ჩვენი ქვეყნის უახლეს ისტორიაში განსაკუთრებულ ადგილს სამართლიანად იკავებს საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ხანმოკლე ეპოქა. დღემდე სრულყოფილად არ შეგვიფასებია ის პოლიტიკური მემკვიდრეობა, რომელიც რუსეთის იმპერიისგან დროებით თავდახსნილი სახელმწიფოსგან გვხვდა წილად. მრავალი შეცდომის მიუხედავად, მაშინდელმა ლიდერებმა მოახერხეს პროგრესული კონსტიტუციის შემუშავება, დემოკრატიული სტანდარტებისა თუ სოციალური სამართლიანობის პირველადი პრინციპების დამკვიდრება და საყოველთაო თანასწორი არჩევნების ჩატარება, თუმცა „მენშევიკური” მმართველობის უმთავრეს მიღწევად მაინც ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის ღია მხარდაჭერას მივიჩნევ. მსურს შეგახსენოთ კარგად დავიწყებული ადამიანები და მოგიყვეთ მსოფლიოში ერთ-ერთი პირველი ქალი პარლამენტარების შესახებ, რომელთა შორის რამდენიმე მასწავლებელიც იყო.

1919 წელს არჩეულ საქართველოს დამფუძნებელ კრებაში ხუთი ქალი დეპუტატი მოხვდა. ერთ-ერთ მათგანს, ქრისტინე (ჩიტო) შარაშიძეს, საკანონმდებლო ორგანოს პრეზიდიუმის წევრობის პასუხისმგებლობაც კი დაეკისრა.

პატარა გურული გოგონა პოლიტიკურ ასპარეზზე პირველად 1904 წელს გამოჩნდა. ქუთაისის წმ. ნინოს სახელობის გიმნაზიაში სწავლის დროს იგი არალეგალური სასწავლო ჯგუფის, წრის ორგანიზატორი გახლდათ. ამ წრის წევრებმა რამდენჯერმე გამართეს ქუთაისელ მოსწავლეთა ფართომასშტაბიანი დემონსტრაცია, რომელიც მეფის აბსოლუტური ძალაუფლების წინააღმდეგ იყო მიმართული. შარაშიძე მონაწილეობდა აკრძალული ლიტერატურისა და ხელნაწერი გაზეთების გავრცელებაში, რაც საბოლოოდ სკოლიდან გარიცხვის ფასად დაუჯდა.

მშფოთვარე პირველი რევოლუციის (1905-1907) მიმდინარეობისას მომავალი კანონმდებელი თბილისის ნაომარ ქუჩებში მედდად მსახურობდა. გადასახლებას გადარჩენილმა ქალმა ათიანი წლების მიწურულს პედაგოგიურ საქმიანობას მიჰყო ხელი და პროფესიონალ მასწავლებლად ჩამოყალიბდა. დიდხანს იგი სხვადასხვა კერძო სკოლის რეპეტიტორი გახლდათ, მუშაობდა წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების გამგეობასა და თსუ-ს დამფუძნებელ კომიტეტში; პარლამენტის წევრობისას აქცენტს უმთავრესად სახალხო ჯანმრთელობის კანონმდებლობასა და განათლების ხელმისაწვდომობის პრობლემებზე სვამდა.

მის ყველაზე მამაც ნაბიჯად 1922 წელს ოკუპაციის გაპროტესტებას მიიჩნევენ. 25 თებერვლის საყოველთაო ზეიმის ფონზე, მისი თაოსნობითა და მისივე მოსწავლეების მონაწილეობით, თბილისის მეათე პედაგოგიური ტექნიკუმი პროტესტის ნიშნად გაიფიცა.

პოლიტიკური აქტიურობა, პატრიოტული და სოციალური მოთხოვნებით გამოსვლა ჩიტოს მეტეხის ციხედ და 1964 წლამდე მილიციის მუდმივ ზედამხედველობად დაუჯდა. შარაშიძის პოლიტიკური დამოკიდებულებები პატერნალიზმთან შეზავებულ მემარცხენეობად ან ოჯახურ ღირებულებებზე ორიენტირებულ სოციალ-დემოკრატიად შეიძლება შეფასდეს.

პარლამენტარ ქალებს შორის კიდევ ერთი იყო მასწავლებელი. კოლეგისგან განსხვავებით,  ელეონორა ტერ-პერსაგოვა   აშკარა რადიკალი და პლეხანოვური იდეების უერთგულესი მხარდამჭერი გახლდათ, ამიტომ მან გაცილებით მშფოთვარე და მძიმე გზა განვლო.

1905 წლის რევოლუცია ისტორიკოსების მიერ პოლიტიკური გადატრიალების უშედეგო, წარუმატებელ მცდელობადაა შეფასებული. ორწლიანი ბრძოლის განმავლობაში ვერც ერთმა აჯანყებულმა რეგიონმა ვერ მოახერხა ხანგრძლივად სრული ავტონომიის მოპოვება და ეფექტური დაუმორჩილებლობის გამოცხადება, თუმცა საქართველოში ორი გამონაკლისი შემთხვევა გამომჟღავნდება – გურიასა და სოხუმში.

აფხაზეთის დედაქალაქში პირველი ანტიცარისტული ნაბიჯი ერთ-ერთმა ადგილობრივმა კერძო სკოლამ გადადგა. ბულვარში მიტინგის ჩასატარებლად მოსწავლეებს მეწამული დროშითა და ყვავილებით ხელში მათი პედაგოგი გაუძღვა. ეს ის მასწავლებელი იყო, რომელიც მათ წლების განმავლობაში კლასიკურ დისციპლინებთან ერთად „მარსელიეზას” სიმღერასაც ასწავლიდა. ბუნებრივია, სასწავლებლის შეგირდები მასობრივ მანიფესტაციებზე საფრანგეთის მერმინდელ ჰიმნსაც აგუგუნებდნენ. სოხუმის მთავარი მეამბოხე პედაგოგი ლოლა ტერ-პერსაგოვა გახლდათ. მის მიერ აგორებულმა საპროტესტო მოძრაობამ შედეგი გამოიღო. რამდენიმე თვით ზღვისპირა ქალაქმა სრული თვითმმართველობა მოიპოვა. დამოუკიდებელ მუნიციპალიტეტს სათავეში მომავალი კანონმდებელი და მისი ექიმი მეუღლე, ვლადიმერ მახვილაძე ჩაუდგნენ. სიმამაცეზე სამეფო ხელისუფლების რეაქცია უმკაცრესი აღმოჩნდა – 1905-1917 წლებში ტერ-პერსაგოვა სამჯერ დააპატიმრეს და სამხრეთ კავკასიის მიღმა გადაასახლეს.

