშემსრულებლო ოსტატობასა და დრამატურგიას ენიჭება. ნიჭის დეფიციტი კი საშინლად მოსაწყენ ელფერს ანიჭებს მთელ პროცესს.