ორი წელია, ერთ გოგოს ინგლისურს ვასწავლი. წინა საუკუნის დასასრულს და ამ საუკუნის დასაწყისშიც ინგლისურს იმიტომ ვასწავლიდი, რომ თავის გატანის სხვა ხერხი არ მახსენდებოდა. იმხანად მასწავლებლობას იჩემებდა ყველა, ვისაც კი რაღაცის სწავლება შეეძლო და არც მე გამიტანჯავს თავი იმაზე ფიქრით, სწორად ვიქცეოდი თუ არა, როცა მოსწავლეებს ემილი დიკინსონის ლექსებს ვაკითხებდი. სილვია პლათის ლექსებსაც. მარკ სტრენდის ლექსებსაც.

ახლა სხვა ამბავია. ამ გოგოს მხოლოდ და მხოლოდ იმიტომ ვასწავლი ინგლისურს, რომ ეს ორივესთვის სიხარული და სიამოვნებაა.  ჩემი მოსწავლე, 13 წლის კვალობაზე, ნაკითხია და ენასთან ურთიერთობისთვის აუცილებელი ჩვევებიც აქვს. ამის გამოა, რომ ჩვეულებრივი გაკვეთილები სახეს იცვლიან და უჩვეულონი ხდებიან. ენის მასწავლებელს ეს ნამდვილად შეუძლია – ახალი სამყაროს კარი გახსნას და თავგადასავლებს მოწყურებულს შიგ შეუძღვეს – იდუმალებით, სილამაზით, ამაღელვებელი ლანდშაფტებით, თვალწარმტაცი ლაბირინთებით სავსე სივრცეში.

როცა ინგლისურის გაკვეთილი ახლოვდება, კედლის საათს ვუყურებ – სიხარულისა და კიდევ რაღაც ისეთის მოლოდინით, რაც სახელდების ყოველგვარ მცდელობას ეწინააღმდეგება.

ალბათ ისიც უნდა ვთქვა, რომ ჩემი მოსწავლე ჩემი ძმისშვილია. ოღონდ ეს გაკვეთილის დაწყებისთანავე გვავიწყდება. მოგზაურებს ვგავართ – გრძელ გზას დამდგარ ყარიბებს, უსასრულო ექსპედიციის მონაწილეებს, სამყაროს მეცნიერული მეთოდებით ახსნის მოიმედე მკვლევრებს და ამავე დროს – პოეტ-ვარსკვლავთმრიცხველებს. შესაძლოა, ახლაც ისევე ვაზვიადებ, როგორც სხვა საგაზეთო ჩანაწერებში. აბა, როგორ ვისაუბრებ აუღელვებლად ამ ახალი სამყაროს მისადგომებთან, როცა ყველა გზა ვიწრო და მოლიპულია, ცის სურათი – მაცდუნებლად ბუნდოვანი, თითოეული ჩრდილი – პრეისტორიული ცხოველის ფორმის.

არ აღვწერ ჩვენს ყოველდღიურ ნაბიჯებს. დარწმუნებული ვარ, ისინი თქვენს ნაბიჯებს ემთხვევა. ტექსტის გარჩევა. ლექსიკური და გრამატიკული სავარჯიშოები. წერითი დავალებები. საუბრები გარემოს დაბინძურებასა თუ სმარტფონების გამოყენების დადებით და უარყოფით მხარეებზე. გზის აუცილებლად გასავლელი მონაკვეთები. სავალდებულო სირბილი.

ჩემს მოსწავლეს წერა უყვარს და, როგორც წესი, რამდენიმეგვერდიან ესეებს წერს ხოლმე. ხმამაღლა კითხვაც უყვარს. შენიშვნებს ძალიან იშვიათად ვაძლევ – უმთავრესად მაშინ, როცა ერთი და იგივე შეცდომა მეტისმეტად ხშირად მხვდება ყურში. ნაწერში წითელი კალმით არაფერს ვასწორებ – წერის სიხარული სიხარულად უნდა დარჩეს. წესების სწავლა და გამეორება კი გაკვეთილის სავალდებულო ნაწილში უფრო გამართლებულია.

ზოგჯერ სათაური არ მოსწონს და არაფერს წერს. ზოგჯერ წერას იწყებს და ხვდება, რომ საკუთარი პოზიციის განსაზღვრისა და აზრების დალაგებისთვის რამდენიმე დღე მაინც დასჭირდება. რა მოხდა, თუ ფიქრობს, რომ არც ერთი ცნობილი ფობია არა აქვს – რა ვიცოდი ამ ასაკში ჩემს ფობიებზე?!

ინგლისურის გაკვეთილის ყველაზე სასიამოვნო და სრულიად არასავალდებულო ნაწილი მაშინ იწყება, როცა სხვა დანარჩენი მთავრდება. სახელმძღვანელოები და რვეულები დახურულია. კალამი და ფანქარი – გვერდით მიწყობილი. ლექსიკონი – მაგიდის კიდემდე გაწეული.

ლექსების კითხვა ორი თვის წინ დავიწყეთ. ვუთხარი, რაღაცას წაგაკითხებ და აბა, თუ მოგეწონება-მეთქი. მოეწონა.

დიდი ხნის წინ შედგენილ ანთოლოგიას ვშლი და წინასწარ შერჩეული ლექსის წაკითხვას ვთხოვ. კითხულობს. მერე რა, რომ დროდადრო უცხო სიტყვები ხვდება ან  აზრის გამოტანა უძნელდება. სწრაფად კითხვა უყვარს და ვეუბნები, ნელა იკითხე-მეთქი. არ ვუსწორებ, როცა უცხო სიტყვას არასწორად კითხულობს. პირველი წაკითხვის მერე რამდენიმე წუთს ისვენებს. მერე ლექსს სტრიქონ-სტრიქონ თარგმნის. აქ აუცილებლად ვეხმარები. არანაირი გარჩევა და სიმბოლოების ანალიზი. უბრალოდ, პოეზია – ჯერ ერთ, მერე მეორე ენაზე. როცა ბოლო სტრიქონსაც ვთარგმნით, ვთხოვ, ახლა თავიდან ბოლომდე კიდევ ერთხელ წაიკითხე-მეთქი. ხმამაღლა. ისევ ნელა, აუჩქარებლად.

ეს არის და ეს. გაკვეთილი დასრულებულია. არ ვცდილობთ, პოეტის გულისნადებს ჩავწვდეთ ან, მისი ბიოგრაფიული ფაქტების გათვალისწინებით, რაღაც თეორიები ავაგოთ. სულერთია, რას ფიქრობდა. სულერთია, რა სჯეროდა – ინდოეთში იმოგზაურა თუ ახალი კონტინენტი აღმოაჩინა.

აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ არჩევანი ყოველთვის არ ამართლებს და შესაძლოა ძალიან ცნობილი პოეტის კარგმა ლექსმა ისეთი შთაბეჭდილება ვერ მოახდინოს, როგორსაც ელოდით. დროის შერჩევა უმნიშვნელოვანესია, შეცდომის დაშვება – ძალიან იოლი. ჩემს გოგოს უილიამ უორდსუორთი არ მოეწონა – სიამოვნების წყაროდ ვერ ექცა, მისი სახეები თვალწინ ვერ გაუცოცხლდა, ნარცისების მდელო ძილში ვერ ჩაჰყვა. და რა დაშავდა? არც არაფერი. ერთ დღესაც მოულოდნელად გადააწყდება და თავიდან აღმოაჩენს.

რობერტ ფროსტი, ალფრედ ჰაუსმანი, ედნა სენტ-ვინსენტ მილეი, ენ სექსტონი და მარგარეტ ეტვუდიც კი… კონსტანტინოს კავაფისისა და მარინა ცვეტაევას ლექსების ინგლისური თარგმანებიც წავაკითხე. ჰოდა, ცოტა ხნის წინ ვნახე, რომ ინსტაგრამზე გამოქვეყნებული ფოტოსთვის მიეწერა ერთ-ერთი ცნობილი ლექსის სათაური. მოუნდა და ინტერნეტში მოძებნა. ალბათ კიდევ ერთხელ წაიკითხა.  ესეც – მოგზაურობის მთავარი მიზანი: ენის, პოეზიისა და ყოველდღიური ამბებისგან რაღაც ისეთის აშენება, რაც გზაცაა, ქალაქიც და ახალი სამყაროც.

„ჩვენ გვყავდა მუსლიმი მოსწავლე, სამართალს ვასწავლიდი… იეღოველებიც გვყავს, სამწუხაროდ… სამწუხაროდ იმიტომ, რომ ჩემთვის მიუღებელია, ქართველი იეღოველი იყოს“. ეს ერთი-ერთი საჯარო სკოლის მასწავლებლის თვალსაზრისია. ძალიან მცდარი თვალსაზრისი. ნახეთ, სხვა მასწავლებელი რას ამბობს: „ახლა კლასში სომეხიც მყავს და იეზიდიც, მაგრამ გაკვეთილს ვიწყებ ლოცვით. ისინიც ჩვენთან ერთად ლოცულობენ“.[1] რა სამწუხაროა.

ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია და კანონის წინაშე თანაწორი, განურჩევლად აღმსარებლობისა და მსოფლმხედველობისა. ყველას აქვს უფლება, თავად აირჩიოს რელიგია. რელიგიის თავისუფლება გარანტირებულია და გულისხმობს, ერთი მხრივ, „შინაგან თავისუფლებას“ ანუ ადამიანის აბსოლუტურ თავისუფლებას, ჰქონდეს, არ ჰქონდეს ან შეიცვალოს რწმენა, მეორე მხრივ კი „გარეგან თავისუფლებას“, რომელიც ადამიანს უფლებას აძლევს, თავისი რელიგიური შეხედულებები გამოხატოს, გაავრცელოს და გაუზიაროს სხვებს.

სახელმწიფო ვალდებულია, იყოს ნეიტრალური, ტოლერანტული და დაიცვას ყველა ადამიანის უფლებები, განურჩევლად მისი რელიგიური თუ სხვა შეხედულებებისა, საჯარო სკოლას კი, განათლების მიღების კონსტიტუციური უფლების უზრუნველყოფის ვალდებულებიდან გამომდინარე, განსაკუთებით მართებს ტოლერანტულობა. სკოლას არ აქვს უფლება, სწავლების შინაარსი და მეთოდები ან სასწავლო პროცესის ორგანიზების ფორმები რომელიმე ერთ რელიგიაზე ააგოს. საჯარო სკოლაში გამორიცხული უნდა იყოს პროზელიტიზმი და რელიგიური ინდოქტრინაცია.