1919 წლის კენჭისყრაზე ლოლა სოციალ-დემოკრატიული პარტიის სიაში მოწინავე ქალი იყო. პარლამენტარად არჩეული, არასრული ორი წლის განმავლობაში სოციალური უსაფრთხოების უზრუნველყოფისთვის აუცილებელ კანონმდებლობასა და შრომის უფლებების საკითხებზე მუშაობდა. იდეალისტ პოლიტიკოსს არც „ბოლშევიკური” ტერორის ხანაში დაუხევია უკან. 1924 წლის აჯანყების წარუმატებლობის გამო პარალიზებული საქართველოს ანტისაბჭოთა მოძრაობა კიდევ ერთხელ გამოაცოცხლა არალეგალურად აღდგენილმა სოციალ-დემოკრატიულმა პარტიამ. მორიგ გადასახლებამდე ამ ორგანიზაციის თავმჯდომარედ ტერ-პერსაგოვა აირჩიეს. ალბათ, იგი ერთ-ერთი პირველი ქალი იყო მსოფლიოში, რომელიც პარტიის ოფიციალური მეთაური გახდა. მეორე მასწავლებელი დეპუტატი 30-იან წლებში გაურკვეველ ვითარებაში გარდაიცვალა.

თანამედროვე საქართველოში ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის ხარისხის მაჩვენებელი კატასტროფულად დაბალია, მაგრამ წინ გვაქვს ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნები და ვფიქრობ, აუცილებელია, ჩვენმა პედაგოგებმა იგრძნონ სათანადო პასუხისმგებლობა არა მხოლოდ საზოგადოების ან საკუთარი თემის, არამედ ლეგენდარული წინამორბედების წინაშეც.

თანამედროვე ცხოვრების რიტმი და მიმდინარე მოვლენები ხელს უწყობს და გარდაუვალს ხდის, ეკონომიკასა და კულტურაში მოვიდნენ ახალგაზრდები, რომელთაც შეუძლიათ ინფორმაციასთან დამოუკიდებლად მუშაობა, თავიანთი ცოდნის დამოუკიდებლად სრულყოფა (სხვადასხვა მიმართულებით)და, საჭიროებისამებრ, ახალი ცოდნის შეძენაც, რისთვისაც აუცილებელია მოსწავლეობის ხანაშივე შემეცნებითი პროცესების გააქტიურება, ცოდნის შეძენის მოთხოვნილების გაზრდა, სწრაფი და სხარტი აზროვნება. ამ უნარებს სკოლის დამთავრების შემდეგ წარმატებით გამოიყენებენ პრაქტიკაში და ადვილად მოახერხებენ საკუთარი ცოდნის ტრანსფერს.

ცხადია, საამისოდ აუცილებელია სკოლა-მასწავლებელი-მოსწავლის სწორი კომუნიკაცია და სამივე მხრიდან არგუმენტირებული წარმოდგენები ყველა საჭირო მიმართულებით. სწორედ ამ უნარ-ჩვევების წინ წამოწევასა და სრულყოფას ემსახურება მოსწავლეებში კრიტიკული აზროვნების განვითარება.

ვრცლად

წინა წერილში ქიმიური რეაქციის სიჩქარის თეორიულ ასპექტებს შევეხეთ. მასში მოცემული ფორმულების საშუალებით შესაძლებელია რეაქციის სიჩქარის გამოთვლა, თუ გვექნება გარკვეული მონაცემები – საწყისი და საბოლოო კონცენტრაცია და დრო. მაგრამ როგორ მოვიპოვოთ ეს მონაცემები ექსპერიმენტულად? ალბათ დამეთანხმებით, რომ ქიმიური რეაქციის სიჩქარის განსაზღვრისთვის ეს მომენტი უფრო მნიშვნელოვანია(ქიმიური თვალსაზრისით), ვიდრე მონაცემების ფორმულაში შეტანა და მხოლოდ მათემატიკური აპარატის გამოყენება, რასაც არაქიმიკოსიც თავისუფლად განახორციელებს.

ქიმიური რეაქციის სიჩქარის დადგენა ექსპერიმენტულად ყოველთვის არ არის მარტივი, ვინაიდან ყველა რეაქცია არ მიდის ისეთი თვალნათელი ეფექტებით (ფერის ცვლილება, ნალექისა და აირის გამოყოფა და ა.შ.), რომელთა გაზომვა დინამიკურ რეჟიმში ადვილად მოხერხდება. ქიმიური რეაქციის სიჩქარის გაზომვის მეთოდები შეიძლება ორ ჯგუფად – ქიმიურ და ფიზიკურ მეთოდებად – დავყოთ.

