მიხეილ ბრაჟნიკი – შეფასების თავისებურებანი ფინეთის სასკოლო განათლებაში
საზღვარგარეთული განათლების სისტემების გამოცდილების გააზრებისას ფინეთი უდავოდ დიდ ინტერესს იმსახურებს. ფინური განათლების ხარისხის მაღალი დონე მრავალი საერთაშორისო გამოკვლევით დასტურდება. PISA-ს (Programme for International Student Assessment) მონაცემების მიხედვით, ჯერ კიდევ 2006 წელს ფინეთი პირველ ადგილზე იყო საბუნებისმეტყველო განათლების სფეროში, მათემატიკასა და კითხვის კულტურაში კი მეორეზე.
რამ განაპირობა ასეთი შედეგები?
უპირველეს ყოვლისა, იმან, რომ, საზოგადოდ, განათლება და, კერძოდ, სასკოლო საგანმანათლებლო სისტემა პრიორიტეტს წარმოადგენს ფინეთში. მეორე – სასკოლო განათლებას დიდი ტრადიცია აქვს და, მიუხედავად განვითარების ყველა თანამედროვე ტენდენციისა, ეფუძნება საკუთარ პრინციპებსა და ფასეულობებს. მესამე – ფინეთის სასკოლო განათლების მიზანი დიდხანს იყო პიროვნების განვითარება, პიროვნებისა, რომელსაც საკუთარი ტალანტის აღმოჩენა ძალუძს. ის მუდმივად განსწავლადია და ცვალებად გარემოსთან სწრაფად ადაპტირების უნარი აქვს. ფინური სკოლის მთავარი მიზანია, ასწავლოს მოსწავლეს სწავლა.
ფინურ საგანმანათლებლო პოლიტიკაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ისეთ ცნებებს, როგორებიცაა ხარისხი, ეფექტურობა და თანასწორობა. თანასწორობა საგანმანათლებლო პოლიტიკის ცენტრალური პრინციპია, რომელიც ორმოცი წელია მოქმედებს. ის გულისხმობს საგანმანათლებლო სერვისის სამართლიან უზრუნველყოფას, ხარისხიან სასკოლო განათლებას უკლებლივ ყველა მოსწავლისთვის, განურჩევლად სკოლების გეოგრაფიული განლაგებისა, სამეტყველო ენისა, ეთნიკური წარმომავლობისა, სოციალური წოდებისა და სქესისა [3, გვ. 25].
მოსწავლეთათვის თანაბარი შესაძლებლობების შესაქმნელად გამოიძებნა რეგულირების ინსტრუმენტი, რომლის მეშვეობითაც სასწავლო დაწესებულებები უზრუნველყოფილნი არიან ინფორმაციით საკუთარი მუშაობის ეფექტურობასა და მიღებულ გადაწყვეტილებათა ადეკვატური შეთავსების თაობაზე, როგორც ნაციონალურ, ისე რეგიონულ დონეზე. სწორედ ასეთ ინსტრუმენტად იქცა შეფასების სისტემა. შეფასება ხდება საგანმანათლებლო სისტემის ყოველ საფეხურზე (საწყისი, საშუალო, უმაღლესი), რამდენადაც ის წარმოადგენს განათლების ნაციონალური სისტემის ჰარმონიზაციის საშუალებას დეცენტრალიზაციის პირობებში. ცოდნის შეფასება ფინეთში განათლების საყოველთაო მართვის საშუალებაც არის, რომლის მეშვეობითაც იკრიბება ინფორმაცია განათლების შინაარსისა და მუდმივად ცვალებად რეალობასთან ადაპტაციისთვის საჭირო ცვლილებების განსახორციელებლად ნაციონალურ და საერთაშორისო კონტექსტში.
