„ყველა გენიოსია, მაგრამ თუ თევზს ხეზე ძვრომის უნარის მიხედვით განსჯი, მთელი ცხოვრება იფიქრებს, რომ სულელია“.

ალბერტ აინშტაინი

დღეს ბევრს საუბრობენ სხვადასხვა სახის შეფასების შესახებ, რომელიც გავლენას ახდენს მოსწავლეთა განვითარებაზე. ღია და დახურული არჩევითპასუხებიანი ტესტები, ესეები, პორტფოლიოები, შეფასების ათასგვარი რუბრიკა: პრეზენტაციის, ჯგუფური მუშაობის, წყვილებში თანამშრომლობის თუ საშინაო დავალების… ყველა მათგანის შემდგენელი მასწავლებელია (საუკეთესო შემთხვევაში კრიტერიუმები შემუშავებულია მოსწავლეთა ჩართულობით) და შემფასებელიც თავადვე გახლავთ.

რას აძლევს მოსწავლეს ასეთი სახის შეფასება? აჩვენებს მას კონკრეტულ საგანსა თუ საკითხში მიღწევის დონეს. მაღალი შეფასების მქონე მოსწავლეები სიხარულსა და კმაყოფილებას განიცდიან, დაბალი შეფასების მქონენი კი – მწუხარებას და სევდას. ნუთუ ეს არის შეფასების მიზანი? შედეგად – მხოლოდ გრძნობები? არა, ამ გრძნობების უკან იმალება უმნიშვნელოვანესი რამ – ადამიანის წარმოდგენა საკუთარი თავზე, რომელიც თვითპატივისცემისა და თვითმიღების ხარისხსაც ასახავს. შედეგად მაღლა იწევს ან ეცემა თვითშეფასება, რაც, თავის მხრივ, გავლენას ახდენს სწავლის სურვილსა და მოტივაციაზე.

რა მოხდება, თუ მოსწავლეებს საკუთარი ნამუშევრების გასწორების შესაძლებლობას მივცემთ? მათ მოუწევთ, კრიტიკული თვალით გადახედონ თავიანთ ნაშრომს, აღმოაჩინონ შეცდომები და გამოასწორონ. არ აქვს მნიშვნელობა, რამდენი შეცდომა დაუშვა მოსწავლემ ნაწერში – მთავარია, მაქსიმალურად ბევრი ხარვეზი იპოვოს და გამოასწოროს. შედეგად მოსწავლეს უჩნდება კმაყოფილების განცდა. ნაცვლად იმისა, რომ წუხდეს დაშვებული შეცდომებისა და დაბალი შეფასების გამო, სიამაყეს და სიხარულს განიცდის, მაღლა იწევს მისი თვითშეფასება და ვინაიდან ეს უკანასკნელი მოზარდის წარმატების ერთ-ერთი ფაქტორია, ჩვენ, მასწავლებლები, ვალდებული ვართ, შევუქმნათ მოსწავლეებს ისეთი სასწავლო გარემო, სადაც თავს თავისუფლად იგრძნობენ, არ შეეშინდებათ შეცდომების დაშვების, ისწავლიან სწავლის პროცესის დამოუკიდებლად წარმართვას და დარწმუნებულები იქნებიან, რომ მასწავლებელი მათ სამართლიანად მოექცევა, კი არ დასცინებს ან დასჯის შეცდომებისთვის, არამედ წაახალისებს მათი აღმოჩენისა და გამოსწორების პროცესს. შედეგად მოსწავლეთათვის დავალების შესრულება უფრო მნიშვნელოვანი ხდება, იმატებს თვითპატივისცემის განცდა, მოზარდები იწყებენ თვითრეალიზების მოთხოვნილების დაკმაყოფილებას, რაც დადებით გავლენას ახდენს სასწავლო პროცესზე.

