ბიოლოგიის საგაკვეთილო პროცესის უკეთ წარმართვისათვის
სწავლების ყველა ინოვაციური მეთოდი დაფუძვნებულია იმაზე, რომ შეიქმნას საინტერესო და მნიშვნელოვანი რესურსი საგაკვეთილო პროცესში ექსპერიმენტული ნაწილის უკეთ ათვისებისა და განხორციელებისათვის.
მოსწავლის მოტივაციის ამაღლება ყველა პედაგოგის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საზრუნავია. დაგეგმილი, სწორად შერჩეული ვიზუალური მასალები, ვირტუალური ლაბორატორიები, პრეზენტაციები, ჯგუფებში თამაში და ექსპერიმენტული ნაწილი იწვევს მოსწავლის, როგორც დაინტერესებას საგნისადმი, ისე მის უკეთ ათვისებას. საჩვენებელი მასალები შედეგზე ორიენტირებული უნდა იყოს, რადგან საგნის ათვისება მოსწავლისათვის გულისხმობს არა მხოლოდ დამახსოვრებას, არამედ ინფორმაციის ცოდნად გარდაქმნასა და მის შენახვას დიდი ხნის განმავლობაში, ყოველივე ამას საჩვენებლი მასალების გამოყენებით ვახერხებთ.
საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში ინოვაციურ მეთოდებს მიეკუთვნება:
საგანმანათლებლო თამაშებისა და ვირტუალური ლაბორატორიების აქტიური გამოყენება, ინდივიდუალური და ჯგუფური დავალებების შესრულება ნახატების, ნახაზების და დიაგრამების სახით, რეფერატებისა და პრეზენტაციების მომზადება ელექტრონული წიგნების სახით, ბლოგების შექმნა გარკვეულ თემის ირგვლივ და ა. შ.
სასწავლო ელექტრონული რესურსების გამოყენებისას მნიშვნელოვანია გათვალისწინებული იყოს გარკვეული კრიტერიუმები საგაკვეთილო პროცესში მის გამოყენებასთან დაკავშირებით. მათ შორის აუცილებელი და მნიშვნელოვანია:
·ყველა რესურსი დაკავშირებული იყოს ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან;
·ელექტრონული რესურსი შექმნილი უნდა იყოს მოსწავლისათვის გასაგებ ენაზე;
·სხვადასხვა ტიპის რესურსები იძლეოდეს, როგორც მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის, ასევე მოსწავლეებს შორის კომუნიკაციის საშუალებას ცოდნის რეალიზაციისა და განმტკიცებისათვის;
·მოსწავლესათვის რესურსების ხელმისაწვდომობა არ უნდა წარმოადგენდეს სირთულეს.
ევროპის ძალიან ბევრ ქვეყანაში გამოიყენება სხვადასხვა სასწავლო საგანმანათლებლო სახელმძღვანელოს ელექტრონული ვარიანტები. პედაგოგებისათვის და მოსწავლეებისათვის ძალიან საინტერესოაhttps://www.calameo.com/ (ინგლისურ ენაზე) ან https://fr.calameo.com/ (ფრანგულ ენაზე) ინტერნეტ-რესურსი, რომლის გამოყენებაც საშუალებას იძლევა, პედაგოგმა ან მოსწავლემ შექმნას ელექტრონული წიგნი. შესაძლებელია, თითოეული თემის ირგვლივ შეიქმნას ბიოლოგიურ სიტყვათა განმარტებითი ლექსიკონი და ა.შ. ბუნებრივია, ამისათვის საჭიროა, საიტზე დარეგისტრირება. დარეგისტირების შემდეგ შესაძლებელია სხვადასხვა ფაილებში(doc. ppt. pdf. xsl. txt ) მომზადებული მასალები აიტვირთოს web – ზე, რომელიც მიიღებს ელექტრონული წიგნის სახეს, რაც ხელმისაწვდომი იქნება, როგორც მოსწავლეებისათვის, ასევე დაინტერესებული მშობლებისთვის.
როგორც რეფერატების მოსამზადებლად, ასევე საშინაო დავალებებისათვის საინტერესოა ბლოგების შექმნა, რაც წარმოადგენს უშუალო კავშირს პედაგოგსა და მოსწავლეს შორის ინტერნეტ-სივრცეში.
ბლოგი ერთი ან რამდენიმე ადამიანის მიერ წარმოებული ვებ-საიტია, რეგულარული ჩანაწერებით, რომლებიც აღწერენ სხვადასხვა მოვლენებს ან შეიცავენ გრაფიკულ-ვიდეო-აუდიო მასალას. ყველაზე ცნობილი ბლოგების ძიების სისტემა Technorati – ა, რომელიც რამდენიმე ათეულ მილიონ ბლოგს შეიცავს. ქართული ბლოგოსფერო ძალიან სწრაფად ვითარდება. ქართული ბლოგები ძირითადად უცხოურ დომენებზეა განთავსებული უმეტესწილად www.Blogger.com და www.wordpress.com-ზე. ამ ბლოგებზე საკმარისია დარეგისტრირება, დარეგისტრირების შემდგომ შესაძლებელია შეიქმნას კონკრეტული კლასის ბლოგი, სადაც პედაგოგს საშუალება ექნება განათავსოს, როგორც დავალებები, ასევე საინტერესო და აქტუალური ინტერნეტ-რესურსები საგაკვეთილო პროცესების უკეთ წარმართვისათვის. ბოლო 20 წლის განმავლობაში, სტატისტიკური მონაცემებით, საფრანგეთში გაუმჯობესებულია სწავლის ხარისხი სკოლის ბლოგებისა და ვებ-საიტების გამოყენების გამო. ევროპის ძირითადი სკოლების უმრავლესობა სასწავლო საგანმანათლებლო პროცესში აქტიურად იყენებს ბლოგებს, რომელშიც წარმოდგენილია ბიოლოგიის რჩეული თავები მოსწავლეების სხვადასხვა ასაკობრივი ჯგუფებისათვის. შექმნილია რამდენიმე საიტი, სადაც თავმოყრილია თემები ბიოლოგიაში. საფრანგეთში, ამ მიმართულებით, გამოიყენება ერთ-ერთი პოპულარული საიტი : www.intellego.fr , სადაც თავმოყრილია ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით სასკოლო თემები თეორიული და პრაქტიკული ნაწილის ასათვისებლად.
მსოფლიოს ნებისმიერ ქვეყანაში სასკოლო საგანმანათლებლო სფეროში მუდმივად იქმნება ახალი პროგრამები, რომელიც უზრუნველყოფს ვირტუალურ ლაბორატორიებში როგორც ექსპერიმენტული ნაწილის განხორციელებას, ასევე თეორიული ნაწილის უკეთ სწავლებას სქემების მიხედვით. ძალიან ფართოდ გამოიყენება მსოფლიოს ნებისმიერ ქვეყანაში skoool, რომელიც წარმოადგენს ინფორმაციულ-საკომუნიკაციო სასწავლო რესურსების ბაზას. მნიშვნელოვანია ამ მხრივ საიტები: https://www.skoool.com/ https://lgfl.skoool.co.uk/ (ინგლისურ ენაზე),https://www.skoool.com/skoool_french/index.html (ფრანგულ ენაზე). ბუნებრივია, ელექტრონული სასწავლო რესურსები საქართველოშიც იქმნება. 2011 წლის დასაწყისში განათლების მართვის საინფორმაციო სისტემა შეიქმნა საქართველოშიც, რომლის მიზანს წარმოადგენს ინფორმაციულ-საკომუნიკაციო ტექნოლოგიების განვითარება განათლების სექტორში.
ინოვაციაა რესურსები ბიოლოგიაში ქართულ ენაზე https://skoool.emis.ge/biology_all.php, რომლის დახმარებით წინასწარ შესაძლებელია შეირჩეს თემა, რომელიც გამოყენება საგაკვეთილო პროცესში.
