კაცობრიობის ისტორიაში რელიგიას განსაკუთრებული ადგილი უკავია, ამიტომ მისი წარმოშობის შესახებ მსჯელობა სხვადასხვა ეპოქის მოაზროვნეთა საგანგებო ინტერესის საგანი იყო. საზოგადოების განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე შეიქმნა რელიგიის წარმოშობის სხვადასხვა თეორია, რომლებიც არა მხოლოდ ავტორების, არამედ, უმრავლეს შემთხვევაში, კონკრეტული ეპოქის მსოფლმხედველობას გამოხატავს.
შევეცდებით, სტატიაში მოკლედ წარმოვაჩინოთ რელიგიის წარმოშობის ის თეორიები, რომლებმაც ამ პრობლემის შესწავლაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა.
დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენები. ძველ სამყაროსა და შუა საუკუნეებში რელიგიის წარმოშობის თეორიები მეტ-ნაკლებად ერთფეროვანი იყო, ამიტომ ჩვენ არ შევუდგებით ამ ეპოქის ფილოსოფოსთა თუ თეოლოგთა ნააზრევის გადმოცემას. ეს ერთფეროვნება უმთავრესად რელიგიის ღვთაებრივ წარმოშობას უკავშირდებოდა.
დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების ეპოქაში ევროპელები შორეულ აფრიკულ, ამერიკულ და აზიურ კულტურებს გაეცნენ. სწორედ მაშინ ჩაეყარა საფუძველი მომავალ შედარებით რელიგიათმცოდნეობას. დაიწყო არა მარტო უძველესი მითოლოგიის გაცნობა, არამედ შეიქმნა კიდევ ერთი მითი „კეთილშობილი ველურის” შესახებ. მისი პირველი ავტორები უმთავრესად მოგზაურები იყვნენ. წარმოდგენა „კეთილშობილი ველურის” შესახებ გახლდათ „ოქროს ხანის” მითის თავისებური აღორძინება და გამოძახლი მოსაზრებისა, რომელიც თანამედროვე საზოგადოების ზნეობრივ დეგრადაციასა და სოციალური ჰარმონიის დაკარგვას ქადაგებდა. თუ კარგად დავაკვირდებით ამ თეორიას, დავინახავთ, რომ ის ძალიან წააგავს ადამიანის მორალური დაცემის, მისი სამოთხიდან განდევნისა და მარადიული ნეტარების დაკარგვის ბიბლიურ სიუჟეტს.
XVI-XVII საუკუნეების ევროპაში კაპიტალისტური ურთიერთობების ჩამოყალიბებამ და რაციონალისტური მსოფლმხედველობის გამარჯვებამ გამოიწვია მრავალი იმ პოსტულატის უარყოფა, რომლებიც შუა საუკუნეებში უალტერნატივოდ მიიჩნეოდა. ევროპელები ნელ-ნელა მივიდნენ დასკვნამდე, რომ ჩამორჩენილი საზოგადოებები განვითარების იმ სტადიაზე იყვნენ, რომელიც ცივილიზებულმა სამყარომ დიდი ხნის წინ გაიარა. აქედან კი ლოგიკურად გამომდინარეობდა შემდეგი მოსაზრება: თუ გვინდა, საკუთარი წარსული შევიცნოთ, ახალაღმოჩენილი ველური ტომების კულტურისა და რელიგიის შესწავლა აუცილებელიაო.
