როგორც ცნობილია, ნებისმიერი დავალებას აქვს თავისი პირობა, რომელშიც ნათლად, გასაგებად უნდა იყოს მითითებული, რას და როგორ ითხოვენ მოსწავლისაგან, რა უნდა მიიღონ შემეცნებითი საქმიანობის საბოლოო პროდუქტად. დავალების პირობები ძირითადად გულისხმობენ შემდეგ ოპერაციებს:

• შედარება, განაზოგადება, დასკვნის გაკეთება, დაკონკრეტება, არგუმენტის მოყვანა და ა.შ.

თითოეული მათგანი ერთგვარი უნივერსალური სასწავლო ქმედებაა და ამიტომაც – მეტასაგნობრივიც. პრაქტიკულადაც, ნებისმიერი დავალება შეიძლება დაკვალიფიცირდეს, როგორც მეტასაგნობრივი დავალება. გამონაკლისს შეადგენენ ისეთი დავალებები, რომლებსაც ცალსახად მარტივი მიზანი აქვთ (თუმცა პერიფრაზირებაც რომ ავიღოთ, ერთი შეხედვით საკმაოდ მარტივიც, მასაც კი მთელი რიგი სააზროვნო ოპერაციები უდევს საფუძვლად).

ზოგადად, შემეცნებით საქმიანობაზე გათვლილი დავალებები მრავალფეროვანია, სხვადასხვაგვარი: ესენია ისტორიული ანდა თანამედროვე დოკუმენტის ფრაგმენტები, კონკრეტული სოციალური სიტუაციის ამსახველი მასალა, ცალკეული სქემები, დიაგრამები და ა.შ. რომელთა საფუძველზეც მოსწავლემ უნდა შეძლოს განზოგადება, კონკრეტიზაცია, შედარება, ლოგიკური, სტრუქტურული, ფუნქციური კავშირების გამოვლენა/დადგენა და ა.შ. ამ მრავალფეროვან დავალებებში მნიშვნელოვან პედაგოგიურ პოტენციალს შეიცავენ ის დავალებები, რომლებიც მიმართულია შინაარსის წვდომაზე – აუცილებელი ქმედებების შესასრულებლად: ისინი შეიძლება გამოვიყენოთ როგორც სწავლის პროცესში, ასევე დიაგნოსტიკისთვისაც. მათი შესრულებისას რეალურად გამოჩნდება, კონკრეტულად რა სახის უნარების დეფიციტია მოსწავლეებში (და არა პრობლემები სწავლაში).

ასეთი დავალებები, ე.წ. მეტასაგნობრივი დავალებები, მიიღება ჩვეულებრივი დავალების სტრუქტურირებით, რომელიც მოითხოვს მოსწავლისაგან ახალ მიდგომებს და აზროვნების გააქტიურებას, დაწყებითი, საბაზო და საშუალო საფეხურის სწავლის შედეგების „გაერთიანებას“, კომპლექსურად წარმოდგენას.  მასწავლებლები ვალდებული არიან, ასეთი დავალებებს მუდმივად გაუკეთონ უკუკავშირი, დაურთონ მეთოდური კომენტარები და შეაფასონ მოსწავლის ცალკეული ნაბიჯები.

განვიხილოთ მეტასაგნობრივი დავალებების რამდენიმე მაგალითი ისტორიის საგნის სწავლებიდან:

მაგალითი 1 – დავალება: „ვინ და როგორ მართავდა ეგვიპტეს? (კლასი VII)

ძველი ეგვიპტის ისტორიის შესწავლისას მასწავლებელი მოსწავლეებს ურიგებს პატარა ბარათებს, რომლებზედაც დაწერილია ცნებები: „დიდგვაროვანი“, „მეომარი“, „მწერალი“, „ფარაონი“. ბარათების მიხედვით მოსწავლემ უნდა ააგოს პირამიდა და აღწეროს ის. დავალება უნდა შესრულდეს რამდენიმე წუთში.

შეკითხვები დავალების შესრულებისთვის:

• როგორ ფიქრობთ, რა პრინციპის მიხედვით არის შედგენილი ბარათები?
• დაალაგეთ ეგვიპტის მოსახლეობა პირამიდის საფეხურებზე (ზემოდან ქვემოთ). ახსენით, რატომ გააკეთეთ ასე?
• დაასათაურეთ სქემა (გამოიყენეთ კონკრეტული ტერმინი, ცნება, რომლითაც აღნიშნავთ ხელისუფლების ორგანიზებას ეგვიპტეში).

შესაძლო პასუხები და კომენტარები:

პასუხები:

1. ფარაონი, დიდგვაროვანი, მწერალი, მეომარი (ჩამოთვლილია რიგობის მიხედვით);
2. წარწერა – სახელმწიფო („ხელისუფლება“, „ხელისუფლების ორგანიზაცია“, „მართვა“ და ა.შ).

შემეცნებითი უნარები, რომელთა ფორმირებაც მოხდა:

• ცნების განსაზღვრა (მოსწავლეებმა გააერთიანეს საგნები და მოვლენები გარკვეული ნიშნების მიხედვით);
• მოდელებისა და სქემების გამოყენება (მოსწავლეებმა შეიძლება შექმნან ხელისუფლების აგების აბსტრაქტული მოდელი);
• მოვლენებს შორის ლოგიკური კავშირების განსაზღვრა;
• ინდუქციური ლოგიკური კავშირების აგება და დასკვნების გაკეთება (მოსწავლეები გამოავლენენ კავშირებს და ურთიერთობებს საგნებსა და მოვლენებს შორის).

მეთოდური კომენტარები: ა) მოცემული დავალება შეიძლება გამოვიყენოთ ისტორიის გაკვეთილზე ძველი სახელმწიფოების შესწავლის დროს ცნება „სახელმწიფოს“ ფორმირებისთვის; ბ) დავალების შესრულებისას მნიშვნელოვანია, მოსწავლე გაერკვეს, რატომ არ მიიღეს ბარათები წარწერით „ხელოსანი“, „მეთემე“; გ) დავალებას შეიძლება ჰქონდეს განმავითარებელი ხასიათი: ბარათის ამა თუ იმ საფეხურზე განთავსების დროს მოსწავლეებმა უნდა ახსნან, რატომ გააკეთეს ეს არჩევანი.

მაგალითი 2 – აღორძინება იტალიაში ( კლასი – VIII)

დავალების პირობა – წაიკითხეთ ტექსტი და შეასრულეთ დავალება:

„რენესანსი იყო ანტიკური კულტურის აყვავების, ანტიკურობით გატაცების პერიოდი. მთავარი იდეა, რომელიც ბატონობდა XIV-XVII საუკუნეებში, ეს იყო ანტიკურობის აღორძინება. ითვლება, რომ რომაული კულტურის მნიშვნელოვანი ნაწილი – ლიტერატურა, სკულპტურა და არქიტექტურა – გაანადგურეს ბარბაროსებმა – გოთებმა, რომლისგანაც მომდინარეობს სახელწოდება შუასაუკუნეების არქიტექტურის სტილის – „გოთიკა“.

აღორძინების პერიოდის მწერლები და მხატვრები სულ უფრო მეტად ჩაუღრმავდნენ წარსულს (ანტიკური ხანა, ბარბაროსული ეპოქა ანუ „ბნელი საუკუნეები“, შუა საუკუნეები). დაიწყეს ანტიკური ტრადიციების გამოკვლევა, განახლება, ძველი არქიტექტურული ფორმების აღდგენა (მაგალითად, პეტრარკა გატაცებული იყო ციცერონით, დონატელო ძველი რომის ნანგრევებს სწავლობდა..), მუსიკოსებმა ძველი მუსიკალური ჰანგების რეკონსტრუქციაც კი სცადეს, მასწავლებლებმა განათლების კლასიკური სისტემის აღდგენა, დაინტერესდნენ რა გრამატიკით, რიტორიკით, სიტყვათწყობით, ისტორიით, ეთიკით, ანუ იმ საგნებით, რომლებიც ხელს უწყობს ადამიანის არსების, შინაგანი „მე“-ს გახსნას. აქედან მოდის აღორძინების სახელწოდებაც „ჰუმანიზმი“. ერთ-ერთმა მოაზროვნემ აღორძენების ეპოქას „ახალი საუკუნის ტრიუმფიც“ კი უწოდა“.

შეკითხვები და დავალებები:

1. მკვლევრები ამტკიცებენ, რომ აღორძინების დროს არამარტო ხელოვნებაში, არამედ ცოდნის სხვა სფეროებშიც მოხდა მნიშვნელოვანი გარღვევა. მოიყვანეთ არგუმენტი და გამოიყენეთ გეოგრაფიის, ისტორიის და სხვ. საგნებიდან მიღებული ცოდნა;
2. იპოვეთ ტექსტში შეფასებითი ხასიათის მტკიცებულება და შეავსეთ ის ამ ეპოქის თქვენეული შეფასებით;
3. შეადგინეთ/შეავსეთ ტექსტის გეგმა:

ა) ცალკეული პუნქტის მიხედვით

ბ) მოკლე თეზისების სახით.

პასუხები და კომენტარები:

პასუხები:

1. შესაძლებელია მოვიყვანოთ შემდეგი მაგალითები, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ: „რენესანს მოჰყვა მთელი რიგი აღმოჩენები გეოგრაფიაში (მათ შორის მოგზაურობა დედამიწის გარშემო, დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენები, კომპასი, სანავიგაციო ხელსაწყოები..), საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში, მედიცინაში საბეჭდი დაზგის, ცეცხლსასროლი იარაღის გამოგონება…
2. შესაძლებელია მოიყვანონ შემდეგი მტკიცებულება: „რენესანსი – კულტურის აყვავების პერიოდია – „ახალი დროის ტრიუმფია“.
3. შეადგინონ გეგმა ცალკეული პუნქტის მიხედვით ძირითად ცნებებზე:

ა) „რენესანსი“, „აღორძინება“, „აღორძინების პერიოდის იტალიის კულტურა“, „აღორძინების პერიოდის იტალიის გამოჩენილი მოღვაწეები“.

ბ) მოკლე თეზისები:

• რენესანსის არსი: კულტურის აყვავება, ბარბაროსების (გოთები) მიერ რომაული კულტურის განადგურება;
• მთავარი იდეა ანტიკური კულტურის აღორძინება, წარსულის გადახედვა და მისი პერიოდიზაციაა;
• აღორძინება ანტიკურობის მიმართ ინტერესის გაღვივება, შედევრების მიბაძვა და ძველი ზნეობრივი ნორმების გაცნობაა;
• აღორძინების პერიოდის იტალიურმა კულტურამ და ხელოვნებამ დიდი გავლენა მოახდინა ევროპაზე (ლიტერატურის გამოცოცხლება).

შემეცნებითი ინტერესის ფორმირება:

• ანალიზი, ინფორმაციის შედარება, წყაროს ტექსტის ზედმიწევნით გააზრება;
• არსებული ცოდნის აქტუალიზაცია, ცოდნის ინტეგრაცია;
• კერძოდან ზოგადის, ზოგადიდან – კერძო დეტალების გამოყოფა;
• მტკიცებულებების არგუმენტირება.

მეთოდური კომენტარი: მასალის გამოყენება შესაძლებელია ლიტერატურის, ისტორიის, ხელოვნების გაკვეთილებზე. შესაძლებელია დისკუსიაც: შეიძლება თუ არა, რომ აღორძინებას ეწოდოს „ახალი დროის ტრიუმფი“? მოიყვნეთ ყველა შესაძლო არგუმენტი და ა.შ.

მეტასაგნობრივი დავალებები ეფექტურია შედეგების თვალსაზრისით. ხელს უწყობს თავისუფალი, მობილური, ინტელექტუალური ადამიანის ჩამოყალიბებას, საკუთარი საგანმანათლებლო საქმიანობის დაგეგმვას, ინფორმაციასთან მუშაობის და არასტანდარტულ სიტუაციებში გადაწყვეტილებების მიღების უნარების ფორმირებას, ე.წ. მეტასაგნობრივი კომპეტენციებისა და უნივერსალური სასწავლო ქმედებების დაუფლებასა და სწავლებაში წარმატებით გამოიყენება.

ბრაზი ერთ-ერთი ის ძირითადი ემოციაა, რომელსაც დროდადრო ყველა ადამიანი განიცდის. საკმაოდ ადრეული ასაკიდან ბავშვები სწავლობენ ბრაზის გამოხატვას ქცევის იმ მოდელის შესაბამისად, რომელსაც  ისინი გარშემო მყოფ უფროსებში ხედავენ. აღმზრდელები, როგორც წესი, ბრაზს არასასურველ ემოციად მიიჩნევენ და თვლიან, რომ ის ბავშვში უნდა დაითრგუნოს, რათა მომავალში მისი ხასიათის თვისებად არ ჩამოყალიბდეს. მაგრამ, თუ ჩვენ ჩავაგონებთ მოზარდს, რომ ბრაზი რაღაც ძალიან ცუდი და სახიფათოა, ამით ვუბიძგებთ მას ჩაახშოს საკუთარ თავში მისი ადამიანური ბუნების ძალიან ჩვეულებრივი ნაწილი. ასეთ დროს ბავშვები ცდილობენ, ან იგნორირება გაუკეთონ და არ მიაქციონ ყურადღება ბრაზს ან გამოხატონ ის რაიმე არაპირდაპირი გზით (ძალადობა, შეურაცხყოფა, აგრესია), რაც კარგს არაფერს მოგვიტანს – ბავშვები სრულიად მოუმზადებლები იქნებიან იმისათვის, რომ ზრდასრულობაში სწორად გამოხატონ ბრაზი. რა თქმა უნდა, აღნიშნული ემოცია, განსაკუთრებით ბავშვებში, რომლებსაც უჭირთ საკუთარი ქცევისა და ემოციების მართვა, არასასურველია და შეიძლება სახიფათოც კი აღმოჩნდეს, მაგრამ აუცილებელია იმის აღნიშვნაც, რომ, მიუხედავად ყველაფრისა, ბრაზი მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ჩვენს ცხოვრებაში – ის საშუალებას გვაძლევს,  აუცილებლობის შემთხვევაში, დავიცვათ საკუთარი კეთილდღეობა და თავად ჩვენი თავი. მთავარია, ვისწავლოთ ჩვენი ბრაზის გამოხატვა ჯანსაღი, ცივილიზებული ხერხით და ამის კეთებას უკვე ბავშვობის პერიოდიდან უნდა ვიწყებდეთ. უპირველეს ყოვლისა, უნდა გამოიკვეთოს ის ნიშნები, რომლებიც მიმანიშნებელი იქნება, რომ ბრაზის სამართავად  ბავშვს ჩვენი დახმარება სჭირდება:

• ძალიან ხშირად ბავშვი უმნიშვნელო მიზეზის გამო გამოდის მდგომარეობიდან, კარგავს თვითკონტროლს, არ შეუძლია გაჩერება გაბრაზების დროს;
• ბავშვი ვერ ამჩნევს, როგორ მოქმედებს მისი ბრაზი სხვა ადამიანებზე; ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ მას არ აღელვებს გარშემომყოფთა გრძნობები;
• ხშირად დაუფიქრებლად იქცევა, იყენებს მუქარის აღმნიშვნელ სიტყვებს მეტყველებისას;
• ბავშვის ნამუშევრებში – ნახატებში და ნაწერებში თავს იჩენს ძალადობის და აგრესიის თემა;
• ბავშვი ხშირად აცხადებს, რომ მის აგრესიულ ქცევაში სხვები არიან დამნაშავე. ბრაზი დიდი ხნის განმავლობაში მიჰყვება.