არ შეიძლება, მოსწავლის რელიგიური შეხედულებები საჯარო სკოლაში განათლების მიღების დამაბრკოლებელი გარემოება იყოს – ამით ირღვევა თანასწორობის პრინციპი, იზღუდება განათლების მიღების კონსტიტუციური უფლება და რელიგიის თავისუფლება.

მასწავლებელსაც აქვს რელიგიის თავისუფლება და უფლებამოსილია, სკოლას თავისი რელიგიური შეხედულებების პატივისცემა მოსთხოვოს, თუმცა სასწავლო პროცესში მასწავლებლები წარმოადგენენ სკოლას, ფართო გაგებით კი სახელმწიფოს, ამიტომ მათ განსაკუთრებული პასუხისმგებლობა ეკისრებათ. ისინი უნდა იყვნენ ტოლერანტულები და დაიცვან რელიგიური ნეიტრალიტეტი. გაკვეთილიც რელიგიური ნეიტრალიტეტის პრინციპზე უნდა აიგოს. არ შეიძლება, სკოლა რელიგიური კონფრონტაციის ადგილი იყოს.

მასწავლებელი მოსწავლისთვის მაგალითია და გავლენას ახდენს მოსწავლის მომავალ ცხოვრებაზე, ამიტომ ეკრძალება რელიგიური მოსაზრებების გამოხატვა რაიმე ფორმით. მაგალითად, ჟენევის ერთ-ერთმა სკოლამ მუსლიმ მასწავლებელს სკოლაში თავსაბურავით სიარული აუკრძალა.  საქმე სასამართლომდე მივიდა. უმაღლესმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ სკოლის გადაწყვეტილება მართებული იყო, რადგან არ შეიძლება, მასწავლებელი სასწავლო პროცესის დროს რაიმე სახით გამოხატავდეს თავის რელიგიურ შეხედულებებს და ამით გავლენას ახდენდეს მოსწავლეებისა და მათი მშობლების რელიგიურ გრძნობებზე.

თვალი გადავავლოთ საქართველოს კანონმდებლობას:

◦ სახელმწიფო ვალდებულია, უზრუნველყოს საჯარო სკოლის დამოუკიდებლობა რელიგიური გაერთიანებებისგან („ზოგადი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტი).

◦ დაუშვებელია საჯარო სკოლაში სასწავლო პროცესის რელიგიური ინდოქტრინაციის, პროზელიტიზმის ან იძულებითი ასიმილაციის მიზნებისთვის გამოყენება („ზოგადი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტი).

◦ სკოლა ვალდებულია, დაიცვას და ხელი შეუწყოს მოსწავლეებს, მშობლებსა და მასწავლებლებს შორის შემწყნარებლობისა და ურთიერთპატივისცემის დამკვიდრებას, განურჩევლად მათი სოციალური, ეთნიკური, რელიგიური, ლინგვისტური და მსოფლმხედველობრივი კუთვნილებისა („ზოგადი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-13 მუხლის მე-6 პუნქტი).

◦ საჯარო სკოლის ტერიტორიაზე რელიგიური სიმბოლოების განთავსება არ უნდა ემსახურებოდეს არააკადემიურ მიზნებს („ზოგადი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-18 მუხლის მე-3 პუნქტი).

ეს ნორმა ბუნდოვნად არის ფორმულირებული. ამიტომ განმარტებას მოითხოვს. კანონის მიზნისა და სხვა ნორმებთან სისტემური კავშირის ანალიზის საფუძველზე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ნორმა საჯარო სკოლას ავალდებულებს, არ განათავსოს სკოლის ტერიტორიაზე რელიგიური სიმბოლოები. რელიგიური სიმბოლოების სკოლაში განთავსება შეიძლება მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევაში, კერძოდ, როცა ეს კონკრეტული საგნის სწავლების მიზანს ემსახურება.

◦ საჯარო სკოლის მოსწავლეებს უფლება აქვთ, სასკოლო დროისგან თავისუფალ დროს ნებაყოფლობით შეისწავლონ რელიგია ან ჩაატარონ რელიგიური რიტუალი, თუ იგი ემსახურება რელიგიური განათლების მიღებას („ზოგადი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-18 მუხლის მე-3 პუნქტი).

ეს ნორმა კრძალავს სასწავლო პროცესის ან გაკვეთილის დაწყებას რაიმე რელიგიური რიტუალით (მაგალითად, ლოცვით).

◦ მასწავლებელი არ ეწევა მოსწავლეებთან რელიგიურ პროპაგანდას (მასწავლებლის პროფესიული ეთიკის კოდექსის მე-4 მუხლის მე-9 პუნქტი).

◦ მასწავლებელი თანაბარ ყურადღებას იჩენს ყველა მოსწავლის მიმართ, განურჩევლად  რელიგიისა ან სხვა ნიშნისა, და ზრუნავს, რომ ყველა მოსწავლემ მიიღოს ხარისხიანი განათლება (მასწავლებლის პროფესიული ეთიკის კოდექსის მე-4 მუხლის მე-11 პუნქტი).

ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნების თანახმად კი სახელმწიფო იღებს ვალდებულებას, რომ არ დაუშვებს მოსწავლის დისკრიმინაციას რელიგიური ნიშნით.

[1] https://emc.org.ge/2014/03/31/religia_sajaro_skolebshi/

ბოლო დროს თურქული ენის კურსებზე დავდივარ. სრულიად ახალგაზრდა მასწავლებელი გვყავს, სახელად ესრა. გრძელი თმები და შავი თვალები აქვს, ქართული არ იცის, მაგრამ ცდილობს, რომ ისწავლოს. ჯგუფი სტუდენტებითაა დაკომპლექტებული და მათ შორის ყველაზე უფროსი მე ვარ. თუმცა ეს არავითარ დისკომფორტს არ მიქმნის და მთელი ენერგიით სასწავლო პროცესში ვარ ჩაბმული.

გაკვეთილზე შესვლისას ესრას ვესალმები, „ჰოშ გელდინიზ“ და სულ  „კაკო ყაჩაღიდან“ მახსენდება ამონარიდი, გახსოვთ ხომ?

„…ხოშ გელდი, ძამო…“

თუმცა კაკო ყაჩაღის ციტირებას გაკვეთილზე არ ვაპირებ და თავაზიანი ღიმილით და „ჰოშ გელდინიზ“-ით ვკმაყოფილდები. პასუხად ტრადიციულ „ჰოშ ბულდუქ“-ს ვღებულობ. ჯგუფში მხოლოდ ორი ბიჭია ლუკა და თორნიკე, დანარჩენი გოგონები არიან და იქ, სადაც ერთად ამდენი გოგოა, უეჭველად ხმაურსაც ექნება ადგილი. ესრა ჰოჯამ (ესრა მასწავლებელმა) აქა-იქ ქართული სიტყვებიც იცის, ამიტომ გამაფრთხილებელი ტონით გადასძახებს ხოლმე: „გოგოლარ“… ეს ქართულ-თურქულის ნაზავია. გოგო თურქულად „ქიზ“ არის, მრავლობითშიც „ქიზლარ“ იქნება, თუმცა „გოგოლარ“ უფრო სხვანაირად გამოდის, თან მოფერებით, თან მკაცრად.

ახალ გრამატიკულ  წესს ძალიან მონდომებით გვიხსნის და იქვე გვეკითხება, ხომ იოლიაო? ეჰ, ბარემ არ არის იოლი, მაგრამ მაინც ყველა გულმოდგინედ ვუკრავთ თავს – კი, ბატონო, იოლია. ოდნავ მოგვიანებით, თავისივე ახსნილს უბრუნდება და მაგალითს დაფაზე შეცდომით წერს, გამომცდელად გადაგვავლებს თვალს და გვკითხავს: „დოღრუ მუ?“, სიმართლე დავწერეო? პასუხად პირველი რაც ისმის, თორნიკეს „აპაპაპაპააა“, ანუ, არაო, ეგ სიმართლე ვერ იქნებაო. შემდეგ უკვე სწორი ვერსიის თქმას, ყველა ერთმანეთს ვასწრებთ (მათ შორის მეც).

ჰკითხეთ ათჯერ, ათჯერვე ერთნაირი ენერგიით ახსნის. იმ დღესაც ასე იყო, როცა საათის ცნობას გვასწავლიდა და დაუღალავად ხატავდა დაფაზე დროის სხვადასხვა ვერსიას კითხვით: „ქაჩ საათ?“ ერთმა გოგონამ ქართულად იხუმრა, ჩვენი ჰოჯა ცეცხლივით არისო. მე კიდევ, თითქოს ვინმემ მთხოვა, მაშინვე თურქულად მოვახსენე, ცეცხლივით ქალბატონი ხართ-მეთქი. თავიდან ვერ გაიგო, შემდეგ ავუხსენით, ეს ნიშნავს, რომ ძალიან ენერგიულია და საქართველოში ცეცხლივით ყოფნა ქათინაურია.

სხვათა შორის ცეცხლს, ადრეული ალქიმიკოსების შემდეგ ჯერ იან ბაპტისტა ვან გელმუტმა, შემდეგ გეორგ შტალმა, ბოლოს ლავუაზიემ მიაქცია ყურადღება. ცეცხლში ყველამ განსხვავებული რამ დაინახა, თუმცა ერთზე ყველა შეჯერდა, ცეცხლის დროს წვის პროცესები მიმდინარეობს. და თუ წვის პროცესი არასრულია? დიახ, გაზები გამოიყოფა და სწორედ ეს გაზები, ა

დღეს სწორედ სმოგზე ვსაუბრობთ.

1661 წელს ჯონ ეველინმა თავის წიგნში “Fumifugium” ლონდონის ატმოსფერული ჰაერი აღწერა. აქვე დაწერა ზოგჯერ წარმოქმნილ უცნაურ ბოლსა და ნისლზე, რომელშიც ფაქტობრივად არაფერი ჩანდა და ისეთ განცდას ტოვებდა, თითქოს ვულკანის  ამოხეთქვის შემდეგ ჰაერი ფერფლითაა სავსეო.

ტერმინი „სმოგი“ ორი სტყვის კომბინაციით წარმოიქმნა: „Smoke“ და “Fog” და ასახავს ჰაერის დაბინძურების ტიპს, რომლის დროსაც ჰაერში ატაცებული დაქუცმაცებული მყარი ნაწილაკებისა და მათთან შერეული თხევადი აეროზოლების გამო ხილვადობა ფაქტობრივად შეუძლებელია. დღეისათვის არჩევენ: კლასიკურ, იგივე ლონდონურ სმოგს  და ფოტოქიმიურ, ლოს ანჯელესის სმოგს.