ამ რესურსების გამოყენებით მოსწავლე შეაბიჯებს მეცნიერების შთამბეჭდავ სამყაროში.
სოციალურ ქსელში შეიქმნა აგრეთვე გვერდი “საუბრები-ბიოლოგთან”, სადაც ყოველდღიურად ახლდება გვერდი სასწავლო-საგანმანათლებლო სივრცეში არსებული მრავალი საინტერესო სიახლეებით.
მუდმივად ხდება სახელმძღვანელოების შერჩევა საგანმანათლებლო სფეროში სხვადასხვა ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით. ბოლო 10 წლის განმავლობაში ავტორები ცდილობენ სახელმძღვანელოებს დაურთონ ქვეთავების მიხედვით რესურსები ინტერნეტში, რომელიც შეაჯამებს ქვეთავს და გააადვილებს მასწავლებლებისათვის შემაჯამებელ შეფასებას. ასევე ეს რესურსი იძლევა საშუალებას, დავალება იყოს სახალისო და მოსწავლისათვის ადვილად ასათვისებელი. ამ მხრივ, საფრანგეთში ბიოლოგიის სწავლება ახლებური კუთხით წარიმართება.
https://www.editions-breal.fr/actualites-decouvrez-les-animations-interatives-et-le-manuel-numerique-48.html წიგნის ქვეთავს დაერთვის მასალა, ელექტრონული ვერსიის სახით გასაკეთებელი სავარჯიშოები, რომელიც ძალზე საინტერესოდაა წარმოდგენილი. იქმნება მრავალი კომპიუტერული პროგრამა ბიოლოგიის რჩეულ თავებზე.https://www.gallerand.fr/.
ამგვარად, წარმოდგენილი მასალების დამუშავების გზით მასწავლებლები თავიანთ პროფესიულ საქმიანობას გაამდიდრებენ სხვადასხვა ტიპის რესურსებით. მოცემული მეთოდები გახდის მათ მუშაობას მაღალეფექტურს, რადგან სასწავლო პროცესში მათი დანერგვა მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნების გამოცდილებიდან გამომდინარე მაღალ შედეგს იძლევა.
თემის დაგეგმვა – უმნიშვნელოვანესი კომპონენტი სასწავლო მიზნის მისაღწევად
თემის და, აქედან გამომდინარე, თითოეული გაკვეთილის სწორად დაგეგმვა სასწავლო მიზნის შესრულების მნიშვნელოვანი კომპონენტია – მიზნების განსაზღვრა გვეხმარება აქტივობებისა და შეფასების სწორი ფორმების შერჩევაშიც. ამ დროს აუცილებელია იმის გათვალისწინება, რომ არსებობს ცოდნის ათვისების სამი ფაზა: კოგნიტური, შეთვისებისა, ავტომატიზაციისა – და ძალზე მნიშვნელოვანია, თითოეულ ამ ფაზაში შესაბამისი მასალა და მეთოდები ზუსტად გამოვიყენოთ.
1. კოგნიტურ ფაზაში ხდება ყურადღების კონცენტრაცია. საჭიროა სერიოზული ძალისხმევა ასათვისებელი მასალის წვდომისთვის.
2. შეთვისების ფაზაში ხდება შეცდომების გამოვლენა-აღმოჩენა და კომპეტენციის ზრდასთან ერთად – მათი გამოსწორება. ამ ეტაპზე მოსწავლეს ბევრი ახალი ინფორმაცია არ უნდა მიეწოდოს.
3. ავტომატიზაციის ფაზაში მოსწავლე აღარ ფიქრობს წესებსა და კანონებზე, ის ავტომატურად, ცხოვრებისეულ კონტექსტში იყენებს ათვისებულ ცოდნას.
ზემოთქმულის გათვალისწინებით, ვირჩევთ ნებისმიერ საპროგრამო თემას და ვაზუსტებთ მიზნებს, რომლებიც უნდა დავუსახოთ მოსწავლეებს ამ თემაზე მუშობისას. მიზნის განსაზღვრა სასწავლო პროცესის შედეგების სწორ გააზრებაზეა დამოკიდებული, ვინაიდან მიზანი მიღწევის შემდეგ სასწავლო შედეგად იქცევა. მიზნები უნდა იყოს მისაწვდომი და შემოწმებადი, რაც შეფასების სისტემის სწორ გამოყენებას გულისხმობს.
მაგალითად, VII კლასის ბიოლოგიაში თავ “ეკოლოგიის” მისაღწევი მიზანი ასეთია:
ბუნ. VII. 3. მოსწავლე ახასიათებს ეკოსისტემის კომპონენტებს და მათ შორის არსებულ კავშირებს:
. ნაცნობ გარემოში გამოყოფს ეკოსისტემებს და მათ ცალკეულ კომპონენტებს;
. ბუნებაში და/ან ილუსტრაციაზე, მცენარისა და ცხოველის ზოგიერთი სახეობის მიხედვით, ამოიცნობს საქართველოს ტიპობრივ ეკოსისტემებს;
. მოჰყავს მაგალითები და აღწერს ეკოსისტემაში არსებული ურთიერთობის ფორმებს;
. სქემატურად გამოსახავს ეკოსისტემაში არსებულ კვებით კავშირებს;
. ადარებს ბალახისმჭამელების, ხორცისმჭამელებისა და ნაირმჭამელების ზოგიერთ ანატომიურ თავისებურებას და აკავშირებს ამ თავისებურებებს კვების ნირთან;
. მოჰყავს ორგანიზმების გარემოსთან შეგუების მაგალითები;
. ქმნის მარტივ ხელოვნურ ეკოსისტემას, ასაბუთებს თითოეული კომპონენტის მნიშვნელობას და გეგმავს, როგორ შეინარჩუნოს იგი;
. სვამს კითხვას, როგორ შეიცვლება ბუნებრივი ეკოსისტემა მისი რომელიმე ელემენტის ამოვარდნის შემთხვევაში და აგროვებს ინფორმაციას კითხვაზე პასუხის გასაცემად;
. აგროვებს ინფორმაციას ლოკალურ გარემოში ეკოსისტემაზე ადამიანის ზემოქმედების შესახებ, მსჯელობს შედეგებზე და გამოთქვამს მოსაზრებას პრობლემის მოგვარების გზების შესახებ.
ამ შედეგების შესამოწმებელი აქტივობა იქნება, მოსწავლეებმა – ინდივიდუალურად, ანდა ჯგუფებად დაყოფილებმა – გამოყონ შესასწავლი ეკოსისტემები, დაახასიათონ მათი კომპონენტები, შექმნან პრეზენტაციები, აღმოაჩინონ პრობლემები, დასახონ მათი მოგვარების გზები.
თემის შესწავლას ვუთმობთ ექვს საათს და ერთ გასვლით დღეს (მაგალითად, ახლომდებარე პარკში). დაგეგმვის დროს განვსაზღვრავთ მიზნებს: ეკოსისტემის სტრუქტურა à ბიოტურა და აბიოტური კომპონენეტები à თანასაზოგადოების გამოყოფა à ცოცხალი არსებების კლასიფიკაცია კვების ტიპების მიხედვით à ურთიერთთანაცხოვრების ოთხი ფორმა à ბუნებრივი და ხელოვნური ეკოსისტემები à ადამიანის გავლენა à შეგუების ფორმები à ეკოსისტემის დამოუკიდებელი კვლევა, პრობლემის გამოვლენა და გადაჭრის გზების ძიება.
გაკვეთილის ძირითადი პარამეტრების დაგეგმვის შემდეგ მნიშვნელოვანია საგაკვეთილო მიზნისა და კონკრეტული თემის დაზუსტება, კლასში მუშაობის შესაფერისი ფორმის შერჩევა.