თუ ზემოაღნიშნული ნიშნები ფიქსირდება ბავშვთან, არ უნდა დავაყოვნოთ და დავეხმაროთ  მას, ისწავლოს საკუთარი  ემოციების, ამ შემთხვევაში კი ბრაზის მართვა, ვასწავლოთ როგორ წარმართოს ის უსაფრთხო მიმართულებით. ამასთან, გავითვალისწინოთ, რომ ემოციის მართვა, როგორც უკვე აღინიშნა, არ მოიაზრებს მის დათრგუნვას ან უარყოფას. საჭიროა ავუხსნათ ბავშვს, რომ ბრაზი ნორმალური გრძნობაა და ის უნდა გამოვხატოთ, რომ დათრგუნულმა ბრაზმა აფეთქებამდე არ მიგვიყვანოს და არ გაგვხადოს აგრესიული და სასტიკი. ბრაზის მართვა გვეხმარება თავიდან ავიცილოთ ისეთი აფეთქებები, რომლებმაც შეიძლება ზიანი მიაყენოს ბავშვს ან გარშემომყოფ ადამიანებს.

ბრაზის მართვის ჩვევა ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორც სხვა ცხოვრებისეული ჩვევები, რომლებიც მოზარდს ბევრი პრობლემის დაძლევაში ეხმარება.

რეკომენდაციები – როგორ დავეხმაროთ ბავშვს, ისწავლოს ბრაზის მართვა:  

• გავაკეთოთ პაუზა. ხშირ შემთხვევაში, როცა ბავშვი ბრაზით არის შეპყრობილი, სერიოზული დახმარების გაწევა შეუძლია პაუზას – მოვერიდოთ ასეთ დროს რეაგირებას ბავშვის სიბრაზეზე, ნუ ვეჩხუბებით და ამით კიდევ უფრო ნუ გავაძლიერებთ მის ბრაზს. ნაცვლად იმისა, რომ ვეკამათოთ და ველაპარაკოთ ხმამაღალი ტონით, დაველოდოთ როდის დაამთავრებს ბრაზის გამოვლენას, შემდეგ გავიყვანოთ თავის ოთახში და ძალიან მშვიდად ავუხსნათ, რომ გარკვეული დროის გატარება მას ამ ოთახში მოუწევს იმისათვის, რომ დამშვიდდეს. თუმცა, არიან ბავშვები, რომლებსაც საკუთარი ბრაზი აშინებთ. ასეთ შემთხვევაში არ ღირს მათი ოთახში მარტო დატოვება, ეს უფრო გააძლიერებს მათ ბრაზს. თუ ჩვენ ვამჩნევთ, რომ ამ გრძნობას ბავშვში შიშიც ემატება, დავრჩეთ მის გვერდით. მაგრამ, თუ ბავშვი ავლენს აგრესიას, დაუყონებლივ გავაჩეროთ ის და ვაიძულოთ იჯდეს წყნარად ერთი-ორი წუთი, სანამ არ დამშვიდდება;
• სუნთქვითი ვარჯიშები და სეირნობა სუფთა ჰაერზე ასევე დაეხმარება ბავშვს მოიკრიბოს აზრები, გრძნობები და მართოს ბრაზი;
• შევასწავლოთ ბავშვს გრძნობებისა და ემოციების აღმნიშვნელი სიტყვები. როდესაც პატარა ბავშვები ბრაზობენ, ისინი ჩვეულებრივ ყვირიან, ჩხუბობენ, აქეთ-იქით ისვრიან სათამაშოებს, ნივთებს იმიტომ, რომ არ იციან, როგორ გამოხატონ ბრაზი სიტყვებით. ემოციების და გრძნობების აღმნიშვნელი სიტყვების სწავლება შეიძლება დავიწყოთ ისეთი სიტყვებით, როგორიცაა: „ბრაზი“, „ბედნიერება“, „შიში“, „შფოთვა“, „ნერვიულობა“, „გაღიზიანება“, განრისხება“, „აგრესია“ და ა.შ. როგორც კი ბავშვი ამ სიტყვებს ისწავლის, ვასწავლოთ მათი გამოყენება წინადადებებში: „მე ახლა ისე ვბრაზობ შენზე….“, ან „ის მე მაღიზიანებს….“ და ა. შ. დავანახოთ ბავშვს, რომ საკუთარი გრძნობების გამოხატვა ბევრად უკეთესია სიტყვების დახმარებით, ვიდრე ჩხუბით, ნივთების აქეთ-იქით გადაყრით, აგრესიით;
• ემოციებზე წიგნების წაკითხვა და შემდეგ საუბარი წაკითხულის გარშემო ასევე დაეხმარება ბავშვს უკეთესად გაერკვეს საკუთარ გრძნობებსა და ემოციებში;
• მივცეთ ბრაზს გარეთ გამოსვლის საშუალება. გაბრაზებული ადამიანი, როგორც წესი, ძალებისა და ენერგიის მოზღვავებას განიცდის. ასეთი ცვლილებები ზრდის აგრესიული ქცევის რისკს. იმისათვის, რომ შევძლოთ მისი თავიდან აცილება, ჩვენი ძალები და ენერგია მივმართოთ უფრო პროდუქტიულზე და სარგებლისმომტან ქცევაზე. სირბილი, ცურვა ან უბრალოდ ფიზიკური ვარჯიში ან ნებისმიერი ფიზიკური დატვირთვა ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური ხერხია ბრაზის სამართავად, როგორც ზრდასრულებისთვის, ასევე ბავშვებისთვისაც;
• თანავუგრძნოთ ბავშვს. თანაგრძნობამ და თანაგანცდამ შეიძლება საოცრება მოახდინოს, როცა საუბარია ბავშვზე, რომელიც ბრაზს განიცდის. ამ დროს მივცეთ მას საშუალება, ილაპარაკოს საკუთარ გრძნობებსა და ემოციებზე, გამოხატოს ბრაზი. ვაღიაროთ მისი ნებისმიერი გრძნობა, იქნება ეს ბრაზი, მრისხანება, გაღიზიანება, თუ რაიმე სხვა. ვუჩვენოთ ბავშვს, რომ ჩვენ ვზრუნავთ მასზე. ხშირად ბავშვი განიცდის უკმაყოფილებას და ბრაზს, როცა იმედგაცრუებულია ან გრძნობს, რომ უგულებელყოფენ ან ღალატობენ მას. ამ დროს გაბრაზება ერთადერთი ხერხია იმისათვის, რომ მას მოუსმინონ, ან აღიქვან სერიოზულად. ცუდი არ იქნება დავფიქრდეთ იმაზეც, თუ ჩვენი როგორი ქცევის შემდეგ დაიწყო ბავშვმა ბრაზის გამოვლენა. როდესაც ის დამშვიდდება, დავჯდეთ მის გვერდით და გულწრფელად ვკითხოთ, რა აწუხებს მას და როგორ შეგვიძლია დავეხმაროთ;
• ნუ მოვახდენთ ბავშვის ყურადღების კონცენტრირებას შეცდომებზე. მას უნდა ჰქონდეს უფლება დაუშვას შეცდომა; ამის გარეშე შეუძლებელია განვითარება. ნუ მოვაბეზრებთ ბავშვს თავს ჭკუისდამრიგებლური საუბრებით – უბრალოდ გავჩუმდეთ და ამით გამოვავლინოთ მცირეოდენი თანაგრძნობა;
• შევაქოთ ბავშვი კარგი ქცევის გამო. ნუ დაგვავიწყდება, რომ ბავშვის ქცევა დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ ვრეაგირებთ ჩვენ მასზე. ბავშვები ყოველთვის მიისწრაფიან მიიპყრონ მშობლების ყურადღება ნებისმიერი ხერხით და დაიმსახურონ მათი მოწონება, შექება. ამიტომ, როცა პატარა დემონსტრირებას უკეთებს კარგ ქცევას, შევაქოთ ის და დავაფასოთ მისი ძალისხმევა, მაგრამ ნუ გადავაჭარბებთ, ზედმეტად ხშირი ქება შეიძლება ზიანის მომტანი აღმოჩნდეს. ბავშვი მხოლოდ ქების მოლოდინში იქნება და ვერ შეძლებს კრიტიკის და შენიშვნების მიღებას. შექება კარგი ქცევის გამო მნიშვნელოვანია, თუმცა, არანაკლებ მნიშვნელოვანია არასწორ ქცევაზე მითითება და დახმარება მის შესაცვლელად.

დაბოლოს, ნუ დავივიწყებთ, რომ ბავშვისთვის საუკეთესო მასწავლებელი ჩვენი პირადი მაგალითია. ვუჩვენოთ მას, როგორ ვმართოთ ბრაზი და ვაკონტროლოთ ჩვენი ემოციები. თუ ჩვენ, უფროსებს არ შეგვიძლია თავაზიანად, სიყვარულით და აგრესიის გარეშე ურთიერთობა, საეჭვოა, რომ ბავშვებმა შეძლონ და ისწავლონ ეს. თუმცა, იქ, სადაც სურვილი და მონდომებაა, დაუძლეველი პრობლემები არ არსებობს და ემოციების მართვის, ისევე, როგორც ეფექტიანი ურთიერთობის სწავლა ნამდვილად შესაძლებელია.

დოკუმენტური და მხატვრული ფილმები კლიმატის ცვლილებაზე

(ნაწილი პირველი)

კლიმატის გლობალური ცვლილება დიდი ხანია მიმდინარეობს. ეს არის ხანგრძლივი კომპლექსური პროცესი, რომელიც დაკავშირებულია ატმოსფეროში მავნე ნივთიერებების მიერ სათბურის ეფექტის წარმოქმნასთან. კლიმატის ცვლილების პროცესში უდიდეს როლს ასრულებს ადამიანი. ანთროპოგენური ფაქტორების გამო ბინძურდება ჰაერი, წყალი და ნიადაგი. დედამიწის სხვადასხვა წერტილში, როგორც ხმელეთზე, ასევე ოკეანეების ზედაპირთან, აღირიცხება ჰაერის საშუალო ტემპერატურის მატება. შედეგად მიმდინარეობს პოლუსებსა და მყინვარებზე ყინულის შეუქცევადი დნობა, მარჯნის რიფების განადგურება… ამის გამოძახილია ოკეანეებში წყლის დონის მატება და სხვა გლობალური კატასტროფები (კლიმატის ცვლილებაზე ვრცლად იხილეთ მანანა რატიანის სტატია „შესავალი კლიმატის ცვლილებაში“, ნაწილი პირველი და ნაწილი მეორე).

აღნიშნულ პრობლემას უშუალოდ ეხმიანება გაეროს მდგრადი განვითარების მე-13 მიზანი, რომელიც სახელმწიფოებს ავალდებულებს, გაატარონ კლიმატის ცვლილების საწინააღმდეგო ქმედებები. პრობლემის მოგვარების ერთ-ერთი გზა მომავალი თაობების ამ გამოწვევის სიმძიმესა და სერიოზულობაში დარწმუნებაა. ჩვენი მოსწავლეების უმეტესობამ იცის შვედი აქტივისტის გრეტა ტუნბერგის შესახებ, რომელიც პროტესტის ნიშნად გაკვეთილებს აცდენდა, თუმცა ბევრს უჭირს დედამიწის სხვა წერტილში მიმდინარე პროცესის საქართველოსთან დაკავშირება.

კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული საფრთხეების სერიოზულობაში დარწმუნების რამდენიმე გზა არსებობს. დამეთანხმებით, რომ გეოგრაფიული ობიექტებისთვის სხვადასხვა დროს გადაღებული კადრების შედარება ნებისმიერ პროცესსა და მოვლენას დამაჯერებლობას სძენს. ამ კუთხით დოკუმენტური და მხატვრული ფილმები ფასდაუდებელ რესურსებს წარმოადგენს.

გადავწყვიტე, ხშირად გაგაცნოთ ფილმები, რომლებიც წარმოაჩენს კლიმატის ცვლილების სერიოზულობას, გვთავაზობს გამოსავალს, გვიბიძგებს ფიქრისკენ, აქტიურობისკენ, გაცილებით მეტის გაკეთებისკენ…

ამ სტატიაში ნახსენები დოკუმენტური ფილმები ეხება ოკეანეებში წყლის საშუალო ტემპერატურის მატებას, ამით გამოწვეულ პრობლემებს და ნიადაგის ნაყოფიერი ფენის, მწვანე საფარის დაცვასთან დაკავშირებულ საკითხებს.

მარჯნის ძიებაში (Chasing Coral) Netflix-ის 2017 წლის ფილმია, რომელიც გვიტოვებს საფიქრალს დედამიწის ერთ-ერთი გამორჩეული ეკოსისტემის – მარჯნის რიფების განადგურებაზე, გადაშენებაზე, გაუფერულებაზე (ფილმში გამოყენებულია ტერმინი bleaching) (ვრცლად იხილეთ რუსუდან თევდორაძის სტატია – რატომ უფერულდება მარჯნის რიფები).