კლასიკურ სმოგში ძირითადად საწვავისა და ნახშირის ნაწილაკები გვხვდება. არასრულად დამწვარი ნახშირის კონცენტრაცია მომატებულია, რაც თავის მხრივ ზრდის ატმოსფეროში გოგირდის დიოქსიდის კონცენტრაციას. ამ უკანასკნელის არსებობა ატმოსფეროში მჟავას წარმოქმნას განაპირობებს (მჟავა ოქსიდია და ატმოსფერულ წყლის ორთქლთან შედის რეაქციაში). მეცხრამეტე საუკუნეში სმოგი ხშირი სტუმარი იყო ისეთი ქალაქების, სადაც  ინდუსტრიული ცენტრები არსებობდა, მათ შორის იყო ლონდონიც. ამ ქალაქებში ნახშირი ინდუსტრიაშიც გამოიყენებოდა საწვავად და სახლებსაც ათბობდნენ.  1952 წელს ლონდონში სმოგი რამდენიმე კვირას იდგა და 4000 ათასი ადამიანის სიკვდილის მიზეზი გახდა. მათ უმეტესობას სუნთქვის პრობლემა აწუხებდა. მოგვიანებით კანონმდებლობამ ინდუსტრიულ ცენტრებს რეგულაციები დაუწესა, თუმცა 90-იან წლებში აღმოსავლეთ ევროპაში ჯერ კიდევ არსებობდნენ ქარხნები, რომლებიც საწვავად ნახშირს იყენებდნენ და გამონაბოლქვზე არავითარი კონტროლი არ ჰქონდათ. საფრთხეს ის ტრანსპორტიც წარმოადგენდა, რომელთა გამონაბოლქვიც ნახშირჟანგს და აქროლად ნახშირწყალბადებს შეიცავდა. ასეთი ტრანსპორტი ძირითადად ორტაქტიანი ძრავით იყო გაწყობილი.

2000 წლიდან სმოგი ჩინეთისა და ინდოეთის პრობლემად იქცა. პეკინში სმოგმა 2008 წლის ოლიმპიური თამაშების მომზადებაში სერიოზული შეფერხებები გამოიწვია. თვითონ თამაშების მიმდინარეობის დროსაც ტრანსპორტის სიმრავლისა და სხვადასხვა გამონაბოლქვის გამო კატასტროფულად გაიზარდა ოზონის ფოტოქიმიური წარმოქმნა. ეს უკანასკნელი კი აზოტის დიოქსიდის ფორმირებასა და ჰიდროქსილ რადიკალის წარმოქმნას უწყობდა ხელს. ამ უკანასკნელთან უკვე ნახშირწყალბადები შედიოდნენ რეაქციაში და… პეკინის მისადგომებთან დამდგარი სმოგი უკვე შეუიარაღებელი თვალითაც შეიმჩნეოდა.

ფოტოქიმიური  სმოგი  მეოცე და ოცდამეერთე საუკუნის ფენომენია. ფოტოქიმიური  სმოგი ბენზინის წვის შედეგად წარმოქმნილი გამონაბოლქვის პირმშოა. მას წინ უსწრებს ქიმიური და ფოტოქიმიური რეაქციების მთელი ჯაჭვი, რომლებიც სპეციფიკურ პირობებში მიმდინარეობს. მის წარმოსაქმნელად საჭიროა არასრულად დამწვარი ნახშირწყალბადები, აზოტის ოქსიდები. ის  დამჟანგველებსა და  ნახშირბადის შემცველი რეაქციების პროდუქტებს შეიცავს. ასევე აუცილებელია სპეციფიკური კლიმატური პირობებიც. სმოგის წარმომქმნელი ზოგიერთი რეაქცია თერმულია და მაღალი ტემპერატურა სჭირდება. ზოგიერთი ფოტოქიმიურია. მის წარმოსაქმნელად აუცილებელია მზის სხივები. გამოყოფილი აირები ერთ დონეზე უნდა განთავსდნენ, რომ რეაქცია დაიწყოს. ასეთი პირობები ხშირად ლოს-ანჯელესის თავზე იქმნება და მისი სახელიც შეერქვა – ლოს-ანჯელესის  სმოგი. თუმცა ფოტოქიმიური  სმოგი   შეინიშნება მექსიკის, ქაიროს, ჯაკარტას, იოჰანესბურგის და ა.შ.  თავზეც.

ფოტოქიმიური სმოგის შემადგენლობა და წარმოქმნის მექანიზმი გაშიფრულია და მეცნიერები ატმოსფეროს მუდმივი მონიტორინგით არიან დაკავებული. მაგალითად, 1992 წლის 21 მაისს, კანადაში ტორონტოს მიდამოებში ასეთი სურათი იყო:

დილის ექვს საათზე მზისგან  უკვე იგრძნობოდა, რომ ცხელი დღე იქნებოდა. ქუჩებში მოძრაობა გახშირდა და ატმოსფეროში პარალელურად ნახშირწყალბადებისა და აზოტის ოქსიდის კონცენტრაცია გაიზარდა. განსაკუთრებით მოიმატა აზოტის დიოქსიდის კონცენტრაციამ. შუადღისას ოქსიდების კონცენტრაციამ თითქოს იკლო, სამაგიეროდ დამჟანგავი აგენტების რაოდენობამ იმატა და აპარატურამ ალდეჰიდების არსებობა დააფიქსირა. შუადღის შემდეგ ნაგვიანევზე სმოგის ნიშნებიც გამოჩნდა.

სმოგის ფორმირებისთვის ჰიდროქსილის რადიკალის წარმოქმნაა საჭირო. სწორედ მასთან გააგრძელებენ რეაქციებს ალკანები. თავდაპირველად აზოტის და ჟანგბადის ურთიერთქმედებით აზოტის (II) ოქსიდი წარმოიქმნება.  შემდეგ, მიღებული პროდუქტი იჟანგება აზოტის დიოქსიდის წარმოქმნით. მისი გარდაქმნებით კი (სინათლეა საჭირო) წარმოიქმნება ჰიდროქსილის რადიკალი, რომელიც უკვე ალკანებთან ერთვება რეაქციაში.

ერთ დაბაში გოგო და ბიჭი ცხოვრობდნენ. ერთმანეთი შეუყვარდათ და ყოველ დღე ნახულობდნენ. მავანმა გოგოს მამას ამბავი მიუტანა, შენი გოგო, აიიი იმის ბიჭს ყვარობსო. მამა მკაცრი იყო, ჰოდა ადგა და ქოში უკუღმა ჰყარა…  ეს რა გამიბედეთო! გოგო სახლში გამოკეტა, გარეთ გასვლას მოგანატრებო. გოგომაც პროტესტის ნიშნად შიმშილობა გამოაცხადა და თქვა, იმის მეტი არავინაც არ მინდაო:

„თუ იქნება, ის იქნება

სხვას ახლოს არ გავეკარები,

სამ წელიწადს პურს არა ვჭამ,

უნდა დავკეტო კარები …“ (ხალხური)

შიმშილობის მესამე დღეს კი დაფიქრდა, მე რომ ასე თავს ვიკლავ, ნეტავ ის რაღას აკეთებსო და დის ხელით წერილი აახლა (სად იყო მაშინ ტელეფონები და ინტერნეტი). ბიჭმა შემოუთვალა, ამაღამ გავიპაროთ, შენი და კარებს გაგიღებსო. ასეც მოიქცნენ, მაგრამ უკან, უამრავი ტყვია-წამლით განრისხებული მამა დაედევნათ.

აქ ესრა ჰოჯა გაჩერდა…

– შემდეგ? შემდეგ რა მოხდა?

– რა ვიცი, რა მოხდა. ეგ თავადვე მოიფიქრეთ. ამბავი იმიტომ მოვყევი, ზმნები წარსულ დროში ჩამესვა და თქვენ  ყური შეგეჩვიათ. ახლა  სწორედ ზმნის  წარსულ დროში  წარმოებას ვისწავლითო…

ჰმ, წარსული დროის წარმოება აუცილებელია, მაგრამ ამბავი ხომ უნდა დასრულდეს. გაქცეულ ბავშვებს მამას ორლულიანი თოფით ხომ ვერ დავახოცინებთ? აჰა, მოვიფიქრე…

გოგომ და ბიჭმა დადევნებულ მამას ერთ ქალაქში შეასწრეს. ქალაქში სმოგი იდგა… ჰოდა, მამამ ვერაფერიც ვერ დაინახა, არც სმოგზე სმენოდა რამე. ჩაიქნია ხელი, ქოშებიც შეისწორა (ხომ, გახსოვთ, სიბრაზისგან, რომ უკუღმა ჰყარა) და დაბრუნდა ისევ თავის დაბაში.

გოგო და ბიჭი კი რანაირ ოჯახს შექმნიან და რამდენი შვილი ეყოლებათ, მაგაზე ზმნის მომავალი დროის წარმოებისას ვისაუბროთ.

ისევ თავად ვაჟათი დავიწყებ. ალბათ ბევრ მკითხველს ეცნობა სურათი: გაბადრული, ამაყი მშობლები და თითისტოლა ბავშვი, რომელიც „თავის სიგრძე“  „ბაკურს“ სტუმრების საამებლად ომახიანად ჩააბულბულებს და კმაყოფილი და აღფრთოვანებულია ყველა: სტუმრებიც, მშობლებიც, თავად პატარაც.

რა ხდება ამ ლექსში, რა ტრაგედია ტრიალებს, სწორია თუ არა ბაკურის საქციელი, ეს დიდად არავის ანაღვლებს. არც ის ანაღვლებს ვინმეს, ბავშვი რომ შემთხვევით მართლა დაფიქრდეს იმაზე, რასაც ამბობს. როგორ განუმარტავენ მშობლები, მიაყენებს თუ არა შეუფერებელ ტრავმას იმის გაგება, რატომ დახოცა ბაკურმა ოჯახი, მაგრამ, საბედნიეროდ, როგორც წესი, კითხვები არ ჩნდება, მშობლებიც კმაყოფილნი რჩებიან და ბავშვიც იფერებს მიღებულ ოვაციასა და ყურადღებას.

ომი პირველად მაშინ შემძულდა, როცა 1992 წელს  მძიმე ავადმყოფობით მამა გარდაიცვალა.

მაშინ 19 წლისა ვიყავი. მანამდე დიდი სამამულო, ანუ მეორე მსოფლიო ომის თემა ლაიტმოტივად გასდევდა ჩემს ბავშვობას.