მნიშვნელოვანია, ზუსტად განისაზღვროს, სამფაზიანი გაკვეთილის რომელ ეტაპზე იქნება გამოყენებული შერჩეული აქტივობები და გაითვალოს სავარაუდო დრო.
მნიშვნელოვანია ეგრეთ წოდებული ძირითადი კითხვების ზუსტად განსაზღვრაც – მათზე პასუხი გვიჩვენებს, რამდენად გაიაზრა, გაიგო მოსწავლემ თემა. კითხვები და პასუხები გაკვეთილის შედეგიანობის განსაზღვრის ეფექტური ინდიკატორებია.
საშინაო დავალება საგაკვეთილო პროცესის ლოგიკურ გაგრძელებასა და განვითარებას წარმოადგენს. ის ქმნის მოტივაციასაც მომდევნო გაკვეთილისთვის.
გაკვეთილის მსვლელობები
აქტივობა #1
თემაზე მუშაობის დაწყებამდე დაურიგეთ მოსწავლეებს ეკოსისტემის სქემა და სთხოვეთ, გაუკეთონ წარწერები. ამ გზით ისინი გაიხსენებენ წინა წლებში ნასწავლ საკითხებს, თქვენ კი გაარკვევთ კლასის საჭიროებებს. დავალების შესრულებისას მათ შეუძლიათ გაეცნონ სახელმძღვანელოში მოცემულ მასალასაც.
აქტივობა #2
თემის შესახებ სახელმძღვანელოში მოცემული მასალის თანდათანობითი შესწავლის პარალელურად, ორი ან სამი გაკვეთილის შემდეგ, მოსწავლეებს შესთავაზეთ საკუთარი ეკოსისტემების შექმნა და სახელმძღვანელოდან მიღებული ცოდნის გამოყენება სისტემის მოდელირებისთვის:
. თავდაპირველად ბავშვებს ინდივიდუალურად დაურიგეთ კვებითი ჯაჭვების სქემა და ცოცხალი არსებების სურათები. მათ უნდა შეძლონ სქემაზე გამოსახული ყველა ცარიელი ჩარჩოს შევსება ცოცხალი არსებების სურათებით;
. შემდეგ დაურიგეთ ბავშვებს კვებითი ჯაჭვების სქემა, რომელზეც დონეებად არიან გამოყოფილი პროდუცენტები, პირველადი და მეორეული კონსუმენტები. დარჩენილი ცხოველების სურათებით მოსწავლეებმა ეს სქემაც უნდა შეავსონ.
სქემებზე მუშაობისას მოსწავლეები კარგად გაიცნობენ კვებითი ჯაჭვის პრინციპებს, გაიგებენ, როგორ მოძრაობს მზისგან მიღებული ენერგია კვებითი ჯაჭვების, ეკოსისტემის შემადგენელ ნაწილებს შორის.
დავალების შესრულების შემდეგ მოსწავლეებს დაურიგეთ სრული სქემები, რათა თვითონვე შეაფასონ საკუთარი ნაშრომების სისწორე.
აქტივობა #3
სქემებზე მუშაობის შემდეგ კლასი დაყავით სამ ან ოთხ ჯგუფად. დაურიგეთ მათ სამუშაო ფურცლები, რომლებზეც გამოსახულია სამი ტიპის ცოცხალი არსებები (მცენარეები, მწერები, ცხოველები) და ფორმატი. ბავშვებმა უნდა დაანაწილონ სურათები და თავ-თავისი ადგილი მიუჩინონ დიდ ფორმატზე (პოსტერზე), რომელიც კლასში იქნება გაკრული.
მოსწავლეებმა უნდა შეადგინონ კვებითი ჯაჭვები, ისრებით მიუთითონ კავშირი ორგანიზმებს შორის ანუ “ვინ ვის ჭამს”. ისრის მიმართულება ასევე გამოხატავს მზისგან მიღებული “მაცოცხლებელი” ენერგიის ნაკადის მოძრაობას კვებით ჯაჭვებში.
სთხოვეთ ბავშვებს, მიუხატონ თითოეულ ორგანიზმს ის საარსებო გარემო, რომელშიც ისინი ცხოვრობენ (ტყე, მთები, მდინარე და ა.შ.).
ბავშვებმა სურათები ფორმატზე ისე უნდა განალაგონ, რომ ერთმანეთისგან დონეებით გამოყონ პროდუცენტები, პირველადი და მეორეული კონსუმენტები.
ეკოსისტემის მოდელის შექმნის შემდეგ მიეცით დავალება:
. წარმოიდგინეთ, რომ რომელიმე არსება დაავადების ან ადამიანის ზემოქმედების გამო მასობრივად დაიღუპა – კვებითი ჯაჭვი გაწყდა.
მოსწავლეებმა უნდა ივარაუდონ (ანუ უპასუხონ ძირითად კითხვებს):
. რა პროცესები შეიძლება განვითარდეს ეკოსისტემაში;
. როგორ შეიცვლება ურთიერთობები კვებით ჯაჭვში;
. შესაძლებელია თუ არა ახალი კავშირების დამყარება;
. იმოქმედებს თუ არა ეს პროცესი სხვა კავშირებზე და როგორ.
საკითხის განხილვის შემდეგ შესთავაზეთ იმის დახატვა, როგორ ახდენს ადამიანი ეკოსისტემაზე უარყოფით ზემოქმედებას (ნადირობით, სასუქებით, ქარხნების აშენებით და სხვ.).
თემის სრულად ათვისების შემდეგ, შემაჯამებელი აქტივობების გამოყენებით, შეაფასეთ, როგორ აითვისეს მოსწავლეებმა საპროგრამო მასალა. მაგ., მოაწყვეთ ლაშქრობა, რომლის დროსაც მოსწავლეები გამოიყენებენ კლასში მიღებულ ცოდნას.
თვითმონიტორინგში დაგეხმარებათ ცხრილი.
ცხრილის მიზანი იმის გარკვევაა, ცოდნის ათვისების რომელ ფაზაში რომელი მიზანი სრულდება.
უნარ-ჩვევები/ სავარჯიშოები
მიზნები
ცოდნის ათვისების
ფაზები
მოსწავლემ ყურადღებით უნდა მოისმინოს გაკვეთილზე და დამოუკიდებლად შეისწავლოს სახელმძღვანელოში მოცემული თეორიული მასალა
თეორიული, დეკლარატიული ცოდნის დაგროვება
კოგნიტური ფაზა
მოსწავლემ უნდა შეძლოს ეკოსისტემის სურათზე ბიოტური და აბიოტური კომპონენეტების გამოყოფა; მინდვრისა და ტბის ეკოსისტემების შედარება; ავტოტროფებისა და ჰეტეროტროფების გამოყოფა, კომპონენტებზე მუშაობა.