ქიმიური მეთოდების დროს ანათვლის ასაღებად ქიმიური ანალიზის მეთოდები (მაგ., გატიტვრა) გამოიყენება. რეაქციას აუცილებლად ატარებენ მუდმივ ტემპერატურაზე (თერმოსტატირებით), რისთვისაც შეიძლება გამოვიყენოთ წყლის აბაზანა. ერთმანეთს შეურევენ ცნობილი კონცენტრაციის ხსნარებს და ჩართავენ წამმზომს. ანალიზისთვის სინჯს სარეაქციო ნარევიდან პიპეტით იღებენ. ამ დროს, როგორც წესი, რეაქციის მიმდინარეობა წყდება. თუ სინჯის აღების შემდეგ საანალიზო ხსნარშიც შესაძლებელია რეაქციის გაგრძელება, მაშინ რეაქციას ხელოვნურად “ამუხრუჭებენ”, რისთვისაც სინჯში შეაქვთ ისეთი რეაგენტი, რომელიც ერთ-ერთ კომპონენტს შებოჭავს. რეაქციის მიმდინარეობის შეწყვეტა ასევე შესაძლოა მიღწეულ იქნეს ხსნარის სწრაფად გაცივებით ან განზავებით.

მაგალითად შეიძლება განვიხილოთ ესტერის ტუტე ჰიდროლიზი. მდუღარე წყლის აბაზანაში მოვათავსოთ ესტერისა და ცნობილი კონცენტრაციის ტუტის ხსნარი. გარკვეული ხნის შემდეგ (დროის ჩანიშვნით) სარეაქციო ხსნარიდან ამოვიღოთ სინჯი და განვაზავოთ 4-5-ჯერ მეტი ოდენობის ყინულიან წყალში. განზავებითა და გაცივებით რეაქციის სიჩქარე პრაქტიკულად ნულს გაუტოლდება. დარჩენილი ტუტის რაოდენობა განვსაზღვროთ მჟავის სტანდარტული ხსნარით გატიტვრით. ინდიკატორად გამოვიყენოთ ფენოლფტალეინი, რადგან აცეტატიონების გავლენით იგი ფერს არ იცვლის. რეაქციის სიჩქარის გამოსათვლელად რამდენიმე გაზომვის შედეგი დაგვჭირდება, ამიტომ ანალიზი უნდა გავიმეოროთ დრიოს სხვადასხვა მონაკვეთისთვის.

ფიზიკური მეთოდებით რეაქციის სიჩქარის განსაზღვრა ექსპერიმენტულად უფრო მარტივი ჩასატარებელია, თუმცა განსაზღვრული, სპეციფიკური აპარატურისა და მოწყობილობების გამოყენებაა საჭირო, მაგალითად, კოლორიმეტრისა, პოლარიმეტრისა, რეფრაქტომეტრისა, მანომეტრისა.

ცხადია, სკოლაში ზემომოყვანილი ექსპერიმენტების ჩატარება შესაბამისი აპარატურის (პოლარიმეტრი, კოლორიმეტრი და სხვა) უქონლობის გამო საკმაოდ ძნელია, არც გაკვეთილის ფორმატია (ესტერის ჰიდროლიზმა შესაძლოა ერთ საათზე მეტხანს გასტანოს) მთლად ხელსაყრელი, მაგრამ ერთი გაკვეთილის პირობებში რეაქციის სიჩქარის გაზომვა მაინც შესაძლებელია. ამისთვის დაგვჭირდება 0,01 გრამი სიზუსტის ელექტროსასწორი, ქიმიური ჭიქა, მარილმჟავა, კირქვა და წამმზომი. ამ უკანასკნელის სპეციალურად ქონა არ არის საჭირო, რადგან ბევრ მობილურ ტელეფონს აპლიკაციებში აქვს ელექტრონული წამმზომიც.

მოათავსეთ ქიმიური ჭიქა სასწორზე, ჩაასხით განსაზღვრული კონცენტრაციის მარილმჟავა და ჩააგდეთ კირქვის ნატეხი. სწრაფად ჩართეთ წამმზომი და აითვალეთ სასწორის ჩვენება. დაიწყება აირის გამოყოფა. გარკვეული ხნის შემდეგ სასწორის ჩვენება შემცირდება გამოყოფილი ნახშირორჟანგის გამო. დროის სხვადასხვა ინტერვალში აიღეთ სასწორის ჩვენება… მივიღებთ ცხრილს დროისა და მასის კლების დამოკიდებულებით, რომლიდანაც მარტივი არითმეტიკული გარდაქმნებით შეიძლება გამოვთვალოთ რეაქციის სიჩქარე.

ზემომოყვანილი ექსპერიმენტით ასევე შესაძლებელია რეაქციის სიჩქარეზე ტემპერატურის, კონცენტრაციისა და სარეაქციო ზედაპირის ცვლილების გავლენის შესწავლა. ამისთვის საკმარისია შეიცვალოს ტემპერატურა, კონცენტრაცია ან კირქვის ნატეხების ზომა. ექსპერიმენტი კი იმავე მეთოდით ჩატარდება.

ალბათ მაშინაც ასე ცხელოდა. სიმართლე გითხრათ, კარგად არ მახსოვს. თუმცა არა – ალბათ უფრო მეტად. 2003 წლის ზაფხული იდგა, ყველაზე რთული ზაფხული ჩემს ცხოვრებაში. მართლაც, რა შეიძლება იყოს უფრო მნიშვნელოვანი 16 წლის ხუთოსანი გოგოსთვის, ვიდრე უნივერსიტეტში ჩაბარება!

პირველი გამოცდა მომავალ ჟურნალისტებს 16 ივლისს გვიტარდებოდა, 5 ივლისს კი თბილისში აშშ-ის ყოფილი სახელმწიფო მდივანი ჯეიმს ბეიკერი ჩამოვიდა, რომელმაც არჩევნების დემოკრატიულად ჩატარების მნიშვნელობა კიდევ ერთხელ შეახსენა სრულიად საქართველოს. ალბათ თქვენც გახსოვთ – იმხანად მოსალოდნელი არჩევნები სიცხეზე ნაკლებად როდი აწუხებდა ქვეყანას. შფოთავდნენ პოლიტიკოსები, შფოთავდნენ საერთაშორისო ორგანიზაციები, შფოთავდა ცენტრალური საარჩევნო კომისია, შფოთავდა მისაღები გამოცდების კომისია, შფოთავდნენ უნივერსიტეტის მაღლივი კორპუსის წინ თავმოყრილი მშობლები და, რა თქმა უნდა, ვშფოთავდით ჩვენც, 2003 წელს ყველაზე რეიტინგულ, ჟურნალისტიკის ფაკულტეტზე ჩაბარების მსურველი აბიტურიენტები.