ვიზუალური ეფექტები, შთამბეჭდავი წყალქვეშა სამყარო იზიდავს მაყურებელს. მკვლევარები იყენებენ შედარების მეთოდს. ფოტოგრაფები შერჩეულ წერტილებში ამონტაჟებენ სპეციალურ კამერებს. მათი ექსპერიმენტის შედეგად ცხადი ხდება, რომ განსხვავება აშკარაა არა მხოლოდ წლიდან წლამდე, არამედ ყოველ ექვსთვიან ინტერვალშიც. მეცნიერთა განცხადებით, სახეზეა მსოფლიოში მარჯნის რიფების 50%-იანი დანაკარგი.

ფილმში აღწერილია რიფის ბიოლოგიური აგებულება და კვებითი სტრუქტურა. ნაჩვენებია ადაპტაციის პროცესი წყლის ბინადრებს შორის. მაყურებელი აღმოაჩენს, თუ როგორ მუშაობენ და თანამშრომლობენ ცოცხალი ორგანიზმები ერთმანეთის სასარგებლოდ, საერთო ინტერესებით. ნათლად არის წარმოჩენილი, თუ როგორ იწვევს ეკოსისტემის ერთი ნაწილის დაღუპვა მეორის გაქრობას. განსაკუთრებით შთამბეჭდავია თევზებისა და რიფების ურთიერთკავშირი. ავტორი პრობლემას უკავშირებს მსოფლიო მოსახლეობას – ოკეანის წყლის ბინადრებით სარგებლობის, ტურიზმისა და მედიცინის თვალსაზრისით.

„ოკეანე სიცოცხლის წყაროა. ის აკონტროლებს ყველაფერს – ამინდს, კლიმატს, ჟანგბადის რაოდენობას… ჯანმრთელი ოკაენის გარეშე არ გვექნება ჯანმრთელი პლანეტა“.

თემა ასევე ეხება ბიოლოგიის საკითხებს და სასურველია მასთან ინტეგრაცია. გთავაზობთ რამდენიმე აქტივობას:

* ფილმის ყურებისას ჩაინიშნეთ გეოგრაფიული ობიექტები (ქვეყნები, კუნძულები, რიფები და ა.შ.) და მონიშნეთ ინტერაქტიულ რუკებზე.

უპასუხეთ კითხვებს:

ბიოლოგიასთან კავშირის კუთხით შეიძლება შევთავაზოთ ასეთი დავალება:

* აღწერეთ რიფების აგებულება და მათი კვებითი სტრუქტურა.

საკითხის შეჯამების მიზნით კი ასეთი დავალება:

* მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე შექმენი პოსტერი. პოსტერზე გამოსახე, რა ზიანს აყენებს კლიმატის ცვლილება მარჯნის რიფების სიცოცხლისუნარიანობას.

ეამბორე მიწას (Kiss The Ground) 2020 წლის ფილმია. რეჟისორები ჯოშუა ტიკელი და რებეკა ჰარელი აერთიანებენ მეცნიერებს, ფერმერებს, აქტივისტებს, პოლიტიკოსებს იმისთვის, რომ ყურადღება მიაქციონ ნიადაგის გაუდაბნოების პროცესს.

ინდუსტრიალიზაციის პროცესის დასაწყისი, მოსახლეობის რაოდენობის მკვეთრი ზრდა, პირველი და მეორე მსოფლიო ომები… მთელი ეს ტვირთი დიდწილად სოფლის მეურნეობას დააწვა. ტექნოლოგიური პროგრესის შედეგად ძალიან გაიზარდა დამუშავებული სასოფლო-სამეურნეო მიწების ფართობი. მოსახლეობის კვებითი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად დაიწყო ქიმიური ნივთიერებების აქტიური გამოყენება.

მიწათმოქმედება უძველესი დროიდანვე ჩვენი კულტურის განუყოფელი ნაწილია. საქართველოში სოფლის მეურნეობა დღემდე ერთ-ერთი წამყვანი დარგია. სამწუხაროდ, დღეს ჩვენთანაც დგას ისეთი პრობლემები, როგორიცაა ნიადაგის დეგრადაცია, ეროზია, გამოფიტვა და გაუდაბნოება. ჩვენი მინდორ-ველების უდიდესი ნაწილი საძოვრებად გამოიყენება. უკონტროლო ძოვების შედეგად ბალახეული საფარი ღარიბდება. დოკუმენტური ფილმი „ეამბორე მიწას“ შეიძლება იქცეს ერთგვარ სახელმძღვანელოდ მომავალი თაობებისთვის.

ფილმში აღწერილია პესტიციდების შექმნისა და გამოყენების ისტორია და მცენარის მიერ CO₂-ის შთანთქმის პროცესი; ნაჩვენებია, თუ როგორ მიმართა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მსოფლიომ ენერგია ბუნების წინააღმდეგ; დასაბუთებულია ქიმიური ნივთიერებების გავლენა გარემოზე, ადამიანის ჯანმრთელობაზე, მომავალ თაობებზე, გავრცელებულ მძიმე დაავადებებზე.

ფილმის დასაწყისში განხილულია 1930 წელს ამერიკაში მომხდარი მტვრის შემოტევა (dust blow). მის მიზეზად ნიადაგის გამოფიტვა და ეროზია დასახელდა. სტიქიურმა უბედურებამ კი აშშ-ს დიდი ეკონომიკური ზიანი მიაყენა.

ცნობილია, რომ დედამიწის მუქი ზედაპირი უფრო მეტ მზის ენერგიას ირეკლავს. არეკლილი ენერგია რჩება ატმოსფეროში, რადგან აქ გამონაბოლქვის სახით მოხვედრილი მავნე ნივთიერებები სათბურის ეფექტს წამოქმნის. ქვემოთ მოცემულ ფოტოზე (კადრი დილმიდან) სწორედ ამ პროცესს აღწერს.

მკვლევარები შედარების მეთოდით გვაჩვენებენ გამოყენებული ქიმიური ნივთიერებების მავნე გავლენას გარემოზე. მაყურებელი აღმოაჩენს, როგორ ხოცავს პესტიციდები ნიადაგში სასარგებლო მიკრობებს, რაც იწვევს მთელი სისტემის მოშლას, მწვანე საფარის გაღარიბებას. აღსანიშნავია, რომ პესტიციდების აქტიური გამოყენების შედეგად ჩვენ უკვე დავკარგეთ დედამიწის ნაყოფიერი ზედაპირის 1/3.

გრაფიკული გამოსახულებებით ახსნილია გაუდაბნოების უარყოფითი გავლენა და კავშირი კლიმატის ცვლილებასთან. მომავლის პროგნოზიც საკმაოდ არასახარბიელოა. ნავარაუდევია, რომ 2050 წლისთვის გაუდაბნოების შედეგად 1 მილიარდი ადამიანი გახდება ლტოლვილი.

ფილმის დაწყებამდე სთხოვეთ მოსწავლეებს, გამოთქვან ვარაუდები ქვემოთ მოცემული წინადადების შესახებ. აუცილებლად აუხსენით, რომ პასუხს ყურების დროს მიიღებენ:

ხვნა-თესვის სეზონის დაწყებას შეუძლია კლიმატის ცვლილებაზე გავლენის მოხდენა.

ექსპერიმენტები მეცნიერების განუყოფელი ნაწილია. ფილმში მოყვანილია NASA-ს 2006 წლის მონაცემები. მოკლე ინტერვალში, თებერვლიდან აპრილის ჩათვლით, ატმოსფეროში CO₂-ის რაოდენობა მკვეთრად იზრდება. ივნის-ივლისში, ნათესების გამწვანებისთანავე, შესამჩნევად იკლებს.

ინდუსტრიული რევოლუციის საწყის წერტილად წარმოჩენილია მე-18 საუკუნის 50-იანი წლები. აღნიშნული პერიოდიდან მოყოლებული, მსოფლიო მოსახლეობის რაოდენობა მუდმივად იმატებს. ინდუსტრიალიზაციას, ტექნოლოგიურ პროგრესს, პესტიციდების გამოყენებასა და კლიმატის ცვლილებას შორის ლოგიკური ჯაჭვის დასანახად შევთავაზოთ შემდეგი კითხვა:

რა როლი შეასრულა პესტიციდებმა და სხვა ქიმიურმა დანამატებმა მსოფლიოს მოსახლეობის კვებითი მოთხოვნილების დაკმაყოფილების თვალსაზრისით?

„ეამბორე მიწას“ იმითაც არის გამორჩეული, რომ, ერთი მხრივ, წარმოჩენილია პრობლემები, ხოლო მეორე მხრივ – გამოსავალი.

მოსწავლეებს შესთავაზეთ მარტივი ცხრილის შევსება. შეგიძლიათ, წინასწარ განსაზღვროთ კონკრეტული მიმართულებები.

აქვე გთავაზობთ განსხვავებულ ვერსიას. ამ შემთხვევაში მოსწავლეებს მოუწევთ, თვითონვე გამოკვეთონ პრობლემა და მისი მოგვარების შესაბამისი გზა.

ფილმის ბოლო ნაწილი მთლიანად ეთმობა ახალი ნიადაგის მიღებას კომპოსტირების გზით. საინტერესოა დიდი ამერიკული ქალაქების მაგალითები, სადაც ნარჩენების დახარისხებისა და შესაბამისი მართვის შედეგად ახერხებენ საუკეთესო ხარისხის ნიადაგის მიღებას.

მოსწავლეებს შეიძლება შევთავაზოთ კომპოსტირების პროცესის გადმოტანა სკოლებში ან საკუთარ სახლებში. ეს მიდგომა იმ თვალსაზრისითაცაა კარგი, რომ ისინი ჩაერთვებიან კეთებით სწავლის პროცესში და იმავდროულად პროცესის უშუალო მონაწილეები იქნებიან. წარმატებით დასრულების შემთხვევაში შეგიძლიათ მოაწყოთ კონტაქტური ბოსტანი სკოლის ეზოში.

იხილეთ კომპოსტირების ვიდეოინსტრუქცია ქართულ ენაზე.

ნებისმიერ რესურსს ვუყურებ ჩემი კოლეგებისა და მოსწავლეების თვალით. როგორც სტატიის დასაწყისში ვახსენე, კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული პრობლემები ცხადი და გასაგები უნდა იყოს. მსგავსი მიდგომის შემთხვევაში მოსწავლეები ნათლად დაინახავენ არსებულ საფრთხეებს და შეძლებენ ცხოვრებისეულ გამოცდილებასთან მათ დაკავშირებას.

სამწუხაროდ, ზემოთ ნახსენები დოკუმენტური ფილმები ქართულ ენაზე არ არის თარგმნილი, მაგრამ ნუ მოერიდებით ამ დაბრკოლებას. დაგეგმეთ ჩვენებები ინგლისური ენის (შესაძლებელია პირიქით) მასწავლებელთან ერთად. შედეგად შეძლებთ საგანთა ინტეგრაციას, მოსწავლეები კი დაეუფლებიან ახალ ლექსიკურ ერთეულებს, განუვითარდებათ უცხო ენაზე მოსმენა-გააზრების უნარები.

გამოყენებული წყაროები:

დოკუმენტური ფილმი – მარჯნის ძიებაში

დოკუმენტური ფილმი – ეამბორე მიწას

მანანა რატიანი – შესავალი კლიმატის ცვლილებაში – პირველი ნაწილი, მეორე ნაწილი

რუსუდან თევდორაძე – რატომ უფერულდება მარჯნის რიფები

გრეტა ტუნბერგი

მდგრადი განვითარების მიზნები

კომპოსტირების ვიდეო ინსტრუქცია

ქართულ ხელოვნებაში რომ „ვეფხისტყაოსანზე“ დიდებული და პოპულარული არაფერი შექმნილა, ყველანი ვთანხმდებით. საერთაშორისო არენაზე გასატანადაც რუსთველის პოემაზე მნიშვნელოვანი სხვა რა უნდა იყოს? დღემდე ამ პოემისა და მისი ავტორისადმი დაუოკებელი ინტერესი რომ არ განელებულა, ესეც ცხადია; რომ არასდროს შეწყვეტილა ჩხრეკანი „ვეფხისტყაოსნისა“, ვიცით. ის ამოუწურავი საბადოა და ყველა მკვლევარს აძლევს ახლის აღმოჩენის შესაძლებლობას. ასეთი პოპულარობისა და საზოგადოებრივი ინტერესის მიუხედავად, პოემის ფაბულა და ავტორის ვინაობა რომ დღემდე მისტიფიკაციად რჩება, სწორედ რომ უცნაური ამბავია.

ამჯერად თავი დავანებოთ ფაბულის მისტიფიკაციას და ვისაუბროთ ავტორის ვინაობასა და იმაზე, თუ რა და როგორ ვასწავლოთ ბავშვებს ამასთან დაკავშირებით. რამდენიმე წლის წინ მოსწავლეთა კონფერენციაზე, რომელიც ავტორიტეტული ჯგუფების მიერ იყო ორგანიზებული, მოსწავლემ გამოიტანა ნაშრომი რუსთველის ვინაობაზე. მას გულდასმით ჰქონდა შესწავლილი რუსთველის ვინაობასთან დაკავშირებული ყველა თეორია, წერილი თუ თვალსაზრისი, ყველა ვარაუდი დამოწმებული და განხილული იყო, თუმცა არ თქმულა მთავარი: რუსთველის საიდუმლო შექმნა რუსთველმა, წარმატებით შეინახა ეს საიდუმლო და ჩვენ დღემდე რეალურად მასზე არაფერი ვიცით, გარდა იმისა, რასაც ის საკუთარ თავზე ამბობს პოემის პროლოგსა და ეპილოგში. მან ოთხჯერ ახსენა სახელი რუსთველი, ასევე გვითხრა, რომ არის მესხი მელექსე, რომ უიმედოდ არის შეყვარებული თამარზე და მას უძღვნის თავის პოემას, შეფარვით აქებს თავისი გმირების სახით.

როცა ზემოხსენებულ კონფერენციაზე მოსწავლეს ვურჩიე, რომ რუსთველოლოგთა ვარაუდებთან ერთად სასურველი იქნება იმის გაცნობიერებაც, რომ რუსთველის ვინაობა საიდუმლოა, საგანგებოდ შექმნილი, რომ თუ ეს საიდუმლო 900 წელი საიდუმლოდ რჩება, თითქმის არ არსებობს შანსი მისი გახსნისა და დროა მივიღოთ, დავჯერდეთ იმ მისტიფიკაციებს, რაც პოეტმა შემოგვთავაზა. ამაზე კოლეგები შემეკამათნენ, თუკი საიდუმლოა, რატომ არ შეიძლება, რომ კვლევები გაგრძელდეს და ოდესმე ეს საიდუმლო გაიხსნასო? კითხვა ლეგიტიმურია, თუმცა მასზე პასუხად მხოლოდ ამის თქმა შემიძლია: აგერ თქვენ და აგერ მე, თუ ოდესმე ვინმემ ეს მისტიფიკაცია რეალური ამბებით გახსნას, მეც დამიძახეთ ან საფლავში ჩამომძახეთ!