ბიოტური და აბიოტური კომპონენეტები
ცოცხალ არსებათა ტიპები კვების მიხედვით სისტემაში
შეთვისების ფაზა
მოსწავლემ უნდა მოახერხოს კლასიფიცირება ორგანიზმების ურთიერთქმედების მაგალითებისა, ცოცხალი არსებების ურთიერთობის ოთხი ტიპის მიხედვით
ორგანიზმთა ურთიერთობის ტიპები
შეთვისების ფაზა
მოსწავლემ უნდა დაასრულოს ნახევრად დაწყებული კვებითი ჯაჭვები
კვებითი ჯაჭვების დადგენა
შეთვისების ფაზა
მოსწავლემ უნდა გამოთქვას ვარუდი ეკოსისტემაში შესაძლო ცვლილებების თაობაზე მისი რომელიმე ელემენტის ამოვარდნის შედეგად
ეკოსისტემის შემადგენელი ელემენტების მნიშვნელობა სისტემის მთლიანობისათვის
ავტომატიზაციის ფაზა
მოსწავლემ უნდა ჩამოთვალოს შეგუების ფორმები სხვადასხვა ეკოსისტემაში
სიცოცხლის შეგუების ფორმები
კოგნიტური ფაზა
მოსწავლემ უნდა გააანალიზოს ფაქტები და იპოვოს მიზეზები მომხდარი მოვლენისა რეალურად მომხდარი ეკოპრობლემის შესახებ მოცემული ისტორიული ამბის ტექსტში
ადამიანის ზემოქმედება ბუნებაზე
ავტომატიზაციის ფაზა
მოსწავლემ მიღებული ცოდნის საფუძველზე დამოუკიდებლად უნდა იმოქმედოს ეკოლოგიური პროგრამის განხორციელებისას. მაგ. ეკოპროგრამა “ჩვენი მხარის ბუნება”
ეკოსისტემის დამოუკიდებელი კვლევა, პრობლემის გამოვლენა და გადაჭრის გზების ძიება
ავტომატიზაციის ფაზა
დაგეგმილი აქტივობები აკმაყოფილებს საბუნებისმეტყველო საგნების სწავლების შემდეგ კრიტერიუმებს:
1. მოსწავლეს გაუჩნდეს ინტერესი გარემომცველი სამყაროს კვლევის, სიახლეთა აღმოჩენისა და შეცნობის მიმართ;
2. განუვითარდეს ბუნებისმეტყველისთვის საჭირო ელემენტარული კვლევაძიებითი და მათი სხვადასხვა სიტუაციაში გამოყენების უნარ-ჩვევები;
3. გაცნობიერებული ჰქონდეს სამყაროში მიმდინარე პროცესების ერთიანობა;
4. ჩამოუყალიბდეს გარემომცველ სამყაროზე ზრუნვის უნარ-ჩვევები.
მოსწავლეთა შემეცნებითი აქტივობის ხელშეწყობა ბიოლოგიის სწავლებისას
ყოველგვარი შემეცნებითი აქტივობის წარმატებით დაგვირგვინებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვს მოტივაციას.
ცნობილია, რომ მოტივაცია ორი სახისაა: გარეგანი და შინაგანი.
მოტივაცია არის იმპულსი/სურვილი, შინაგანი პროცესი, რომელიც ადამიანს ქმედებისკენ უბიძგებს და ამ ქმედებას განსაზღვრული მიზნისკენ მიმართავს.
მოტივაციის ასამაღლებლად სისტემატური მუშაობა მნიშვნელოვანწილად განაპირობებს მოსწავლეთა მაღალ აკადემიურ მოსწრებას და სასწავლო პროცესის სასიამოვნოდ და სახალისოდ წარმართვას.
გარეგანი მოტივაციის შესაქმნელად მასწავლებელს საშუალებათა ფართო არსენალი აქვს. რაც შეეხება შინაგანი მოტივაციის აღძვრასა და შენარჩუნებას, აქ საქმე უფრო რთულადაა.
შინაგან მოტივაციას რამდენიმე ფაქტორი განაპირობებს. ფსიქოლოგები განასხვავებენ ოთხი სახის შინაგან მოტივაციას:
* შედეგით მოტივაცია – მოსწავლე ორიენტირებულია ქმედების შედეგზე;
* პროცესით მოტივაცია – მოსწავლე დაინტერესებულია პროცესის მსვლელობით;
* ნიშნით მოტივაცია – მოსწავლეს სურს კარგი ნიშნის მიღება;
* უსიამოვნებისთვის თავის არიდება -ვფიქრობთ, ნათელია, რაც იგულისხმება.
მიჩნეულია, რომ ამ ოთხიდან უფრო ეფექტურია მოტივაციის პირველი ორი სახე.
პედაგოგებისთვის დღემდე პრობლემად რჩება საგაკვეთილო პროცესში ზოგიერთი მოსწავლის დაბალი შემეცნებითი აქტივობა – დამოუკიდებლად სწავლისა და მუშაობის სურვილის უქონლობა. ხშირად გვესმის, რომ გაკვეთილი იყო და რჩება სასწავლო პროცესის ორგანიზების ძირითად ფორმად, მაგრამ მოსწავლეები კარგავენ სწავლისადმი ინტერესს და ამაში ბრალი უმთავრესად გაკვეთილების ერთფეროვნებას მიუძღვის.
მაინც როგორი უნდა იყოს გაკვეთილი, რომ მოსწავლეები დააინტერესოს და მასწავლებელს დასახული ამოცანის გადაჭრა შეაძლებინოს? პასუხი ერთმნიშვნელოვანია: შემოქმედებითი. მხოლოდ შემოქმედებითი მიდგომა ხდის გაკვეთილს განუმეორებელსა და ეფექტურს.
სწავლა რთული პროცესია. ჩვენი მოვალეობა კი ამ პროცესის ორგანიზებაა, კერძოდ, მისი მიზნის, შინაარსის განსაზღვრა, შესაბამისი სტრატეგიების, რესურსების, შეფასების ფორმების შერჩევა, მოსწავლეთათვის სწორი გეზის მიცემა და, საჭიროებისამებრ, დახმარება.
სწავლების პროცესი ფართო შესაძლებლობას გვაძლევს მოსწავლეთა გონებრივი განვითარების ხელშეწყობისთვის. სწავლა და აღზრდა მოსწავლეთა ცნობისმოყვარეობის გაზრდას უნდა ეფუძნებოდეს. მასწავლებლის ამოცანაა, მოსწავლე სასწავლო პროცესში ჩაითრიოს, აღუძრას სწავლის მოთხოვნილება. მოსწავლე, რომელსაც აინტერესებს სწავლა, ნიშანზე ნაკლებად არის ორიენტირებული; მისთვის უფრო მნიშვნელოვანია პროცესი.
ფსიქოლოგები იცნობენ მოსწავლეთა სტიმულირების სხვადასხვა ფორმას. ამ ფორმათაგანია სტიმულები, რომლებიც აღძრულია მასალის შინაარსით, მოსწავლეთა ჩართულობითა და თანამშრომლობით. ამ ამოცანების წარმატებით გადასაჭრელად პედაგოგები სხვადასხვა ხერხს მიმართავენ.
მოტივაციის ამაღლებაში შეიძლება მნიშვნელოვანი როლი შეასრულოს თამაშებმა. სასწავლო თამაშები ხელს უწყობს სასწავლო პროცესის გააქტიურებას. ისინი შეიძლება გამოვიყენოთ როგორც ადრე შეძენილი ცოდნის შესამოწმებლად და განსამტკიცებლად, ისე მის გასაფართოებლად და გასაღრმავებლადაც. სასწავლო თამაში მოსწავლეებს საგნობრივთან ერთად ტრანსფერული კომპეტენციების განვითარებაშიც ეხმარება.
დიდაქტიკური თამაშის მიზანია, განუვითაროს მოსწავლეებს შემეცნებითი პროცესები (აღქმა, ყურადღება, მახსოვრობა, დაკვირვება, გამჭრიახობა და სხვა) და გაუმყაროს გაკვეთილზე მიღებული ცოდნა.
თითოეული დიდაქტიკური თამაშისთვის, ერთი მხრივ, დამახასიათებელია ამა თუ იმ დიდაქტიკური ამოცანის გადაჭრა, საგნისა და მისი თვისებების მთლიანად წარმოდგენა და ა.შ. (ამის კვალობაზე, თამაშს აქვს სასწავლო ხასიათი), მეორე მხრივ კი თამაშის მიზანია, მოსწავლემ ყურადღება მის ელემენტებზე გადაიტანოს და ხალისით შეასრულოს ამოცანა. ამრიგად, დიდაქტიკური თამაშები მოსწავლეებისთვის მხოლოდ გასართობი კი არა, არამედ საინტერესო, უჩვეულო საქმიანობაც არის.