იმდენად დიდ პატივში იყო ომში დაღუპულ გმირთა სახელები, თვითონ ომის საშინელებაზე არც მიფიქრია.

სოფელში, მისაღებ ოთახში, ყველაზე დიდ კედელზე, ბებიას მოქსოვილი ულამაზესი ფარდაგის ფონზე პაპას გადიდებული ფოტო, ფოტოს ძირში კი მისთვის ნაყიდი ვერცხლის ხანჯალი ეკიდა. ის ხანჯალი ბებიას შეუძენია ომისას, ერთი ვედრო ერბო და ორი ცხვარი გადაუხდია, დაბრუნდება ქმარი და საჩუქრად დავახვედრებო.

ლამაზი იყო ფარდაგიც, ხმალიც, ფოტოც და ოცდაექვსი წლის პაპაჩემის გმირულად ვერდაბრუნების ამბავიც.

ლამაზი იყო მამაჩემის ლექსიც მამამისზე:

„სალამი მამა, წლები მიდიან…

რა უნდა გითხრა გულგასახარი.

აი, მე უკვე შენზე დიდი ვარ,

დავმშვენებულვარ უკვე ჭაღარით…“

კიდევ უფრო ლამაზი იყო პაპას ფრონტიდან გამოგზავნილი ლექსი:

„გოგლამ სთქვა მთიულიშვილმა: ყელში ამომდის ალია,

ნეტავი, ცეცხლად მაქცია, დამეწვა მთა და ბარია,

ომში მოკლული ვაჟკაცი საბრალო სანახავია,

გადაქცეულა ველზედა, ფრინველს უთხრია თვალია.

პირველ რო ვნახე, შევძრწუნდი, გულ დადნა როგორც რვალია,

მას მერე რამდენი ვნახე, ეჩვევა კაცის თვალია….

მე რომ აქ მოვკვდე, ამ ფრონტზე, ცოლო ჩაიცვი შავია,

ერთ წელიწადსა მიგლოვე, თვალთაგან ცრემლი ღვარია,

მერე ნება გაქვს, გათხოვდი, ჩემზედ არ დასდვა თავია,

მე სხვანიც მომიგონებენ, ვაჟი დამრჩა და ქალია“.

მხიბლავდა, პატარა ბიჭი ცოლს რომ ერთგულებას არ სთხოვდა და ლექსის დასაწყისში ომის საშინელ სურათს ვერც აღვიქვამდი.

ლამაზი იყო სოფლის წმინდა გიორგის დღეობაზე ომში გარდაცვლილი პაპასთვის ცალკე დანთებული სანთელი და მისთვის გამომცხვარი გულიანი ქადებიც.

ლამაზი იყო დეკანოზის დალოცვაც, როცა ის მთა-მთიულეთის მთელ სალოცავებს ჩამოთვლიდა და შინმოუსვლელების სულს მათ შეავედრებდა.

ლამაზი იყო მამას ოცნება, როდესმე წასულიყო მოლდავეთში, იმ საძმო სასაფლაოზე, სადაც მამამისი იყო დაკრძალული. ლამაზი იყო, ოღონდ ასრულება არ ეწერა.

მხიბლავდა და რომანტიკის ბურუსში იყო გახვეული ბებიას გმირობა ერთგულებაზე, ობლების გაზრდაზე.

არაფერი მიჩენდა ომის მიმართ პროტესტს, ყველაფერი კარგად იყო, ყველაფერს თავისი ადგილი ჰქონდა მიჩენილი: პაპას – გმირის სახელი, ბებიას – საამაყო და ბედნიერი შვილები, ჩვენ – მზრუნველი და თბილი ოჯახი.

მაგრამ სწორედ მაშინ, როდესაც საქართველოში სამოქალაქო ომი ახალი მომხდარი იყო და აფხაზეთიც კარზე გვქონდა მომდგარი, მამა გარდაიცვალა.

როცა ტრაგედია გატყდება თავს, შენდაუნებურად ეძებ დამნაშავეს. მოულოდნელად აღმოვაჩინე, რომ დამნაშავე ომი იყო, ის, კარგა ხნის წინ მომხდარი და გამარჯვებული ომი, რომელმაც პაპაჩემი იმსხვერპლა. ობლობის გამო მამას ბავშვობიდან დააწვა მძიმე ფიზიკური შრომის ტვირთი და პირველად სერიოზულად ჩვიდმეტი წლის ასაკში დაავადდა. მერე ეს სენი პერიოდულად იჩენდა ხოლმე თავს. რაღა თქმა უნდა, მესმის და მესმოდა „ეს რომ ასე არ მომხდარიყო“ ლოგიკის სისუსტე, მაგრამ მაშინ  მძაფრად ვიგრძენი: პაპა რომ ცოცხალი ყოფილიყო, მამას ჯანმრთელობა არ შეერყეოდა, რომ იდილია, რომელიც მქონდა, გაცილებით ხანგრძლივი და მყარი იქნებოდა, რომ ვიპოვე საკუთარი თავისთვის მთავარი დამნაშავე – მეორე მსოფლიო ომი – და მთელი არსებით შევიძულე!

ალბათ ადამიანს არ შეუძლია შეულამაზებლად დაიმახსოვროს სისასტიკე და უგუნურება და ამიტომ შეძლებისდაგვარად ნიღბავს წარსულს. გადარჩენის სიხარული ჯაბნის დანაკარგის მწუხარებას და პატარა ბიჭების გმირული სიკვდილი ომის საშინელ სურათებს კი არ ამძაფრებს, წინ ეფარება. თუმცა დანაკარგი იმდენად მძიმეა, შეიძლება მესამე თაობასაც მოუქნიოს მათრახი.

შეულამაზებელი სინამდვილე ომსა და მტერობაზე ცოცხალი ადამიანების მეხსიერებაში კი არა, მხატვრული ლიტერატურაში გვაქვს შემორჩენილი. იქაც ყველაზე მძაფრად სიზმარში. ეტყობა სინამდვილე იმდენად სასტიკია, რომ მხატვრულ გამონაგონშიც კი დამაჯერებლობას მხოლოდ სიზმარში იძენს:

„დავჯე, ჯამ ვინამ დამიდგა

კაცის ხორც იყო წვნიანი,

ვჭამდი, მზარავდა თუმცაღა

კაცის ხელ-ფეხი წვნიანი.

რასა ვსჩადიო, ვსჯავრობდი

უმსგავსი, შაჩვენებული,

„ჭამეო, რამამ მიძახა,

ნუ ჰხდები გაშტერებული,

კიდევ მიმირთვით ალუდას

წვენ-ხორცი გაცხელებული“.

იმდენად მძიმეა ამ სტრიქონებში ნათქვამი აზრი, რომ ყოველი კვლა კანიბალიზმის ტოლფასია, იქნებ ასე გადმოთარგმნად არც ღირდეს. გამონაგონში ზმანებად ნანახი, ირიბად ნათქვამი, რაღა თქმა უნდა, გაცილებით შთამბეჭდავია. ის თითქოს გადადის და არც გადადის იმ ტაბუს, რომელიც ადამიანებმა საკუთარ თავს დავუდეთ და ხმამაღლა აღარ ვლაპარაკობთ. ომი, მტერობა, კვლა  – ისაა, რის უპირველეს მიზეზზეც პირდაპირ და ხმამაღლა ვეღარ ვლაპარაკობთ. სამარცხვინოა, იმდენად არაადამიანური უდევს საწყისში, მაგრამ დავიწყებაც არ შეიძლება.

ამ წერილს რომ ვწერ, 9 მაისი კარზეა მომდგარი, ყოველთვის მიხარია ეს დღე, მაგრამ ყოველთვის მძულს ეს ომი, რომელმაც ყველაზე ძვირფასი საყრდენი – მამა – ნაადრევად გამომაცალა. ჩემთვის ასეა – ზუსტად ვიცი, მხოლოდ ის შეძლებდა დროდადრო შეეხსენებინა ჩემი საკუთარი თავის მნიშვნელობა. მისი მხარდაჭერით ბევრი რამ უფრო ჯანსაღი და ნამდვილი იქნებოდა.

71 წელია გასული ამ ომის დამთავრებიდან და ახლაღა შემიძლია ვთქვა, რომ რაღაცნაირად დავძლიე, მოვერიე, თვალი გავუსწორე და მისი გამრუდებული ჩემს ცხოვრებაში შეძლებისდაგვარად გავასწორე. არადა, იმ ომისთვის მე უკვე მესამე თაობა ვარ.

მას მერე საქართველომ კიდევ გამოირა ომები, გაცილებით ახალი ტკივილები, ახალი დანაკარგები, თანაც ისეთები, გამარჯვების სიხარულიც რომ ვერ გვიშველის მოსანელებლად.

წყევლა თითქოს უკადრი საქციელია, მაგრამ მტრობა, სისხლისღვრა, ომის სურვილი ერთადერთია, რომელიც ამას იმსახურებს:

„ვისაც მტერობა მოსწყურდეს

გააღოს სახლის კარია,

სისხლ დაიგუბოს კერაში

თვითონაც შიგვე მდგარია,

ღვინოდაც იმას დაჰლევდეს,

პურადაც მოსახმარია.

პირჯვარი დაიწეროდეს,

მითამ საყდარში არია…“

ქიმიის შესწავლაში დიდ როლს ასრულებს ქიმიური ექსპერიმენტი, თუმცა მხოლოდ სასკოლო ექსპერიმენტებით სასურველ შედეგს ვერ მივიღებთ, მიზანშეწონილია საშინაო ექსპერიმენტების ჩატარებაც. ეს დამოუკიდებელი სამუშაოს განსაკუთრებული სახეობაა, რომელსაც მუშაობის სხვა მეთოდებთან ერთად ვიყენებთ. ასეთი სამუშაო ხელს უწყობს ცოდნის უკეთ გააზრებას, განმტკიცებას და ექსპერიმენტული უნარების განვითარებას.

საშინაო ექსპერიმენტის გზით მოსწავლე ითავისებს ქიმიური რეაქციის ცნებას, სწავლობს ნივთიერებათა თვისებებსა და ყოფა-ცხოვრებაში მათ გამოყენებას. საკლასო ექსპერიმენტთან (ლაბორატორიული სამუშაო, პრაქტიკული მეცადინეობა, ექსპერიმენტული ამოცანის ამოხსნა) შედარებით მას ის უპირატესობა აქვს, რომ ამ დროს დრო არ არის შეზღუდული, მოსწავლეს შეუძლია, მშვიდად იმუშაოს და აუჩქარებლად ჩაიწეროს (ფოტოზე ან ვიდეოზე აღბეჭდოს) ექსპერიმენტის მსვლელობა და შედეგი, ხოლო თუ ცდა არ გამოუვიდა, გაიმეოროს, რაც კლასში შეუძლებელია.