როცა მეათე კლასში „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტზე ვმუშაობთ, ბუნებრივად ისმის ხოლმე კითხვები ავტორის ვინაობის გარშემო. ვთვლი, რომ ამ მიმართულებით მეცნიერული ჩხრეკები ამაო წყლის ნაყვაა და უმჯობესია მეცნიერება ხელოვნებით ჩავანაცვლოთ. ყური მივუგდოთ, როგორ აცოცხლებენ და გვაცნობენ რუსთველს ჩვენი მწერლები. ავტორის ვინაობაზე საუბრის დროს სასურველია მასწავლებელმა დაგეგმოს ერთი ან რამდენიმე გაკვეთილი იმაზე, თუ როგორ გააცოცხლა ქართულმა პოეზიამ რუსთველის საიდუმლო. მაშ, ასე: გაკვეთილის თემაა რუსთველის მისტიფიკაციები ქართულ მწერლობაში. შეგვიძლია მოვიძიოთ უამრავი უნიკალური ტექსტი, თუმცა ჩვენ შევარჩიეთ რამდენიმე განსაკუთრებული ნიმუში, ბავშვებსა და მასწავლებლებს შეუძლიათ ეს სია შეავსონ, გაამდიდრონ, მრავალფეროვანი წიაღსვლები მოსინჯონ. გარდა იმისა, რომ ეს ტექსტები მიგვანიშნებენ ჩვენი კლასიკოსების დამოკიდებულებაზე რუსთველისადმი, გვეხმარებიან, რომ საიდუმლო ამოვხსნათ ხელოვნების ენაზე, ამ ახალ ტექსტებზე მუშაობა ასევე საუკეთესო გზაა უცხო ტექსტების გაგებისა და ანალიზი უნარების განსავითარებლად.  რუსთველის მისტიკა საოცარი ემოციებით გაგვიცოცხლეს ჩვენმა დიდმა პოეტებმა. ჩვენი გაკვეთილის თემა იქნება შემდეგი ტექსტების გააზრება:

1. აკაკი წერეთლის „სიზმარი“;
2. გიორგი ლეონიძის „მესხი ვარ“ და „ვეფხისტყაოსანს“;
3. მიხეილ ქვლივიძის „იყო არაბეთს“.

აქვე დამხმარე რესურსის სახით მოგვაქვს ორი წერილი:  კონსტანტინე გამსახურდიას „აპოლოგია რუსთაველისა“ და გრიგოლ რობაქიძის „შოთა რუსთაველი“. ინტერნეტში ნავიგაციის დროს მივაგენით მრავლისმთქმელ კარიკატურას, რომელიც იუმორისტულ ჟურნალ „ეშმაკის მათრახის“ #12-ში გამოუქვეყნებიათ 1916 წელს. კარიკატურა ეკუთვნის ქართულ მხატვრობაში ამ ჟანრის ფუძემდებელს, სამხატვრო აკადემიის პროფესორს, ლადო გუდიაშვილისა და ქეთევან მაღალაშვილის მასწავლებელს, ოსკარ შმერლინგს. მასზე გამოსახულნი არიან: რუსთველის მთარგმნელი რუსი პოეტი კონსტანტინ ბალმონტი, თვით რუსთველი, პაოლო იაშვილი და ვალერიან გაფრინდაშვილი. კარიკატურაზე რუსულად მიწერილია ბალმონტის სიტყვები: მიყვარს რუსთველთან დამეგობრებული გაფრინდაშვილი და იაშვილი. ამ დროს გაფრინდაშვილი და იაშვილი მხოლოდ ჯამბაზის წოწოლა ქუდებითღა თუ შესწვდებიან რუსთველს. ბალმონტი კი რუსთველთან „მოქიშპე“ გაფრინდაშვილ-იაშვილს გამომცდელად აკვირდება შორიდან. ცნობილია ბალმონტის პიეტეტი რუსთველის პოემისადმი, მან „ვეფხისტყაოსანს“ უწოდა „სიყვარულის ცისარტყელა, ცისა და მიწის შემაერთებელი ცეცხლოვანი ხიდი“. (იხ. ოსკარ შმერლინგის კარიკატურა ბმულზე: https://niamorebi.ge/gafrindashvili/შოთა-რუსთაველი-პაოლო-იაშ/). მართალია, იაშვილსა და გაფრინდაშვილს კი არასდროს გამოუმჟღავნებიათ რუსთველთან ქიშპის მკვდრადშობილი იდეა, თუმცა ამ კარიკატურამ კარგად ამხილა ქართულ მწერლობაში ცნობილი ზოგიერთი ავტორის სიშმაგე რუსთველთან მიმართებაში, რომელზე საუბარიც ახლა შორს წაგვიყვანს, თუმცა ერთი სტატიისა და ერთი გაკვეთილის თემადაც გამოდგება და ამ თემის ფართოდ გასავრცობადაც.

აკაკი წერეთლის ლექსი „სიზმარი“ უთუოდ უთუოდ უნდა გავიგოთ, როგორც „ახალი მითოსი“ რუსთველის საიდუმლოს ახსნის გზაზე. სათაურის პოეტიკაც მეტყველია. რუსთველი მართლაც სიზმარს ჰგავს, მისტიკაა. მწერალმა სწორედ ის წარმოიდგინა, რასაც რუსთველი გვიყვება პოემის პროლოგში. ზის თამარი, ზურგით უდგანან ქალები, რომელთა პროტოტიპადაც ის ყველა დროის პოეტების მეფეს წარმოუდგენია, მოდის რუსთველი და მოწიწებით უძღვნის პოემას თამარს, რომელიც ტირის მადლიერების უკმარისობას განიცდის და მომავალს მიანდობს რუსთველის აღიარებას, ხოლო მომავალში რა ხდება? არ დაგვავიწყდეს, რომ ლექსი 1898 წელს დაიწერა და ცარისტული იმპერიის მარწუხებში დამონებული ქვეყნის რეალობაზე აკაკის მხოლოდ ამ სიტყვების თქმა შეეძლო: „მე კი დავრჩი… შემეშინდა!.. მიმოვავლე გარს თვალები და რა ვნახე იმათ ნაცვლად?!.. სხვა ხალხი და სხვა ქალები!.. არც თამარი, არც თინათინ, აღარც ნესტან-დარეჯანი!… აღარცერთს არ ეტყობოდა ქართველობის რამ ნიშანი!“.

ამ ლექსის წყალობით აკაკიმ ორი კურდღელი მოინადირა: ისიც გაუმხილა ქართველობას, თუ როგორ უნდა დავინახოთ რუსთველი და მისი მუზა და მეორე – ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის სათქმელიც ითქვა მისთვის ჩვეული მკვახე ენით, რომ ქართველობის ნიშან-წყალი დაკარგა ჩვენმა ხალხმა, დაშორდა სახელოვან წარსულსა და წინაპრებს, რაც ეროვნული ტრაგედიაა, გასააზრებელია და საშველიც მოსანახი.

რუსთველს ბევრი მკვლევარი და მაქებარი ჰყავდა, მაგრამ გიორგი ლეონიძე მათ შორის გამორჩეულია. ბავშვებს ვაცნობთ, რომ ის წლების მანძილზე გახლდათ შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის დირექტორი, რუსთველის მკვლევარი და „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის დამდგენი კომისიის წევრი. მისი შემოქმედება გაჯერებულია რუსთველის სამყაროსადმი სიყვარულით, ამ სამყაროს ავტორი ახალი პოეტური ხედვით აცოცხლებს, მის ლექსებში ილანდება უამრავი ალუზია „ვეფხისტყაოსნიდან“. ლეონიძის პოეტური ენა უნიკალური, უმდიდრესი და ორიგინალურია. მისი ლექსი „ვეფხისტყაოსანს“ ავტორის სათაყვანო პოემისადმი მიძღვნილი სახოტბო ნაწარმოებია, მასში საოცარი პოეტური ხატებით, ხატოვანი მეტაფორებითა და ეპითეტებით ახსნილია როგორც პოემის სიდიადე, ისე ავტორის მისტიკური სული. აი, ისიც: „წიგნო, წინ მიუძღვებოდი ხალხს უკვდავების ნაღარით; შენ გწერდა დიდი რუსთველი, თავს ოქროგადანაყარი. შენ გწერდა ცისკრის კამკამი, ხევთა ხმა ზვავის ზრიალი; შენს კალამს ორბი ჰზიდავდა, ტყავს ― ვეფხი თანაზიარი. შენ გწერდა ქალის წამწამი, ვაჟკაცის მკერდი გმირული, შენ ხალხი გწერდა მხედარი, ბრძოლით გულამოკირული“.

თუკი ჩვენ ბავშვებს ვასწავლით რომ პოეტური ხედვა, ლირიკულ სახეებში კოდირებული სათქმელი ისეთივე საუკეთესო გზაა სამყაროს, ადამიანის, მოვლენათა არსის ან თუნდაც ხელოვნების ქმნილების შესაცნობად, როგორც მეცნიერული ხედვა, ამით ხელს შევუწყობთ პოეტური აზროვნების განვითარებას.

რუსთველზე ყველაფერს ამბობს გიორგი ლეონიძის ლირიკული ლექსი „მესხი ვარ!“ ვერცერთი მეცნიერული კვლევა ისე შთამბეჭდავად და ემოციურად ვერ წარმოაჩენს რუსთველს, როგორც ამ ლექსში გაცოცხლებული ლირიკული გმირის მხატვრული სახე. აი, საოცარი ნიმუში იმისა, თუ როგორ შეიძლება ალიტერაციებითა და მეტაფორებით შეუცნობლის შეცნობა, მისტიკური ბურუსის ნათელყოფა: „მესხი ვარ! ვანთე მე სხივი, მესხმა შესხმა ვსთქვი ახალი, მტერი დამესხა, დავძლიე, ვიყავი სახელმაღალი. მესხმა დავასხი ვენახი, კლდეებში ვკვეთე ტაძარი, წიგნი დავწერე ვეფხვისა, შიგ სიყვარული დავძარი!“.

პოემის პროლოგის მე-12-მე-19 სტროფებში რუსთველი გვიხსნის შაირობის, ანუ პოეზიის ბუნებასა და ლექსის ტიპებს. ამ რამდენიმე სტროფით ის გვთავაზობს მთელ ტრაქტატს, სადაც ლაკონურად, მწყობრად ახსნილია პოეტის შეხედულებები პოეზიის ფილოსოფიურ ხასიათზე. თანამედროვე მეცნიერება არ დაეთანხმება რუსთველს იმაში, რომ „შაირობა სიბრძნისაა ერთი დარგი“, ანუ ფილოსოფიაა, რადგან ფილოსოფია მეცნიერებაა სამყაროს შემეცნების შესახებ, ხოლო პოეზია – ხელოვნება, მაგრამ აქ რუსთველი გულისხმობს, რომ პოეზიაც ისევე უნდა ემსახურებოდეს სამყაროს შემეცნების იდეას, როგორც – ფილოსოფია. ლეონიძის მოცემული ლექსი სწორედ ამგვარი ფილოსოფიური ჭვრეტის საუკეთესო ნიმუშია, მაჩვენებელი იმისა, თუ როგორ შეგვიძლია პოეტური თვალით დავინახოთ ყველა საიდუმლო.

რუსთველისადმი მიძღვნილ პოეტურ ტექსტებში გამორჩეულია მიხეილ ქვლივიძის „იყო არაბეთს“. ეს ლექსი ნიმუშია იმისა, თუ როგორ შეიძლება მინიმალისტური ენით, უმარტივესი, სადა პოეტური სახეებითა და მინიშნებებით, კოდური ფრაზებით ამოიცნო რუსთველის ვინაობის პოეტური მისტიფიკაცია. თავი რომ დავანებოთ იმას, თუ რა ვარაუდები გვსმენია რუსთველის ვინაობის შესახებ, მიხეილ ქვლივიძის ლექსის ერთი პაწაწინა სტროფი პასუხობს ყველა კითხვას რუსთველის საიდუმლოს შესახებ:  „იყო არაბეთს“… არაბეთს არა ყოფილა არავინ! საქართველოში იმხანად ხელმწიფედ გვყავდა თამარი“… აქ სადად და გენიალურად გაცხადებულია რუსთველის ვინაობისა და პოემის ფაბულის მისტიფიკაციის მთელი საიდუმლო.

მოსწავლეთა დიდ მოწონებას იმსახურებს კონსტანტინე გამსახურდიას ესე „აპოლოგია რუსთაველისა“, სადაც სიტყვის დიდოსტატი ჩვეული ჯადოქრული გამომსახველობით  წერილის შესავალშივე წვდება რუსთველის საიდუმლოს. შენდობას ვითხოვ ვრცლად ციტირებისთვის, მაგრამ ჩემი წერილის პათოსს სხვა ვერაფერი გამოხატავს ისე ზუსტად და ამავე დროს უმაღლესი ლირიზმით, როგორც პოეტური პროზის ოსტატის ეს სიტყვები: „შვიდი საუკუნის მანძილზე იდგა ბნელში ქართული პოეზიის იგავმიუწვდომელი ორფეოსი, პოეტთა შორის ბრძენი უდიდესი, ბრძენთა შორის მოძღვართ-მოძღვარი. არცერთ სახლს ამშვენებს მისი სახელის მემორიული დაფა, არც რომელიმე აკადემიის წევრად აურჩევიათ იგი ოდესმე, არც თუ დაფნითა და მუხის ფოთლებით შეუმკიათ მისთვის შუბლი თანამედროვეთ. იგი ხელიდან გასხლტომია მემატიანეთა ყურადღებას და ვინ იცის, ბიოგრაფები შესძლებენ თუ არა თარიღების სალტეში მოაქციონ ოდესმე მისი აქ მოსვლის და იდუმალი გაუჩინარების ამბავი, ხოლო ქმნილება მისი დღესაც სძევს ჩვენს წინაშე, როგორც უპირატესი თავკიდური ქართული პოეტური კულტურისა, მომდევნო თაობათა პოეტებისათვის გარდაუვალი ბარიერი, ენათმეცნიერთათვის თავსამტვრევი საგანი, ისტორიკოსთათვის გამოუცნობელი მეტეორიტი… უნებლიე სურვილი მებადება მაინც, მისი უცნაური ცხოვრების გაუშიფრავი ლეგენდა მარადჟამს შერჩეს ქართველი ხალხის მეხსიერებას, როგორც უჩვეულო რამ ნათელის გაელვება საუკუნეთა უმთვარო ღამეში“.