უნდა გვახსოვდეს თამაშის აუცილებელი მოთხოვნებიც:
* თამაში უნდა ემყარებოდეს მოსწავლეთა თავისუფალ შემოქმედებითობას;
* თამაში უნდა იყოს ხელმისაწვდომი, მიზანი – მიღწევადი, გაფორმება -სახალისო;
* თამაშმა უნდა გამოიწვიოს ხალისიანი განწყობა, სიამოვნება, სიხარული სწორი პასუხის გამო.
თამაშის მიზნის კვალობაზე, მოსწავლეებს შეიძლება მივცეთ მოსამზადებელი პერიოდი დამატებითი ინფორმაციის მოსაძიებლად ან ის უშუალოდ სახელმძღვანელოში განხილული თემების შემდგომ შევთავაზოთ ბავშვებს.
მინდა შემოგთავაზოთ სასწავლო თამაშის სცენარი მე-7 კლასისთვის. თემა: ხერხემლიანები (ძუძუმწოვრები). თამაშის ჩატარებამდე მოსწავლეებს ეძლევათ მოსამზადებელი პერიოდი, მასწავლებლის მითითებით ისინი ამუშავებენ სხვადასხვა თემას.
თამაშის მიზანი: ცოდნის შემოწმება/შეჯამება
თამაშის მსვლელობა: 45 წთ (აქედან 5 წთ – ინსტრუქტაჟი, 5 წთ – შედეგების ანალიზი)
თამაშის წესები: მოსწავლეებს ვყოფთ სამ ჯგუფად (შეიძლება სხვაგვარად დაყოფაც); კლასი ირჩევს ჟიურის რომელიც აჯამებს ქულებს (თითოეული გუნდიდან – ერთი წარმომადგენელი). ჯგუფები რიგრიგობით იღებენ თითო კითხვას ყოველი კონვერტიდან. თუ ჯგუფი ვერ უპასუხებს, კითხვის აღება შეუძლია სხვა ჯგუფს. თუ ჯგუფმა შეცდომით უპასუხა, კითხვა შემდეგ ჯგუფთან გადადის. თამაშის დასასრულს ხდება შეჯამება.
თამაშის აღწერა: მაგიდაზე ვაწყობთ კონვერტებს, რომლებსაც აქვს ასეთი წარწერები:
1. ძუძუმწოვრების გარეგანი აგებულება;
2. ძუძუმწოვრების შინაგანი აგებულება;
3. ცხოველების შესახებ;
4. შინაური ცხოველები;
5. გამოცანები ძუძუმწოვრებზე.
თითოეულ კონვერტში ხუთი კითხვაა, რომლებიც 10-დან 50-მდე ქულით ფასდება. რაც უფრო მაღალია ქულა, მით უფრო რთულია კითხვა. არის “გზააბნეული” კითხვებიც, რომლებიც არ მიეკუთვნება ამ განყოფილებას და გუნდმა პასუხთან ერთად უნდა გამოიცნოს, სახელდობრ რომელ განყოფილებას ეკუთვნის ის.
გთავაზობთ კითხვების ნიმუშებს:
1. ძუძუმწოვრების გარეგანი აგებულება
10 ქ – ყველა ძუძუმწოვარი დაფარულია ბეწვით თუ არა? რატომ?
20 ქ – გადაადგილების რა საშუალებებს იყენებენ ძუძუმწოვრები?
30 ქ – როგორი აგებულება აქვს ძუძუმწოვრების კანს?
40 ქ – “გზააბნეული” კითხვა: დაასახელე ძუძუმწოვარი, რომელიც ცხოვრობს წყლის მახლობლად, საკვებს წყალში მოიპოვებს და შემოყვანილია სამხრეთ ამერიკიდან სარეწაო მიზნით. (ნუტრია)
50 ქ – აგებულების რა თავისებურება ახასიათებს ძუძუმწოვრების სმენისა და მხედველობის ორგანოებს?
2. ძუძუმწოვრების შინაგანი აგებულება
10 ქ – კისრის რამდენი მალა აქვს: თაგვს? სპილოს? ჟირაფს?
20 ქ – “გზააბნეული” კითხვა: რომელია კვერცხისმდებელი ძუძუმწოვარი?
30 ქ – რა განსხვავებაა მღრღნელებისა და მტაცებლების კბილებს შორის?
40 ქ – რა ფუნქცია აქვს თირკმელს?
50 ქ – რა მნიშვნელობა აქვს ნერწყვს ძუძუმწოვრებისთვის?
3. ცხოველების შესახებ
10 ქ – რას ნიშნავს ფაუნა?
20 ქ – “გზააბნეული” კითხვა: რის საშუალებით სუნთქავს ვეშაპი?
30 ქ – რომელი ცხოველი მოძრაობს (დახტის) ულვაშებით? (დაფნია)
40 ქ – ხმელეთის მღრღნელი, რომელიც გრძელი ეკლებით არის დაფარული (მაჩვზღარბა)
50 ქ – რომელი ცხოველების ჯოგს მეთაურობს მდედრი? (ჟირაფებისა, ზებრებისა, ირმებისა)
4. შინაური ცხოველები
10 ქ – რომელი ცხოველი ითვლება ადამიანის მეგზურად და რატომ?
20 ქ – რომელ ძუძუმწოვარს არ აქვს რქები? (დედალ ცხვარს)
30 ქ – რა სხვაობაა ხევსურულ და მეგრულ ძროხებს შორის?
40 ქ – რატომ აღიზიანებს ძაღლს ხმაური და მკვეთრი სუნი?
50 ქ – “გზააბნეული” კითხვა: რომელი ქართული გვარები მომდინარეობს ძუძუმწოვრების სახელებიდან? (მელაძე, მგელაძე, ირემაძე და ა.შ.)
5. გამოცანები ძუძუმწოვრებზე
10 ქ – “მიველ, ვნახე …, თოფმა ჭამა …”
20 ქ – “გრძელყურაა – კურდღელი არ არის, რუხია – მგელი არ არის, ჩლიქები აქვს – ცხენი არ არის”. (ვირი)
30 ქ – “მზეს ვერ ხედავს, ცხოვრობს უფანჯრო სახლში, თუმცა ქურქი მდიდრული აცვია”. (თხუნელა)
40 ქ – თაგვებზე ნადირობაში ერთმანეთს ეჯიბრებიან მელა და ბუ. რომელი გაიმარჯვებს?
50 ქ – “გზააბნეული” კითხვა: გაიხსენეთ, რას ნიშნავს გამოთქმა “რაც მოგივა, დავითაო, ყველა შენი თავითაო”.
თამაშის დასასრულს ხდება შედეგების შეჯამება. გამარჯვებულ გუნდს კლასი აპლოდისმენტებით ესალმება (ასევე შეიძლება კლასის წაყვანა ზოოლოგიის მუზეუმში, სიგელების გადაცემა და ა.შ.).
როგორც ზემოთ ითქვა, ამ აქტივობის მიზანია მოსწავლეთა ცოდნის შეჯამება და მათი რეფლექსიური აზროვნების განვითარების ხელშეწყობა.
რეფლექსია – ეს არის ადამიანის უნარი, გააანალიზოს საკუთარი მოქმედება, ქცევა, მოტივები და შეუფარდოს ისინი საზოგადოებაში მიღებულ ღირებულებებს, სხვა ადამიანთა ქცევებს, მოტივებს. რეფლექსია ხელს უწყობს სოციალურ გარემოში ბავშვის ადეკვატურ ქცევას.
ამრიგად, თამაში ავითარებს:
* სწავლის უნარს;
* შემოქმედებითობასა და ფანტაზიას;
* მეგობრებისადმი კეთილგანწყობას;
* იწვევს სიხარულის ემოციას, რაც აუცილებელია ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობისთვის.