საშინაო ქიმიური ექსპერიმენტის ჩატარების აუცილებელი პირობებია: სიმარტივე, უსაფრთხოება, საიმედოობა, თვალსაჩინოება, ექსპერიმენტის ახსნა.

პედაგოგმა უნდა აკონტროლის ცდის მიმდინარეობა, რათა დარწმუნებული იყოს მის სისწორეში, შეამოწმოს მუშაობის პროცესში გაკეთებული მოკლე საანგარიშო ჩანაწერები, მისცეს მოსწავლეს მოკლე ზეპირი ან წერილობითი ინსტრუქციები სამუშაოს თანმიმდევრობისა და უსაფრთხოების ზომების შესახებ.

საშინაო ექსპერიმენტის დროს ზედმიწევნით უნდა ვერიდოთ სახიფათო ნივთიერებების გამოყენებას. შეიძლება, ცდა იმ ნივთიერებებზეც ავაგოთ, რომლებსაც საყოფაცხოვრებო საქმიანობისთვის იყნებენ და ყველა ოჯახში მოიპოვება. მათი სპექტრი საკმაოდ ფართოა და ისინი მოსწავლისთვის საშიში არ არის.

მასწავლებელმა უნდა შეარჩიოს საშინაო ექსპერიმენტის თემაც.

საშინაო ექსპერიმენტები პირობითად ორ ჯგუფად შეიძლება დაიყოს.

პირველი, უფრო დიდი ჯგუფი მოიცავს ცდებს, რომლებიც მჭიდრო კავშირშია საგაკვეთილო მასალასთან. ასეთი სამუშაო უნდა ჩატარდეს ან თემის შესწავლის წინ, ან მისი გავლის შემდეგ.

მეორე ჯგუფში შედის ცდები, რომელთა ჩატარება რეკომენდებულია ქიმიით დაინტერესებული მოსწავლეებისთვის.

ამჟამად ბიბლიოთეკებსა თუ ინტერნეტში უამრავი მასალის მოძიებაა შესაძლებელი ქიმიური ცდების შესახებ, თუმცა მრავალი მათგანი ფეთქებადი ან ხანძარსაშიშია, მოთხოვს აგრესიულ და მომწამვლელ რეაგენტებს, სპეციალურ ლაბორატორიულ მოწყობლობას, თან ახლავს რეაქციის ტოქსიკური პროდუქტების გამოყოფა. ყოველივე ეს შეუძლებელს ხდის ამ ცდების სახლის პირობებში ჩატარებას.

საშინაო ექსპერიმენტის ჩატარების უმთავრესი პირობა უსაფრთხოებაა.

მომდევნოა ხელმისაწვდომი მასალა და საჭირო მოწყობილობა. მნიშვნელოვანია ექსპერიმენტის სიმარტივეც, რადგან ის მასწავლებლის ზედამხედველობის გარეშე მიმდინარეობს.

საექსპერიმენტო თემის შერჩევისას გასათვალისწინებელია მისი თვალსაჩინოებითი მხარე, რადგან ინფორმაციის 90-მდე პროცენტს, ადამიანი თვალით აღიქვამს. როცა ქიმიურ ექსპერიმენტს თან ახლავს ვიზუალური ეფექტები, ის უფრო ადვილად ამახსოვრდება მოსწავლეს. ამასთან, ასეთი ეფექტები ცდის ჩატარების სისწორის ინდიკატორიცაა.

საშინაო ქიმიური ექსპერიმენტების მაგალითები

ქიმიური ბაღის რეაქცია. ეს ცდა მარტივი, მაგრამ ძალიან ეფექტურია. მის ჩასატარებლად დაგვჭირდება ნატრიუმის სილიკატი (თხევადი მინა) ან მისი ხსნარი სხვადასხვა ლითონის მარილებთან (მაგალითად, NaCl–თან ან CuSO₄–თან; ფერადი მარილები უფრო ეფექტურ შედეგს იძლევა), ბრტყელძირიანი (ვიბრაციისგან დაცული) კოლბა.

კოლბაში ვათავსებთ ნატრიუმის სილიკატს (სილიკატურ წებოს) და ნელ-ნელა, რიგრიგობით ვყრით მცირე რაოდენობის სხვადასხვა მარილს. ვცდილობთ, თანაბრად გავანაწილოთ მთელ სიბრტყეზე. რამდენიმე ხნის შემდეგ შევამჩნევთ მარილის ნაწილაკებიდან ამოსულ წამონაზარდებს – „ყლორტებს“. რა ხდება? წარმოვიდგინოთ, მაგალითად, რკინის ქლორიდი. წყალხსნარში მოხვედრისას ის იონებად იშლება. რკინის (ან სხვა მეტალის) იონები რეაქციაში შედის ნატრიუმის სილიკატთან და წარმოქმნის უხსნელ ნალექს. რკინის შემთხვევაში ეს რკინის სილიკატია. ნალექი წარმოქმნის გარსს და ფარავს რკინის ქლორიდის კრისტალის ზედაპირს, მაგრამ რეაქცია ამით არ სრულდება – იწყება ფიზიკური პროცესი, წყალი აღწევს გარსში, რკინის ქლორიდი ჯირჯვდება და გარსს არღვევს, ისევ იწყება იონური მიმოცვლის რეაქცია, რკინის ქლორიდი ისევ ჯირჯვდება და კვლავ არღვევს გარსს. შედეგად ჩნდება წანაზარდები – „ყლორტები“.არქიმედეს ძალის მოქმედებით ისინი ფსკერზე დგებიან და მცენარესავით ამოდიან ზედაპირზე. თუ კრისტალები ფერადია, მივიღებთ ძალიან ლამაზ „ბაღს“.

რომელი მეტალი რა ფერს გვაძლევს: 2+ = ლურჯი, 2+ = ღია მწვანე, 2+ = მუქი მწვანე, 3+ = ჟანგისფერი, 2+ = ვარდისფერი, 2+ = თეთრი, >Mn2+ = ბეჟი. მათი კომბინაციით არაჩვეულებრივი „ბაღების“ შექმნაა შესაძლებელი. გაითვალისწინეთ, რომ ჰიგროსკოპული ნივთიერებები უფრო მსხვილ „ტოტებს“ წარმოქმნის, ვიდრე ნაკლებად ჰიგროსკოპული.

შინაური სლიპინა. სახლის პირობებში სლიპინას დამზადების მეთოდი ორიგინალურისგან განსხვავდება. მაგალითად, გუმიარაბიკს მაღაზიაში ძნელად შეიძენთ, ამიტომ გამოვიყენოთ უფრო ხელმისაწვდომი საშუალება, მაგალითად, წებო პვა (პოლივინილაცეტატი), რომელიც ყველა საკანცელარიო მაღაზიაში იყიდება. სლიპინას დასამზადებლად დაგვჭირდება 100 გრამი წებო (სასურველია, ახალი იყოს), ერთ ჭიქაზე ოდნავ მეტი ჩვეულებრივი ონკანის წყალი (სურვილისამებრ, შეიძლება ანადუღარი და ოთახის ტემპერატურამდე გაგრილებული წყლის გამოყენებაც), ნატრიუმის ტეტრაბორატი (ბორაკი), რომლის 4%-იანი ხსნარის შეძენაც აფთიაქში შეიძლება, რამდენიმე წვეთი ბრილიანტის მწვანე (სლიპინა მწვანეა, ამიტომ ბრილიანტის მწვანე იდეალურია ამ ცდისთვის) ან საკონდიტრო საღებავი. სურვილისამებრ, შეგვიძლია გამოვიყენოთ რამდენიმე წვეთი ჭარხლის წვენი ან სხვა ბუნებრივი საღებავიც (გაითვალისწინეთ, რომ საღებარმა შეიძლება დაგვილაქაოს სამუშაო ზედაპირი და ხელები). შეიძლება ფერადი ბრჭყვიალების გამოყენებაც. გარდა ამისა, დაგვჭირდება საზომი ჭიქა, სარეველა და რაიმე ჭურჭელი. მორევა შეიძლება ფანქრით, კოვზით ან სხვა შესაფერისი ნივთით.

გავხსნათ წყალში ერთი სუფრის კოვზი ბორაკი (შეიძლება მისი მზა წყალხსნარის ან გლიცერინიანი ნარევის გამოყენებაც). მეოთხედ ჭიქა წყალში ჩავასხათ იმავე რაოდენობის წებო და ვურიოთ ერთგვაროვანი მასის მიღებამდე. სურვილისამებრ, შევურიოთ საღებარიც. მიღებულ ნარევს უწყვეტი რევით დავამატოთ ნახევარი ჭიქა ბორაკის ხსნარი და ვურიოთ ერთგვაროვანი, ჟელესებური მასის მიღებამდე. შევამოწმოთ შედეგი: მიღებული სქელი სუბსტანციაა სწორედ სათამაშო სლიპინა. ის შეიძლება გადავიღოთ მაგიდაზე, ხელში ვათამაშოთ და შევამოწმოთ მისი ყველა ორიგინალური თვისება.

ექსპერიმენტის პირობების ცვლით შეგვიძლია მივიღოთ განსხვავებული სიმკვრივის სლიპინაც – უფრო რეზინისმაგვარი ან ჟელესებური. ნებისმიერ შემთხვევაში, უნდა გვახსოვდეს, რომ თვითნაკეთი სლიპინა ნაზი სუბსტანციაა და შესაბამის მოვლას მოითხოვს. ის შეიძლება დავგრიხოთ, მოვჭმუჭნოთ „კუნთების“ გასავარჯიშებლად. მისი კვება მარილით ან თეფშზე გახეხილი პენოპლასტით რეკომენდებული არ არის – ეს გააფუჭებს, თხიერს ან არაერთგვაროვანს გახდის.

