,,იყო დრო, როცა ფიქრობდნენ, რომ იქ, სადა ერთისა და იმავე სახელმწიფოს ერნი სხვადასხვა წესით ადიდებენ ღმერთსა, ერთობა სახელმწიფოსი ვერ იხეირებსო და დაირღვევაო. რეფორმაციამ დაამტკიცა, რომ ეგ აზრი მარტო უმეცრების ნაყოფია: დაამტკიცა, რომ ერთსა და იმავე სახელმწიფოში ძალიან კარგად მოთავსდება
სხვადასხვაობა სარწმუნოებისა და ერთობის კავშირის საძირკვლიდამ ერთს
ქვასაც ვერ გამოაცლის”.
,,შინაური მიმოხილვა”, 1881 მარტი ილია ჭავჭავაძე
რელიგიური ორგანიზაციებისა და ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებების ურთიერთობა მნიშვნელოვანი საკითხია და რიგ შემთხვევებში უკავშირდება სახელმწიფოში დემოკრატიის ინდექსს.
ქვეყნები ამ საკითხს განსხვავებულად არეგულირებენ. რელიგიურ ორგანიზაციებსა და ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებას შორის თანამშრომლობა რეგულირდება ქვეყნის განვითარების პერსპექტივიდან გამომდინარე. ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების განვითარებაზე პასუხისმგებლობას, როგორც წესი, სახელმწიფო იღებს, მაგრამ არის ქვეყნები, სადაც პასუხისმგებლობას სახელმწიფოსთან ერთად რელიგიური ორგანიზაციებიც ინაწილებენ. სკოლებისა და რელიგიური ორგანიზაციების თანამშრომლობის წესები გვაძლევს ინფორმაციას სახელმწიფოს წყობის შესახებ, კერძოდ: ა) სახელმწიფოს კანონები ემყარება და ასახავს რელიგიურ რწმენას; ბ) სახელმწიფო და რელიგიური ორგანიზაციები გაყოფილია, მაგრამ ერთი რელიგია დომინირებს; გ) სახელმწიფოში თანაარსებობენ სხვადასხვა რელიგიები, არსებობს რელიგიური შემწყნარებლობა და რწმენის თავისუფლება (ჯერალდინ ვან ბუერნი, ბავშვები და რელიგია, სოლიდარობა, 2007, N10).
სკოლებისა და რელიგიური ორგანიზაციების თანამშრომლობა დაუსრულებელი დისკუსიის საგანია. ამ დისკუსიების დროს ხშირად მოისმენთ მოსაზრებას, რომ სკოლაში მხოლოდ ჭეშმარიტი რელიგია უნდა ასწავლონ. ზოგი თვლის, რომ მართალია, მათი რწმენაა ჭეშმარიტი, მაგრამ სხვა აღმსარებლობებიც უნდა ისწავლებოდეს.ზოგი თვლის, რომ უმრავლესობის რელიგიას განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს. არსებობს მოსაზრება, რომ განათლებულმა ადამიანმა ყველა რელიგია უნდა იცოდეს. ათეიტებს, აგნოსტიკოსებს, სეკულარისტებს მიაჩნიათ, რომ რელიგია არ უნდა ისწავლებოდეს სკოლაში, რადგან მოხდება დომინანტური რელიგიის ინდოქტრინიზაცია.
ბავშვის უფლებათა კონვენციაში ბავშვის უფლება, ჰქონდეს ან მიიღოს რელიგიური აღმსარებლობა ან რწმენა საკუთარი შეხედულებით, აღნიშნული არ არის. კონვენცია მხოლოდ ირიბად კრძალავს ძალისმიერი მეთოდებით ბავშვის აღმსარებლობის თავისუფლების შეზღუდვას.
კონვენცია ბავშვის უფლებების შესახებ (1989 წლის 20 ნოემბერი) აღიარებს, რომ ეთნიკური, რელიგიური ან ენობრივი უმცირესობის მქონე ბავშვს უფლება აქვს ისარგებლოს თავისი კულტურით, რელიგიით, ენით (მუხლი 30).
ამ სტატიაში ჩვენ განვიხილავთ, როგორაა დარეგულირებული რელიგიური ორგანიზაციებისა და სკოლების ურთიერთობა სამხრეთ კავკასიაში, თურქეთსა და ირანში, და კეთილდღეობისა და დემოკრატიის მაღალი ინდექსის მქონე ავსტრიაში.