ამ ციტატის უკანასკნელი ფრაზა გახლავთ სწორედ ჩვენი წერილის მთავარი სათქმელიც, „გაუშიფრავი ლეგენდა შერჩეს ქართველი ხალხის მეხსიერებას!“. გაუშიფრავი ლეგენდები, ამოუცნობი საიდუმლოებანი, მისტიკური საბურველები, ვფიქრობ, ისევე კვებავენ, ამშვენებენ და ატკბობენ ჩვენს სულებს, როგორც მეცნიერული ცოდნა, ან ხელშესახები, მატერიალური სიკეთეები, რომლებიც უხვად დაუგროვებია ცივილიზებულ კაცობრიობას.

გიფიქრიათ, რამდენ ტექსტურ შეტყობინებას ვაგზავნით მთელი კვირის განმავლობაში სხვადასხვა მიზეზითა თუ მიზნით? პანდემიის პერიოდში კი ესემესები ჩვენი ურთიერთობის მთავარ ფორმად იქცა.

მოკლე ტექსტური შეტყობინება განსაკუთრებით პოპულარულია ახალგაზრდებში. თანამედროვე თაობა ძალიან სწრაფად ითვისებს ტექნოლოგიურ უნარ-ჩვევებს, რასაც თავისი დადებითი და უარყოფითი შედეგები აქვს. ხშირად მოზარდები კარგავენ დროის შეგრძნებას, მთელი დღე და ხშირად მთელი ღამეც, სმარტფონებში თავჩარგულნი, სწყდებიან რეალობას და შორდებიან სოციუმს, ვირტუალურ სამყაროში შეძენილ „ფრენდებთან“ მიმოწერა ანაცვლებს მეგობრებთან ერთად ეზოში ფეხბურთის თამაშს, დროის მიღმა შემდგარი გულახდილი საუბრები ხშირად ჩატეულა მოკლე ტექსტურ შეტყობინებაში, მოზღვავებული ემოციები კი მარტივ „სმაილებად“ გამოგვიხატავს. თუმცა, ამასთანავე, წამიერად შეგვიძლია გავავრცელოთ ინფორმაცია, მოვიკითხოთ ახლობლები, მივულოცოთ დღესასწაულები, გავაგზავნოთ ფოტოები, შეტყობინებაში ჩავტიოთ ისეთი ამბებიც, რომლებსაც ხმამაღლა არ ან ვერ გამოვთქვამთ. და ასე იქცევა ყველა, განურჩევლად ასაკისა, სქესისა თუ სტატუსისა. სათქმელი ადრესატამდე რომ მივიდეს, თითის ერთი დაწკაპუნებაც კმარა.

მზარდი ტექნოლოგიური ძვრები შეუქცევადი პროცესია, მათ წინააღმდეგ გალაშქრება იგივეა, რაც ქარის წისქვილებთან შერკინება, მაგრამ იქნებ არც არის საჭირო დონკიხოტობა, როდესაც შეგიძლია იყო მერი პოპინსი და ბავშვებთან ერთად იმოგზაურო დროსა და სივრცეში, სადაც საგნებიც სხვა ელფერს იძენს.

მჯერა, რომ გამოსავალი ყოველთვის არსებობს. ეს რწმენა მასწავლებლისთვის იგივეა, რაც კეთილი ჯადოქრისთვის – ჯადოსნური ჯოხი. ამ ჯადოქრობით ჩვეულებრივ გაკვეთილზე საგნებმა შეიძლება ფორმა იცვალოს – ტელეფონი რვეულად იქცეს, ესემესები კი მოსწავლეების დავალებებად.

გახსოვთ, როგორ მოიქცა ჯანი როდარის ერთ-ერთი პერსონაჟი – სინიორ ბიანკი, რათა შვილთან მუდმივი კომუნიკაცია შეენარჩუნებინა?

სამსახურებრივი მოვალეობის გამო ის კვირაში ექვს დღეს გზაში ატარებდა, მისი პატარა გოგონა კი ზღაპრების გარეშე ვერ იძინებდა. ამის გამო მამა ყოველ საღამოს რეკავდა სახლში და გოგონას ტელეფონით უყვებოდა სახალისო ამბებს. ასე შეიქმნა ბავშვების საყვარელი წიგნი – „ტელეფონით მოყოლილი ამბები“.

თანამედროვე ტექნოლოგია, თუ მას ჩვენს მიზანს მოვარგებთ, შეიძლება ახალი თავგადასავლების წყაროდაც კი იქცეს, როგორც ეს სინიორ ბიანკიმ შეძლო.

მოსწავლეების უმეტესობას წერითი დავალების შესრულება ერთულება, რადგან წერა მოითხოვს დროს, ფიქრს, ძალისხმევას და ნაწარმოების გაგება-გააზრებას. როგორ ვაქციოთ სწავლა-სწავლების აუცილებელი რუტინა სახალისო აქტივობად?

ყველამ ვიცით, რომ მოზარდისთვის ტელეფონი მხოლოდ საკომუნიკაციო საშუალება არ არის, ხშირად მას თვითდამკვიდრების მიზნით იყენებენ და თუ რომელიმე მათგანს არ აღმოაჩნდება ამა თუ იმ ბრენდის ტელეფონი, შეიძლება ერთგვარი ბულინგის ქვეშაც მოექცეს. მასწავლებლის თვალს მსგავსი ნიუანსები არ გამოეპარება. გადავწყვიტე, მოზარდების საყვარელი ნივთი საგაკვეთილო მიზნისთვის გამომეყენებინა. ერთ დღეს მოსწავლეებს ვთხოვე, გადმოეცათ ნაწარმოების დედაარსი, ოღონდ მოკლე ტექსტური შეტყობინების სახით.

– ესემესები უნდა ვწეროთ? – იკითხა რამდენიმემ გაოცებით.

– დიახ, ესემესებით მომწერეთ, რას ფიქრობთ ამ ნაწარმოებზე, მის მთავარ პერსონაჟზე. სანამ წერას დავიწყებთ, მანამდე უნდა დავამზადოთ მობილური ტელეფონები – იმ ფორმის და იმ ფირმის, რომელიც გსურთ.

კლასში საოცარი ფუსფუსი ატყდა. ბავშვები ხალისითა და ენთუზიაზმით ამზადებდნენ მობილურებს, სულ მერხებზე ეწყო მათი საოცნებო სხვადასხვა ფორმის, ფერის, დიზაინისა და თაობის „ტელეფონები“. კლასი მზად იყო მომდევნო დავალებისთვის. პირველი ესემესი მე „გავუგზავნე“ – დაფაზე გაჩნდა ჩემი შეტყობინება: „გამარჯობა, ბავშვებო, როგორ ხართ? თუ მიიღებთ ჩემს შეტყობინებას, მომწერეთ, რას ფიქრობთ ამ ნაწარმოებზე“. მოსწავლეებმა უხმოდ წაიკითხეს ჩემი შეტყობინება – ისე, როგორც სინამდვილეში ვკითხულობთ ესემესებს. უხმოდ და ყურადღებით. დავალების შესრულებას მთელი კლასი დიდი ენთუზიაზმით შეუდგა – თითოეულმა მათგანმა საკუთარი ხელით დამზადებულ სმარტფონებში „მომწერა“ ესემესი. მართალია, პასუხები მოკლე და კონკრეტული იყო, მაგრამ გულწრფელი და საინტერესო. მინდა აღვნიშნო, რომ არცერთს არ გახსენებია ნამდვილი მობილური – თითოეულ მათგანს ხომ საკუთარი ხელით შექმნილი ბოლო მოდელის ტელეფონი ეჭირა.

აქტივობა კიდევ უფრო სახალისო აღმოჩნდა წყვილური მუშაობისას. მოსწავლეები ამჯერად თანატოლებს სწერდნენ, კიდევ უფრო ლაღად და თავდაჯერებულად „აგზავნიდნენ“ „ესემესებს“ და ყურადღებით კითხულობდნენ ერთმანეთის შეტყობინებებს. ზოგიერთმა გადაწყვიტა, ემოციები „სმაილებით“ გამოეხატა.

ესემესებით მიმოწერა განსაკუთრებით ნაყოფიერი აღმოჩნდა ისეთი მოსწავლეების გასააქტიურებლად, რომლებსაც აზრის ხმამაღლა გამოთქმა და საკუთარი პოზიციის გამოხატვა ერთულებოდათ.

კლასმა ასეთივე ხალისით გაართვა თავი პერსონაჟებს შორის ესემეს მიმოწერას: წარმოიდგინეთ რას მისწერდა სალამურა ციცინათელების მწყემს ბაიას, რწყილი – განსაცდელში მყოფ ჭიანჭველას, გერდა – ჩრდილოეთში გადაკარგულ კაის და ა.შ. უშრეტი ფანტაზიის წყალობით შეტყობინება შეგვიძლია პატარა უფლისწულსაც დავუტოვოთ, იმ იმედით, რომ ოდესმე წაიკითხავს და თავადაც შეგვეხმიანება უცნობი გალაქტიკიდან.

მოკლე ტექსტური შეტყობინებები შეგვიძლია დისტანციური სწავლების ფორმატსაც მოვარგოთ. მოსწავლეებისთვის გაზიარებულ დაფაზე შეგვიძლია პირველი ესემესი თავად დავწეროთ და რიგრიგობით მივცეთ საუბრის გაგრძელების შესაძლებლობა. ამ შემთხვევაში გასათვალისწინებელია, რამდენად ფლობენ კლავიატურას. საჭიროების შემთხვევაში შეგვიძლია დავეხმაროთ.

პანდემიის წყალობით სრულიად უჩვეულო გარემოში მოხვედრილებს ყველაზე მეტად ემოციური ინტელექტის მართვა გაგვიჭირდა. მით უფრო რთული აღმოჩნდა ეს ბავშვებისთვის. პირბადეების მიღმა ემოციების გაზიარების, გაანალიზებისა და კონტროლის დეფიციტი დამოკლეს მახვილივით აღიმართა ჩვენს თავზე. უშრეტი ენერგიის მქონე მოზარდისთვის კი უპირატესი სწორედ ამ უნარ-ჩვევების სწორი ფორმირებაა. აქედან გამომდინარე, ვფიქრობ, თუ მათთვის ნაცნობ ნივთებს ახალ ელფერს შევძენთ, თანამედროვე ტექნოლოგიებს კი საგაკვეთილო მიზანს მოვარგებთ, მოსწავლეებს საკუთარი შეხედულებების თავისუფლად გამოხატვის კიდევ ერთ შესაძლებლობას მივცემთ. თუ სინიორ ბიანკოსთვის დრო და მანძილი ვერ იქცა დაბრკოლებად, ჩვენც შეგვიძლია, „ესემესით მოყოლილი ამბები“ ქართულის დავალებებად ვაქციოთ.

ინტერვიუ ჯერონ კლემენსთან

2019 წელს, პანდემიის დაწყებამდე მცირე ხნით ადრე, ნიდერლანდელი კოლეგა ჯერონ კლემენსი შემეხმიანა. მითხრა, რომ შუა აზიაში მოტოციკლით სამოგზაუროდ მოდიოდა და რამდენიმე დღით თბილისში აპირებდა დარჩენას. ცხადია, შეხვედრა დავგეგმეთ. მოგზაურობიდან მალე გადავედით განათლებისა და წიგნიერების საკითხებზე, რასაც მეორე დილით, გამგზავრების წინ, ეს ინტერვიუ მოჰყვა. ვფიქრობ, მას შემდეგ განვითარებულმა მოვლენებმა ციფრული წიგნიერების პრობლემები დღევანდელი სკოლებისთვის კიდევ უფრო აქტუალური გახადა.

პაატა პაპავა: გაეცანით მკითხველს.

ჯერონ კლემენსი: მე გახლავართ ჯერონ კლემენსი, ნიდერლანდებიდან. ორმოცი წელია, განათლების სფეროში ვმუშაობ. ვარ მასწავლებელთა ტრენერი და მკვლევარი უნივერსიტეტში. თხუთმეტი წელია, ვასწავლი ენას საშუალო სკოლაში. ბოლო ათი წელია, ვატარებ კვლევებს ციფრულ წიგნიერებაში. ათი წლის წინ ჩვენ, ენის მასწავლებლებს, – საზოგადოდ მასწავლებლებს, – კარგად არ გვესმოდა, რას ნიშნავდა ციფრული წიგნიერება. გვეგონა, მოსწავლეები თავისუფლად ფლობდნენ საძიებო სისტემებს, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ასე არ იყო.

პაატა პაპავა: ეს მეტად საინტერესოა. მოდი, ზოგადი კითხვებით დავიწყოთ. დღეს ყველა ციფრული წიგნიერების განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე საუბრობს. რითაა ის ესოდენ მნიშვნელოვანი?

ჯერონ კლემენსი: ამას რამდენიმე მიზეზი აქვს. პირველი ისაა, რომ ბოლო ათი თუ თხუთმეტი წლის განმავლობაში კომუნიკაციისა და ინფორმაციის გაზიარების უდიდესმა ნაწილმა ინტერნეტსივრცეში გადაინაცვლა. შესაბამისად, ადამიანს უნდა შეეძლოს ინტერნეტკომუნიკაცია, მისი საშუალებით ინფორმაციის მიღება და გაზიარება.

ჩემს ქვეყანაში სასკოლო კურიკულუმი ტრადიციულია. ჩვენ ვიღებთ ქაღალდზე დაბეჭდილ გაბმულ ტექსტს, რომელიც მოსწავლეებმა უნდა წაიკითხონ, მერე კი მის ირგვლივ წერითი დავალებები შეასრულონ. მაგრამ დღესდღეობით წერითი კომუნიკაცია ადამიანებს შორის სხვაგვარად მიმდინარეობს. შესაბამისად, კურიკულუმი დროს ჩამორჩა.