ლითონზე იოდით ხატვა. ამ ცდისთვის საჭირო მასალა ყველა ოჯახშია: სანთელი, ჩვეულებრივი იოდის ხსნარი და რკინის რაიმე საგანი. გარდა ამისა, დაგვჭირდება პიპეტი, ნემსი და ზუმფარის ქაღალდი. რკინის საგნის ზედაპირი ზუმფარით კარგად გავაპრიალოთ, სანთელი დავადნოთ და ლითონის ზედაპირზე დავასხათ (ან პირდაპირ ამ ზედაპირზე დავადნოთ) და რკინის საგანი შევათბოთ, რათა პარაფინი მის ზედაპირზე თხელ ფენად განაწილდეს. პარაფინზე ნემსით ღრმად ამოვკაწროთ ნახატი – ისე, რომ კონტურები ლითონის ფენამდე ჩადიოდეს. პიპეტით ავიღოთ იოდი და დავაწვეთოთ ზედაპირს. რამდენიმე წუთში ხსნარი გაუფერულდება. პროცედურა კიდევ რამდენჯერმე გავიმეოროთ. პარაფინი კიდევ ერთი საათი გავაჩეროთ და ავაძროთ – ლითონზე ნახატის კონტურებს დავინახავთ.

იოდი რეაქციაში შედის რკინასთან და წარმოქმნის რკინის იოდიდის მარილს, რომელიც ფხვნილისებრი ნივთიერებაა და ადვილად სცილდება ზედაპირს. შედეგად იქ, სადაც ნახატის კონტურები იყო, ლითონზე ნაჭდევები წარმოიქმნა. ამ პროცესს ქიმიური წვილვა ეწოდება.

მანათობელი კვერცხი. ყველამ იცის, რომ ქათმის კვერცხს აქვს თხელი გარსი – ნაჭუჭი, რომლის მთავარი კომპონენტი კალციუმია (Ca). სახლის პირობებში კვერცხით საინტერესო ქიმიური ცდის ჩატარება შეიძლება. ამისთვის დაგვჭირდება ერთი კვერცხი, ძმარმჟავა და მინის ჭიქა (იმ ზომისა, რომ კვერცხი ჩაეტიოს). კვერცხს ჭიქაში ვდებთ, ჭიქას ძმრით ვავსებთ და რამდენიმე დღით ვტოვებთ. ნაჭუჭის შემადგენელი კალციუმი რეაქციაში შევა ძმარმჟავასთან და წარმოქმნის კალციუმის აცეტატის ხსნარს. მჟავა გარემოს გავლენით ცილა და კვერცხის გული დენატურაციას განიცდის (იცვლის ცილოვანი მოლეკულების ფორმას – გავიხსენოთ, რომ ცილის დენატურაცია ხარშვისას, ანუ მაღალი ტემპერატურის გავლენით ხდება). ამის შემდეგ ჭიქიდან ამოღებული კვერცხი უკვე მოყვითალო-ნარინჯისფერგარსიანი მკვრივი „ექსპონატი“ იქნება. თუ სინათლეს ჩავაქრობთ და კვერცხს ფარანს დავანათებთ, ის მანათობელ კაფსულად იქცევა.

საკვები კრისტალები. ეს ქიმიური რეაქცია ფერადია, მიღებული კრისტალები კი საკვებად ვარგისი. ექსპერიმენტის ჩასატარებლად დაგვჭირდება ფართოყელიანი ქილა, რომელშიც ფერადი კრისტალები უნდა გამოიზარდოს, წკირები, რომლებზეც კრისტალები გაიზრდება და სამაგრები, რათა წკირები ქილაზე დამაგრდეს, ასევე – ფერადი საკვები საღებავები, სურვილისამებრ – არომატიზატორები და მთავარი ინგრედიენტი – შაქარი. დიახ, სწორედ შაქრისგან გამოვზრდით ლამაზ ფერად კრისტალებს.

მოვამზადოთ შემდეგი პროპორციის ნაჯერი ხსნარი: 10 ჭიქა შაქარი 4 ჭიქა წყალზე. წყალში ჯერ 4 ჭიქა შაქარს ჩავყრით, შემოვდგამთ ნელ ცეცხლზე, დაველოდებით წყლის ადუღებას და შაქრის გახსნას. შეგვიძლია, დროდადრო ვურიოთ. რომ ადუღდება, დავამატებთ დარჩენილ შაქარს, ისევ მოვურევთ და როცა შაქარი მთლიანად გადნება, ცეცხლიდან გადმოვდგამთ.

ვიღებთ მომზადებულ წკირებს და წყალში ვასველებთ, რათა შაქარი უკეთ მიეკროს და წარმოქმნას წვრილი კრისტალები, რომლებიც შემდეგ გაიზრდება. სველ წკირებს ჩავუშვებთ შაქრის სიროპში, უკანვე ამოვიღებთ და კარგად გავაშრობთ. თუ წკირები კარგად არ გაშრა, არაფერი გამოვა.

თუ ყველაფერი სწორად გააკეთეთ, გადავიდეთ ყველაზე საინტერესო ეტაპზე: შაქრის ხსნარი ქვაბიდან რამდენიმე ქილაში გადავასხათ, თითოეულ მათგანს დავუმატოთ საკონდიტრო საღებავი და ნელა ჩავუშვათ მათში გამშრალი სამაგრებზე დაკიდებული წკირები (როგორც სურათზეა ნაჩვენები). ყურადღება მიაქციეთ, რომ ისინი ფსკერს, ქილის კედლებს და ერთმანეთს არ ეხებოდეს. ეს ხელს შეუწყობს კრისტალების თავისუფალ ზრდას.

სულ ეს იყო. ახლა ქილები ნათელ და შეძლებისდაგვარად თბილ ადგილას დავდგათ და ერთი კვირით დავტოვოთ ტკბილი შედეგის მისაღებად.

უხილავი საღებავი. აიღეთ პურგენის აბი და ოდეკოლონში ან დენატურატში გახსენით. ამ ხსნარში ამოაწეთ ფუნჯი და ფურცელზე რაიმე დახატეთ. აცადეთ გაშრობა, ხოლო როცა „საოცრების“ ხილვას მოისურვებთ, ნახატი სოდის ხსნარით დანამეთ. ქაღალდზე ჟოლოსფერი ხაზები გაჩნდება. თუ მეორე პულვერიზატორით ისევ დანამავთ ნახატს ძმარმჟავას ამ მარილმჟავის ხსნარით, ფერადი ხაზები ისევ გაქრება. რატომ ხდება ეს? ამ ცდის ჩატარებისას თქვენ ეცნობით ინდიკატორ ფენოფტალეინს. პურგენი შაქართან ფენოფტალეინის შერევით მიიღება. ტუტე (სოდა) მას წითელ ფერს აძლევს, მჟავები კი აუფერულებს.

აალებული შაქარი. შაქრის ნატეხი სპირტქურის ალზე გავაჩეროთ. ის დნობას დაიწყებს, მაგრამ, რამდენიც არ უნდა გავახუროთ, არ აალდება. თუ შაქრის ნატეხს თამბაქოს ფერფლს მოვაყრით, შაქარს ცისფერი ალი მოედება. რატომ ხდება ასე? თამბაქოს ფერფლი მცირე რაოდენობით შეიცავს ლითიუმის მარილებს, რომლებიც კატალიზატორის მაგივრობას ეწევა და იმდენად აჩქარებს შაქრის დაჟანგვას, რომ ის ისე ალდება, თითქოს ასანთით მოუკიდეს ცეცხლი.

შავი ასპიტი. თეფშზე დაყარეთ 3-4 სუფრის კოვზი მშრალი, გაცრილი მდინარის ან ზღვის სილა. მიეცით გორკის ფორმა, წვერი კი ჩაუღრმავეთ. გაჟღინთეთ სილა ეთილის სპირტით, ჩაღრმავებულ ადგილად მოათავსეთ როდინში კარგად გასრესილი 1 ჩ/ჭ შაქრის ფხვნილისა და ამდენივე საჭმელი სოდის ნარევი და ცეცხლი მოუკიდეთ. 2-3 წუთის შემდეგ ნარევის ზედაპირზე შავი ბურთულები გაჩნდება, ფსკერთან კი – შავი ხსნარი. როცა სპირტი თითქმის სულ დაიწვება, ნარევი გაშავდება და სილიდან ნელ-ნელა ამოცოცდება მსხვილი დაკლაკნილი შავი საყელოიანი გველი. რაც უფრო მეტხანს გაგრძელდება სპირტის წვა, მით უფრო გრძელი იქნება გველი.

აალებული სპირტის ალში შაქარი დნება და ნახშირდება, სოდიდან გამოყოფილი ნახშირმჟავა აირი კი აალებულ მასას ამოძრავებს.

თუ „შავი ასპიტი“ არ მოგეწონათ ან, პირიქით, გინდათ, მეგობარიც ჰყავდეს, „თეთრი“, გლუკონატური „ასპიტის“ შექმნა სცადეთ. ამისთვის საკმარისია, კალციუმის გლუკონატის აბი პინცეტით მიიტანოთ ალთან. აბიდან გამოსრიალდება ასპიტი, რომელიც ზომით ბევრად აღემატება საწყის ნივთიერებას.

 გამოყენებული ლიტერატურა

1. https://ladytech.ru/delaem-igrushku-lizuna-doma/
2. https://simplescience.ru/video/about:chemistry/
3. https://www.kristallikov.net/page65.html

ცხრასაათიანი გამოცდები და სტრესი: კეთილი იყოს თქვენი მობრძანება ჩინეთის სასკოლო სიტემაში

ამ წერილში გაგაცნობთ დიდი ბრიტანეთის განათლების მინისტრის მოადგილის ელისაბედ თრასის შთაბეჭდილებებს, რომლებიც მან ჩინეთში მოგზაურობისას მიიღო. დიდი ბრიტანეთიდან ჩინეთში ასეთი მაღალი თანამდებობის პირის ჩასვლის მიზანი, როგორ სტატიის ავტორი ჯონათან ქაიმანი წერს, ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის განათლების სისტემის მიღწევებისა და გამოცდილების შესწავლა იყო.

პეკინში ში-ჯიას საჯარო სკოლის მიმდებარე ქუჩები სავსეა მოსწავლეთა მშობლებით. ქუჩაში იმდენი ხალხია, რომ მანქანები იძულებულნი ხდებიან, გაჩერდნენ და უკან გაბრუნდნენ.

პარასკევს, 3 საათსა და 45 წუთზე, 11 წლის ძოუ ტინგტინგი სკოლის ფართო ჭიშკრიდან გამორბის და დედისკენ გარბის, რომელიც ხელებგაშლილი ელოდება თავის გოგონას. გაკვეთილები დამთავრდა, მაგრამ ტინგტინგის დღე ახლა იწყება: ერთი საათი – საშინაო დავალებისთვის, ვარჯიში პინგ-პონგის წრეზე, მერე – ცურვა, ხელოვნების, კალიგრაფიისა და ფორტეპიანოს წრეები.

