დავით წერედიანი არ ყოფილა მასების პოეტი, ფართო ცნობადობის, პოპულარული სახე… გარდა იმისა, რომ თავად იყო მოკრძალებული, თავმდაბალი, ასკეტური ბუნებისა, ამბიციებს მოკლებული, მისი შემოქმედებაც იმდენად მაღალი, ღრმა, ფილოსოფიური, ლექსიკურად მდიდარი და დამაფიქრებელია, რომ მისით ტკბობა ყველას არ ძალუძს, რუსთველს თუ დავესესხებით, „კვლა აქაცა ეამების, ვინცა ისმენს კაცი ვარგი“… ანუ გემოვნებიანი, გამოცდილი მკითხველი აუცილებელია, რომ ამგვარ პოეტურ სიტყვას ჩაწვდეს.
ასეთი პოეტი არა მხოლოდ სიტყვის ჯადოქარი, არამედ სახელოვნებო რეფლექსიების გამზიარებელია, ის გვიხსნის შემოქმედების არსსა და ბუნებას, ხელოვნების სიღრმეებში გვახედებს თავისი ყოვლისმხილველი მზერით. მისი ყოველი ფრაზა ერთგვარი კოდია, დატვირთული ქვეტექსტებით. ზემოხსენებულ გადაცემაში ჟურნალისტმა მარიამ ჯანელიძემ პოეტთან უკანასკნელ ხანს ჩაწერილი ინტერვიუც შემოგვთავაზა. ის აქაც ისევე სიტყვაძუნწია, როგორიც ყოველთვის იყო, თუმცა რამდენიმე ფრაზა, რომელთაც ის იმეტებს, რომ ხელოვნების ჯადოსნურ ლაბირინთებში შეგვახედოს, ნამდვილი მასტერკლასია ლიტერატურის მოყვარულთათვის. მაგალითად, აი, რას ამბობს ის პროზისა და პოეზიის შესადარებლად: „პროზაიკოსი და პოეტი ერთი რამით განირჩევა – პოეტთან სიტყვა ეძებს აზრს, პროზაიკოსთან აზრი ეძებს სიტყვას“… ამ ფრაზით რამდენი რამეც არის ნათქვამი, მიხვდებიან მწერლობის მოყვარულნი… მთელი ტრაქტატის გაშლა შეიძლება მისი ქვეტექსტიდან…
ჟურნალისტი მას ეკითხება პოეტის სიკვდილამდე რამდენიმე დღით ადრე გამოცემულ ნათარგმნ კრებულზე, ფედერიკო გარისა ლორკას „ბოშურ რომანსეროზე“ და წერედიანის დაკვირვება იმდენ საფიქრალს აღძრავს: „ლორკა მიიჩნევდა, რომ შთაგონება – ეს აუცილებელი რამ არის, მაგრამ ლექსი შთაგონების დროს არ იწერება… შთაგონება… თითქოს მოგზაურობაში იყავი, საიდანაც შთაბეჭდილებები გამოგყვა, შთაბეჭდილებების ნაფლეთები, უფრო სწორად… ხმებად, სურათებად, ათასგვარად… და როდესაც ლექსს წერ, შთაგონება ხელის შემშლელიც კი არის, როდესაც თითოეულ სიტყვას კვნეტ, გემოს უსინჯავ, ფერს უსინჯავ, ერთმანეთს როგორ მიადგება, ამ დროს შემოქმედებითი პროცესი მიაჩნია, რომ არავითარ კავშირში არ არის, მაგრამ, რა თქმა უნდა ყველა თავისებურად წერს, თავისებურად ამბობს“…
მისმა სიტყვებმა მიგვიყვანეს სწორედ მისი შემოქმედების საიდუმლომდე… იმ პოეტთა შორის, რომლებიც „თავისებურად წერენ, თავისებურად ამბობენ“, წერედიანი ერთ-ერთი გამორჩეულია…
მისმა სიკვდილმა შეძრა ლიტერატურის მოყვარულთა საზოგადოება და სოციალურ ქსელშიც ხშირად აზიარებდნენ მის ორ შედევრს, „პირმზითსა“ და „კვირიკეს“.