ვფიქრობთ, მაშინ, როდესაც განხილული თემის შესწავლას საგნობრივი თემატიკით დროის მცირე მონაკვეთი ეთმობა, ამგვარი აქტივობა ხელს შეუწყობს მოსწავლეთა შემეცნებითი ინტერესის გაღვივებას.
თანამედროვე გენეტიკის ეთიკური პრობლემები
განვითარების თანამედროვე ეტაპზე გენეტიკა შეიჭრა ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში და მრავალი სოციოკულტურული პრობლემა წამოჭრა. გენეტიკის მიერ შემოთავაზებულ ტექნოლოგიებსა და მათ ყოფა-ცხოვრებაში დანერგვას თან ახლავს ეთიკური რისკი. მათი გადაჭრა დიდ სიფრთხილეს მოითხოვს. ხშირ შემთხვევაში გენეტიკური ინჟინერიის კვლევის ობიექტი არის ადამიანი, კერძოდ, მისი გენეტიკური სტრუქტურა. ზოგჯერ მანიპულირების საბოლოო შედეგის თანმდევი შესაძლო უარყოფითი მომენტები კარგად გაცნობიერებული არ არის. ადამიანთა ერთ ჯგუფს – მეცნიერებს, უფლება ეძლევა განაგოს მეორე ჯგუფის (გენეტიკური ზემოქმედების ობიექტის) და მათ შთამომავალთა ბედი. ამ შემთხვევაში მრავალი ეთიკური პრობლემა იჩენს თავს. საჭიროა გენური ინჟინერიის პრაქტიკაში სუბიექტსა და ობიექტს შორის ეთიკური ნორმების დარეგულირება. ეს პრობლემა საკმაოდ მწვავეა. აქედან გამომდინარე, ისმის კითხვა: რა არის საზოგადოებისათვის მისაღები? რა არის დასაგმობი? რა შემთხვევაში შეიძლება ადამიანის მემკვიდრეობაში ჩარევა? ჯერარდაბადებული ბავშვის ბედზე ზემოქმედება? ეს საკითხი დისკუსიის გზით უნდა გადაწყდეს. პრობლემის გადაჭრაში საზოგადოების ყველა ფენამ უნდა მიიღოს მონაწილეობა. დისკუსია მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოიტანს შედეგს, როდესაც საზოგადოება პრობლემათა არსში კარგად ერკვევა. ზოგჯერ ოპონენტები ეთიკურ, იურიდიულ და რელიგიურ შეხედულებებს თავიანთი პოზიციის დასაცავად გაუაზრებლად იშველიებენ.
ამჟამად ეთიკური ნორმები კანონით რეგულირდება. გაერომ 1948 წელს მიიღო ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, რომელსაც მრავალი ქვეყანა შეუერთდა. თვით ამ ქვეყნებში დეკლარაციის მრავალი პუნქტი ირღვევა. ზოგიერთი დაკანონებული ეთიკური ნორმა ყოფა-ცხოვრებაში ვერ დაინერგა. გაცილებით რთული პრობლემები წამოიჭრება, როდესაც ახალ სიტუაციას ვაწყდებით. რელიგიური ტრადიციის გათვალისწინებას შედეგი არ მოაქვს. ძველი აღთქმა, მაგალითად განიკითხავს ონანს ცოდვისათვის [დაბ.38, 8-10]. ამაზე დაყრდნობით იუდეველი ღვთის მსახურები მოითხოვენ ექსტრაკორპორალური განაყოფიერების ე.წ. “ჩასახვა სინჯარაში” (ცოლ-ქმრის გამეტების ლაბორატორიულ პირობებში შერწყმა და ჩანასახის განვითარება) აკრძალვას. მათი შეხედულებით, სპერმა შესაძლოა ცოდვის გზით (მასტურბაციით!) იქნას მიღებული.
საყოველთაოდ მიღებული, ზოგიერთი ეთიკური პრინციპის აღიარებას საზოგადოებაში შეხედულებათა ერთიანობა არ გამოუწვევია. რამდენად ურყევია მიღებული ეთიკური პრინციპები და როგორ უნდა განხორციელდეს მათი რეალიზაცია კონკრეტულ სიტუაციაში? გაცილებით მეტი პრობლემა წამოიჭრება ხოლმე, როდესაც საზოგადოებას ახალ სიტუაციაში უხდება პრობლემის გადაჭრა. განსაკუთრებით მწვავედ ამდაგვარი პრობლემა წამოიჭრება, როდესაც მეცნიერების უახლესი ტექნოლოგიები ინერგება საზოგადოებაში.
გენეტიკური ტექნოლოგიების გაუთვალისწინებელი დანერგვით შეიძლება დაირღვეს ადამიანის უფლებები, მათ შორის: 1. ადამიანის სიცოცხლის ხელშეუხებლობა. 2. ადამიანის თავისუფლების ხელშეუხებლობა. 3. შთამომავ- ლობის დატოვების უფლება.
სერიოზული ეთიკური განჯის საგანია “პრენატალური დიაგნოსტიკის” მიღწევების პრაქტიკაში დანერგვა. განვითარების ადრეულ ეტაპზე საზღვრავენ ნაყოფის გენოტიპს. მძიმე გენეტიკური დაავადების გამომწვევი გენის გამოვლენის შემთხვევაში ცოლ-ქმართან შეთანხმებით მიმართავენ აბორტს. ოპონენტები მიიჩნევენ, რომ ნაყოფის განვითარების ხელოვნური შეწყვეტა ნებისმიერ შემთხვევაში დაუშვებელია, ვინაიდან ირღვევა ადამიანის სიცოცხლის ხელშეუხებლობის უფლება.
ასევე არაეთგვარი შეხედულებაა “პრეინპლანტაციური გენეტიკური დიაგნოსტიკის” შემთხვევაშიც. 2001 წლის ივნისში ცოლ-ქმარმა დახმარებისთვის მიმართა ი. ვერლისკის კლინიკას (ჩიკაგო, რეპროდუქციული გენეტიკის ინსტიტუტი, აშშ). მათ გენეალოგიაში “სიმსივნის ოჯახური ფორმა” ლი-ფრაუმენის სინდრომი აღენიშნებოდათ. ამ სინდრომს TP53 გენის მუტაცია იწვევს. წესისამებრ, ჰომოზიგოტებში სიმსივნური დაავადება 40 წლის ასაკში ვლინდება, თუმცა ხშირად ბავშვებშიც იჩენს თავს. ამ გენის მიხედვით ცოლ-ქმარი ჰეტეროზიგოტი აღმოჩნდა. ამ შემთხვევაში კი სინდრომის მფლობელი ბავშვის ჩასახვის ალბათობა 50%-ია. ლაბორატორიაში განხორციელდა “ჩასახვა სინჯარაში”. განისაზღვრა ხელოვნურად მიღებული 18 ჩანასახის გენოტიპი. მხოლოდ 7-ს არ აღმოაჩნდა კიბოს გამომწვევი გენი. 3 ჩანასახი მოათავსეს დედის საშვილოსნოში. ქალი დაფეხმძიმდა და ეყოლა ჯანმრთელი ვაჟი.
სადღეისოდ “პრეინპლანტაციური გენეტიკური დიაგნოსტიკის” მეთოდით 50-ზე მეტი მძიმე მემკვიდრული დაავადების გამოვლენა და თავიდან აცილებაა შესაძლებელი. ისეთისაც კი, რომელიც ზრდასრულ და ხანდაზმულ ასაკში იჩენს ხოლმე თავს. მრავალი მეცნერი მიიჩნევს, რომ ეს მეთოდი გაცილებით პროგრესულია, ვიდრე “პრენატალური დიაგნოსტიკის” მეთოდი. იგი გამორიცხავს რისკს და, შესაძლებელია, პაციენტს თავიდან ააცილოს ხელოვნური აბორტი.