კვლევამ აჩვენა, რომ ფინეთის საგანმანათლებლო სისტემაში შეფასების კონცეფცია სპეციფიკურობით გამოირჩევა. კონცეფციაში აღნიშნულია, რომ შეფასებამ ხელი უნდა შეუწყოს განათლების ხარისხის გაუმჯობესებას არა ცუდი შედეგების (მოსწრების) გამოვლენისა და მათი კონსტატაციის, არამედ სასწავლო დაწესებულებებსა და განათლების პოლიტიკის მმართველებს შორის ჰარმონიის მიღწევის გზით. შეფასებამ ბიძგი უნდა მისცეს პროგრესს, ის უნდა იძლეოდეს სასწავლო დაწესებულების მუშაობის უკეთესობისკენ წარმართვის რწმენას. შეფასების ამგვარი სისტემა არ ითვალისწინებს არც წახალისებას, არც საჯარიმო სანქციებს. შეფასების მიზანი აქ, უპირველეს ყოვლისა, მასწავლებელთა მხარდაჭერაა სკოლების მუშაობის შედეგების შესახებ მრავალფეროვანი, აქტუალური და სანდო ინფორმაციით უზრუნველყოფით. შეფასების შედეგები, ისევე როგორც ამ შეფასებისას გამოყენებული მეთოდები და მასალა ხელმისაწვდომია საზოგადოებისთვის. შედეგებს ითვალისწინებენ ეროვნული სასწავლო გეგმის შედგენისას. ის საგანმანათლებლო პოლიტიკის სფეროში მისაღებ გადაწყვეტილებებზეც ახდენს გავლენას და, რასაკვირველია, აქტიურად გამოიყენება თავად მასწავლებლების მიერ სწავლის გაუმჯობესების მიზნით. ყოველივე ამას ერთადერთი მიზანი აქვს: ქვეყანაში განათლების ხარისხის ამაღლება. უნდა აღინიშნოს, რომ შეფასების შედეგები გამოიყენება განათლებაში თანასწორობის პრინციპების დაცვის კონტროლისთვისაც.
სასკოლო განათლების შეფასება ფინეთში ხორციელდება შიდა (შეფასების სუბიექტი – სასწავლო დაწესებულება) და გარე (შეფასების სუბიექტი – სპეციალური სახელმწიფო ორგანიზაციები) შეფასების საფუძველზე. ამგვარი შეფასების სისტემა შედეგებს გამოავლენს ოთხი ძირითადი მიმართულებით:
1) სასწავლო დაწესებულებების საქმიანობის თვითშეფასება (შიდა შეფასება);
2) მოსწავლეთა განსწავლის შედეგები (შიდა შეფასება);
3) ინფორმაციის მოპოვება საზოგადოდ საგანმანათლებლო სისტემის განვითარების შესახებ სასწავლო დაწესებულებების საქმიანობაზე სხვადასხვა სახის მონაცემების შეგროვების გზით (გარე შეფასება);
4) ინფორმაციის მიღება მიღწევათა შედეგების თვალსაზრისით საგანმანათლებლო პროცესის ცალკეულ ასპექტებზე (გარე შეფასება).
შიდა შეფასებას მიაკუთვნებენ სასწავლო დაწესებულებების თვითშეფასებასაც. თითოეულ მათგანს აკისრია ვალდებულება, ჰქონდეს შიდა შეფასების გეგმა, რომელიც მას საკუთარი საქმიანობის მონიტორინგის საშუალებას მისცემს კონკრეტულ პერიოდში. ამგვარი შეფასება გულისხმობს საგანმანათლებლო პროცესის სხვადასხვა ასპექტს: გამოცდების შედეგები, მოსწავლეებსა და მასწავლებლებს შორის არსებული პედაგოგიური პრობლემები, ასევე – სასწავლო დაწესებულების ცხოვრების მატერიალური მხარე. ყველა ეს მონაცემი ფიქსირდება ერთგვარ ანკეტაში, რომელიც წარმოდგენილია თითოეული სკოლის ვებგვერდზე. მოსწავლეებსა და მათ მშობლებს თავისუფლად შეუძლიათ უპასუხონ ანკეტაში მოცემულ შეკითხვებს. ამ ანკეტების ანალიზი მთელი წლის განმავლობაში მიმდინარეობს. კითხვებზე პასუხის გაცემის პროცესში მონაწილეთა მაჩვენებელი ყოველთვის მაღალია და, როგორც წესი, 70 პროცენტს უახლოვდება.