„ბეიკერმა დაგვიბარა” – ასე ერქვა პირველი გამოცდის ერთ-ერთ თავისუფალ თემას. ოთხ თემას შორის უნდა გაგვეკეთებინა არჩევანი და სულაც არ მიკვირს, რომ უმეტესობამ ბეიკერსა და არჩევნებზე წერა ამჯობინა ვაჟას გმირების ზნეობაზე წერას. პოლიტიკა ხომ ჩემს თაობას დაბადებიდანვე დაებედა, ჩვენ ხომ არაფერი გამოგვდის გართულებების გარეშე, ჩვენ ხომ სკოლაში სიარული ტყვიების ზუზუნში დავიწყეთ, სტუდენტობის პირველი თვეები კი ქუჩებგადაკეტილ ქალაქში შემოვლითი გზების ძებნაში გავატარეთ.

მას შემდეგ ათი წელი გავიდა, თვალის დახამხამებასავით ათი წელი, რომელმაც ჩემი სტუდენტური თავგადასავლებიც დაიტია, რამდენიმე უნივერსიტეტსა და სამუშაო ადგილზე საკუთარი თავის ძიებაც და უამრავი გაცილებით მასშტაბური ცვლილებაც, მაგალითად, რამდენიმე არჩევნები ბეიკერის „დაბარებულისა” თუ „დაბარულის” შემდეგ, ბევრი ნებით თუ ძალით დაშლილი საპროტესტო და არასაპროტესტო აქცია, ჩვენდა საბედნიეროდ, მენტალური გადატრიალებებიც, რომლებსაც ზოგჯერ შეუიარაღებელი თვალით ვერც კი ვამჩნევთ.

წელს, 2013-ში, აბიტურიენტები მისაღებ გამოცდებზე გენდერულ პრობლემებზე წერენ. არადა, კარგად მახსოვს, სულ რაღაც ათი წლის წინ როგორ შევყურებდით პირველკურსელები საინფორმაციო დაფას უნივერსიტეტის მეექვსე კორპუსში და ერთმანეთში ვარკვევდით, რა საგანი უნდა ყოფილიყო „გენდერი, კონფლიქტები და მშვიდობის მშენებლობა”, რომელიც ასარჩევად შემოგვთავაზეს. ათი წელი ხომ არაფერია ისტორიისთვის, მაგრამ ერთი ადამიანისთვის, ერთი თაობისთვის საკმაოდ ბევრია და მიხარია, რომ საქართველომ ბოლო ათი წელი გამოიყენა, გამოიყენა, რათა გაყალბებული არჩევნებიდან გენდერულ პრობლემებამდე მისულიყო, გამოიყენა წინ წასასვლელად, შეცდომების დასაშვებად და მერე ამ შეცდომებზე ხმამაღლა სალაპარაკოდ, პრიორიტეტების დასალაგებლად და გადასალაგებლად. მიხარია, რომ ჩვენ ნელ-ნელა საკუთარი უფლებების დაცვას ვსწავლობთ და ბევრი უცხო სიტყვის მნიშვნელობაც უკეთესად ვიცით, ვიდრე მანამდე.

ბოლო ათი წელი მეც ჩემებურად გამოვიყენე. პირდაპირი და გადატანითი მნიშვნელობით, ბევრი ვიხეტიალე და ნუ გაგიკვირდებათ, თუ ვიტყვი, რომ დაახლოებით იგივე გზები გავიარე, რაც ჩემმა ქვეყანამ. უცნაურია, როგორ არის დაკავშირებული ჩვენი ბედი მშობლიურ მიწასთან, მაშინაც კი, როცა მისგან გაქცევას ვცდილობთ, როგორ მივყვებით მის მიერ ნაჩვენებ მიმართულებას და ხანდახან როგორ დაგვყავს ის ჩვენს ჭკუაზე.

დღეს, პირველი მისაღები გამოცდის ჩაბარებიდან ზუსტად 10 წლის შემდეგ, ამ პოსტის წერას ქალთა საინფორმაციო ცენტრის ოფისში ვამთავრებ. მიხარია, რომ როცა ჩემი სამსახურის შესახებ გაიგებენ, გაოცებით არავინ მეკითხება, რას ნიშნავს გენდერი, რა საჭიროა ქალთა გააქტიურება, მათი პრობლემების წინ წამოწევა და პოტენციალის სწორად დაბანდება. ახლა, როცა ჩემი ძველი გატაცება ყოველდღიურ საქმიანობად ვაქციე, ხშირად ვუსმენ ქალებს, ვწერ მათზე და ვხვდები, რომ ჩვენ, ყველანი, ჩვენს ქვეყანასთან ერთად დიდი და მნიშვნელოვანი ნაბიჯების გადასადგმელად ვართ მზად.

არ ვიცი, როგორ გაიხსენებენ 2013 წლის მისაღებ გამოცდებს წლევანდელი აბიტურიენტები ათი წლის შემდეგ, რა იქნება მათთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი მოგონება, რა დაბრკოლებებს გადალახავენ საკუთარი თავის საპოვნელად. რაც უნდა იყოს, ფაქტია, რომ მათი ცხოვრება ჩვენისგან ბევრად განსხვავებული იქნება და იმედი მაქვს, უკეთესი. აი, მე კი დღეს ჩემს ბოლო ათწლეულს ვაჯამებ და ვფიქრობ, რომ მე და საქართველოს ამაოდ არ გვივლია ხელიხელჩაკიდებულებს ჩვენს რთულ და უცნაურ გზებზე – ორივე საგრძნობლად გავიზარდეთ.