განმანათლებლობა. ამ ეპოქისთვის დამახასიათებელი იყო XVII საუკუნის ინგლისში ჩასახული რელიგიური მსოფლმხედველობა, რომელსაც დეიზმი ეწოდა. დეიზმის მიხედვით, ღმერთი უპიროვნო პირველსაწყისია სამყაროსი, რომელიც შემდეგ საკუთარი კანონებით ვითარდება. ამ მიმდინარეობის წარმომადგენლებმა ჭეშმარიტების განსასაზღვრად გონებას მიანიჭეს უპირატესობა, რომლის მეშვეობითაც კრიტიკულად გადააფასეს არსებული რელიგიები. მათი აზრით, ყველა რელიგია დამახინჯებაა ჭეშმარიტი „ბუნებრივი რელიგიისა”, რომელიც გონებაზეა დაფუძნებული. დეიზმის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წარმომადგენელი დევიდ იუმი (1711-1776) გახლდათ. მან გამოსცა წიგნი „რელიგიის ბუნებრივი ისტორია”. იუმის მიხედვით, მსგავსად ბუნების ისტორიისა, არსებობს რელიგიის ბუნებრივი ისტორია, რომელიც იმავე მეთოდებით უნდა შევისწავლოთ, რა მეთოდებითაც ვსწავლობთ ბუნებას. სხვა დეისტებისგან განსხვავებით, დევიდ იუმს რელიგიის უძველეს ფორმად მრავალღმერთიანობა და კერპთაყვანისმცემლობა მიაჩნდა, ხოლო რწმენის მიზეზად – შიში და იმედი: შიში აუხსნელი ბუნებრივი მოვლენების წინაშე და იმედი მათგან თავის დახსნისა. ამიტომ პირველყოფილი რელიგია არა რაციონალური, არამედ ირაციონალურია.
დეიზმს ნაყოფიერი ნიადაგი დახვდა საფრანგეთში. ამ მხრივ აღსანიშნავია ვოლტერის ნააზრევი. მისი აზრით, ბუნება წარმოადგენს ერთიანი ღვთაების ტაძარს, თუმცა ყველა ადამიანს და საზოგადოებას შეუძლია ამ საერთო ტაძარში საკუთარი საკურთხევლის აღმართვა. აქედან გამომდინარე არსებობს მრავალფეროვანი რელიგიური სწავლებები, რომლებიც ერთმანეთს ეცილებიან ჭეშმარიტებას. ვოლტერის აზრით, რელიგიების სხვადასხვაგვარობა განპირობებულია იმით, რომ ბუნებრივი კანონის ხმა ჩაიხშო და ადამიანებმა შექმნეს ღმერთები სახედ თვისად. „ბუნებრივი რელიგია” ერთიანი და უნივერსალურია. ის ისეთივე ძველია, როგორიც სამყარო, რადგან პირველყოფილ ადამიანებს არ შეეძლოთ სხვა რწმენა ჰქონოდათ. იუმისგან განსხვავებით, ვოლტერი ფიქრობდა, რომ ყველა რელიგია სწორედ ერთღმერთიანი უძველესი რელიგიისგან წარომოიშვა.
რელიგიის წარმოშობის თვალსაზრისით საინტერესოა ჟან ჟაკ რუსოს ნააზრევი. მას მიაჩნია, რომ ზნეობრივი იდეალები, ისევე როგორც რელიგიური გრძნობა, ადამიანისთვის თანდაყოლილია. რწმენა, დაფუძნებული გრძნობასა და გონებაზე, ადამიანის თანდაყოლილი თვისებაა, ხოლო გვიანდელი დოგმატური რელიგიები, რომლებმაც დაამახინჯა და დაჩრდილა პირველყოფილი „ბუნებრივი რელიგია” – ცივილიზაციის განვითარების ნაყოფი.
განმანათლებლობის ეპოქის ერთ-ერთი საინტერესო მოაზროვნეა შარლ დე ბროსი. მისი აზრით, რელიგიის უძველესი და უნივერსალური ფორმა ფეტიშიზმი იყო. მისი ეს მოსაზრება შესაძლოა არცთუ ორიგინალური მოგვეჩვენოს, თუმცა ბროსის მთავარი დამსახურება რელიგიების შესწავლის მეთოდია. მან პირველმა გამოიყენა შედარებითი მეთოდი, რომელიც მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში მოპოვებულ ეთნოგრაფიულ მასალას ეყრდნობოდა, რითაც საფუძველი ჩაუყარა რელიგიათმცოდნეობას როგორც მეცნიერებას.