მთავარი სიდიადე ამგვარი ორიგინალური ხელწერის პოეტისა მის განუმეორებელ პოეტურ ხმასა და მუსიკაში ცნაურდება უპირველესად. საკმარისია ერთ ფრაზას გაუსინჯო გემო და… უკვე ხვდები, ვისთან გაქვს საქმე… ორივე ლექსში ლირიკული განწყობა რაღაცნაირად ღრმა, გამაკეთილშობილებელი, სულის შემამსუბუქებელი სევდით არის გაჯერებული. ორივე ლექსში გადმოცემულია ტრაგიკული ლირიკული გმირების მხატვრული სახეები. პირმზითი მრავალშრიანი მხატვრული სახეა. ის შესაძლოა იყოს ქართული მითოსის პირიმზე, რომელიც პირმშვენიერ ქალსაც განასხიერებს, პარაზიტ მცენარესაც კელაპტარასებრთა ოჯახიდან, რომელიც წვერში იკეთებს ერთ დიდ, წითელ ყვავილს და ყოველთვის მზისკენაა მიქცეული, მას ხშირად ახსენებს ვაჟა-ფშაველა თავის პოემებსა და ლექსებში. გავიხსენოთ მისი შედევრი „ღამე მთაში“:
„ბუნება მბრძანებელია, იგივ მონაა თავისა,
ზოგჯერ სიკეთეს იხვეჭავს, ზოგჯერ მქნელია ავისა;
ერთფერად მტვირთველი არის საქმის თეთრის და შავისა;
საცა პირიმზეს ახარებს, იქვე მთხრელია ზვავისა…
მაინც-კი ლამაზი არის, მაინც სიტურფით ჰყვავისა!“..
ამ ლექსში პირიმზე ბუნების კეთილი სულის, კეთილი გენიის სახე-სიმბოლოა, სადაც მას ბოროტი სტიქია, ზვავი, უპირისპირდება.
ასევე არ უნდა დავივიწყოთ პირიმზე, როგორც ქართველ მთიელთა წარმართული ღვთაება, ტყის მფარველი სული, მაცდურიც და დამატკბობელიც. პირმზითიც პირიმზის ფონეტიკური ვარიაცია უნდა იყოს, რადგან ის განიმარტება, როგორც მზვარე ანუ მზიანი, უჩრდილო ადგილი, მზე და მზიანი რამ კი ყოველთვის ამაღლებულის ესთეტიკური იდეალის ალეგორიული სახე-სიმბოლოა, განასახიერებს ღვთაებრივ ძალას ან სილამაზისა და ესთეტიზმის იდეალს.
წერედიანის „პირმზითს“ ორი მთავარი ლირიკული გმირი ჰყავს: სიკვდილის მომლოდინე, დაისის სევდით შთაგონებული პოეტის ალტერ ეგო და ჩრდილებდასხმული პირმზითი, რომელიც ერთგვარი ოქსიმორონის ხერხით შექმნილი ხატია, რადგან პირმზითი, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, უჩრდილოს და მზიანს ნიშნავს… სიკვდილის მოლოდინში მყოფი მთავარი ლირიკული გმირის „უშტარი თვალი“ ბინდის მოლოდინშია, უკვე სულის პეპლის მოახლოებას გრძნობს, სიზმარეთის ფანტასმაგორიულ სამყაროში გადადის, შავი წყლის გადიდება ეზმანება (შავი წყალი, შავი მდინარე აქ, სავარაუდოდ, ლეთეს, ქვესკნელის, სულეთის დავიწყების მდინარის ალეგორიაა), ხოლო კამეჩის „ნუჟრიანი, უჟამ-უთენარი ბღავილიც“ შემაძრწუნებლის, თავზარდამცემის, სამყაროს აღსასრულის, აპოკალიფსის საბედისწერო მაცნეა… სასიკვდილოდ მომზადებულ ლირიკულ გმირს სურს, რომ სიკვდილის ანგელოზს ერთი სიკვდილით გამოუბრას ყოველი ამქვეყნიური შეუსრულებელი ვალი და მისია, სიკვდილს ჩააბაროს „ეს იალმწვანე, თვალთა ჟინი და ლიბრი“, მასვე გადასცეს თავისი მდინარე (ცხოვრების ალეგორიული სახე), ქვის და გორმახის ყანა, უშბის ჩარდახის თეთრი ღრუბლები… სიკვდილის ესთეტიკა აქ უმაღლეს რეგისტრშია წარმოდგენილი. თითქოს სიკვდილის პირას გმირის თვალწინ კინოკადრებივით ტრიალებს ცხოვრების გზებზე განვლილ-განცდილი, ბავშვის ღიმილიც, რომელმაც „მთვარე წასტაცა უნასს“, მისი სულის გამონათებაა… წარმოუდგენლად ჯადოქრული სახეა ბავშვის ღიმილი, რომელმაც „მთვარე წასტაცა უნასს“… უნასი ხომ გველი, ქვეწარმავალი, ავი, ბოროტი არსია, „ვეფხისტყაოსნის“ ზეკაცებიც ხომ იმისთვის იბრძვიან, რომ მთვარე წასტაცონ უნასს… (გავიხსენოთ ქაჯეთის ციხის აღებისას ნესტანის და ტარიელის შეყრა როგორი ალეგორიით არის გამოსახული: „ნახეს, მზისა შესაყრელად გამოეშვა მთვარე გველსა“)… სიკვდილის მოლოდინის ამგვარი მხატვრული გარდასახვა პოეტურ სიტყვაში არსად მეგულება… მომაკვდავის თვალწინ აქვე ტრიალებს კალო და კევრი, როგორც სიმბოლო სიცოცხლის წრებრუნვისა, არსობის პურის მოპოვებისა, ყოფის ორომტრიალისა, აქვე ახორში ხარები მარილს ლოკავენ, ესეც ყოფის ალეგორიული სცენაა და ლირიკული გმირი ისევ და ისევ რაღაცას სთავაზობს გაუმაძღარ სიკვდილს: „ჩემი წყვდიადი წაიღე, ჩემზე სათქმელი ზარი“ (აქ უსათოდ გაგვახსენდება ბარათაშვილის „მერნის“ სიტყვები: „სატრფოს ცრემლის წილ მკვდარსა ოხერსა დამეცემიან ციურნი ცვარნი, ჩემთა ნათესავთ გლოვისა ნაცვლად მივალალებენ სვავნი მყივარნი!“)…
ლირიკული გმირი დაეხსნა გადარჩენის ამაო მოლოდინს და რეალობას საღად აფასებს. სულისშემძვრელია მომაკვდავის რექვიემი, რომლის ლირიზმი და ემოცია წარმოუდგენელი ვირტუოზობით არის გადმოცემული:
„ჩრდილებდასხმული პირმზითი, ვხედავ, რა გზებით მავლევს,
ვხედავ, ცა როგორ ჟღალდება მარიამობის დამლევს,
ჩემს ტოტზე ჩიტი შროშანი, ვხედავ, რა ხმაზე ტირის,
მზე როგორ მავლებს ფოთოლზე გამოსათხოვარ გვირისტს.
ნათელო, თალხო, ნათელო, ცრემლო ყოველთა ზედა,
მიჩვენე სახე ნამდვილი, უკანასკნელად გხედავ“…
ლექსის ფინალურ სტროფში გადმოცემული მხატვრული სახეები: ჩრდილებდასხმული პირმზითი, მარიამობის ჟღალი ცა (ჩამავალი წითელი მზით, მკვდართა მზით გაწითლებული, როგორც ქართულ მითოსურ ნარატივებშია), ატირებული ჩიტი შროშანი, მზის გამოსათხოვარი გვირისტი, ნათლისა და თალხის მონაცვლეობა რექვიემის საოცარ მუსიკალურ ფონს ქმნიან.