სად არის შენი ქალაქიო, მეკითხებოდნენ, ზუსტად არ ვიცი-მეთქი,
ვპასუხობდი. სულ ასე ვპასუხობდი, არადა, რომელი მოგზაური და მოხეტიალე მე ვიყავი, რა
დიდი არჩევანი მე მქონდა – პირველად ქვეყნის საზღვარი 20 წლისამ გადავკვეთე და ისიც
ისტორიულ საქართველოში – საინგილოში გასამგზავრებლად.

რაც თავი მახსოვს, სულ თბილისში ვცხოვრობ და თუ დაკარგულ
კონსტანტინოპოლს არ ჩავთვლი, საიდანაც ჩემი წინაპრები გამოყარეს რამდენიმე საუკუნის
წინ, სხვა, ხანგრძლივად ყოფნის ქალაქი, თბილისის გარდა, არც მქონია.

მქონდა ნაცრისფერი კორპუსები, ჰაერში დატრიალებული ნავთქურისა
და ბენზინის სუნი, სკვერში – მოპარული სკამები, ლიფტის ამომწვარი ღილაკები, მეტრო და
რამდენიმე ცენტრალური გამზირი.

ჰოდა, როცა ვამბობ, არ ვიცი-მეთქი, ამას ვგულისხმობ
– არის თუ არა ქალაქი, სადაც ჩემმა სევდიანმა ბავშვობამ გაიარა, თბილისი.

უნდა ემეგობრო ქალაქს, სადაც ცხოვრობ, კარგად უნდა იცნობდე.
ისევე როგორც აუცილებელია, ლიტერატურული ნაწარმოების სწავლებისას კარგად გააცნო მოსწავლეებს
გარემო, სადაც ეს ნაწარმოები შეიქმნა ან მოქმედება ხდება. ამას გვიან მივხვდი, ისევე
როგორც ორი პარალელური თბილისის არსებობას ჩემს წარმოსახვაში – ძველისა და ახლისა,
ავთენტურისა და მეორადისა, პოეზიისა და თბილისის ყოველდღიური ყოფისა.

ქართულ ლიტერატურას ორივე თბილისი აკლია, მე თუ მკითხავთ.

ჰოდა, ორ საოცარ წიგნზე მინდა მოგიყვეთ, რომლებსაც აუცილებლად
წავაკითხებ ჩემს მოსწავლეებს, რათა მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოსა თუ მეოცის დასაწყისის
თბილისი გავაცნო – იმ პერიოდის ქართული ლიტერატურის მექა.

1. იოსებ გრიშაშვილის „ძველი
ტფილისის ლიტერატურული ბოჰემა” ჩემი უსაყვარლესი წიგნების ათეულში შედის და ძალიან
მწყდება გული, რომ ქართული ენისა და ლიტერატურის სასწავლო პროგრამაში არ რთავენ.

ბავშვებს აუცილებლად წავაკითხებ ნაწყვეტებს ამ წიგნიდან
და ძველ თბილისში სასეირნოდაც წავიყვან. ქუჩებს მოვივლით, ხელოვნების მუზეუმში ფიროსმანის
ტილოებს ვნახავთ და იოსებ გრიშაშვილის ბიბლიოთეკა-მუზეუმსაც აუცილებლად ვესტუმრებით
– ეს საუკეთესო გზაა, იგრძნო ლიტერატურული თბილისი, მიხეილ ჯავახიშვილის პროზასა თუ
ცისფერყანწელების ლექსებში დავანებული.

ყველაზე თვალსაჩინოდ ეს თბილისი გრიშაშვილის შესანიშნავ
გამოკვლევაში ჩანს. თბილისი, მისი ენა და მისი ნაცნობი თუ უცნობი პოეტები.

„ქალაქის მოსახლეობა მუდამ ჭრელი და მრავალფეროვანი
იყო, მაგრამ იგი ყოველთვის თავისი ენითა მეტყველებდა: ეს იყო ქალაქური ენა, ტფილისმა
ფრთხილად მოანარუქა სხვადასხვა ერის წახნაგოვანი სიტყვები და მისცა თავისებური ეშხი
და მზეოსნობა…”

„პირადად მე, როგორც აღმოსავლურ მგრძნობელობის თანამეინახეს,
მიყვარს ეს ტფილისური, ჯიგრიანი სიტყვები. ტფილისური სიტყვა და გამოთქმა თავისი მოცულობით
და სპეციფიური ვითარებით მეტად ხმოვანია და ლეგენდარული. ამიტომაც არის, რომ ამ ენის
კრიალოსანს არა ვფანტავ ონავარ ხელით, ყოველივე გამოთქმას სათუთად ველოლიავები …”
(ი.გრიშაშვილი, „ძველი ტფილისის ლიტერატურული ბოჰემა”)

ძველი ტფილისის ქუჩები, კინტოები და ყარაჩოღელები, ყეენობა
და კრივი, ამქრობა თუ ძველტფილისური მზითვის სია, აბანო – ამ წიგნში მეოცე საუკუნის
დასაწყისის თბილისი მთელი თავისი ხასიათითა და ფერებით ცოცხლდება.

აი, მაგალითად, თბილისური მზითვის ნაწილი – ბიბლიოთეკა:

„ქართლის ცხოვრება,

სიტყვათა კონა,

ქილილა და დამანა,

ზეილანიანი,

ვარდ-ბულბულიანი,

გაზაფხულისა და შემოდგომის გაბაასება,

ანბანთ-ქება,

მაჯამა,

ღრამატიკა,

რიტორიკა,

დიალექტიკა,

კატეღორია,

სიბრძნე-სიცრუისა” (და სხვ).

მაგრამ ამ წიგნის ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილს ძველი
თბილისის არაოფიციალური ლიტერატურული ცხოვრება, მისი გმირები და მისი ვარსკვლავები
წარმოადგენენ – პოეზია, რომელსაც წიგნმოწყურებული თბილისელები ხარბად ეტანებოდნენ.
„მე მხოლოდ მინდა, დავიწყების სუდარა მოვაცილო ადამიანებს, რომელთა შემოქმედებაც ტფილისის
მდაბიო ხალხის რამდენიმე თაობას ასაზრდოებდა”, – წერს გრიშაშვილი.