მეოცე საუკუნის ცნობილი ამერიკელი ფსიქოლოგის აბრაჰამ მასლოუს თეორიის თანახმად, იმისთვის, რომ ადამიანმა საკუთარი შესაძლებლობების რეალიზება შეძლოს, მას დაკმაყოფილებული უნდა ჰქონდეს განსაზღვრული მოთხოვნილებები: ფიზიოლოგიური/ბიოლოგიური, უსაფრთხოების, სიყვარულის/მიკუთვნებულობისა და დაფასებისა და თვითრეალიზების.

როგორც ვხედავთ, თვითრელიზებამდე ადამიანს სჭირდება დაფასების მოთხოვნილების დაკმაყოფილება, რაც ნიშნავს „მოგწონდეს საკუთარი თავი, გქონდეს დადებითი თვითშეფასება, სხვების მიერ აღიარების, პატივისცემისა და მოწონების, წარმატების, კომპეტენტურობისა და დამოუკიდებლობის შეგრძნება“.

დღემდე მახსოვს ჩემი კლასელების მოწყენილი, სევდიანი სახეები, როცა შეფასებულ დავალების რვეულებს გვირიგებდა მასწავლებელი. მახსოვს, ჩემს სიხარულსაც სევდა ერეოდა, როდესაც ჩემს მეგობარს დაბალი შეფასება ჰქონდა, მე კი – მაღალი. გადავწყვიტე, ჩემს მოსწავლეებთან შეფასების განსხვავებული ფორმა გამომეყენებინა. ყურადღება გავამახვილე თვითშეფასებაზე, რომელიც მოიცავს მასწავლებლის მიერ შეფასების პროცესსაც, თუმცა მთავარი მაინც მოსწავლეა. ის არის დავალების შემსრულებელიც და გამსწორებელიც.

გთავაზობთ კონკრეტულ რჩევებსა და რეკომენდაციებს, რომლებიც რამდენიმეწლიანი პრაქტიკის შედეგად დამიგროვდა.

• კონკრეტული საკითხის, თემისა თუ თავის დასრულების შემდეგ მიეცით მოსწავლეებს შემაჯამებელი დავალება.
• შეაგროვეთ მოსწავლეთა ნამუშევრები და გახაზეთ დაშვებული შეცდომები. არ შეაფასოთ ნაშრომი.
• მოახდინეთ ნამუშევრების ანალიზი, შეადგინეთ სტატისტიკა, რომელი საკითხი გაუჭირდა მოსწავლეთა უმრავლესობას და ხელმეორედ, განსხვავებული ფორმით ან მეთოდით აუხსენით კლასს. აუცილებლად შეეხეთ ისეთ საკითხსაც, რომელშიც თუნდაც ერთ მოსწავლეს ჰქონდა დაშვებული შეცდომა.
• დაურიგეთ მოსწავლეებს შეუფასებელი დავალებები, სთხოვეთ, გადახედონ საკუთარ ნაშრომებს და გამოასწორონ შეცდომები.
• შეაფასეთ ნამუშევრები და წაახალისეთ ის მოსწავლეები, რომლებმაც შეცდომები იპოვეს და გამოასწორეს.

დროდადრო შეიძლება შესთავაზოთ ამ მეთოდის გართულებული ვარიანტიც. მას შემდეგ, რაც ნამუშევრებს შეაგროვებთ, გაასწორებთ და თქვენს ბლოკნოტში დაშვებული შეცდომების ანალიზს გააკეთებთ, ნაშრომები მინიშნებების გარეშე დაურიგეთ მოსწავლეებს. თავდაპირველად ისაუბრეთ იმ საკითხებზე, რომელთა ცოდნა მათ შეცდომების აღმოჩენასა და გამოსწორებაში დაეხმარება, მერე კი სთხოვეთ, გადახედონ საკუთარ ნაშრომებს და შეცდომები გამოასწორონ. ახლა კი შეაფასეთ ნამუშევრები და წაახალისეთ ის მოსწავლეები, რომლებმაც დაშვებული შეცდომები იპოვეს და გამოასწორეს.