სამხრეთ კავკასია
საქართველო
საქართველოში მოსახლეობის 84% მართლმადიდებელი ქრისტიანია, 9,9% – მუსლიმი, 3,9% – სომხური ეკლესიის წევრი, 0,8% – კათოლიკე, 0,4% – იეზიდი, 0.1% – იუდევეველი. საქართველოში ისლამის ორივე მიმდინარეობის აღმსარებლები ცხოვრობენ – ქვემო ქართლში შიიტური, ხოლო აჭარაში სუნიტური ისლამის აღმსარებლები (საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის პირველი ეროვნული აღწერა).
საქართველო სეკულარული ქვეყანაა. კონსტიტუცია აღიარებს რწმენისა და აღმსარებლობის სრულ თავისუფლებას, კონსტიტუციაში ასევე ხაზგასმულია საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური ეკლესიის განსაკუთრებული როლი საქართველოს ისტორიაში და მისი დამოუკიდებლობა სახელმწიფოსგან. ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიასა და საქართველოს სახელმწიფოს შორის ურთიერთობები განისაზღვრება კონსტიტუციური შეთანხმებით (საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 9).
კანონი ზოგადი განათლების შესახებ მკვეთრად მიჯნავს რელიგიურ ორგანიზაციებსა და საჯარო სკოლებს. კანონის მიხედვით, აკრძალულია რელიგიური ინდოქტრინიზაცია, პროზელიტიზმი. თუმცა დასაშვებია საჯარო სკოლებში სახელმწიფო დღესასწაულებისა და ისტორიული თარიღების აღნიშვნა და ისეთი ღონისძიებების ჩატარება, რომლებიც მიმართულია ეროვნული და ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებების დამკვიდრებისკენ (კანონი ზოგადი განათლების შესახებ, მუხლი 13.2).
აზერბაიჯანი
აზერბაიჯანის მოსახლეობის 93.40% ისლამის აღმსარებელია, მათგან 85% შიიტური, ხოლი 15% სუნიტური ისლამის აღმსარებელია. 3.1% ქრისტიანია (აზერბაიჯანის პრეზიდენტის ადმინისტრაცია).
აზერბაიჯანი სეკულარული სახელმწიფოა (კონსტიტუცია,1995, მუხლი 18). აზერბაიჯანის კანონის რწმენის თავისუფლების მიხედვით (მუხლი 6), სკოლა გამოყოფილია რელიგიური ორგანიზაციებისგან, ხოლო სკოლაში თეოლოგიურ, რელიგიურ და რელიგიურ-ფილოსოფიურ სწავლებას უნდა ჰქონდეს საგანმანათლებლო და არა აღმსარებლობითი ხასიათი. ამასთან ერთად მოქალაქეს უფლება აქვს მიიღოს რელიგიური განათლება. ამ მიზნით რელიგიურ ორგანიზაციებს უფლება აქვთ შექმნან საგანმანათლებლო ასოციაციები და ასწავლონ მოქალაქეებს მათ კუთვნილ შენობებში, მათ კუთვნილებაში არსებული რესურსების გამოყენებით.
სომხეთი
2011 წლის სახელმწიფო აღწერის შედეგების მიხედვით, სომხეთის მოსახლეობის 98% ეთნიკურად სომეხია, მათგან 92% სომხური სამოციქულო ეკლესიის წარმომადგენელია. თუმცა, ზოგიერთი ექსპერტის მოსაზრებით, სომხურ ეკლესიასთან მიკუთვნებულობა ატარებს უფრო კულტურულ, ვიდრე რელიგიურ ხასიათს (სომხეთის კანონი აღმსარებლობის თავისუფლების შესახებ).
სომხეთის კონსტიტუცია იცავს რელიგიურ თავისუფლებას. კანონმდებლობის მიხედვით, საჯარო სკოლები სეკულარულია. სკოლებში რელიგიის ისტორია ისწავლება. ამ საგანს სახელმწიფოს მიერ მომზადებული მასწავლებლები ასწავლიან. სომხური ეკლესიის ისტორია კურიკულუმის ნაწილია. ბევრი სკოლა დაწყებით საფეხურზე ასწავლის მსოფლიო რელიგიებს, ხოლო საბაზოზე – სომხური ეკლესიის ისტორიას. სკოლაში რელიგიური რიტუალების ჩატარება და სწავლება რელიგიური ორგანიზაციების მიერ აკრძალულია.
სამხრეთ კავკასიის სამ პოსტსაბჭოთა ქვეყანაში, კონსტიტუციის მიხედვით, სახელმწიფო სეკულარულია და სკოლები რელიგიური ორგანიზაციებისგან გამიჯნულია. თუმცა კვლევებში შეიძლება მოვიძიოთ რელიგიური დისკრიმინაციის ფაქტები, მათ შორის ისეთ ჰომოგენურ სახელმწიფოში, როგორიც სომხეთია (StepanDanielyan, AraGazaryan, 2012). ამ საკითხს ამ სტატიაში არ მიმოვიხილავთ.
რა ხდება მეზობელ თურქეთსა და ირანში?
თურქეთი
თურქეთში ისლამის აღმსარებელთა რაოდენობა 99.8%-ია (სხვა წყაროების მიხედვით, ისლამის აღმსარებელთა რაოდენობა უფრო მცირეა და 96.4 %-ს აღწევს). თურქეთში ძირითადად სუნიტები (72%) ცხოვრობენ, ხოლო შიიტების რაოდენობა დაახლოებით 25%-ს აღწევს. სხვა აღმსარებლობის (მართლმადიდებლები, სომხური ეკლესიის მიმდევრები) წარმომადგენლები 0.2%-ს შეადგენენ.
თურქეთი სეკულარული ქვეყანა გახდა 1924 წელს მიღებული კონსტიტუციური ცვლილებისა და ათათურქის მიერ გატარებული რეფორმების შედეგად. რელიგიური ორგანიზაციები განდევნილნი იყვნენ საჯარო სკოლებიდან.
1956 წელს ახალმა მთავრობამ საჯარო სკოლებს წარუდგინა რელიგიის შემსწავლელი კურსი, 1980 წელს ეს კურსი გარდაიქმნა რელიგიის კულტურისა და რელიგიური ეთიკის საგნად. მოსწავლეები თავდაპირველად ისლამსა და მის ინტერპრეტაციას სწავლობდნენდა შემდეგ – სხვა რელიგიებს. ეს კურსი შეესაბამებოდა განათლების მოთხოვნებს, კერძოდ, მოსწავლეების კრიტიკულ და აქტიურ მონაწილეობას სასწავლო პროცესში.
რელიგიის სკოლაში დაბრუნების დინამიკა ასეთია:
1949 წელს მეოთხე და მეხუთეკლასელებისთვის მომზადდა ისლამის სწავლების არჩევითი კურსი. მშობლებს შეეძლოთ, სურვილის შემთხვევაში, სკოლის ადმინისტრაციისთვის მიემართათ თხოვნით.
1950 წელს კურსი სავალდებულო გახდა.
1956 წელს რელიგიის შემსწავლელი კლასების რიცხვს შეუერთდა მეექვსე და მეშვიდე კლასები. 11 წლის შემდეგ, 1967 წელს – მეცხრე და მეათე კლასები.
1974 წელს მეოთხედან მეათე კლასის ჩათვლით ეთიკის გაკვეთილები სავალდებულო გახდა.
1982 წელს ეთიკისა და რელიგიის სწავლების გაკვეთილები გაერთიანდა და ეწოდა რელიგიის კულტურისა და ეთიკის განათლება.
დღეს რელიგიის სწავლების საკითხი თურქეთში აქტუალურია. სკოლებში მოსწავლეები ლოცულობენ, რელიგიურ რიტუალებს ატარებენ. რელიგიის კულტურისა და ეთიკის გაკვეთილები ძირითადად სუნიტურ სწავლებას ემსახურება.
ირანი
2011 წლის მონაცემებით, ირანში მოსახლეობის 99.4% მუსლიმია, მათგან 90% – შიიტი, ხოლო 10% – სუნიტი, სხვა რელიგიური ჯგუფები – დაახლოებით 0.4%.
ირანის ისლამურ რესპუბლიკაში ისლამი სახელმწიფო რელიგიაა. განათლების სექტორზე ისლამის გავლენა მაღალია. სკოლების ,,ისლამიზაცია” ბოლო 30 წლის განმავლობაში საგრძნობლად გაიზარდა. 1979-2012 წლებში შეიცვალა კანონმდებლობა, კურიკულუმი, ისლამის როლის გაზრდის მიზნით რამდენჯერმე ხელახლა დაიწერა სახელმძღვანელოები. ცვლილებების მიზანი ისლამური კულტურის სკოლაში დანერგვა იყო. რელიგიამ შეცვალა გოგონების ჩაცმულობა, სკოლებში დაინერგა ლოცვები, ტარდებოდა პოლიტიკური და რელიგიური ხასიათის ღონისძიებები. მოხდა კურიკულუმის რეფორმირება ისლამური ღირებულებების შესაბამისად (Mehran, 1990; Mehran, 1998; Mohsenpour, 1988; Shorish, 1988). 1987 წელს პარლამენტმა მიიღო რეფორმატორული კანონი, რომელიც ხაზს უსვამდა სკოლებში სწავლებისას შიიტური აღმსარებლობის, როგორც სახელმწიფო რელიგიისა და დედამიწაზე წმინდა რელიგიის რეპრეზენტაციას. 1987 წლიდან სკოლების მისია გახდა ახალი მუსლიმების, მტკიცე მორწმუნეებისა და ისლამურ საზოგადოების მსახურთა აღზრდა (Paivandi, 2006).