ზოგჯერ მასწავლებლები ამბობენ, რომ ციფრული ტექნოლოგიების სამყაროში გაზრდილი მოსწავლეები კარგად ერკვევიან ციფრულ კომუნიკაციაში. თითქოს აღარ უნდა იყოს საჭირო მათთვის დამატებითი ცოდნის მიწოდება ამ მიმართულებით. მაგრამ ეს შეცდომაა. უამრავი კვლევა გვიჩვენებს, რომ თანამედროვე ტექსტები ძალიან განსხვავდება ტრადიციულისგან. დღეს მათი დიდი ნაწილი მოწოდებულია ჰიპერტექსტის ანუ ტექსტის ბლოკების სახით, რომლებიც ბმულების საშუალებით უკავშირდება ერთმანეთს. მსგავსი ტექსტი განსხვავდება ტრადიციული საკითხავი ტექსტისგან, რომელსაც აქვს თანმიმდევრული, წრფივი წყობა – დასაწყისით, შუა ნაწილით და დასასრულით.

მეორე საკითხია ონლაინინფორმაცია, რომელიც მოსწავლეებმა დამოუკიდებლად უნდა მოიძიონ. მათ არ იციან ძიების ფუნქციის სათანადოდ გამოყენება და ქსელში შესაფერისი ინფორმაციის პოვნა. ინტერნეტში განთავსებული ინფორმაცია ხშირად დაბალი ხარისხისაა. მოსწავლეთა უმრავლესობას არ ძალუძს, დაბეჯითებით თქვას: „ეს კარგი ტექსტია და გამომადგებაო“, – ამიტომ ინტერნეტში ინფორმაციის ძებნისას პირველივე ოთხი-ხუთი წყაროდან იღებენ ინფორმაციას და ქოფი-ფეისთის საშუალებით ქმნიან თავიანთ ტექსტებს. საბოლოდ ეს არ არის კარგი ტექსტები.

ამ მსჯელობას მომდევნო საკითხზე გადავყავართ. კურიკულუმის მიხედვით, სხვადასხვა საგნის მასწავლებლები სთხოვენ მოსწავლეებს, თავად მოიძიონ ესა თუ ის მასალა, დამოუკიდებლად აწარმოონ კვლევა, შემდგომ კი დაწერონ მოხსენება ან წარმოადგინონ ნამუშევარი პრეზენტაციის სახით. როგორც აღვნიშნეთ, ამ დავალების სათანადოდ შესასრულებლად მოსწავლეებს ხარისხიანი ინფორმაციის მოძიების უნარი სჭირდებათ. გარდა ამისა, მათ უნდა შეეძლოთ მოძიებული ინფორმაციის სინთეზი, შეჯერება, და ამის საფუძველზე დასკვნების გამოტანა. სინთეზირება კი თვისებრივად განსხვავებული უნარია, რომელიც მით უფრო აქტუალურია, რაც უფრო დიდია შესაჯერებელი ინფორმაციის მოცულობა. ასევე, მოსწავლეებმა უნდა დაწერონ ახალი ტექსტი ან რეფერატი, საამისოდ კი მათ სჭირდებათ ის უნარები, რომლებიც მოსწავლეთა უმრავლესობას არ გააჩნია. ამას იმიტომ ვამბობ, რომ ინფორმაციამ ბოლო ათი წლის განმავლობაში მნიშვნელოვანი სახეცვლილება განიცადა და მისი დამუშავებაც ახალ, დამატებით უნარებს მოითხოვს. ეს უნარები თავისთავად არ ჩნდება. მათი უმრავლესობა, სტრატეგიებთან ერთად, არ ისწავლება ტრადიციული სასწავლო გეგმების მიხედვით.

საბოლოოდ, იმის თქმა მინდა, რომ ყველა მასწავლებელმა თავის მოსწავლეებს უნდა ასწავლოს შესაბამისი სტრატეგიები და განუვითაროს ონლაინ საძიებო სისტემების მეშვეობით ინფორმაციის მოძიების უნარები.

დაუსვით თქვენს მოსწავლეებს კითხვა: „რამდენად ერკვევი ინტერნეტის საძიებო სისტემებში?“ ისინი გიპასუხებენ, რომ საკმაოდ კარგად ერკვევიან, მაგრამ მათი წარმოდგენა საკუთარ თავზე სინამდვილეს არ შეესაბამება. მოსწავლეს თავისი უნარ-ჩვევები გაცილებით უკეთესი ჰგონია, ვიდრე სინამდვილეშია. მე როგორც ენის მასწავლებელს შემიძლია ვთქვა, რომ ენა შეიცვალა და, შესაბამისად, შეიცვალა წიგნიერებაც. ამჟამად წიგნიერება ფურცელზე დაწერილ სიტყვებზე გაცილებით მეტია. და რაკი ასეა, ჩვენც, მასწავლებლებმა, განსაკუთრებით კი ენის მასწავლებლებმა, ახლებურად უნდა ვასწავლოთ. ენის მასწავლებლები წინა ხაზზე უნდა იყვნენ, რადგან მათ აქვთ ის დრო, რომელიც შეიძლება წიგნიერებასთან დაკავშირებული სტრატეგიების სწავლებას დაუთმონ. წიგნიერება მათი საგანია. მეორე მხრივ, არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ენის მასწავლებლებმა სხვა საგნების მასწავლებლებთანაც ითანამშრომლონ და მათთან ინტეგრირებულად იმოქმედონ.

პაატა პაპავა: ჩემს ქვეყანაში, საქართველოში, სკოლების უმრავლესობა გლობალურ ქსელთანაა დაკავშირებული და ბავშვებს აქვთ წვდომა ინტერნეტთან. სკოლებს ჰყავთ IT სპეციალისტები, რომლებიც სხვადასხვა სახის მხარდაჭერას უწევენ მასწავლებლებს. თუ შეიძლება, რომ ენის და მათთან ერთად სხვა საგნების მასწავლებლებს გაუზიაროთ საუკეთესო პრაქტიკა, რომელიც მათ ციფრული წიგნიერების მიმართულებით გარკვეული ნაბიჯების გადადგმაში დაეხმარება?

ჯერონ კლემენსი: უპირველეს ყოვლისა, მასწავლებელმა ზემოთ ჩამოთვლილი უნარები და სტრატეგიები ცალკე უნდა შეასწავლოს მოსწავლეებს, შემდგომი ნაბიჯი კი მათთვის კვლევითი დავალების მიცემაა. ამ გზით მოხდება ენისა და სხვა საგნების მასწავლებლების ინტერაქცია, რადგან სხვა საგნის მასწავლებლებიც ხომ მსგავს დავალებას აძლევენ მოსწავლეებს.

რაც ჩემს კლასში გავაკეთე, ის იყო, რომ ვასწავლე მოსწავლეებს საძიებო სისტემების უკეთ გამოყენების სტრატეგიები და განვუვითარე მოძიებული რესურსების ეფექტურად შეფასების უნარები, რაც სინთეზური უნარების უფრო მაღალი საფეხურია. რაც შეეხება სხვა მასწავლებლებთან ერთად მუშაობას, დავუშვათ, ისტორიის მასწავლებელი კლასში ამუშავებს მოსწავლეებს სხვადასხვა რესურსზე. ერთად მუშაობისას ჩვენ ვეხმარებით მოსწავლეებს საუკეთესო ინფორმაციის მოძიებაში, მის სინთეზირებასა და ქაღალდზე გადატანაში. შედეგად მოსწავლეები იწყებენ ფიქრს იმაზე, რომ ციფრული წიგნიერება სასარგებლოა. ცოდნა სასარგებლოა. არა იმიტომ, რომ მე, მასწავლებელი ვეუბნები ამას, არამედ იმიტომაც, რომ თავად ხედავენ, რომ უკეთეს შედეგებს აღწევენ ისტორიაში, გეოგრაფიაში და იმ კვლევებშიც კი, რომლებსაც თუნდაც თავისთვის აწარმოებენ.

რა შეიძლება დაამატოს ისტორიის მასწავლებელმა იმას, რაზეც უკვე ვილაპარაკე? მან შეიძლება მიუთითოს მოსწავლეებს, რომ მათ მიერ მოძიებული ისტორიული და გეოგრაფიული მასალა სანდოა. მოსწავლეები იძენენ ახალ უნარებს, სწავლობენ ახალ სტრატეგიებს და ექმნებათ წარმოდგენა იმის შესახებ, რომელია კარგი რესურსები ინტერნეტში. ეს ცოდნა მათ შემდგომში უკეთესი კვლევების ჩატარებაში ეხმარება.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საკთხი, რომელზეც ჯერ არ გვისაუბრია, ონლაინ თანამშრომლობაა. ჩემს კლასში მოსწავლეები ხშირად მუშაობენ წყვილებად ან სამწევრიან ჯგუფებად და შემდეგ აგრძელებენ მუშაობას ონლაინ. ამის რამდენიმე გზა არსებობს. მოსწავლეებს შეუძლიათ, ერთად იმუშაონ ჯგუფებში და გააგრძელონ ონლაინ მუშაობა შინ. ეს პრაქტიკა უფრო საინტერესო რომ გახდეს, შეიძლება, დავალებები და პროექტები სხვა სკოლის მოსწავლეებთან ერთად შეასრულონ, ან – უფრო უკეთესი – სულაც სხვა ქვეყნის მოსწავლეებთან იმუშაონ. წლების წინ გვქონდა ასეთი გამოცდილებაც. მოვამზადეთ პროექტი მაკედონიასთან, ახლანდელ ჩრდილოეთ მაკედონიასთან თანამშრომლობით. ჩემმა კლასმა მაკედონიელ თანატოლებთან ერთად ჩაატარა კვლევა იმის შესახებ, როგორ შეიცვალა მედია ბოლო ათწლეულის განმავლობაში. მათ ერთმანეთს შეადარეს, როგორ ვითარდებოდა მოვლენები ჰოლანდიასა და მაკედონიაში, უპასუხეს კითხვას: „რატომ ხდება ასე?“ გამართეს დისკუსია. საბოლოოდ მომზადდა პრეზენტაცია იმის შესახებ, რით განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან მოვლენები ამ ორ ქვეყანაში და რა იყო მათ შორის საერთო. ასეთი პროექტი მოითხოვს მრავალი განსხვავებული უნარისა და სტრატეგიის ფლობას, მათ სწორად გამოყენებას. ერთობლივი მუშაობისას მოსწავლეებს მოუწიათ ბევრი ფიქრი, შედარება და კონტრასტების შეჯერება, რაც უნარების უფრო მაღალ საფეხურს მოითხოვდა. ვინაიდან მედიის საკითხებზე მუშაობა და ერთმანეთთან საუბარი უწევდათ, მათ მოუხდათ ციფრული წიგნიერების უნარების გამოყენებაც. ასე რომ, ამ პროექტმა ხელი შეუწყო რამდენიმე უნარის – ციფრული წიგნიერების, თანამშრომლობის და კვლევის ინტეგრაციას უნარების – განვითარებას. აქვე დავამატებდი, რომ მოსწავლეებს მიეცათ შესაძლებლობა, გაცნობოდნენ სხვა, მათი ქვეყნისგან განსხვავებულ სამყაროს და მათ ეს ძალიან მოეწონათ.

პაატა პაპავა: კიდევ ერთი კითხვა: როდის არის სკოლაში ციფრული წიგნიერების სწავლებისთვის საუკეთესო დრო?

ჯერონ კლემენსი: ვინაიდან მოვლენები ახლა, ჩვენ თვალწინ ვითარდება, კარგი იქნება, თუ ციფრულ წიგნიერებას კურიკულუმში შეიტანენ სწავლების ყველა საფეხურზე – სკოლამდელიდან უმაღლეს სასწავლებლებამდე. დიახ, სტუდენტებსაც უნდა ვასწავლოთ, რადგან უმაღლეს სასწავლებლებში ყველა არ არის სათანადოდ მომზადებული. მათი უნარების გაუმჯობესება ნამდვილად შესაძლებელია.

ამრიგად, მხოლოდ იმის თქმა შემიძლია, რომ ციფრული წიგნიერება უნდა ისწავლებოდეს ყველა ასაკში, თუნდაც 4 წლიდან დაწყებული 30-მდე.

პაატა პაპავა: რამეს ხომ არ დაამატებდით?

ჯერონ კლემენსი: ბოლო ათმა წელმა იმ დასკვნამდე მიმიყვანა, რომ პროფესიული განვითარებისთვის მეტად მნიშვნელოვანია მასწავლებელთა გუნდში მუშაობა. შეიძლება, სკოლაში მოქმედებდეს ენის მასწავლებელთა გუნდი, რომელშიც მასწავლებლები ერთად ადგენენ გაკვეთილის გეგმებს, ეძებენ მასალებს, ატარებენ საცდელ აქტივობებს, მერე კი მსჯელობენ, რისი გაუმჯობესებაა შესაძლებელი. მიმუშავია პროფესიული განვითარების შერეულ გუნდში, რომელშიც იყვნენ ენის, ისტორიის და სხვა საგნების მასწავლებლებიც. ინდივიდუალური პროფესიული განვითარება უფრო ადვილია, როცა კოლეგები გეხმარებიან. ასეთ დროს უკეთ სწავლობ. რა თქმა უნდა, შეიძლება, გაეცნოთ გზამკვლევებსა და სახელმძღვანელოებს ციფრული წიგნიერების შესახებ, მაგრამ ეს ისე კარგად არ იმუშავებს. ასე რომ, ჩემი თხოვნა იქნება, არ დააკლოთ მცდელობა და სკოლებში მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების გუნდები შექმნათ.

პაატა პაპავა: დიდი მადლობა საუბრისთვის.