ამ მეთოდის გამოყენების შედეგად საგრძნობლად იზრდება მოსწავლეთა თვითპატივისცემისა და თვითშეფასების დონე, რასაც, თავის მხრივ, მოტივაციის ამაღლებამდე და სასწავლო შედეგების გაუმჯობესებამდე მივყავართ. მოსწავლეებს უვითარდებათ კრიტიკული აზროვნება და მეტაკოგნიტიური უნარები, რადგან როდესაც მოსწავლე იწყებს საკუთარი სწავლის პროცესის გაცნობიერებას, სწორედ მაშინ მიმდინარეობს სწავლის სწავლა – საკუთარი სწავლის პროცესის მართვა, დაგეგმვა, შეფასება და მონიტორინგი.

გამოყენებული ლიტერატურა:

https://mastsavlebeli.ge/uploads/resursebi/manana%20bochoriSvili%20kk.pdf

ესგ-ის მიხედვით, თითოეული გამჭოლი კომპეტენცია მნიშვნელოვანია სწავლების პროცესში, მედიაწიგნიერება კი საშუალებას აძლევს მოსწავლეებს, უხვი და მრავალფეროვანი ინფორმაცია დაახარისხონ, გაფილტრონ და მხოლოდ ის შეარჩიონ, რაც მნიშვნელოვანი და საჭიროა მათთვის. მინდა, გაგიზიაროთ ჩემი გამოცდილება და შემოგთავაზოთ შესაბამისი გაკვეთილის გეგმა.

გაკვეთილის მიზანი: მოსწავლეებმა შეძლონ ნაწარმოების მთავარი სათქმელის ამოცნობა და ავტორის პოზიციის განსაზღვრა, მიწოდებული ინფორმაციის შედარება და დახარისხება.

მედიაწიგნიერების მიზნები:

1. მედიარესურსის კრიტიკული ანალიზი და სინამდვილის რეპრეზენტაციის შეფასება;
2. მედიის მიერ გამოქვეყნებულ ინფორმაციაში სხვადასხვა პერსპექტივისა და ხედვის იდენტიფიცირება, ანალიზი და განხილვა.

განსავითარებელი უნარ-ჩვევები:

1. კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნების უნარი;
2. მედიაწიგნიერების დაუფლებისა და გამოყენების უნარი.

ესგ. სტანდარტი:

ზეპირმეტყველება: ქართ: X. 5. მოსწავლეს შეუძლია ზეპირი კომუნიკაციის სტრატეგიების ამოცნობა და შესაბამისად გამოყენება.

კითხვა: ქართ. X. 9. მოსწავლეს შეუძლია სხვადასხვა ჟანრის მხატვრული ნაწარმოების გაანალიზება.

წერა: ქართ. X. 15. მოსწავლეს შეუძლია, დაწეროს გამოხმაურება წაკითხულ წიგნზე ან მხატვრულ ნაწარმოებზე.

საჭირო წინარე ცოდნა და უნარები:

მოსწავლეები იცნობენ დ. გურამიშვილის „დავითიანიდან“ შესაბამის ნაწყვეტებს.

შეუძლიათ:

1. წაკითხული ტექსტის გაანალიზება;
2. ინფორმაციის დახარისხება, შედარება და ანალიზი.

აქტივობა N1: კითხვა-პასუხი

აქტივობის მიზანი: მოსწავლეებმა მოკლედ მიმოიხილონ ეპოქა, რომელშიც მოღვაწეობდა დავით გურამიშვილი.

1. რომელ საუკუნეში მოღვაწეობდა დავით გურამიშვილი?
2. რა იყო მისი ისტორიული გვარი და საიდან იყვნენ მისი წინაპრები?
3. თუ ზედგენიძეა მისი ისტორიული გვარი, გურამიშვილად რატომ მოიხსენიება?
4. რა მიაჩნია გურამიშვილს ქვეყნის უბედურების მიზეზად?
5. როგორაა გადაჯაჭვული მისი როგორც პიროვნების ბედი ქვეყნის ბედთან?
6. რა პრინციპი აირჩია გურამიშვილმა და რატომ ქვეყანაში შექმნილი მდგომარეობის გადმოსაცემად?