ტინგტინგის დედა, ქალბატონი ჰუანგ ჩუნ-ჰუა, გვეუბნება, რომ, სხვა ჩინელი დედებივით, მთავარ პრიორიტეტად ტინგტინგის აკადემიური მოსწრება დაისახა. ახლა ის ხვდება, რამდენად მნიშვნელოვანია კარგად გააზრებული საგანმანათლებლო პროგრამა. „გავეცანი ბრიტანული სკოლების სასწავლო პროგრამებს და შემშურდა, – ამბობს ის, – ბრიტანელი მასწავლებლები მოსწავლეებს ეხმარებიან, თვითონვე აღმოაჩინონ მათთვის საინტერესო საგნები თუ საკითხები. იქ ბავშვებს უბრალოდ სწორ პასუხს არ სთხოვენ, როგორც ჩინეთში“.

ცოტა ხნის წინ ბრიტანელი მშობლებისა და განათლების სპეციალისტების აღშფოთება გამოიწვია ჩინეთისა და დიდი ბრიტანეთის განათლების სისტემებს შორის არსებულმა განსხვავებებმა.

2012 წლის დეკემბერში ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციამ (OECD) გამოაქვეყნა PISA–ს შედეგები, რომლებიც მსოფლიოს 65 ქვეყანაში 15 წლის მოსწავლეთა მოსწრებას ასახავს. შანხაიელი მოსწავლეები სიის სათავეში იყვნენ, ხოლო გაერთიანებული სამეფოს მოსწავლეებს მხოლოდ 26-ე ადგილი ეკავათ.

ამან უბიძგა დიდი ბრიტანეთის განათლების მინისტრის მოადგილეს, ქ-ნ ელისაბედ თრასს, შანხაიში გამგზავრებულიყო ჩინური „სასწაულის“ „საიდუმლოს“ გასაგებად.

თუმცაღა ჩინელი მშობლები და განათლების სპეციალისტები თავიანთ საგანმანათლებლო სისტემას კორუმპირებულს, დეჰუმანიზებულს, ზეწოლის ქვეშ მყოფსა და უსამართლოს უწოდებენ, დასავლური სამყაროდან ჩინეთში ბევრი ეძებს პასუხს. ქ–ნი ჰუანგის თქმით, ბევრი მშობელი ში-ჯიას სკოლის ადმინისტრაციას ქრთამავს კიდეც, რათა მათი შვილები სკოლაში ჩარიცხონ (თუმცა ქ-ნ ჰუანგს არ უთქვამს, თავად თუ მიმართა ამ გზას).

ქ-ნი ჰუანგის მონათხრობის მიხედვით, მისი გოგონა შაბათ-კვირას ძვირიან სარეპეტიტორო სკოლაში დადის, რაც ძალიან ღლის. როგორც ჩანს, მალე ტინგტინგს მოუწევს, თავი დაანებოს არასასკოლო აქტივობებს და მთელი გამოთავისუფლებული დრო მისაღები გამოცდებისთვის (ჩინეთში ამ გამოცდებს გაოკაო ჰქვია) მზადებას დაუთმოს. ბევრი მშობელი ცხრასაათიან გამოცდებს საშინელს უწოდებს. გაოკაო, ფაქტობრივად ბავშვების დახარისხების მექანიზმია, რომელიც მათი მომავალი ცხოვრების ძირითად ტრაექტორიას განაპირობებს.

განათლების ჩინელ ექსპერტებს ევროპელებივით არ აღაფრთოვანებთ ჩინელი ბავშვების მაღალი შეაფსება პიზას სისტემით. „მართალია, შანხაიელმა მოსწავლეებმა ტესტებში უმაღლესი შედეგები აჩვენეს, მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ შანხაის განათლების სისტემას პრობლემები არ აქვს, – ამბობს ლაო კაიშენგი, პეკინის უნივერსიტეტის განათლების ფაკულტეტის პროფესორი, – სინამდვილეში საქმე პირიქითაა“.

„ვინაიდან ჩინეთის განათლების სისტემა უზარმაზარია, მისი რესურსები კი შეზღუდული, ჩინური სკოლები არ განსაზღვრავს სისტემის კომპეტენციას და არც ტესტების შედეგებია განათლების სისტემის ეფექტიანობის ინდიკატორი“, – დასძენს პროფესორი ლაო.

„ჩვენი განათლების სისტემა აქცენტს დამახსოვრება-დაზეპირებაზე სვამს, რაც კარგია გამოცდების ჩაბარების უნარების განსავითარებლად, მაგრამ ვერაფრით ეხმარება ბავშვებს, როდესაც საქმე პრობლემების ანალიზსა და გადაჭრას ან ლიდერობის უნარებსა და პერსონალურ ურთიერთობებს ეხება. ჩინური სკოლები ამ უნარებს უბრალოდ უგულებელყოფენ“.

მოსწავლეთა შედეგების ანალიზმა აჩვენა, რომ შანხაიელი დამლაგებლებისა და საჭმლის დამტარებლების შვილები მათემატიკის ცოდნაში სამი წლით უსწრებენ თავიანთ ბრიტანელ თანატოლებს, რომლებიც ადვოკატებისა და ექიმების ოჯახებიდან არიან, თუმცა ეს რიცხვები ნაკლებად სანდოა.

მიუხედავად იმისა, რომ შანხაის 23-მილიონიანი მოსახლეობა ჩინეთის მოსახლეობის მხოლოდ 2%-ს შეადგენს, შანხაიელების მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) მაჩვენებელი ერთ სულზე ჩინეთის საშუალო მაჩვენებელს 2-ჯერ აღემატება, შანხაის უნივერსიტეტებში სტუდენტთა დასწრების მაჩვენებელი კი ჩინეთის საშუალო მაჩვენებელზე 4-ჯერ მეტია.

გარდა ამისა, შანხაის სასკოლო ასაკის ბავშვების ნახევარზე მეტი მიგრანტების ოჯახებიდანაა, ამიტომ გამოცდების ჩაბარების უფლება არ აქვთ – ჩინეთის მოქალაქეთა რეგისტრაციის სიტემა მოსწავლეებს ავალდებულებს, სასკოლო განათლება მშობლიურ პროვინციაში მიიღონ, სადაც სკოლების უმეტესობა პერსონალის ნაკლებობას განიცდის. მიუხედავად იმისა, რომ 2009 წელს გამოცდები ჩინეთის 12 პროვინციაში ჩატარდა, პიზას რეიტინგში მხოლოდ შანხაის შედეგები მოხვდა.

„ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციას (OECD) არ უთქვამს, რომ ტესტების შედეგები ჩინეთის სხვა პროვინციებშიც შეაფასეს. არც პიზას ოფიციალურ პირებს განუმარტავთ, როგორ შეირჩა პროვინციები ტესტირებისთვის, – წერს ტომ ლავლესი, ჰარვარდის უნივერსიტეტის განათლების ექსპერტი. – პიზასა და ჩინეთის ურთიერთობებში ბევრი რამაა ბუნდოვანი“.

ბატონი ვანგ პენგი, ვუჰუელი (ანჰუის პროვინცია) მასწავლებელი, ამბობს, რომ მის სკოლაში თითოეულ კლასში გაცილებით მეტი ბავშვია, ვიდრე შანხაიში და მისი შედარება შანხაის სკოლებთან ფინანსური შესაძლებლობების კუთხით უბრალოდ არ შეიძლება.

ბ-ნი ვანგის თვიური ხელფასი დაახლოებით 300 გირვანქა სტერლინგის ეკვივალენტურია, დიდ ქალაქებში კი მასწავლებლებს ორჯერ მეტი ხელფასი აქვთ. „საგანმანათლებლო მეთოდიკაში ვუჰუსა და შანხაის შორის დიდი განსხვავება არ არის, მაგრამ განათლებისთვის საჭირო გარემო და შესაძლებლობები მართლაც განსხვავებულია“, – დასძენს ბატონი პენგი.

ჩინეთის საგამოცდო სისტემის სისატიკემ უკვე ბავშვების კრიტიკული დამოკიდებულებაც გამოიწვია: 2012 წელს ინტერნეტს მოედო ჩინელი ბავშვების მიერ გავრცელებული ფოტოები, რომლებზეც გაოკაოსთვის მომზადების მომენტია აღბეჭდილი და რომელზეც ბავშვებს სწავლის დროს ინტრავენურ გადასხმას უკეთებენ.

2011 წლის მაისში ჯიანგსუში ორმა მოზარდმა თავი მოიკლა, რადგან „საშინაო დავალება არ ჰქონდათ მომზადებული“.

2012 წელს გახმაურდა ასეთი ამბავი: ერთ მოზარდს მხოლოდ გამოცდის ჩაბარების შემდეგ გაუმხილეს, რომ დედამისი გამოცდამდე 12 დღით ადრე ავტოავარიაში დაიღუპა, მაგრამ სკოლამ და ნათესავებმა საჭიროდ არ მიიჩნიეს გამოცდების წინ ბავშვისთვის ამის თქმა.

ჩინეთის ხელისუფლება აცნობიერებს სასკოლო განათლების პრობლემებს. 2011 წლის ივნისში მთავრობამ სკოლებს მოუწოდა, ყურადღება გაამახვილონ მოსწავლეთა „ზნეობრივ განვითარებაზე“, „მოქალქეობის შესწავლასა“ და „ამბიციის გაღვივებაზე“ და არა გამოცდების შედეგებზე. თუმცა ასეთი განკარგულებების შესრულება ძნელია. პენსიაზე გასული პეკინელი მასწავლებლის ნაამბობით, დამატებით შემოსავალს ის სარეპეტიტორო სკოლაში ბავშვების მომზადებით იღებს. კურსს, რომელსაც მოსწავლეები მასთან გაკვეთილების დამთავრების შემდეგ გადიან, მათემატიკის ოლიმპიადა ჰქვია. ეს კურსი იმ ბავშვებისთვის შეიქმნა, რომლებსაც გამორჩეული მათემატიკური ნიჭი აქვთ.

90-იანი წლების ბოლოს პეკინის მთავრობამ აუკრძალა უმაღლეს სასწავლებლებს სტუდენტთა მიღება მისაღები გამოცდების საშუალებით. შედეგად უნივერსიტეტებმა მომავალი სტუდენტების შერჩევა მათემატიკური ოლიმპიადის შედეგების მიხედვით დაიწყეს. შესაბამისად, ბავშვების მშობლებმა „მათემატიკური ოლიმპიადის“ კურსი აუცილებელ დისციპლინად მიიჩნიეს და შვილები, განურჩევლად მათი ნიჭისა თუ სურვილისა, „ოლიმპიადის“ დამატებით კურსებზე შეიყვანეს. სამინისტრომ სცადა ამ კურსზე მოთხოვნის შეჩერება, მაგრამ სკოლებმა ის სხვა სახელით შეინარჩუნეს და ამით მოსწავლეთა მოზიდვა გაზარდეს.