ირანის ისლამურ რევოლუციამდე რელიგიის სწავლებას სკოლაში გარკვეული დრო ეთმობოდა. რელიგიის შესწავლაზე დახარჯული დროის ცვლილების დინამიკა ასეთია: რევოლუციამდე რელიგიის სწავლებას ეთმობოდა სასწავლო დროის 6.4%, რევოლუციის შემდეგ – 12.7%. ზოგიერთი მკვლევარი ვარაუდობს, რომ ეს დრო 25%-მდეც კი გაიზარდა (Saeed Paivandi , 2008).
2008 წელს Freedom House-მა შეისწავლა 2006-2007 წლებში გამოცემული 95 სახელმძღვანელო. კვლევის მიხედვით, სახელმძღვანელოები შედგენილია შიიტური რელიგიის პერსპექტივიდან.
რელიგიის გავლენა იგრძნობა არა მხოლოდ სოციალურ მეცნიერებებში, ისტორიაში, სპარსულ ლიტერატურაში, არამედ ბუნებისმეტყველების სახელმძღვანელოებშიც.
- შესწავლილ იქნა 412 გაკვეთილი. ღმერთის, მოციქულის, რელიგიური და ისტორიული პირების შესახებ ინფორმაცია მოცემულია გაკვეთილების 38%-ში.
- შეწავლილ იქნა 3115 ილუსტრაცია, 645 ასახავს რელიგიურ, კულტურულ, პოლიტიკურ ლიდერებსა და მეცნიერებს.
- მოცემულია ინფორმაცია ომებზე, კონფლიქტებსა და წამებულებზე. სამშობლოსთვის და რწმენისთვის სიცოცხლის შეწირვა სახელმძღვანელოებში ერთი მთავარი თემაა.
- სოციალურ მეცნიერებებში საკითხები (ოჯახი, სოციალური ჯგუფები, სოციალიზაცია, პოლიტიკური სისტემები) განხილულია ისლამის ჭრილიდან.
- ისტორიის სახელმძღვანელოები საზოგადოებრივ ცვლილებებს რელიგიის პრიზმიდან განიხილავს.
რელიგიის სწავლება ავსტრიაში
როგორ ხდება რელიგიური ორგანიზაციებისა და საჯარო სკოლების ურთიერთობა ისეთ ქვეყანაში, როგორიც ავსტრიაა?
თანამედროვე ავსტრია მულტიკულტურული ქვეყანაა.მოსახლეობის 64,1% კათოლიკეა, 3.8% – ლუთერანი, 12% – ათეისტი. ავსტრიაში ცხოვრობს 340 000 მუსლიმი (ძირითადად თურქები) და 180 000 მართლმადიდებელი (ძირითადად სერბები).
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ავსტრია მკაცრად სეკულარული ქვეყანა გახდა. თუმცა სეკულარიზმის ჩარჩოებში ქვეყანამ ორიგინალური გადაწყვეტილება მიიღო. ავსტრიის ყველა მოქალაქეს საშუალება აქვს ისწავლოს ის რელიგია, რომელიც მას სურს. რელიგიის მასწავლებელი რელიგიური ორგანიზაციის წარმომადგენელია, ხოლო სწავლის ხარჯებს ფარავს ავსტრიის სახელმწიფო. ამ მიზნით მიიღეს კანონი ბავშვთა რელიგიური განათლების შესახებ (Law on the Religious Education of Children). კანონის მიხედვით, 14 წელს მიღწეულ მოზარდს შეუძლია დამოუკიდებლად შეარჩიოს ის რელიგია, რომლის შესწავლაც უნდა, ხოლო 14 წლამდე ასაკის ბავშვისთვის რელიგიას მშობელი ირჩევს. დგება რელიგიის კლასები; თუ მსურველი ცოტაა, მაშინ რამდენიმე სკოლა ერთიანდება. რელიგიის სწავლება რომ სკოლაში განხორციელდეს, აუცილებელია, რელიგიური გაერთიანება აღიაროს ავსტრიის სახელმწიფომ.
რამდენიმე კრიტიკული მოსაზრება სკოლაში რელიგიის სწავლების შესახებ
- როცა რელიგია გავლენას ახდენს კურიკულუმზე ან მასწავლებელი რელიგიურ თემებს იყენებს გაკვეთილზე, რელიგიური შეხედულებები და მეცნიერული ცოდნა ერთიანდება. მეცნიერება კი რელიგიისგან დამოუკიდებელია. მეცნიერებისა და რელიგიის განვითარების გზები სრულიად განსხვავებულია.