აქტივობა N2. ჯგუფური მუშაობა

აქტივობის მიზანი: მოსწავლეებმა შეძლონ მთავარი სათქმელის ამოცნობა. განსაზღვრონ ავტორის პოზიცია, შეადარონ და დაახარისხონ მიწოდებული ინფორმაცია.

ჯგუფებს მასწავლებელი ურიგებს სამუშაო მასალებს.

თითოეულ ჯგუფს ურიგდება თავები დავით გურამიშვილის „დავითიანიდან“:

I ჯგუფი: „დავით გურამიშვილის ლეკთაგან დატყვევება“

ასევე – ადაპტირებული ნაწყვეტი გურამ გეგეშიძის წიგნიდან „გოდება“ (კერძოდ, თავიდან „ლეკების ტყვე“, დასაწყისიდან „…უსინათლო ჰყო“-მდე);

ადაპტირებული ნაწყვეტები (ლეკიანობა საქართველოში) წიგნებიდან:

. ნ. ბერძენიშვილი, „ლეკიანობა XVII საუკუნის მეორე ნახევარში“

. „საქართველოს ისტორიის საკითხები“, თბილისი, 1968 წ.;

. თ. ბოცვაძე, „საქართველო-დაღესტნის ურთიერთობის ისტორიიდან“, თბილისი, 1968 წ.

II ჯგუფი: „დავით გურამიშვილის ლეკთაგან დატყვევება“

ასევე – ადაპტირებული ნაწყვეტი გურამ გეგეშიძის წიგნიდან „გოდება“ (თავიდან „ლეკების ტყვე“, დასაწყისიდან „…უსინათლო ჰყო“-მდე;

ადაპტირებული ნაწყვეტი ინტერნეტჟურნალიდან „ბურუსი“ – თენგიზ ვერულავას „დავით გურამიშვილის ბიოგრაფია“ (დასაწყისიდან „…ტირანულ წამებაში აყენებდნენ“ – აქამდე).

III ჯგუფი: „ტყვეობიდან გაპარვა დავითისა“;

ადაპტირებული ნაწყვეტი გურამ გეგეშიძის წიგნიდან „გოდება“ (თავიდან „ლეკების ტყვე“; „ბნელ ხაროში“ – აქედან „კოღოს ლაშქარი დაესია“ – აქამდე).

IV ჯგუფი: „შველა ღვთისაგან დავითისა. ტყვეობიდან გაპარვა სარუსეთოში“;

ასევე – ადაპტირებული ნაწყვეტი გურამ გეგეშიძის წიგნიდან „გოდება“ (თავიდან „ლეკების ტყვე“; „სიცოცხლეგამწარებული“ – აქედან ბოლომდე);

ადაპტირებული ნაწყვეტი ინტერნეტჟურნალიდან „ბურუსი“ – თენგიზ ვერულავას „დავით გურამიშვილის ბიოგრაფია“ („გურამიშვილი დიდხანს როდი შეგუებია“ – აქედან ბოლომდე)

ამ ტექსტების დამუშავების შემდეგ მოსწავლეები ავსებენ სქემას:

მასწავლებელი აფასებს განხორციელებულ აქტივობას და საჭიროებისამებრ აძლევს განმავითარებელ შეფასებას.

აქტივობა N3. ჯგუფის მიერ შერჩეული მოსწავლე კლასის წინაშე ატარებს პრეზენტაციას.

აქტივობის მიზანი: პრეზენტატორმა შეძლოს, სრულყოფილად წარმოადგინოს ჯგუფის ნამუშევარი, გასაგებად და თანმიმდევრულად მიაწოდოს ის აუდიტორიას.

აქტივობა N4. ნაწყვეტის ჩვენება ფილმიდან

მიზანი: მოსწავლეებმა შეძლონ პარალელების გავლება ფილმში ასახულ მოვლენებსა და ტექსტში გადმოცემულ ფაქტებს შორის.