განათლების სისტემაში ნებისმიერი  სიახლე  ეფუძნება წინარე კვლევებს, რაც, თავის მხრივ, გულისხმობს კონკრეტული პრობლემების გამოკვეთას და შემდგომ – მათი მოგვარებისკენ მიმართულ ქმედებებს. ერთ-ერთი პრობლემაა დაშორება ესგ-ით განსაზღვრულ გრძელვადიან მიზანთან, რომელიც გულისხმობს ცოდნის ადაპტირებას ცხოვრებისეულ სიტუაციებთან და მის ტრანსფერს, შესაბამისად, სათანადო უნარების ჩამოყალიბებასაც. სკოლაში მიღებული ცოდნა მჭიდრო კავშირში უნდა იყოს პრაქტიკულ გამოყენებასთან, გრძელვადიან მიზნებზე  გასასვლელად კი  უნდა გავააქტიუროთ პირობისეული ცოდნა და დავეხმაროთ მოსწავლეს, გაიაზროს მიღებული ცოდნა-უნარების ღირებულება – რაში სჭირდება, როგორ გამოიყენებს, სად, რა ფორმით და რასთან კავშირში. როცა მოსწავლე ამ ყველაფერს გააცნობიერებს, სულ სხვა შინაგანი მოტივაცია და ინტერესი აღეძვრება. გრძელვადიანი მიზნები ერთგვარი ბაზაა მისთვის ახალ საფეხურზე გადასასვლელად. ეს არის ახალი მოდელის მთავარი პრინციპი, ფაქტობრივად, ამაზეა აგებული მოდელი.

რაც შეეხება პედაგოგებს,  ისინი შეეცდებიან, სწორედ კომპლექსური მიდგომით, კომპლექსური გააზრებით დაეხმარონ მოსწავლეებს შინაგანი მოტივაციის, შეძენილი უნარების და გარემოსთან ადაპტირებული ცოდნის გაერთიანებაში. მთავარია, მოსწავლემ გაიაზროს, რატომ დაწერა  დავალება, რატომ ისწავლა ეს გაკვეთილი და რაში გამოიყენებს. როცა მასწავლებელი ამას მოსწავლემდე მიიტანს, რა თქმა უნდა, შედეგიც უკეთესი გვექნება. სწორედ ეს არის შედეგზე ორიენტირებული, მოსწავლის ინტერესებისა და შესაძლებლობების გათვალისწინებით მიღებული ცოდნა და გამოცდილება.

ცხადია, მასწავლებელს უჩნდება კითხვა, რას შეცვლის ახალი სკოლის მოდელი სკოლისთვის, მასწავლებლისთვის, მოსწავლისთვის; მოახდენს თუ არა სასიკეთო გარდატეხას ზოგადი განათლების სისტემაში; რით იყო საინტერესო და სასარგებლო ჩატარებული ტრენინგები.

შევეცდები, ამ და სხვა კითხვებს პასუხი გავცე.

მიუხედავად იმისა, რომ ჩემი არც ერთი სკოლა არ არის ჩართული ამ მოდელში, ინტენსიურად ვესწრებოდი ახალი სკოლის მოდელის ტრენინგებს არაჩართული სკოლებისთვის – მინდა, მომზადებული დავხვდე რეფორმას.

მინდა გითხრათ, რომ მყავს არაჩვეულებრივი ქოუჩები. ისინი ჩვენთან ერთად ქმნიდნენ და ამუშავებდნენ კომპლექსური დავალებების პირობებს და გვეხმარებოდნენ სასწავლო პროცესის უკეთესად დაგეგმვასა და წარმართვაში. სწორედ მათი დამსახურებაა, რომ გადავწყვიტე, საცდელად  შემეტანა მე-8 კლასში კომპლექსური დავალება მოსწავლეებთან და შედარება მომეხდინა პარალელურ კლასებს შორის.

კომპლექსური დავალება, მისი განხორციელების ეტაპები და მოსწავლეთა ნამუშევრები

კომპლექსური დავალება, რომელიც შევიტანე ორივე სკოლის მე-8 კლასებში, არის „მარტივი მექანიზმები“.

ცხრილის სახით წარმოგიდგენთ, როგორ დავგეგმე კომპლექსური დავალების შესრულების ეტაპები და განსახორციელებელი სამუშაო.

ყოველივე ამის შემდეგ მასწავლებელი აფასებს მოსწავლეებს, მათ ძალისხმევას,  მოცემული საკითხის შესწავლის  ხარისხს და შესაბამის უკუკავშირს აძლევს მათ სოლო ტაქსონომიის საშუალებით.

კომპლექსური დავალების გაცნობამდე ყოველი საკითხისთვის შევქმენი ელექტრონული რესურსი, რომელიც წინასწარ ცხრილის სახით გავუზიარე მოსწავლეებს და  ვიყენებდი ონლაინ-გაკვეთილებზე. მოცემულია საკითხთა ჩამონათვალი:

სხეულის წონასწორობა

კომპლექსური დავალების პირობა

ამოცანები

მომდევნო ამოცანებში იცვლება პირობები. მოსწავლე ითვლის ბერკეტის სიგრძეს, მისი გრძელი მხრის სიგრძეს, მოკლე მხრის სიგრძეს, თოკის სიგრძეს, წყლის მასას, მოკლე მხარზე დაკიდებული ტვირთის მასას და ა.შ.

გარდა ამისა, მოსწავლეები ასრულებენ https://sway.office.com/ysK0xA2ln1lPkTg2?ref=Link  პრეზენტაციაში წარმოდგენილ ამოცანებს და ექსპერიმენტულ სამუშაოს.

ექსპერიმენტული სამუშაო                

სურათის მიხედვით აიღეთ ანათვალები. ვთქვათ, ამ ადამიანს ხელში უჭირავს ცნობილი მასის ტვირთი (მასა თავად შეარჩიეთ და რამდენჯერმე შეცვალეთ). გამოთვალეთ ამ ტვირთზე მოქმედი სიმძიმის ძალა.

შემდეგ იპოვეთ F₁ ძალა. (r₂/r₁=F1/F2).

მესამე სურათის მიხედვით განსაზღვრეთ, რა სიმაღლეზე აიწევა ტვირთი, თუ S₁=2 სმ  (S₂/S₁=F1/F2).

მონაცემები შეიტანეთ ცხრილში და გამოიტანეთ შესაბამისი დასკვნა.

https://sway.office.com/g2FOlVnWYUy8Ix3W?ref=Link – ამ ბმულის ბოლოს მოცემულია  თბილისის მე-10 საჯარო სკოლის ორი მერვეკლასელის მიერ შექმნილი  ელექტრონული წიგნი და თბილისის 94-ე საჯარო სკოლის ერთ-ერთი მოსწავლის მიერ შექმნილი მარტივი მექანიზმების ვიდეო.

ახალი სკოლის მოდელის უპირატესობა ის არის, რომ სასწავლო პროცესს აძლევს ორგანიზებულ სახეს. მასწავლებელი ორიენტირებულია იმაზე, რომ მოსწავლეს განუვითაროს საჭირო უნარ-ჩვევები საჭირო მიმართულებით.  მთავარია, ლოგიკური აზროვნების თვალსაზრისით, ნებისმიერ საკითხზე მუშაობისას, მოსწავლეს ჩამოუყალიბოს სწორი წარმოდგენები და შეხედულებები ასაკის მიხედვით. საგანში თემები და ცნებები ისე უკავშირდება ერთმანეთს, რომ მასწავლებელი ადვილად ახერხებს ერთი საკითხის სხვადასხვა საგანთან დაკავშირებას, ტრანსფერს. კომპლექსური დავალებების ბანკი კი (რომლის შექმნაც ერთ-ერთი აუცილებლობაა) მასწავლებელს გაუადვილებს შრომას, რათა საკუთარი ან სხვის მიერ შექმნილი დავალება მოარგოს  კლასის საჭიროებებს და შესაძლებლობებს, მოახდინოს ამ დავალებების მოდიფიცირება.

ვფიქრობ, მოცემული კომპლექსური დავალება საინტერესო აღმოჩნდება კოლეგებისთვის. მომავალი სასწავლო წლიდან ვგეგმავ ამ კომპლექსური დავალების სრულად განხორციელებას. საინტერესო იქნება კოლეგების მოსაზრებები ამ საკითხთან დაკავშირებით.

როსტომ ჩხეიძის რომან-ლექსიკონის შესახებ

ლექსიკონი სამაგიდო წიგნია მათთვის, ვისაც კითხვა მხოლოდ შთაბეჭდილებებისთვის არ უყვარს. ჩვეულებრივი გაგებით, ლექსიკონის „კითხვაც“ შეუძლებელია, რადგან ის უფრო მეტია, ვიდრე ერთი წიგნი. ის მრავალ წიგნს, მრავალ ცოდნას, ბოლოს და ბოლოს, მრავალ სიცოცხლეს შეიცავს.

ცოტა ხნის წინ ერთი ასეთი რომან-ლექსიკონი ჩამივარდა ხელთ, როგორც თავად ავტორი უწოდებს – ლინგვისტური რომანი. მან განუზომელი შთაბეჭდილება მოახდინა ჩემზე და მომინდა, ის სხვებისთვისაც გამეზიარებინა.

„ჟარგონი და მეტსახელი, და კიდევ ტოპონიმიკა და ხეთური სამყარო“ – ასე ჰქვია ამ წიგნს, რომლის ავტორიც გახლავთ ყველასთვის კარგად ცნობილი მწერალი, კრიტიკოსი, მეცნიერი როსტომ ჩხეიძე. ალბათ, თავიდანვე ამ სახელით უნდა დამეწყო, რადგან მისი ხსენება ბუნებრივად გულისხმობს ხარისხს, პროფესიონალიზმს, სანდოობას და ჩემი აღტაცებაც ბუნებრივი და ლოგიკურია. როსტომ ჩხეიძის მონოგრაფიები, სამეცნიერო და პუბლიცისტური წერილები, კვლევის ფართო არეალი ქართული ლიტერატურული პროცესის უმნიშვნელოვანესი ნაწილია და დროის დინებასთან ერთად, კიდევ უფრო დაფასდება ის უზარმაზარი შრომა და ენერგია, რომელსაც როსტომ ჩხეიძე ჩვენი მწერლობის ავანგარდში დებს.

თუმცა ეს წიგნი, რომელსაც მოსწრებულად და სამართლიანად დაარქვეს რომანი-ლექსიკონი, კიდევ რაღაც სხვა დვრიტას იუნჯებს, კიდევ რაღაც სხვა ხდება მის ვეებერთელა ლინგვისტურ სამყაროში.

ავტორი დასაწყისშივე განუმარტავს მკითხველს, რომ ამ წიგნზე მუშაობა მას მამის – ოთარ ჩხეიძის შემოქმედებამ შთააგონა და საერთოდაც, ეს რომანი მის მწერლურ ლაბორატორიაში დაწყებული ლინგვისტური ალქიმიის ერთგვარი გაგრძელებაა. „ოთარ ჩხეიძის მიერ არის შეკრებილი წიგნში წარმოდგენილი და განხილული ჟარგონული სიტყვებისა და გამოთქმების ერთი ნაწილი. მის არქივში დაცული საკმაო რაოდენობის ლექსიკური ერთეულები ჟარგონის ლექსიკონის შექმნის პირველი ნიმუშია, რომელიც ერთი გარკვეული პერიოდის ჟარგონული მეტყველების სურათს წარმოგვიდგენს“, – ვკითხულობთ ნინო ჭუმბურიძის ბოლოსიტყვაობაში. ასევეა მეტსახელების შემთხვევაშიც – ისინიც თავის დროზე ოთარ ჩხეიძის ინიციატივითაა შეკრებილი სხვადასხვა რეგიონიდან.

ეს ყველაფერი კი, ერთ ლინგვისტურ რომანში თავმოყრილი, ღრმა მეცნიერული წიაღსვლებით, შენიშვნებით და აღმოჩენებით, ქმნის იმ მრავალფეროვან, ცოდნით გაჯერებულ, ხალას და ცოცხალ სამყაროს, რომელიც აუცილებლად მიგიზიდავთ, ქართული ენის პერსპექტივებს გადაგიშლით და მისივე დაუშრეტელი ენერგიით დაგმუხტავთ.

„ჟარგონს დიდი ძალა აქვს ლიტერატურაში“, – 1927 წელს უბის წიგნაკში ჩაუწერია მიხეილ ჯავახიშვილს. მართლაც, რა არის ჟარგონი – ენობრივი შეცდომების რიგი თუ ენის სიცოცხლისუნარიანობის დადასტურება? ამ კითხვას უტრიალებს როსტომ ჩხეიძე და გზადაგზა მყარ არგუმენტებს იმოწმებს.

იოსებ გრიშაშვილის აზრით, „ქალაქური ენაც, ჟარგონიც იქ იბადება, სადაც გონებამახვილი ხალხია, მხიარული, დარდიმანდი; სადაც სიცოცხლის და ადამიანის დაუშრეტელი სიყვარული სუფევს“. როსტომ ჩხეიძე წარმოგვიდგენს ქართულ ენაში დამკვიდრებული ჟარგონული სიტყვებისა და გამოთქმების ვრცელ პალიტრას; არაერთგზის აღნიშნავს მწერლისა და კრიტიკოსის ლევან ბრეგაძის დამსახურებასაც, რომელმაც შექმნა „ქართული ჟარგონის ლექსიკონი“ – ნამდვილი მარგალიტი ქართულ სამეცნიერო (და არამხოლოდ) ლიტერატურაში.

სახალისო და საინტერესოა ამ ჟარგონთა წარმომავლობა. როსტომ ჩხეიძე თითოეულ მათგანს გვაცნობს. მაგალითად, იცოდით, საიდან მოდის გასულ საუკუნეში ფეხმოკიდებული „გეჩე“? გეჩე სოფლიდან ჩამოსულ ხიხოს ნიშნავდა და, ოთარ ჩხეიძის განმარტებით, მისი ეტიმოლოგია საბჭოთა ყოფიდან მომდინარეობს: 40-50-იან წლებში მანქანებს, რომლებიც რაიონებს (სოფლებს) ეკუთვნოდა, სანომრე ნიშნებზე ციფრებთან ერთად ეწერა რუსული ასოები – ГЧ (გე-ჩე), რაც მერე სოფლელი, ხალხში გამოუსვლელი კაცის აღმნიშვნელ სიტყვად იქცა.

ან კიდევ ასეთი ჟარგონი: „იშკილებიდან ჩამოვარდა“ – სულიერად დაეცა, მხნეობა დაკარგა (სხვათა შორის, ეს გამოთქმა დღესდღეობითაც გამიგონია ზოგიერთი ქალაქელისგან). მისი წარმომავლობაც ცნობილია: სიტყვა „იშკილ“ სპარსულია, გაიძვერობას, მატყუარობას ნიშნავს. „იშკილ!“ – მიაძახებდნენ მე-20 საუკუნის 20-30-იან წლებში კინომექანიკოსს, როცა რაიმე ტექნიკური მიზეზით ფილმის ჩვენება შეწყდებოდა.