გივიშვილი, სკანდაროვა, ჰაზირა, ბეჩარა, განჯისკარელი,
იეთიმ-გურჯი, საიათნოვა… რასაკვირველია, ზოგიერთ ადამიანს შეიძლება ეხამუშოს ეს გაურანდავი,
ოდნავ ტლანქი, თუმცა ძალიან გულწრფელი პოეზია, მაგრამ ლიტერატურულის გარდა, მნიშვნელოვანია
ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ფაქტორი, რადგან, ისევ ამ შესანიშნავი წიგნის ავტორი რომ მოვიშველიოთ,
„მათ ლექსებში მაშინდელი ტფილისის ნერვი და ყოველდღიური ცხოვრება ნათლად მოსჩანდა”.

შესანიშნავი წიგნია ეს „ლიტერატურული ბოჰემა” – დავიწყებულ
ადამიანებსა და დავიწყებულ ლექსებს ინახავს.

2. კარაპეტ გრიგორიანცის „ძველი თბილისის იშვიათი ამბები”
გ. ლეონიძის სახელობის ლიტერატურის მუზეუმმა გამოსცა.

სულ შემთხვევით გავიგე ამ წიგნისა და მისი ავტორის,
თბილისელი მხატვრის კარაპეტ გრიგორიანცის შესახებ. ნიჭიერ მხატვარს მაშინდელ ჯვრის
მამის ქუჩაზე ჰქონდა სახელოსნო და, როგორც მისი ბიოგრაფი წერს, „დიდი ძალი ხალხი მიიზიდა
და მოხიბლა თუ სურათებით, თუნდა დროშებით და თუნდა საეკლესიო ნახატებით”.

ალექსანდრ პუშკინის პორტრეტის დახატვისთვის პირადად
პოეტის შვილიშვილისგან მიუღია მადლობა.

მხატვრობასთან ერთად გრიგორიანცი ლიტერატურულ საქმიანობასაც
ეწეოდა, წერდა ლექსებს, წერილებს, პოემებს, პიესებს, თარგმნიდა.

„ძველი თბილისის იშვიათი ამბები” მისი ერთ-ერთი, ძალიან
საინტერესო ნაშრომია.

ეთნოგრაფიული კვლევის კვალდაკვალ, სადაც თბილისური სახლები,
გარე განათება, სამოსი თუ დღესასწაულებია აღწერილი, ავტორი იმდროინდელი თბილისის მნიშვნელოვან
მოვლენებზეც გვიყვება, ისეთებზე, როგორიცაა აჯანყებები, ყაჩაღობა თუ სიკვდილით დასჯა,
თეატრის გახსნა, მტკვრის ადიდება თუ ხიდის ჩანგრევა, ეპიდემია, სეტყვა თუ კალიების
შემოსევა, რომელიმე შაჰის სტუმრობა თუ ივანე მაჩაბლის უცნაური გაუჩინარება…

შთამბეჭდავი და საოცარი ამბები იმდროინდელი თბილისის
მცხოვრებლებზე, მაგალითად, „მაღალ აბელასა” თუ მგელკაცზე, საზანდრებსა თუ აშუღებზე,
კინტოებსა თუ ყარაჩოღელებზე.

ახლა ვზივარ თბილისის გარეუბნის აივანზე, მუხლებზე ლეპტოპი
მიდევს და ვწერ, აივნის მოაჯირზე უზარმაზარი, დიდთვალება შიში-კალია ზის, მგონია, რომ
მე მიყურებს და განძრევას ვერ ვბედავ.

ვხვდები, თბილისი ის უკვდავი სულია, რომლის მარადიულობას
თუნდაც ისეთი უმნიშვნელო მწერი ამტკიცებს, როგორიც ეს კალიაა.

ვკითხულობ – საუკუნეზე მეტი ხნის წინათ კიდევ ერთი თბილისელი,
კარაპეტ გრიგორიანცი წერდა:

„1878 წელს შუა ზაფხული იქნებოდა, როდესაც მე ჩემის
თვალით დავაკვირდი ადამიანის გამანადგურებელ საშიშარ მტერს. მაგრამ მე გადაჭრით ვიტყვი,
რომ ვისაც თვალით არ უხილავს, იმისთვის ძნელი დასაჯერებელი საქმეა…”

2013 წლის შუა ზაფხულია და ვხვდები, რომ ჩემს და მის
შიშს ერთნაირიად დიდი თვალები აქვს.

თბილისური, ცხელი ზაფხულია.

შფოთვა განცდაა, რომელიც წარმოიშობა ადამიანში როგორც
სოციალურ სუბიექტში მაშინ, როდესაც საფრთხე ექმნება მის ფასეულობებს, წარმოდგენას საკუთარ
თავზე, საზოგადოებრივ მდგომარეობას. შფოთვისთვის დამახასიათებელი შინაგანი დაძაბულობის შეგრძნება
თავს იჩენს მაშინ, როდესაც ვითარება გაურკვეველია, ხოლო შედეგი – არაპროგნოზირებადი.

სასკოლო შფოთვა შფოთვის სპეციფიკურ სახეობას წარმოადგენს.
იგი ვნებს მოსწავლის ცხოვრების ყველა სფეროს: სწავლას, სკოლისგარე ურთიერთობებს, ჯანმრთელობასა
და ფსიქიკურ კეთილდღეობას. იგი ბავშვის სასკოლო დეზადაპტაციის ყველაზე გავრცელებული
მიზეზია.