ეს ლექსი თითქოს ახლადშესვენებული დავით წერედიანის მიერ წართქმულ საბედისწერო წინასწარმეტყველებად იქცა, ამ სიტყვებმა წარუშლელი ემოციური ზემოქმედება მოახდინა მისი პოეზიის მოყვარულებზე… თავისივე ჯადოქრული ლოგოსით ემშვიდობებოდნენ პოეტს მისი გარდაცვალებით გულმოკლული ადამიანები…
ასეთივე გამგმირავი ემოციებით არის პოეტის სათქმელი გაცოცხლებული კვირიკესადმი მიძღვნილ ლექსში. მოგეხსენებათ, თავად კვირიკე უძლიერესი წმინდანია. დედა-შვილი კვირიკე და ივლიტა 305 წელს ტარსოსში აწამა სელევკიის მმართველმა ალექსანდრემ. ამ მარტვილობის განსაკუთრებული სიმძაფრე გამოიხატება სამი წლის ყრმის რწმენისთვის წამებასა და აღსასრულში. სვანეთში, მესტიის მუნიციპალიტეტის სოფელ კალაში ლაგურკას ეკლესია სვანეთის უძლიერესი სალოცავია, აქ დაცულია ბიზანტიური ხელოვნების სანაწილე – ხატი, რომელსაც სვანები შალიანს უწოდებენ. შალიანის ხატზე დაფიცებას უდიდესი ძალა ჰქონდა სვანური ტრადიციების მიხედვით და ამ ტრადიციამ ლაგურკას ეკლესია სვანეთის გამორჩეულ რელიგიურ ცენტრად აქცია. ყოველი წლის 28 ივლისს (მეგრულად ივლისს კვირკვე ჰქვია, რაც ვფიქრობ, შემთხვევითი არ უნდა იყოს და კვირიკეს სახელთან უნდა იყოს დაკავშირებული) ლაგურკაში, რომელიც მე-11 საუკუნის ტაძარია, უძველსი დროიდან აღინიშნება კვირიკესა და ივლიტას ხსენების დღე. დავით წერედიანმა თავის ლექსში კვირიკეს მხატვრული სახე საკვირველი ექსპრესიით გააცოცხლა და ახალი ფერები შესძინა ამ ისედაც ძვირფას და დაუვიწყარ რელიგიურ სახე-სიმბოლოს, რომელიც ქრისტიანობისთვის ბრძოლისა და თავგანწირვის იშვიათი მაგალითია. კვირიკე ითვლებოდა კურნების სასწაულებრივი ძალის მატარებელ წმინდანად, ოჯახებისა და ჩვილების მფარველად.
ლირიკული გმირი აქაც ავტორის ორეულია, რომელიც თავის ლირიკულ ხილვაში ხედავს საყვარელ წმინდანს, კვირიკეს. მისი გამოჩენა („შეკრთა, გაიპო, გაბრწყინდა, თვალთ მეხილება, დედავ, მტრედისფერ საგალობლებში წმინდა კვირიკეს ვხედავ!“) გვიცოცხლებს ბიბლიურ ალუზიას მათეს სახარებიდან იესოს ჯვარცმის შემდეგ იერუსალიმის ტაძარში კრეტსაბმელის ორად გაპობის შესახებ. ჯადოქრული მეტაფორებითა და შედარებებით ჩამოქნის პოეტი კვირიკეს მხატვრულ სახეს:
„ რა ლამაზია კვირიკე, ცრემლის ნათელში მდგარი!
როგორც ნიავის ალერსი, როგორც ჩონგურის ლარი!
ყვავილთა ყველა გვირგვინი, ყველა გაწვდილი ხელი,
ყველა ხმა, ყველა სანთელი თავის სასწაულს ელის“…
პოეტი თითქოს ცხადად განგვაცდევინებს, რომ სამი წლის მარტვილის, კვირიკეს, სილამაზემ თვით ჯალათი მმართველი ალექსანდრეც კი შეძრა და მან ბავშვი ხელში აიყვანა. კვირიკეს მესიანური ბუნება, სასწაულთმოქმედება და კურნების მადლი, რომელსაც ის ატარებდა, პოეტმა ფაქიზი, დახვეწილი პოეტური ლირიზმით გადმოსცა:
„ყველა სენს კურნავს კვირიკე, ყველა სატკივარს არჩენს,
ვერ კურნავს გულის სიბრმავეს, ღვთისგან დადებულ სასჯელს…
მიდის, საკნებს და სენაკებს მადლის არილით ამკობს,
უჩინარ საგზალს გვიტოვებს, გაის-ამ-დღემდე სამყოფს.
წაიღებს ქენჯნის ფორეჯებს, კეთრის, ფილენჯის დაღებს,
ცისკენ, იქ, სადაც ბეთლემი ვერცხლის კარიბჭეს აღებს…
სად მიკრთი, ივერთ-ნათელო, მზით, ვარსკვლავებით, მთვარით?
ნუთუ სიკვდილიც ფუჭია, არსად გვეღება კარი?