როსტომ ჩხეიძე უშორეს წარსულსაც იხსენებს და ჟარგონის პირველ ნიმუშებს იქაც პოულობს – მე-10 საუკუნის ჰაგიოგრაფიულ ძეგლში, „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“. გიორგი მერჩულე ანჩელს ასე მოიხსენიებს: „მაგრიად მოისარი“. ამ მიგნებისთვის როსტომ ჩხეიძე მეცნიერ ნინო ვახანიას ემადლიერება, რადგან თავდაპირველად სწორედ მან გაამახვილა ყურადღება ამ დეტალზე. ეს მაგრიად სწორედ იმას გულისხმობს, რასაც დღეს – ჟარგონი „მაგრად“ (მაგრად მუშაობს, მაგრად მღერის და ა.შ).

თავბრუდამხვევად ვრცელი და მრავალფეროვანია მეტსახელთა სამყაროც. როსტომ ჩხეიძის ლინგვისტურ რომანში ეს ეპიზოდიც ოთარ ჩხეიძის შემოქმედებითაა შთაგონებული. სწორედ მან ჩაუყარა საძირკველი იმ უზარმაზარ „ლინგვისტურ ცათამბჯენს“, რომელსაც მეტსახელთა ლეგიონები უნდა დაეტია – სხვადასხვა კუთხის, რეგიონის, მწერალთა შემოქმედების თუ პირადი მიგნებების მიხედვით. მეტსახელები უხვად გვხვდება ქართველ მწერალთა შემოქმედებაში. გვახსოვს ლიტერატურული პერსონაჟები, რომლებსაც სწორედ მეტსახელებით ვიცნობთ და ეს მეტსახელები ისე მძლავრად ირეკლავს ეპოქის სულს, რომ დღემდე მასთანაც ვასიმბოლოებთ (მაგალითაად, მიხეილ ჯავახიშვილის „დამპატიჟე“ – ბოლშევიკური დროების სიმბოლო, „ჩანჩურა“ – უმწეო, უხერხემლო, ფსკერის ადამიანი). მეტსახელითაა ცნობილი აკაკი წერეთლის ბაში-აჩუკი.

მეტსახელთა სურნელი ტრიალებს გიორგი ლეონიძის პროზაულ კრებულ „ნატვრის ხეში“ – დევკაჟი, ფოლადგულა, მგელხარი, ყიჭალა, ჩანჩუხა, თარიმანი, ტროყია…

მეტსახელები გალაკტიონსაც ჩაუნიშნავს: „ქუთათელის ზედმეტი სახელია ყოყია“, (ალექსანდრე ქუთათელზეა საუბარი და განმარტავს კიდეც, რატომაც დაარქვეს ყოყია: ძალიან ჰგავს ქუთათელის თავის მოყვანილობა და ქუთათელის ლიტერატურული სტილიო). ამ პასაჟში როსტომ ჩხეიძე შენიშნავს: „ძალიან გაიმეტებდა ალექსანდრე ქუთათელს, უმთავრესად ცნობილს ორტომიანი რომანით „პირისპირ“ (რომლის ისტორიულ-დოკუმენტური ფონიც, უნდა ითქვას, ჩინებულია და თვით გალაკტიონის ხელწამოსაკრავიც არ არის!)“.

საინტერესოდაა აქცენტირებული მეტსახელთა სამყარო ფოლკლორში, ზღაპრებში (ზღაპრის გმირთა სახელები სულაც მეტსახელებია: ხუთკუნჭულა, სიზმარა, ჭინჭრაქა, ცეროდენა და სხვა), საქართველოს სხვადასხვა კუთხის დიალექტში.

ამ ვრცელ ენათმეცნიერულ რომანში როსტომ ჩხეიძე იმოწმებს უამრავ მეცნიერს, მკვლევარს, წარმოაჩენს მათი ნაშრომების მნიშვნელოვანებას, მკითხველის ყურადღებას ამახვილებს თითოეული მათგანის კვლევის თავისებურებებზე. „ჟარგონი და მეტსახელი, და კიდევ ტოპონიმიკა და ხეთური სამყარო“ ამ მხრივაც საინტერესო და მრავალფეროვანია.

ტოპონიმებზე საუბრისას კი პირადად ჩემთვის გამორჩეულად შთამბეჭდავი აღმოჩნდა მშობლიური სოფლის, ყელქცეულის, ერთ-ერთი ტოპონიმის – ყვავის საყდრის – განმარტება, რომელიც თავისი არსით მითოსურ-ბიბლიურ სიღრმეებს სწვდება…

საინტერესოა თავად ამ ტოპონიმური ლექსიკონის წარმოშობის ისტორიაც: მწერალმა, მამის დავალებით, 10-11 წლის ასაკში თავად მოუყარა თავი მშობლიური სოფლის ტოპონიმებს (ნატბევი, თოკიანები, ნაფუზრები, ჩხეიძეანთ ბაღი, ნადავრები, ყვავის საყდარი) და, უფროსების (მეცნიერთა და მწერალთა) ქებით გამხნევებულმა, იმ დღიდან ჩაიდო გულში ტოპონიმების შესახებ საფუძვლიანი მონოგრაფიის შექმნა.

პავლე ინგოროყვას მეცნიერული კვლევის შუქზე გაცხადებული ხეთური სამყარო როსტომ ჩხეიძის ლინგვისტური რომანის ფინალური ეპიზოდია. ამ ნაწილშიც ვრცლად და მომნუსხველად იშლება ქართული ანბანის სამყარო – სხვადასხვა მეცნიერის მოსაზრებები, ჭილ-ეტრატის იადგარისეული დაქარაგმება, ძველ ებრაულსა და ქართულს შორის კავშირი, პარონომაზიის შემთხვევები, ქართული დამწერლობის შორეული პერსპექტივები და არქეტიპები…

ეს გახლავთ წიგნი, რომელიც ნებისმიერ დროს შეგიძლიათ გადაშალოთ, კითხვა ნებისმიერი გვერდიდან დაიწყოთ, შეჰყვეთ ავტორს ენის ლაბირინთებში, დაიტვირთოთ ლინგვისტური საგზლით, რომელსაც შემეცნებისა და აზროვნების გზებზე ხელხვავიანად ჩამოცლით. ამ რომანში იმდენი ცოდნაა, რამდენიც ჩვენს პირად ენობრივ სივრცეებს სჭირდება სასიცოცხლოდ და სარწყულებლად; ის მასწავლებლებისთვისაცაა და მოსწავლეებისთვისაც, რადგან ისეთ საკითხებს უტრიალებს, რომლებიც მუდმივ განათლებას, მუდმივ შემეცნებას და ცოდნით აღვსებას გულისხმობს, ამიტომ ის ერთგვარი ცენტრია, სადაც თავს მოიყრიან ოსტატიც და შეგირდიც და პლატონისეულ ნადიმს გამართავენ, სიტყვები კი, სამეფო ვახშამივით, წყება-წყება და რიგრიგობით „შემოვა“ ამ წმინდა ნადიმზე.

ჰოდა, თუ ნადიმია, ესაც ვთქვათ – ლექსიკონები აუშლელ სუფრას ჰგავს, როცა უნდა გაიწვდინო ხელი, შენს საკბილოს ყოველთვის მოიხელთებ.

როსტომ ჩხეიძის „ჟარგონი და მეტსახელი, და კიდევ ტოპონიმიკა და ხეთური სამყარო“ ამ სუფრის ლინგვისტური ანარეკლია.

„მობილურ ტელეფონებს ჩვენი ცხოვრების შიდა სამყაროში მივყავართ, მაშინ, როცა კინოფილმები გვაძლევენ შანსს გავექცეთ ცხოვრებას. ამიტომაც, ეს ორნი, მოპაექრე ძალებს წარმოადგენენ“.

სტივენ სპილბერგი

(Read more at https://www.brainyquote.com/topics/phones-quotes)

სულ უფრო მეტი სკოლა ამონტაჟებს ან აუმჯობესებს სასკოლო WiFi -ქსელებს. მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ უამრავი ისეთი ადგილია, სადაც ინტერნეტი არ არსებობს, გაზრდილი წვდომა ინტერნეტზე ბავშვებს საშუალებას აძლევს, ჰქონდეთ უამრავი ახალი სასწავლო შესაძლებლობა, რომლებიც ყოველწლიურად სულ უმჯობესდება.

სასწავლო პროცესის პროექტირებისადმი „ჯერ პედაგოგიკა და შემდეგ ტექნოლოგიები“ მიდგომით, განმანათლებლებს შეუძლიათ, გააძლიერონ და უფრო სრულყოფილი გახადონ გაკვეთილები, დღეს არსებული, თითქმის უსაზღვრო ტექნოლოგიური საშუალებებით. ისეთი ვებსაიტები, როგორებიცაა Common Sense Education და edshelf, აადვილებენ, შეარჩიოთ სწორი გზა, მართებული საინსტრუქციო სტრატეგიისათვის.

თუმცა, თუ ხელთ გვაქვს კარგად შედგენილი შეფასების მექანიზმი, მაშინ ყველაზე ბუნებრივი იქნება, საკუთრივ მოსწავლემ შეარჩიოს მისთვის საუკეთესო საშუალება ამოცანის გადასაწყვეტად.

მიუხედავად იმისა, რომ მობილური ტელეფონების ფასებმა დაიწიეს, მაინც რჩება ახალი ტელეფონის ყიდვის სიძვირის საკითხი.

ზემოთ თქმულის გათვალისწინებით მსურს, მოგიყვეთ ერთი საინტერესო და პრაქტიკული იდეის შესახებ, რომელსაც ველსის ელემენტარულ სკოლაში (Wells Elementary School, მეინის შტატი, აშშ) საკონსულტაციო ვიზიტის დროს გავეცანი.

სკოლის ადმინისტრაციულ გუნდთან ერთად, გაცნობითი ფეხმავალი ტურის დროს შევამჩნიე, რომ სკოლამდელი კლასების რამდენიმე მოსწავლე, მასწავლებლის, ქ-ნ დებორა უექერლის  კლასიდან, ჩართულნი იყვნენ შერეული ტიპის სასწავლო აქტივობებში, სმარტფონების გამოყენებით (სმარტფონი – მობილური ტელეფონის თანამედროვე ტიპი, რომელსაც მექანიკურის ნაცვლად, ვირტუალური კლავიატურა, უფრო მაღალი ხარისხის ფოტოკამერა და ბევრი ახალი ფუნქცია აქვს, GSM-მობილურ ტელეფონთან შედარებით, ლ.ა.).

მე, როგორც BYOT კამპუსის პროგრამის (BYOT- Bring Your Own Technology/თან იქონიე შენი საკუთარი ტექნოლოგია, ინგლ.) ყოფილ კურსდამთავრებულს, არ გამკვირვებია ის, რომ ბავშვები სასწავლო პროცესის ზოგ ეტაპზე სახლიდან მოტანილ ტექნიკურ საშუალებებს იყენებდნენ.

თუმცა ქ-ნ დებორას მაინც შევეკითხე, მართლა სახლიდან მოტანილ ტელეფონებს/ტაბლეტებს იყენებდნენ თუ არა ბავშვები სასწავლად ან ამოცანების გადასაჭრელად.

მასწვლებელმა გაიცინა და მითხრა, რომ ეს ასე არ არის, რადგან ბავშვები ჯერ კიდევ სკოლამდელი, მოსამზადებელი კლასის მოსწავლეები იყვნენ.

დავინტერესდი. აღმოჩნდა, რომ აქ საქმე სხვაგვარად იყო ორგანიზებული.

ამის შემდეგ, ქ-ნმა დებორამ მიჩვენა კალათა, რომელშიც ხუთიოდე ტელეფონი ეწყო.

შემდეგ ამიხსნა, რომ რამდენიმე წლის წინ მან სთხოვა წინასასკოლო კლასის მოსწავლეების მშობლებსა და მეგობრებს, სკოლისთვის ეჩუქებინათ მოძველებული სმარტფონები, მათი კლასში გამოყენებისათვის, მათი სატელეფონო კომპანიებში ჩაბარების, ნაღდი ფულის ან პროგრამული გაუმჯობესების სანაცვლოდ.

რა დიდებული იდეაა!

დღეს, ქ-ნ დებორას კლასში უკვე რამდენიმე უსაფრთხო ინტერნეტზე მიერთებული სმარტფონი აქვს, რომლებსაც იყენებს ინდივიდუალური თუ შერეული სწავლებისათვის. ბევრი სასწავლო აქტივობისათვის, მნიშვნელობა არ აქვს საკუთრივ მოწყობილობას (ტელეფონს). მთავარია, გქონდეს საშუალება, რომელიც გამოდგება სხვადასხვა სასწავლო თუ ინტერაქტიულ ვებსაიტზე წვდომისათვის.

იდეა იმდენად მომეწონა, რომ გადავწყვიტე, ჩემი წვლილიც შემეტანა ამ საქმეში და სკოლისთვის, ჩემი მეუღლის მოძველებული სმარტფონი მეჩუქებინა, რომლის საპროგრამო გაუმჯობესაბასაც ახლო მომავალში ვაპირებდით.

ქ-ნ დებორას მსგავსი ნოვატორები ყოველთვის ეძებენ (და პოულობენ) გზებს, რომლითაც შეძლებენ სასწავლო გამოცდილების გაუმჯობესებასა და გამდიდრებას. სწორედ ასეთი საშუალებებით, ბევრად უფრო ადვილი ხდება სასკოლო ოთახში იმ ახალი მეთოდების დანერგვა და გამოყენება, რომლებიც პედაგოგიურ პროცესს ბავშვებისთვის მრავალფეროვანს ხდის. გარდა ამისა, ასეთი ინიციატივები საშუალებას იძლევა, პროცესი ხელმისაწვდომი გახადოთ იმ მოსწავლეებისთვისაც, ვისაც არ აქვს  ასეთი ტელეფონების ქონის შესაძლებლობა.

ბოლოს, იმას ვიტყვი, რომ მნიშვნელოვანია, ვეძებოთ გზები, მოსწავლეთა სხვადასხვა ციფრულ სასწავლო რესურსზე წვდომისა და ბავშვებს შორის თანაბარი შესაძლებლობების უზრუნველსაყოფად.

მასალა მოამზადა და თარგმნა ლევან ალფაიძემ