პრობლემას ისიც ართულებს, რომ სასკოლო შფოთვა სხვადასხვანაირად
ვლინდება. ამგვარი შფოთვის მქონე მოსწავლეებს მასწავლებლებიც და მშობლებიც ზოგჯერ ყველაზე
„კომფორტულებად” მიიჩნევენ – ეს ბავშვები ამზადებენ გაკვეთილებს, ცდილობენ შეასრულონ
პედაგოგების მოთხოვნები და არ არღვევენ სკოლაში ქცევის წესებს. თუმცა არსებობს შფოთვის
გამოვლენის მეორე ფორმაც – ის ახასიათებთ ე.წ. „რთულ ბავშვებს”, რომლებსაც მასწავლებლები
და მშობლები „უმართავებს”, „უყურადღებოებს”, „უზრდელებს”, „თავხედებს” უწოდებენ. ასეთი
სხვადასხვაობა სასკოლო შფოთვის მიზეზთა არაერთგვაროვნებით არის განპირობებული.

საკითხის უკეთ გარკვევის მიზნით კარგი იქნება გავიაზროთ
„მოსწავლის ბედნიერების ფორმულა”. იგი ეფუძნება მტკიცებულებას, რომ მოსწავლის ნებისმიერი
ქცევა ექვემდებარება საერთო მიზანს – იგრძნოს თავი სასკოლო ცხოვრების მონაწილედ. მოსწავლის
„ბედნიერება” 3 შემადგენელს მოიცავს:

1. გრძნობდეს წარმატებას სასწავლო საქმიანობაში (ინტელექტუალური
უნარები);

2. შეეძლოს მასწავლებლებსა და თანაკლასელებთან ეფექტიანი
ურთიერთობის დამყარება და შენარჩუნება (კომუნიკაციის უნარები);

3. შეიტანოს წვლილი კლასისა და სკოლის ცხოვრებაში (იყოს
ქმედობაუნარიანი).

მოსწავლეები ყველანაირად ცდილობენ „ბედნიერების” მიღწევას
და როდესაც არ გამოსდით, შფოთავენ. ამასთან, თუ შფოთვის სიტუაცია მრავლადაა და მუდმივია,
ე.წ. სიტუაციური შფოთვის დროებითი მდგომარეობა შესაძლოა გადაიზარდოს/ტრანსფორმირდეს
პიროვნულ მახასიათებლად. როდესაც შფოთვის მიზეზი არამოტივირებული შიშია, მოსწავლეს
ეუფლება წარუმატებლობის, უსიამოვნების მოლოდინი, აქტიურობა იბლოკება და ბავშვი მოქმედებს
შემდეგი პრინიციპით: უსიამოვნებებს თავი რომ ავარიდო, ჯობია, არაფერი ვაკეთო. აქტიურობის
დაქვეითებამ შესაძლოა შეაფერხოს ბავშვის განვითარება, ხოლო თუ მოსწავლის აქტივობა არ
არის დაქვეითებული, მომატებული შფოთვის საფუძველზე შესაძლოა განვითარდეს ნევროზი, რაც
თვითაღქმისა და თვითშეფასების დეფორმირებას იწვევს.

შფოთვა შესაძლოა პროგრესირებდეს სკოლაში წარუმატებლობის,
ოჯახში უსიამოვნების, თანაკლასელებთან, მეგობრებსა და მასწავლებლებთან რთული ურთიერთობის
გამო. ასეთ ბავშვებს სჭირდებათ ფსიქოლოგიური თანადგომა, ყურადღება, დახმარება. მათთან
ავტორიტარული, ხისტი ურთიერთობა არ შეიძლება.

როგორც აღვნიშნეთ, სასკოლო შფოთვა შფოთვის სპეციფიკური
სახეობაა, რომელსაც იწვევს ბავშვის ურთიერთქმედება სასკოლო-საგანმანათლებლო გარემოს
სხვადასხვა კომპონენტთან:

1. სასკოლო ფიზიკური სივრცე. სკოლის შენობა და კლასის დიზაინი
როგორც საგანმანათლებლო გარემოს კომპონენტი ყველაზე სუსტი სტრესოგენული ფაქტორია, თუმცა
ზოგიერთი გამოკვლევა უჩვენებს, რომ შფოთვის მიზეზად შეიძლება იქცეს ბნელი, გრძელი კორიდორი,
მოუწესრიგებელი საკლასო ოთახი, გასახდელი, უსუფთაო ტუალეტი და სხვა.

2. სასწავლო დატვირთვა. ფსიქოლოგთა
გამოკვლევები მოწმობს, რომ ექვსკვირიანი აქტიური მეცადინეობის შემდეგ ბავშვებს (უწინარესად
– დაწყებითი კლასის მოსწავლეებსა და მოზარდებს) მკვეთრად უქვეითდებათ შრომისუნარიანობა
და იმატებს მათი შფოთვის დონე. ძალთა აღდგენისთვის ოპტიმალური მდგომარეობის მისაღწევად,
სულ მცირე, ერთკვირიანი შესვენებაა საჭირო, ამ გარემოებას კი სკოლა არ ითვალისწინებს.
სრულფასოვანი დასვენებისა და ძალთა აღდგენისთვის ბავშვს სჭირდება კვირაში, სულ ცოტა,
ერთი უქმე დღე, როდესაც ის არ ასრულებს საშინაო დავალებას, არ მეცადინეობს რეპეტიტორთან
და, საზოგადოდ, არ არის დაკავებული სასკოლო საქმეებით. დადგენილია, რომ მოსწავლეებს,
რომლებიც უქმე დღეებში ასრულებენ დავალებას და დამატებით მეცადინეობენ რეპეტიტორებთან,
ახასიათებთ შფოთვის უფრო მაღალი დონე, ვიდრე მათ, რომლებსაც შეუძლიათ, ერთი დღე მთლიანად
დასვენებას მიუძღვნან.

3. სასკოლო პროგრამის დაძლევის უუნარობა.სასწავლო პროგრამა, რომელიც არ შეესაბამება ფსიქიკური
ფუნქციების განვითარებას (აზროვნება, მეხსიერება, ყურადღება, მეტყველება), ბავშვის
ჯანმრთელობის მდგომარეობას, არსებულ ცოდნას, უნარ-ჩვევებს, ხელს უწყობს შფოთვის ზრდას.
ამასთან, რაც უფრო რთულია პროგრამა, მით უფრო მაღალია მოთხოვნები ბავშვის უნარების
მიმართ. ასეთი ვითარებაში, ბუნებრივია, თავს იჩენს შფოთვის მადეზორგანიზებელი ზეგავლენა
(განსხვავებით მამობილიზებელი შფოთვისგან, რომელიც იძლევა დამატებით იმპულსს საქმიანობისთვის).