შიდა შეფასების სხვა მაგალითია მოსწავლეთა შედეგების შეფასება. ფინურ სკოლებში 12 წლამდე ასაკის მოსწავლეებს საერთოდ არ აფასებენ ნიშნებით (ქულებით). დაწყებით კლასებში არც გამოცდები ტარდება. თითოეული მოსწავლე თავისი ჩვეული ტემპით ვითარდება. მოსწავლის შეფასება დაბრკოლებად ითვლება საგანმანათლებლო მიზნების მიღწევის გზაზე. მშობლები წელიწადში ორჯერ იღებენ ინფორმაციას შვილის მოსწრების შესახებ, ეს ინფორმაცია კი მოსწავლის სწავლის პროცესის აღწერას გულისხმობს და არა ქულებს. მოსწავლეს დაწყებითი კლასებიდანვე აჩვევენ თვითშეფასებას, ეხმარებიან საკუთარი რესურსების მობილიზებაში და იმის გაცნობიერებაში, რა შესაძლებლობები შეიძლება ჰქონდეს მას. ქულებით შეფასება (4-დან 10-მდე ქულა) მხოლოდ მეექვსე კლასიდან იწყება. საგნის სრული არცოდნა ფასდება „4″ ქულით. ეს იმას ნიშნავს, რომ მოსწავლემ ხელახლა უნდა გაიაროს ეს კურსი. „4″ მინიმალურ ქულად შემთხვევით არ არის შერჩეული: ფინეთში ნებადართული არ არის მოსწავლის დამცირება შეფასებით, რომელიც შეიძლება „0″ ქულით გამოიხატოს. სხვადასხვა ქულა ცოდნის სხვადასხვა დონეს შეესაბამება: „7″ – საშუალო მაჩვენებელია, „8″ – კარგი შეფასება, „10″ ქულა კი – საუკეთესო.
ეს ქულები გარკვეულ კრიტერიუმებს წარმოადგენს მაღალ კლასებში გადასასვლელად, რომლებსაც ზოგადსაგანმანათლებლო ან პროფესიული ხასიათი აქვს. უფროს კლასებში შეფასება იმავე ქულების (4-10) ფარგლებში ხდება, მაგრამ იცვლება შეფასების პერიოდულობა – ეს ყოველ 6 კვირაში ერთხელ ხდება და გულისხმობს ტესტირებას რამდენიმე დღის განმავლბაში (9-დან 12 სთ-მდე). საშუალო სკოლის დასრულებისას მოსწავლეებმა უნდა გამოავლინონ მოცემული დისციპლინის მინიმუმ 2/3 ცოდნა, რათა საშუალო სკოლის სერტიფიკატი აიღონ. ამგვარი გამოცდისას შეფასების განსხვავებული მეთოდი გამოიყენება (0-დან 7 ქულამდე). ნული ქულის მიღების შემთხვევაში მოსწავლეს საშუალება ეძლევა, ხელმეორედ გაიაროს დისციპლინა ან მცირე ხნის შემდეგ განმეორებით ჩააბაროს გამოცდა.
გარე შეფასების ერთ-ერთი მთავარი ამოცანაა ინფორმაციის მიღება მთლიანობაში საგანმანათლებლო სისტემის განვითარების შესახებ, რაც გულისხმობს მიმდინარე ტენდენციების გაანალიზებას. არსებობს შესაკრები მონაცემების ორი ტიპი:
1) მონაცემები, რომლებიც საგანმანათლებლო შედეგების ყველაზე მნიშვნელოვან ასპექტებს მოიცავს სასწავლო წლის განმავლობაში;
2) მონაცემები, რომლებიც დეტალურად ასახავს საგანმანათლებლო სისტემის მდგომარეობას სხვადასხვა სფეროში (საბუნებისმეტყველო მეცნიერებანი, მათემატიკა და სხვ.) [2, გვ. 5].
გარდა ამისა, გარე შეფასების ამოცანაა საგანმანათლებლო პროცესის სხვადასხვა სფეროში მიღწეული შედეგების შესახებ ინფორმაციის მიღება. ამ ტიპის ინფორმაციაა ეროვნულ და საერთაშორისო დონეზე შედარებითი შეფასების შედეგებიც. მიმდინარეობს ასევე ანალიზი და შეფასება ცალკეული სექტორებისა (მაგ., ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებისა) და კონკრეტული საგნობრივი სფეროებისა (მაგ., ჰუმანიტარული, საბუნებისმეტყველო).