„მათემატიკური ოლიმპიადა“ თავდაპირველად სწორი იდეა იყო – ეს გახლდათ პროგრამა იმ მოსწავლეებისთვის, რომლებსაც მათემატიკა აინტერესებდათ და ნიჭიც ჰქონდათ, – ამბობს მასწავლებელი, რომელმაც ანონიმად დარჩენა ისურვა, – დღეს ამ პროგრამით უამრავი ისეთი ბავშვი სწავლობს, ვისაც უჭირს კურსის დაძლევა და ჩამორჩენილობის გადასალახად უქმე დღეებში, ზამთრისა თუ ზაფხულის არდადეგებზე, მეცადინეობა სჭირდება. ამ მოსწავლეთა ცხოვრება და განვითარება მცდარი გზით მიდის. ასე არ უნდა ხდებოდეს“.

თარგმნა ლევან ალფაიძემ

წყარო: https://www.theguardian.com/world/2014/feb/22/china-education-exams-parents-rebel

როგორი ასოციაცია გიჩნდებათ, როდესაც გესმით ფრაზა ,,გამოჩენილი მწერალი და საზოგადო მოღვაწე”?

ალბათ, თქვენც ის წარმოგიდგებათ თვალწინ: უზომოდ კეთილთვალებიანი, წვერულვაშიანი, მომღიმარი, ,,ბურთივით მრგვალი” კაცი, ერთდროულად ბანკსა და თეატრს რომ ზრუნავდა და უხერხულობამდე სიცოცხლით სავსე რომ ჩანს ფრესკებზე.

ანდა ამ პირველის სულიერი წინაპარი _ ენამახვილი და ცხვირწამახვილებული ფრანგი, პარიკის კულულები რომ სცემდა ზურგზე და საკუთარი ძეგლის გახსნას დაესწრო პარიზში.

ოღონდ არავითარ შემთხვევაში არც ერთი ჩვენგანი ამ სიტყვებზე არ წარმოიდგენს შავკანიან ქალს, სრულიად ახალგაზრდა რომ იქცა მარტოხელა დედად და არც ერთ საეჭვო სამუშაოზე არ ამბობდა უარს, ოღონდაც შვილი გამოეკვება. თუმცა მისი არაჩვეულებრივი არტისტიზმი და მრავალმხრივი ნიჭი _ პოეტის, მწერლის, სცენარისტის, მოცეკვავის, ორატორის, მსახიობის, რეჟისორისა და კომპოზიტორისა _ წინასწარმეტყველებდა იმას, რომ დიდ სცენაზე  უამრავჯერ გამოაცხადებდნენ:

– ქალბატონებო და ბატონებო, თქვენ წინაშეა მაია ენჯელოუ.

და ის, ვინც ამბობდა: ,,ახალგაზრდობაში საზოგადოებისაგან უპატივცემულობას ვგრძნობდი, რადგან შავკანიანი ვიყავი, ღატაკი და ქალი. მამაკაცებისაგან კი იმიტომ, რომ ულამაზო ვიყავი”, უზარმაზარ აუდიტორიას დაიპყრობდა.

მე არ გიამბობთ იმ კონკიას ისტორიას, რომელიც პრინცს კი არ გაჰყვა ცოლად, არამედ თავისი მოღვაწეობით იქცა დედოფლად. მაია ენჯელოუს ბიოგრაფია ისედაც ბევრგან შეგიძლიათ ნახოთ, მათ შორის, ქართულ ენაზეც. მე ჯერ საერთოდაც სულ სხვა ქალის ამბის მოყოლას ვაპირებ:

მას ენი ჯონსონი ერქვა. მაიასავით სრულიად ახალგაზრდა იყო, როდესაც მარტოხელა დედად იქცა. ქმარმა ორ ბავშვთან ერთად მიატოვა და ოკლაჰომაში წავიდა, რათა ,,ღვთის სამსახურს” შესდგომოდა. ენის ისღა დარჩენოდა, მუშაობა დაეწყო. მთელი მისი განათლება ის იყო, რომ დამარცვლით კითხულობდა და მარტივი რიცხვების შეკრება-გამოკლება შეეძლო, სამაგიეროდ, ას ოთხმოცდახუთი სანტიმეტრის სიმაღლისა იყო და ჯან-ღონეს არ უჩიოდა. რადგან პატარა შვილებს მარტო ვერ დატოვებდა, არც ახლომდებარე ბამბის საამქროში შეეძლო მუშაობის დაწყება და არც _ ხე-ტყის სახერხ ქარხანაში, ამიტომაც გადაწყვიტა ორივე ეს საწარმო თავის სასარგებლოდ ემუშავებინა.

ჰოდა, ის ღამე გაათია: ქათმებს ხარშავდა და ლორს წვავდა, ცომს ზელდა და შიგ ხორცის ნაჭრებს ახვევდა. მეორე დილით აიღო თავისი ხორცის ღვეზელები, ღორის ქონი და ნახშირის ქურა და ბამბის საამქროსკენ გასწია. მუშებს სადილი სახლიდან კი წამოეღოთ, მაგრამ სად მათი კრეკერები და სად ცეცხლზე მოთუხთუხე ღვეზელების თავბრუდამხვევი სურნელი… ყველა დანებდა.  დანებდნენ ხე-ტყის ქარხნის მუშებიც.

მეორე დღეს ენი პირველად სახერხს მიადგა. რამდენიმე წლის მერე კი ამ ორ საწარმოს შორის ფარდული გამართა და ამჯერად შესვენებაზე მუშები გარბოდნენ მასთან ღვეზელის საყიდლად. რამდენიმე წელში კი ეს ფარდული მოზრდილ მაღაზიად იქცა.

კიდევ რამდენიმე წლის  შემდეგ ამ ქალის შვილებიც  ზრდასრულ ადამიანებად იქცნენ და ერთ-ერთ მათგანს ქალიშვილი, მარგარეტი, შეეძინა, რომელმაც შემდეგ სასცენო ფსევდონიმად ძმის მიერ სიყვარულით შერჩეული მეტსახელი, მაია, აიღო. მაია სწორედ ამ ბებიის გაზრდილი იყო და ამ შავკანიანი ,,რკინის ლედისაგან” შეიძინა ღმერთის, პატიოსანი შრომისა და ოჯახის რწმენა. მისგანვე ისწავლა, რომ მთელი კვირის შრომისაგან წელგაწყვეტილი ადამიანისათვის საუკეთესო დასვენება სიმღერაა.

ყველაზე დიდი და უცნაური თავისებურება, რომელიც მაია ენჯელოუს პოეზიას ახასიათებს, არის ის, რომ მის ლექსებში ერთმანეთთან განუყოფელია საკუთარი ქალურობის შეგრძნება და მოქალაქეობრივი თვითშეგნება: როდესაც იგი თავის სასიყვარულო განცდებზე წერს, ამას აკეთებს, როგორც ადამიანი, რომელიც დიდი ხანია შეეჩვია, რომ საკუთარი ადგილის დასამკვიდრებლად და უფლებებისათვის ბრძოლა უწევს; მეორე მხრივ, ლექსებში, რომლებმაც მას საზოგადო მოღვაწისა და შავკანიანთა უფლებების დამცველის სტატუსი და ჯილდოები მოუპოვა, მისი ქალური საწყისი და მომხიბვლელობის შეგრძნება მკაფიოდ არის წინ წამოწეული:

***

ნუთუ ეს ჩემი ქედმაღლობა ასე გაოგნებს?

მე მომიტევე, თუკი გულში ეკლად გესობა;

როცა ვიცინი ისე, თითქოს ოქროს მაღაროს

გვირაბით ჰქონდეს შესასვლელი ჩემი ეზოდან.

***

ნუთუ ეს ჩემი მაცდურობა ასე გაცბუნებს?

ნუთუ შენს თვალებს ვეოცები და ვენავსები,

როდესაც ვცეკვავ ისე, თითქოს თეძოებს შორის,

მათ შესართავთან საგანძური მაქვს ალმასების?

მაია ენჯელოუსთვის ქალად ყოფნა, პირველ რიგში, ნიშნავდა მებრძოლობას, საკუთარი ღირსების შეგრძნებასა და სიამაყეს. და როდესაც ორი წლის წინ იგი ღრმად მოხუცი გარდაიცვალა, ღატაკი ნამდვილად აღარ ეთქმოდა, ხოლო ყველა დანარჩენი თვისება: შავკანიანობაც, ქალობაცა და ულამაზოობაც საკუთარ ღირსებად გადაექცია.

1963 წელს მაინც მარტინ ლუთერ კინგის საეტაპო სიტყვა ,,მე მაქვს ოცნება” მოისმინა და იმდენად აღფრთოვანდა, რომ 1993 წელს, ბილ კლინტონის ინაუგურაციაზე თავად მოევლინა ამერიკულ საზოგადოებას ამ ოცნების ხორცშესხმად.

ეს ყველაფერი კი ბებია ენისაგან დაიწყო. მან შთააგონა შვილიშვილის ყველაფერი ის, რამაც მარგარეტი მაია ენჯელოუდ აქცია, მათ შორის ეს სიტყვები მისი ავტობიოგრაფიული წიგნიდან ,,მე ვიცი, რატომ გალობს გალიის ჩიტი”:

,,ყველა ჩვენგანს აქვს უფლება და მოვალეობა, შეაფასოს ის გზები, რომლებზე გავლაც არ აგვცდება და რომლებიც უკვე გამოვიარეთ და თუკი მომავლის ბილიკები საფრთხით სავსე ანდა არსაით მიმავალი ჩანს, ხოლო უკან მოტოვებულნი კი მიბრუნების სურვილს არ აღგვიძრავს, მთელი ძალა უნდა მოვიკრიბოთ, მხოლოდ აუცილებელი საგზალი წავიყოლოთ და ახალი მიმართულებით გავწიოთ. და თუ ეს გზაც, რომლით სიარულიც გადავწყვიტეთ, წინასავით მიუღებელი აღმოჩნდება ჩვენთვის, იგიც დაუყოვლებლივ და უყოყმანოდ უნდა შევცვალოთ.”