4. ადამიანური ფაქტორები. ისინი
ქმნიან სკოლის სოციალურ ქვესისტემას: „მოსწავლე-მასწავლებელი-ადმინისტრაცია-მშობლები”. მეტად მაღალი შფოთვის მაჩვენებელი აქვთ მოსწავლეებს
ისეთი კლასებში, სადაც პედაგოგი ერთნაირად მომთხოვნია როგორც „ძლიერი”, ისე „სუსტი”
მოსწავლეების მიმართ, ზედმეტად მკაცრია დისციპლინური დარღვევებისადმი, კონკრეტული შეცდომების
განხილვისას მოსწავლის პიროვნულ მახასიათებელზე მოუთითებს და ა.შ.

შფოთვის ფორმირებას ასევე ხელს უწყობს პედაგოგის მომატებული
მოთხოვნებიც, რომლებიც არ შეესატყვისება მოსწავლის ასაკობრივ განვითარებას. ამასთან,
უნდა ითქვას, რომ პედაგოგის უტაქტობა განსაკუთრებით დამღუპველია იმ ბავშვებისთვის,
რომლებსაც უკვე აღენიშნებათ შფოთვა ან იმყოფებიან შფოთვითი მზადყოფნის მდგომარეობაში
ანუ აქვთ დაუცველობის, წინააღმდეგობის დაძლევის უუნარობის განცდა.

მშობლების არაადეკვატური მოლოდინი ძალიან ამძიმებს მოსწავლის
მდგომარეობას – რაც უფრო მეტად არიან მშობლები ორიენტირებულნი ბავშვის მაღალ სასწავლო
შედეგებზე, მით უფრო ძლიერ შფოთავს ის.

5. სკოლის შეცვლა. ამ შემთხვევაში შფოთვის მქონე ბავშვებს თანატოლთა ჯგუფი გაცილებით არასანდო,
დომინანტური და უარმყოფელი ეჩვენებათ, ვიდრე ემოციურად გაწონასწორებულებს. მოსწავლეებს,
განსაკუთრებით – მოზარდ ვაჟებს, უმთავრესად აღელვებთ ახალი კოლექტივის მიერ მათი მიუღებლობა.
ახალი ურთიერთობების ჩამოყალიბება ემოციური მოზარდისთვის შესაძლოა ძლიერ სტრესოგენულ
ფაქტორად იქცეს, რომლის გავლენითაც იზრდება შფოთვის ხარისხი და ქვეითდება შრომისუნარიანობა
(როგორც სწავლის მხრივ, ასევე ურთიერთობებისა და ქცევის თვალსაზრისითაც).

თუ სასკოლო შფოთვის დაძლევა ვერ მოხერხდა, მოზარდმა
შესაძლოა აირჩიოს სტრესის დაძლევის არასურველი სტრატეგია, მაგალითად, გაქცევა. იგი
„თავშესაფარს პოვება” კომპიუტერულ თამაშები, ალკოჰოლურ ან ნარკოტიკულ თრობაში (ხდება
ადიქტი – დამოკიდებული ).

მასწავლებელი ყურადღებითა და დიდი სიფრთხილით უნდა აკვირდებოდეს
მოსწავლის ქცევას, რათა დროულად შეამჩნიოს სასკოლო შფოთვისთვის დამახასიათებელი სიმპტომები.

ეს სიმპტომებია:

1. ბავშვს ეშინია სკოლაში დაგვიანების;

2. არ უნდა სკოლაში სიარული;

3. არ შედის კლასში, თუ გაკვეთილზე დააგვიანდა;

4. ცდილობს კარგი ნიშნის მიღებას. ცუდი ნიშანი იწვევს
მის ძლიერ ემოციას, ზოგჯერ ცრემლებს;

5. ხშირადაა გაღიზიანებული. განსაკუთრებით ადვილად ღიზიანდება
სასკოლო თემებზე ლაპარაკისას;

6. ხშირად უჩივი თავის, მუცლის ტკივილს, თავბრუსხვევას;

7. ზედმეტი მონდომებით ეკიდება დავალებებს. ბევრ დროს
ხარჯავს სწავლაზე;

8. თუ დავალება ზედმეტად რთული მოეჩვენა, მიატოვებს,
დატოვებს დაუსრულებელს;

9. გაკვეთილებზე გონებაგაფანტულია;

10. ამბობს, რომ ესიზმრება სასკოლო ცხოვრებასთან დაკავშირებული
კოშმარები;

11.გაკვეთილს პასუხობს ჩუმად, გაუბედავად;

12. ეშინია სასკოლო ინვენტარის დაკარგვისა და გაფუჭების;

13. საკონტროლო წერაში ან დაფასთან პასუხისას არ შეუძლია
თავისი ცოდნის დემონსტრირება;

14. ღელავს საკონტროლოს ან გაძახების მოლოდინში;

15. გაკვეთილებზე ოხუნჯობს, ცდილობს თანაკლასელების
გაცინებას, რათა დაარღვიოს საგაკვეთილო პროცესი;

16. თითქმის არ მეგობრობს თანაკლასელებთან.

სასკოლო შფოთვაზე მიუთითებს ამ ჩამონათვალიდან მინიმუმ
5 სიმპტომის არსებობა. რაც მეტია სიმპტომი, მით უფრო მაღალია შფოთვის დონეც.

* შენიშვნა: პრაქტიკოსი ფსიქოლოგებისთვის სწორედ შფოთვის
მადეზორგანიზებელი ეფექტია საინტერესო, რადგან მისი ეს სახეობაა პრობლემური.