XVII საუკუნის მოაზროვნეთაგან გამოყოფას იმსახურებს გერმანელი ფილოსოფოსი იოჰან გოტფრიდ ჰერდერი. მისი აზრით, უძველეს ეპოქებში, როდესაც საზოგადოებრივი ცნობიერება ჯერ კიდევ არ იყო დიფერენცირებული, როდესაც რელიგია, ფილოსოფია და პოეზია არ იყო გამოყოფილი ერთმანეთისგან, ადამიანისთვის დამახასიათებელი გახლდათ არქაული, სინკრეტული აზროვნება და კულტურის ფორმები. ჰერდერს მიაჩნდა, რომ ყოველი ხალხი ქმნის „რელიგიური დრამის განუმეორებელ ვერსიას”. ეს ხდება იმიტომ, რომ არა მარტო გარემო პირობებია განსხვავებული, არამედ, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, თითოეული საზოგადოებისთვის დამახასიათებელია თავისი განუმეორებელი ფსიქიკური წყობა, საკუთარი ეროვნული ხასიათი, რომელიც წარუშლელ დაღს ასვამს სულიერ კულტურასა და რელიგიურ ცნობიერებას.
მითოლოგიური სკოლა. ამ სკოლის ერთ-ერთი უდიდესი წარმომადგენელი მაქს მიულერი (1823-1900) გახლდათ. მითოლოგიური სკოლის წარმომადგენლები ამტკიცებდნენ, რომ ძველი მითოლოგიური სახეები სხვა არაფერია, თუ არა პერსონიფიცირებული ბუნებრივი მოვლენები, რომლებიც ხშირად კატასტროფულ მოვლენებს, მაგ., მიწისძვრას, ვულკანის ამოფრქვევას, ქარიშხალს, ანდა ციურ სხეულებს – მზეს, მთვარეს და ვარსკვლავებს – ასახავს. პირველყოფილი რელიგია ძირითადად უძველეს ნატურფილოსოფიას წარმოადგენდა, ხოლო მითოლოგია – რელიგიის საფუძველს.
ღმერთის რწმენას, მიულერის აზრით, ჰქონდა არა მონოთეისტური ან პოლითეისტური, არამედ გენოთეისტური ხასიათი. ეს თეორია გულისხმობს იმას, რომ ადამიანები აღიარებენ მრავალ ღმერთს, მაგრამ თაყვანს სცემენ მხოლოდ ერთს, რომელსაც ხშირად დანარჩენების წარმომადგენლად განიხილავენ.
მითოლოგიური სკოლის მიხედვით, ბუნების კულტი უძველესია სხვა კულტთა შორის. საზოგადოების განვითარებასთან ერთად გაჩნდა წინაპართა რელიგია და „ანთროპოლოგიური რელიგია”, რომელთა საფუძველზეც წარმოიშვა მამა ღმერთის, შემოქმედის თაყვანისცემა.
კლასიკური ევოლუციონიზმი. XIX საუკუნის შუა წლებიდან იწყება ახალი ეტაპი ევროპული მეცნიერების განვითარებაში. ევოლუციონიზმის ჩასახვამ და განვითარებამ შეცვალა არა მარტო ბიოლოგია, არამედ ყველა ის მეცნიერება, რომელიც ადამიანს უკავშირდებოდა. ევოლუციური მიმართულების წარმომადგენლები საკუთარ იდეებს აფუძნებდნენ კაცობრიობის ერთიანობაზე, ერთგვარობაზე და სოციალური და კულტურული განვითარების სწორხაზოვნებაზე. ისინი ბუნებისმეტყველების კანონზომიერებებს და ინდივიდუალურ ფსიქიკურ მოვლენებს არგებდნენ კულტურისა და საზოგადოების განვითარებას. მაგ., ჯონ ლებოკმა პირველყოფილი რელიგიების სხვადასხვა ფორმა განალაგა ევოლუციური რიგითობის მიხედვით: ტოტემიზმი, ფეტიშიზმი, შამანიზმი და სხვა. თუ ფეტიშიზმის დროს ნებისმიერ ადამიანს სჯეროდა, რომ შეეძლო ეიძულებინა ზებუნებრივი ძალები ემოქმედათ მისი ინტერესების შესაბამისად, შამანიზმის ეპოქაში ღვთაებები იმდენად ძლევამოსილნი ხდებიან, რომ მათზე გავლენის მოხდენა მხოლოდ შამანებს ხელეწიფებათ.