საგანმანათლებლო სასწავლო დაწესებულებები, რომლებიც მონაწილეობენ სახელმწიფო შეფასების პროგრამაში, დეტალურ ინფორმაციას იღებენ შეფასების მიზნების, ვადებისა და შედეგის შესახებ. შეფასების ორგანიზებისას წინასწარ არის ცნობილი კრიტერიუმები და გათვალისწინებულია შესაფასებელ სუბიექტთა (პედაგოგებისა და მოსწავლეების) აზრი შეფასების პროცესის თაობაზე.
ამრიგად, კვლევამ აჩვენა, რომ ფინეთში სასკოლო განათლება მკაფიო სისტემას წარმოადგენს, რომელშიც შეფასება უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებს განათლების ხარისხის ამაღლების საქმეში. შეფასება მარეგულირებელი საშუალებაა, რომლის მეშვეობითაც გროვდება ყველა საჭირო ინფორმაცია, რომელიც ასახავს საგანმანათლებლო სისტემის მდგომარეობას, მისი განვითარების ტენდენციასა და შედეგებს. შიდა და გარე შეფასების შედეგების საზოგადოებისთვის ხელმისაწვდომობა და ღიაობა მიიღწევა ამ ინფორმაციის პუბლიკაციით ბეჭდური თუ ელექტრონული სახით (ინტერნეტის საშუალებით). შეფასების შედეგების შესახებ ინფორმაციას იყენებენ როგორც განათლების ადმინისტრირებაზე პასუხისმგებელი უმაღლესი ორგანოები ქვეყანაში განათლების სტრატეგიული განვითარებისა და რეფორმების განხორციელებისთვის, ისე პედაგოგიური კოლექტივები თავიანთი პროფესიული საქმიანობის სრულყოფის მიზნით.
განსაკუთრებით მნიშვნელოანია შეფასების მოტივაციური ფუნქცია. შეფასება გამიზნულია მოსწავლის დადებითი ხატის ფორმირებისთვის, რაც, უპირველეს ყოვლისა, თავად მოსწავლეზე მოქმედებს დადებითად, წარმოადგენს სერიოზულ სტიმულს აკადემიური მოსწრების გასაუმჯობესებლად. ამასთან, შეფასებას არ აქვს შეჯიბრების ხასიათი. შეფასების ამგვარი სისტემის წყალობით კლასში მინიმუმამდეა დაყვანილი სტრესი და ჩვეული ნერვიულობა. სკოლის დამთავრებამდე სტანდარტული გამოცდებისა და ტესტების არარსებობა მასწავლებელს საშუალებას აძლევს, ზომიერად და პოზიტიურად შეუფარდოს მოსწავლეს ნიშნები, რადგან მასწავლებლის მიზანია, ბავშვს ასწავლოს დამოუკიდებლად სწავლა, შესაბამისი უნარების განვითარება და საკუთარი მიღწევების შეფასება.
გამოყენებული ლიტერატურა
1. Акулова О. В., Писарева С. А., Пискунова Е. В., Тряпицына А. П. Современная школа: опыт модернизации: книга для учителей / под общ. ред. А. П. Тряпициной. СПб.: Изд-во РГПУ им. А. И. Герцена, 2005. 290 с.
2. Луговская И. Р. Школьное обязательное образование Северных стран. Архангельск: Изд-во ПГУ, 2001. 96 с.
3. Hanna-Mari Sarlin. Finland. 2007. URL: https://www.european-agency.org/site/themes/assessment/docs/ indexed_reports/ finland.doc (дата обращения 04.11.2008).
4. Paul Robert. La Finlande: un modele educatif pour la France? Les secrets de la reussites. ESF editeur, 2008. 134 p.
5. Ritva Jakku-Sihvonen and Jorma Kuusela. Evaluation of the equal opportunities in the Finish comprehensive schools 1998-2001. Evaluation 11/2002. National board of education. URL: https://www.edu.fi/julkaisut/ evaluation11.pdf (дата обращения 21.12.2008).