დიდი მღელვარება გამოიწვია განსაზღვრული გენოტიპის მქონე ბავშვების “შეკვეთით” გაჩენამ. ცოლ-ქმარმა, რომელსაც ჰყავდა უკურნებელი ლეიკემიით დაავადებული ქალიშვილი, თხოვნით მიმართა ი. ვერლისკის კლინიკას. მათ სურდათ ძვლის ტვინის დონორად გამოსადეგი შვილის გაჩენა. ემბრიონთა სელექციის გზით, მეცნიერებმა შესძლეს შესაბამისი გენოტიპის ბავშვის ჩასახვა.
“შეკვეთილი” ბავშვი _ ადამ ნეშე ქვეყანას 2000 წელს მოევლინა და სიცოცხლე შეუნარჩუნა სასიკვდილოდ განწირულ უფროს დას. ამავე პერიოდში ბრიტანეთიდან კლინიკას ორმა ოჯახმა მიაკითხა (ინგლისში კანონით იკრძალება მსგავსი მანიპულაციის ჩატარება). ერთ-ერთს ჰყავდა დიდი თალასემიით, მეორეს კი _ ლეიკემიით დაავადებული შვილი. მეცნიერებმა “დაკვეთა” წარმატებით შეასრულეს. გაჩენილმა დონორებმა სიცოცხლე შეუნარჩუნეს დაავადებულებს.
მომავალში მშობლების გენეტიკური მასალა აღარ იკმარებს “შეკვეთის” შესასრულებლად. საჭირო გახდება სხვა ადამიანთა გენების გამოყენება. გენეტიკის უახლესი ტექნოლოგიებით ეს ადვილად განსახორციელებელია. რამდენად მორალურია “სამკურნალო” ბავშვების წარმოება?
ადამიანის გენომის სრულყოფილი შესწავლა მომავალში შესაძლებელს გახდის, ცოლ-ქმარმა “შეუკვეთოს” სასურველი ნიშნების მქონე შვილი, რომელსაც ექნება დღეგრძელობის, მათემატიკური ან მუსიკალური მიდრეკილების, თვალის გარკვეული შეფერილობის და სხვა გენები. ამ შემთხვევაში არგუმენტად “სიცოცხლის გადარჩენის” მოშველიება აღარ გამოდგება. გამოდის, რომ ბავშვი წარმოადგენს ისეთივე ნივთს, რომელსაც ნებისმიერ მაღაზიაში გემოვნების მიხედვით შევარჩევთ და ვიძენთ. ამ სახის ტექნოლოგიები ადამიანს გადააქცევს ნივთად, რომლის ყიდვა-გაყიდვა იქნება შესაძლებელი.
სადღეისოდ შესაძლებელია დაიგეგმოს მომავალი შვილის სქესი. უახლესი გენეტიკური ინჟინერიის მეთოდები იფანტიციდის 100%-იან გარანტიას იძლევა. X-ქრომოსომიანი სპერმატოზოიდი მეტ დნმ-ს შეიცავს, ვიდრე Y-ქრომოსომიანი. შესაძლებელია მამაკაცის სპერმის სელექცია “საქალე” და “სავაჟე” ფრაქციად. ამდაგვარ პროცედურას ე,წ. MikroSort-ს წარმატებით იყენებენ შინაურ ცხოველებში, რომელსაც დიდი სამეურნეო მნიშვნელობა აქვს.
სასურველი სქესის ჩანასახად ადამიანის სპერმის სელექციას, მართალია, იფანტიციდთან საერთო არაფერი აქვს, მაგრამ ამდაგვარი მეთოდოლოგია მორალური თვალთახედვით უნაკლოდ ვერ ჩაითვლება. აქ, უპირველეს ყოვლისა, ადგილი აქვს სქესობრივ დისკრიმინაციას. მეორეც, ცნობილია, რომ საზოგადოება, სადაც მნიშვნელოვნად ჭარბობენ მამაკაცები, ნაკლებ სტაბილურია და ძალადობით, კრიმინალისაკენ და სამხედრო კონფლიქტებიკენ მიდრეკილებით გამოირჩევა.
2001 წელს გავრცელდა სენსაციური ინფორმაცია პირველი გენმოდიფიცირებული ბავშვების დაბადების შესახებ. ექსპერიმენტის არსი შემდეგში მდგომარეობს: ჯეკ კოენმა და მისმა კოლეგებმა (რეპროდუქციული მედიცინისა და მეცნიერების ინსტიტუტი, ნიუ-ჯერსი, აშშ) შესძლეს ქალში დეფექტური მიტოქონდრიებით გამოწვეული უნაყოფობის დაძლევა. ეს ორგანოიდი უჯრედს ენერგიით ამარაგებს. იგი ადამიანის ყველა უჯრედშია., მათ შორის კვერცხუჯრედშიც. განაყოფიერებისას სპერმატოზოიდიდან მიტოქონდრია კვერცუჯრედში არ ხვდება. მიტოქონდრიაში რამდენიმე ათეული წრიული ფორმის დნმ-ს მოლეკულაა. ადამიანის მიტ-დნმ-ში გამოვლენილია 37 გენი. მიტ-დნმ-ით ადამიანები განსხვავდებიან, მსგავსი აქვთ მხოლოდ დედის ხაზით ნათესავებს. მიტოქონდრიული გენები დედის გზით გადაეცემა შთამომავლებს.
იშვიათად, ზოგიერთი ქალის კვერცხუჯრედს აქვს დეფექტური მიტოქონდრიები. კვერცხუჯრედი ენერგიით ვეღარ მარაგდება და მისგან ჩანასახი ვერ ვითარდება. ქალში ამდაგვარი დეფექტი უნაყოფობას იწვევს.
ჯ. კოენის ლაბორატორიაში ჩაატარეს შემდეგი მიკროქირურგიული მანიპულაცია: ცოლის კვერცხუჯრედში მიკროპიპეტით შეიტანეს ქმრის სპერმატოზოიდი, ხოლო ჯანმრთელი დონორი-ქალის კვერცხუჯრედიდან – ციტოპლაზმის წვეთი (მასში ათეულობით ნორმალური მიტოქონდრიაა). განვითარებული ჩანასახი მოათავსეს ცოლის საშვილოსნოში. ნაყოფი ნორმალურად განვითარდა და ჯანმრთელი ბავშვი დაიბადა. კოენის ლაბორატორიაში ზემოთ აღნიშნული მანიპულაცია 30 ქალს ჩაუტარდა, აქედან 12 ქალი დაორსულდა და ეყოლა ჯანმრთელი შვილი. სადღეისოდ ეს მეთოდი მრავალ ლაბორატორიაშია დანერგილი და წარმატებულად იყენებენ.
ერთი შეხედვით, ეს მანიპულაცია დაავადებულ ადამიანში ორგანოს ან ქსოვილის (მაგ. თირკმელი, გული, ძვლის ტვინი და მისთ.) გადანერგვას – ტრანსპლანტაციას მოგვაგონებს. ტრანსპლანტანტის გენები შთამომავლობას არ გადაეცემა. კოენის ექსპერიმეტით გაჩენილი ადამიანი (კერძოდ, ქალი) დონორის გენებს შთამომავლებს გადასცემს. სწორედ ამ გარემოებამ გამოიწვია მეცნიერებს შორის მწვავე პოლემიკა. რამდენად გამართლებულია შთამომავალთა გენეტიკურ სტრუქტურაში ჩარევა? ჰყავს თუ არა კოენის მეთოდით გაჩენილ ბავშვს “ორი დედა” და როგორია მასთან დაკავშირებული მორალური, იურიდიული და ფსიქოლოგიური პრობლემები? ოპონენტთა არგუმენტებით, ბუნებრივი დედიდან ბავშვს 35 000 ბირთვული გენი გადაეცემა დონორი ქალიდან კი – 37 მიტოქონდრიული გენი (თანაფარდობა 1000:1). იგი “ორი დედის” პრობლემას გამორიცხავს.