ლებოკს მიაჩნდა, რომ ადამიანის განვითარების უადრეს სტადიაზე ათეიზმი იყო გამეფებული (რელიგია საერთოდ არ არსებობდა) და მხოლოდ მოგვიანებით წარმოიშვა ღმერთის როგორც შემოქმედის რწმენა და რელიური ეთიკა.
ინგლისური ანთროპოლოგიის ერთ-ერთი უდიდესი წარომომადგენელი ედუარდ ტაილორი (1832-1917) ასევე ევოლუციონისტი იყო. მისი თეორიის მიხედვით, კულტურისა და რელიგიის განვითარება, ისევე, როგორც ბიოლოგიური სახეობებისა, თანდათანობით მოხდა. რელიგიათმცოდნეობის ისტორიაში ის შევიდა როგორც ანიმისტური თეორიის ფუძემდებელი. ტაილორის აზრით, რელიგიის უძველეს ფორმას ანიმიზმი წარმოადგენს. აქედან გამომდინარე, სულისა და სულიერი არსებებისადმი რწმენაა „რელიგიის მინიმუმი”. ანიმიზმის ძირები პირველყოფილი ადამიანის მიერ ძილის, სიზმრის, ტრანსის, სიცოცხლისა და სიკვდილის რაობის განსჯაში უნდა ვეძებოთ. „პირველყოფილი ფილოსოფოსი” ეძებდა მისთვის ამოუცნობი მოვლენების ახსნას. ის ცდილობდა გაეგო, სად გადის საზღვარი სიცოცხლესა და სიკვდილს შორის, რა არის ძილის, ავადმყოფობისა და სიკვდილის მიზეზი. ამაზე ფიქრისას დაასკვნა, რომ ყოველ ადამიანში არსებობს სული, რომელსაც შეუძლია, დროებით ან სამუდამოდ დატოვოს სხეული. ტაილორის მიხედვით, სწორედ ამ მარტივი და პრიმიტიული იდეისგან განვითარდა უფრო რთული შეხედულებები სულის არსებობისა და დიდი ღმერთების შესახებ. ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ ანიმიზმის თეორია წარმოადგენს რწმენას სულიერი არსებების შესახებ, ხოლო გარდაცვლილთა სულების კულტი – მის რელიგიურ პრაქტიკას. ტაილორისთვის რელიგია ადამიანის შემეცნების ბუნებრივი განვითარების ლოგიკური შედეგია.
ევოლუციონიზმის უკანასკნელი დიდი წარმომადგენელი იყო ჯეიმს ფრეზერი (1854-1941). ის არ ეთანხმებოდა ტაილორის თეორიას იმის თაობაზე, რომ რელიგია ანიმიზმისგან წარმოიშვა. ფრეზერი შედარებით მეთოდზე დაყრდნობით ავითარებდა იდეას, რომ კაცობრიობამ ინტელექტუალური განვითარების სამი სტადია განვლო: მაგიისა, რელიგიისა და მეცნიერებისა. პირველ სტადიაზე მას ჯერ კიდევ სჯეროდა, რომ შესწევდა უნარი, მაგიური ზემოქმედება მოეხდინა ბუნებასა და სხვა ადამიანებზე. მეორე სტადიაზე ადამიანს გაუქრა რწმენა მაგიის ეფექტურობისა და ანალოგიური უნარები სულებსა და ღმერთებს მიაწერა, რომელთაც ზებუნებრივი დახმარებისთვის ლოცვით მიმართავდა. მესამე სტადიაზე ადამიანი მიხვდა, რომ სამყაროს ღმერთი ან თვითონ კი არა, არამედ ბუნების კანონები განაგებდნენ.
ამრიგად, ადამიანის აზროვნების პირველი სტადია იყო რელიგიამდელი, ხოლო მაგია – წინამორბედი რელიგიისა. ფრეზერის აზრით, ადამიანისთვის მაგიის, ისევე როგორც მეცნიერების ეპოქაში ნებისმიერი მოვლენა ბუნებრივია და ბუნების კანონებს შეესატყვისება, მაშინ როდესაც რელიგია ანალოგიურ მოვლენებში უზენაესი ძალის ზებუნებრივ ჩარევას გულისხმობს.