- რელიგიის სწავლების დროს აქტუალურია ცივილიზაციათა კონფლიქტი, დღევანდელობის მთავარი გამოწვევა კი ცივილიზაციათა დიალოგია.
- რელიგია დაფუძნებულია რწმენაზე, ხოლო მეცნიერების სწავლება შეუძლებელია საკითხის კრიტიკული განხილვის გარეშე. რწმენას კრიტიკულად ვერ განიხილავ, არგუმენტირებულად ვერ დაასაბუთებ რელიგიური აღმსარებლობის დოგმებს.
- მსოფლიოს მრავალი ქვეყანა მულტიკულტურულია. რელიგიური ორგანიზაციების გავლენა სკოლებზე იწვევს რელიგიურ, გენდერულ და ეთნიკურ დისკრიმანაციას.
რატომ ვკამათობთ ამდენს რელიგიური ორგანიზაციებისა და სკოლების თანამშრომლობის შესახებ?
თითოეულ მოქალაქეს საკუთარი რელიგიური არჩევანი აქვს. რელიგია ათეისტის ცხოვრების ნაწილიცაა. მას სწამს, რომ რელიგიის არსებობას ლოგიკური არგუმენტები არ აქვს. ხოლო მორწმუნეს საკუთარი აღმსარებლობა მიაჩნია უფლისკენ სავალ ჭეშმარიტ გზად.
მე მომწონს ჩვენი კანონმდებლობა, ჩვენი კანონი ყველა მოქალაქეს თანაბარ მდგომარეობაში აყენებს. თუ კანონი დაცული იქნება, არ მოხდება მოქალაქეთა სეგრეგაცია სკოლებში რელიგიური ნიშნით.
სკოლებში რელიგიის სწავლების ხარისხი ქვეყნის დემოკრატიის ხარისხის პირდაპირპროპორციულია. ქვეყნების დემოკრატიის ინდექსი, რომელსაც ყოველწლიურად ადგენს ჟურნალ ,,ეკონომისტის” კვლევითი ჯგუფი, ქვეყნებს ანაწილებს ოთხი რეჟიმიდან ერთ-ერთში: სრული დემოკრატია, არასრული დემოკრატია, ჰიბრიდული რეჟიმი და ავტორიტარული რეჟიმი
გთავაზობთ 2014 წლის მონაცემებს:
ირანი 1.98
აზერბაიჯანი 2.83
სომხეთი 4.13
საქართველო 5.82
თურქეთი 5.12
ავსტრია 8.54
რეგიონში საქართველო ლიდერობს, თუმცა 10-ქულიან სკალაზე მისი ადგილი მოკრძალებულია. არასრული დემოკრატიის ქვეყნების რიცხვში რომ მოხვდეს, 0.22 ქულა აკლია – შესაძლოა სწორედ ის ქულა, რომელსაც ქვეყანაში სეკულარიზმის გაძლიერება და საქართველოს მოქალაქეობაზე ორიენტირებული ქვეყნის მშენებლობა მოგვიტანს.
გამოყენებული ლიტერატურა
1.საქართველოს კონსტიტუცია
2.კანონი ზოგადი განათლების შესახებ
3.სოლიდარობა 2007 №10
4.https://www.geostat.ge/?action=page&p_id=52&lang=geo, საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის პირველი ეროვნული საყოველთაო აღწერის შედეგები, ტომი I ცხრილი 24
5.Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan P R E S I D E N T I A L L I B R A R Y, RELIGION
6.Law of the Republic of Azerbaijan “On Freedom of Religious Belief”
7.Protection of the Rights of Children from Religious and Ethnic Minority Groups in Armenia, Field study with children and young people in Armenia, Council of Europe, 2014
8.StepanDanielyan, AraGazaryan, HovhannesHovhannisyan, ArturAvtandilyan, ‘Issues of Religious Education in public Schools of the Republic of Armenia, Yerevan, 2012
9.World Factbook, Central Intelligent Agency, 2007
10.https://www.worldbulletin.net/haber/116510/religious-education-in-turkey, ნანახია 2015 წლის 22 მარტს
11.https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html, ნანახია 2015 წლის 22 მარტს
12.Religious Education in Europe Oslo University 8th September 2005, Peter Schreiner ICCS Comenius-Institut/Germany
13.Democracy Index, Economist 2014
https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf, ნანახია 2015 წლის 18 მარტს.