მაინც ზარზმა და გელათი, სამთავისი და მცხეთა,
ტროპარის ნუსხურ გზაწვრილზე თეთრი მტრედები სხედან“…
ქართულმა ლირიკამ ნამდვილად გაგვანებივრა რწმენისა და ეროვნული იდეალების თანაზიარობითა და ჰარმონიულად შერწყმით, თუნდაც მხოლოდ გალაკტიონის „ქებათა ქება ნიკორწმინდას“ რად ღირს? შორს აღარ წავალ სხვა შედევრების მოხმობით, ისედაც კარგად არის ნაცნობი ქართველი მკითხველისთვის ეს ტექსტები, მაგრამ ქრისტიანული სულიერების ეროვნულ ორგანიზმთან შერწყმის იმგვარი გადაწყვეტა, როგორსაც ამ ლექსში დავით წერედიანი გვთავაზობს, ძალზე იშვიათია. თუნდაც ერთი ლირიკული მიმართვა: „სად მიკრთი, ივერთ-ნათელო?“ საკმარისია ამ თვალსაზრისის საილუსტრაციოდ.
იდეები და სახეები ხომ დაუვიწყარია დავით წერედიანის ამ ლექსებში, მაგრამ მკითხველის აღფრთოვანებას იწვევს ასევე მისი უმდიდრესი ქართული სიტყვა, გასაოცარი მიგნებები პოეტური ლექსიკის საუნჯეებისა. როგორც თავად ამბობს ზემოხსენებულ ინტერვიუში, თითოეულ „სიტყვას კვნეტს, გემოს და ფერს უსინჯავს, ერთმანეთს როგორ მიადგება“… თანამედროვე ქართულ მწერლობაში იშვიათია ამგვარი სიტყვაკაზმული ქართული, სკივრებიდან ამოღებული დაწმენდილი მარგალიტები ქართული არქაიზმებიდან, მისი სიტყვათქმნადობები ხომ ცალკე კვლევის საგანია. ასეთი ძარღვიანი ქართულით გოგლა ლეონიძე და რეზო ინანიშვილი თუ დაიკვეხნიან, ასეთი დახვეწილი ენობრივი ქსოვილი მხოლოდ დიდოსტატის ხელწერას თუ შეუძლია რომ მოქარგოს… ენის დღესასწაულია ამგვარი პოეტური სინტაგმები: „კაცნი, ბოროტად გვემულნი“, „ქალნი, დახშულნი შობად“, „მაკურნებელი ქობა“, „მადლის არილი“, „ქენჯნის ფორეჯები“ , „ფილენჯის დაღები“, „ტროპარის ნუსხური გზაწვრილი“, „ულოს გვირგვინთა ახდა“, „ნელსევდიანი ფრთები“… გაოცებას იწვევს ამ ურითმო ლექსის ეპოქაში რითმების ვირტუოზობა… პოეტური რიტმის განუმეორებელი ჟღერა…
ალბათ ამიტომაც იყო ნაკლებად კომუნიკაბელური და თავის სამყაროში ჩაკეტილი, რომ სასიტყვეთში ცხოვრობდა, იქ ასეთი მარგალიტების ძიებით იყო ატანილი მთელი მისი არსება… მის ასეთ ბუნებას კარგად გამოხატავს ბესიკ ხარანაულის დავით წერედიანისადმი მიძღვნილი ლექსი „ერთხელ მე და დათო“, სადაც ბესიკი სწორედ დროისა და რეალობისგან პოეტის გასვლის შესახებ საუბრობს… რეალობიდან გასვლაში ოღონდ უთუოდ უნდა ვიგულისხმოთ არა ეპოქის ვერშეგრძნება ან საზოგადოებისგან გამიჯვნა, არამედ სწორედ ამ რეალობის გულის გულამდე შეგრძნების გამო ახალი რეალობის, ახალი კოსმოსის შექმნის მცდელობა, რაც პოეტს სხვა მოკვდავთაგან გამოარჩევს. აი, რას გვიყვება ამის შესახებ ბესიკის ლექსი:
„სადაც ორი ადამიანია, ულხინს იქ შემთხვევას…
აღების ღამეს, კვირა ღამეს, მესტუმრა დათო.
შევყარეთ ბუხრის ნაცარში შვიდიოდ კვერცხი,
რომ იმითი დაგვემარხულა და გავაბით ტკბილი ბაასი…
პოეზია მარტო ქართული არ არის, არც მარტო ოცი საუკუნისა:
შვიდმა კვირამ ისე გაიარა ამ ჩვენს ბაასში,
რომ, როცა გათენდა და დაიძახეს „ქრისტე აღდგაო,“ – გაგვეცინაღა,
შვიდმა კვირამ გაიარა და ჩვენ ვერ გავიგეთ“…
სიტყვის მაგები და ჯადოქრები ალბათ ასე იძირებიან სასიტყვეთის ოკეანეში…