ისევე როგორც ტაილორი – ანიმიზმს, ფრეზერიც მაგიას პირველყოფილი გონების შეცდომის ნაყოფად მიიჩნევდა. მისი აზრით, მაგია, ისევე როგორც მეცნიერება, ადამიანის შემეცნებითი და ინტელექტუალური მოღვაწეობის ნაყოფია, იმ განსხვავებით, რომ პირველი ირაციონალურია, ხოლო მეორე – რაციონალური.
ფრეზერის მიხედვით, კიდევ ერთი ნიშანი, რომელიც მაგიას რელიგიისგან განასხვავებს, ის არის, რომ პირველყოფილი მაგია ადამიანის ძლევამოსილებასა და ყოვლისშემძლეობას გულისხმობს, მაშინ როდესაც რელიგიისთვის დამახასიათებელია გარეშე ძალებზე ადამიანის დამოკიდებულების რწმენა.
სხვა ევოლუციონისტ-ანთროპოლოგების მსგავსად, ფრეზერიც ცდილობდა გაეგო, როგორ გახდა შესაძლებელი გამოცხადების გარეშე ღმერთის იდეის წარმოშობა, რასაც ის „ბუნებრივ თეოლოგიას” უწოდებდა. მისი აზრით, უძველესი ადამიანი ღმერთის ცნებამდე ორი გზით შეიძლებოდა მისულიყო: ან შინაგანი, სულიერი გამოცდილებით (მაგ., ტრანსის მდგომარეობაში), ან სამყაროში მიზეზშედეგობრივი კავშირების ძიებისას (მაგ., მისთვის აუხსნელი ბუნების მოვლენების, სიკვდილ-სიცოცხლე და სხვა).
ვუნდტი და რელიგიის ფსიქოლოგია. ვილჰელმ ვუნდტი ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიისა და ეთნოფსიქოლოგიის ერთ-ერთი ფუძემდებელია. მის კალამს ეკუთვნის ათტომიანი ფუნდამენტური ნაშრომი „ხალხთა ფსიქოლოგია”. ვუნდტის აზრით, საზოგადოებრივი აზროვნების შესწავლისას, რომელიც მოიცავს რელიგიას, ხელოვნებას, ეთიკასა და ენას, საჭიროა ორიენტირება არა პიროვნებაზე, არამედ საზოგადოებაზე და სოციალური ერთობების ფსიქოლოგიაზე. მას მიაჩნდა, რომ ადამიანის ფსიქიკას არა გონებრივი ან მჭვრეტელობითი, არამედ ემოციურ-ნებელობითი საფუძველი აქვს. ამგვარი საფუძველი აქვს რელიგიასაც. მეცნიერის აზრით, მთავარი წყარო მითოლოგიური აზროვნებისა (ვუნდტის ტერმინი) არის არა ინტელექტუალური საქმიანობა, არა წარმოდგენები, არამედ აფექტები, ემოციები, უპირველეს ყოვლისა, იმედისა და შიშის გრძნობა, რომლებიც, საბოლოო ჯამში, ნებელობითი აქტებით გამოიხატება
.
ვუნდს შემოაქვს „სხეულის სულის” ახალი ცნება როგორც ამოსავალი, პირველადი წარმოდგენა სულზე. „სხეულის სული” ჯერ კიდევ სხეულისგან განუყოფელი და მატერიალურია, ხოლო განვითარების მომდევნო სტადიაზე ადამიანებში ფეხს იკიდებს წარმოდგენა სულის – ფსიქეს შესახებ, რომელიც სხეულისგან დამოუკიდებლად არსებობს.
სხეულის სულისა და სული-ფსიქეს რწმენა, ვუნდტის აზრით, წარმოადგენს სულის კულტის უძველეს საფეხურს, რომელსაც თავად ანიმიზმს უწოდებს. ანიმიზმის საფეხურს ცვლის ცხოველებისა და წინაპართა კულტები, რომელთაც მკვლევარი ტოტემიზმთან აიგივებს. სულის კულტის ევოლუციის მესამე, უკანასკნელ საფეხურს წარმოადგენს რწმენა დემონებისა და ზებუნებრივი ძალებისა, რომელთა მითოლოგიზაციის შედეგად წარმოიშობა ღმერთების კულტი.