გენეტიკური ინჟინერიის მეთოდების გაუმართლებელი გამოყენების სანიმუშო მაგალითია მათი მეშვეობით სპორტსმენებში რეკორდული მაჩვენებლების გაუმჯობესება. ამჟამად სპორტის ზოგიერთ სახეობაში რეკორდულმა შედეგებმა ბიოლოგიური შესაძლებლობის ზღვარს მიაღწია. მომავალში შედეგის გაუმჯობესება შეუძლებელია. ზოგიერთი ექსპერტის პროგნოზით, 2012 წლის ოქროს მედლებს, ძირითადად, ოლიმპიადაში მონაწილე გენმოდიფიცირებული სპოტსმენები მოიპოვებენ. “დნმ-დოპინგის” მომხმარებელი შეჯიბრში სხვა მონაწილეებთან შედარებით მეტი გამძლეობას, ძალასაA და სიჩქარეს გამოავლენს.
სადღეისიოდ სამი სახის “დნმ-დოპინგ” პრეპარატია შექმნილი. ერთ-ერთი გენი ზრდის ერითროციტებში ჰემოგლობინის, ხოლო კუნთებში მიოგლობინის რაოდენობას. კუნთებს დიდი რაოდენობით მიეწოდება ჟანგბადი და იზრდება ორგანიზმის ამტანობა. მეცნიერებმა პრეპარტი ჰუმანური მიზნით – ანემიით დაავადებული ავადმყოფებისთვის შექმნეს. ოლიმპიელები მას არამიზნობრივად გამოიყენებენ. მეორე გენურ პრეპარატს სრულყოფის შემდეგ ფართო გამოყენება ექნება. იგი ზრდის სისხლძარღვთა სანათურის ამომფენი უჯრედების რაოდენობას. პრეპარატი გამიზნულია ათეროსკლეროზით დაავადებული პაციენტებისათვის. ოლიმპიელები პრეპარატს გამოიყენებენ კუნთების სისხლით მომარაგების გასაუმჯობესებლად. ასევე პერსპექტიულია მესამე გენური პრეპარატი. იგი ხელს უწყობს კუნთოვანი ბოჭკოების ზრდას. პრეპარატი გამიზნულია ხანდაზმულებისა და კუნთოვანი დისტროფიით დაავადებული პაციენტებისთვის. კლინიკური გამოკვლევებით დადგენილია, რომ პრეპარატი 15-30%-ით ზრდის კუნებს. ახალად სინთეზირებული პრეპარატი აღმოჩენაა არაკეთილსინდისიერი სპორტსმენებისთვის. იგი შეცვლის ამჟამად აკრძალულ დოპინგ-სტეროიდებს.
მეცნიერები მუშაობენ გენური დოპინგის აღმომჩენ ტესტებზე. ზოგიერთი პრეპარატი სისხლში არ გადადის. ამდენად, მათი გამოვლენა რთულია, ზოგჯერ შეუძლებელი. ამ შემთხვევაში ირღვევა ოლიმპიური ფიცი; ამას გარდა, დოპინგ- დამოკიდებული სპორტსმენი “დაპროგრამებული” ავტომატია. იგი მხოლოდ მკაცრ ფუნქციებს ასრულებს და დაკარგული აქვს ადამიანური ღირსება. ოლიმპიადა გახდება გენეტიკურ ტექნოლოგიათა და არა ღირსეულ სპორტსმენთა კონკურენციის ასპარეზი. ბუნებრივია, ეს უკვე აღარ იქნება სპორტი.
გამოკვლევები ცხადყოფს, რომ წარმატებული რეკორდსმენების აღნაგობასა და სპორტულ მონაცემებს გენოტიპი განსაზღვრავს. სწორედ ამის გამოა, რომ კენიელი სპორტსმენები სხვა მსრბოლელებთან შედარებით დიდ სიჩქარეს ავითარებენ. საშუალო მონაცემების მქონე, მაგრამ გენური დოპინგის მომხმარებელი სპორტსმენი შეძლებს, დაამარცხოს მასზე უფრო მაღალი მონაცემების მქონე, ღირსეული მოწინააღმდეგე, რომელიც არ იყენებს ამგვარ დოპინგს. ასეთ შემთხვევაში ასპარეზობა აზრს კარგავს.
გაცილებით სერიოზულ მორალურ-ეთიკური პრობლემებს ვაწყდებით ადამიანის კლონირებასთან დაკავშირებული გენეტიკური ტექნოლოგიების შემუშავებისას. პოტენციურად, ადამიანის კლონირება ორი მიზნით განხორციელდება: კლონირებული ბავშვების მიღებისა (რეპროდუქტული კლონირება) და სამედიცინო მიზნებით (თერაპიული კლონირება). ამ შემთხვევაში გენეტიკოსების, ფილოსოფოსების, პოლიტიკოსების, სასულიერო მოღვაწეებისა და სოციოლოგების წინაშე პრობლემათა მთელი კოპლექსი იჩენს თავს. რამდენად საჭიროა ადამიანთა მოდგმის გაუმჯობესება და “ჰარმონიზება” კლონირების გზით? რა შედეგს მოიტანს ადამიანის ამდაგვარი, “დაპროექტებული სელექცია”? ხომ არ არის ეს ერთგვარი მეტოქეობა და თავის გატოლება უზენაეს შემოქმედთან? ცოცხალ მატერიას, მათ შორის, ადამიანს ახასიათებს გენეტიკური ნაირგვარობა – ჰეტეროგენულობა. იგი პოპულაციების ნორმალური არსებობისა და განვითარების საფუძველია. “იდეალური ადამიანისათვის” ნიშანდობლივი კრიტერიუმები არ არსებობს. თითოეული ადამიანი გენეტიკურად უნიკალურია. ამდენად, ადამიანის გენეტიკური “გაუმჯობესების” იდეა საფრთხის შემცველია და მეცნიერულ საფუძველს არის მოკლებული.
თერაპიული კლონირებისას მიიღებენ გარკვეული გენოტიპის ემბრიონებს ღეროუჯრედების გამოსაყოფად. ამ მასალას გამოიყენებენ რიგი დაავადებების (დიაბეტი, პარკინსონი, ალცჰაიმერის დაავადება და მისთ.) სამკურნალოდ. კლონირებული ღეროუჯრედებიდან განვითარებული ქსოვილი განკურნავს დაავადებულ ადამიანს. ღეროუჯრედებიდან ამოცლილი ემბრიონი (ანუ მომავალი ჯანსაღი ადამიანი) იღუპება. ისმის კითხვა: ირღვევა თუ არა ადამიანის სიცოცხლის ხელშეუხებლობის ფუნდამენტური უფლება? შესაძლებელია თუ არა, რომ ამან ბიძგი მისცეს ორგანოთა, ქსოვილთა და გენთა “სათადარიგო Nნაწილების” ბაზრის შექმნას; ნაწილებისა, რომლებიც ადამიანის ემბრიონიდან იქნება დამზადებული?
ვიდეობლოგი
მასწავლებლის ბიბლიოთეკას ახალი წიგნი შეემატა- სტატიები განათლების საკითხებზე
ჟურნალ „მასწავლებლის“ თითოეული ნომრის მომზადებისას, ცხადია, ვფიქრობთ მასწავლებელზე და იმ საჭიროებებზე,რომელთა წინაშეც ის ახლა დგას.
ვფიქრობთ მასწავლებელზე, რომელიც ჩვენგან დამოუკიდებლადაც ფიქრობს, როგორ მოემზადოს გაკვეთილისთვის, რა...