მასწავლებელი მოსწავლეებს უჩვენებს ნაწყვეტს ნიკოლოზ სანაშვილის ფილმიდან „დავით გურამიშვილი“: https://www.youtube.com/watch?v=QKFFCOr7Fiw&t=4639s და სთხოვს, უპასუხონ კითხვებს:

• შეესაბამება თუ არა ერთმანეთს განხილული ტექსტები და ნაწყვეტი?
• როგორ ფიქრობთ, რატომ შეცვალა სცენარისტმა რეალობა?
• ვინ არის სამიზნე აუდიტორია თითოეული ავტორისთვის?
• რა როლს ასრულებს მუსიკა ფილმში?

დისკუსიის დასრულების შემდეგ მასწავლებელი სთხოვს მოსწავლეებს, გადახედონ თავიანთ ნამუშევრებს და ერთი წინადადებით შეაფასონ გაკვეთილი.

გაკვეთილის დასრულების შემდეგ მასწავლებელი მოსწავლეებს ურიგებს თვითშეფასების ბარათებს და მოსწავლეებს აფასებს შეფასების რუბრიკებით

დანართი N1

დანართი N2

მოსწავლეთა თვითშეფასების რუბრიკა

კედელზე გაკრულია ლექსიკონი იმ ძირითადი სიტყვებისა, რომლებიც შეხვდებათ მედიატექსტზე მუშაობისას.

გამოყენებული მედიარესურსი

ლეკიანობა ქართლში

ლეკიანობა – დაღესტნელ ფეოდალთა მიერ მოწყობილი წვრილ-წვრილი თავდასხმები საქართველოს ბარის მოსახლეობაზე. მიზნად ისახავდა ქონების, საქონლისა და ტყვეების გატაცებას, მოგვიანებით – დასახლებული ტერიტორიების დაპყრობასა და დამორჩილებული მოსახლეობის დახარკვას. დაღესტნელთა შემოსევები მე-16 საუკუნიდან დაიწყო და თავდაპირველად ეპიზოდურ ხასიათს ატარებდა. აბას პირველის ლაშქრობათა შემდეგ დაღესტნელებმა აღმოსავლეთ კახეთის დაცარიელებულ მიწებზე იწყეს ჩასახლება და შექმნეს ეგრეთ წოდებული „უბატონო თემები“, რომლებიც თავისებურ პლაცდარმად იქცა შემდგომი თავდასხმებისათვის. ქართლში ლეკ ფეოდალთა შემოსევები მეთვრამეტე საუკუნის ოციან წლებში დაიწყო, ხოლო მეორე ნახევრიდან წვრილ-წვრილი თავდასხმები ტერიტორიების დასაპყრობლად გამიზნულმა ლაშქრობებმა შეცვალა.

ლეკიანობას ხელს უწყობდა ფეოდალური დაქსასულობა საქართველოში. ლეკთა რაზმები ხშირად მოჰყავდათ მეფეებს ფეოდალებთან ან ტახტის პრეტენდენტებთან საბრძოლველად. ფეოდალთაგან შევიწროებული გლეხი გაურბოდა მებატონეს და თავს აფარებდა უბატონო ლეკებს, იყენებდა მათ საკუთარი ბატონის წინააღმდეგ, ქართველი გლეხი ლეკდებოდა, რადგან გალეკება მისთვის უბატონობას ნიშნავდა. ლეკიანობამ აუნაზღაურებელი ზარალი მიაყენა საქართველოს. მოსახლეობა კატასტროფულად შემცირდა, ზოგიერთი მხარე მოსახლეობისგან დაიცალა, კულტურული მეურნეობა დაეცა.

გამოყენებული ლიტერატურა:

ნ. ბერძენიშვილი, „ლეკიანობა XVII საუკუნის მეორე ნახევარში“

„საქართველოს ისტორიის საკითხები“, თბილისი, 1968 წ.

თ. ბოცვაძე, „საქართველო-დაღესტნის ურთიერთობის ისტორიიდან“, თბილისი, 1968 წ.

გამოყენებული მედიარესურსი

ლეკების ტყვე

ლამისყანა ის სოფელია, საიდანაც გაიტაცეს დავითი. სწორედ აქედან იწყება მისი ცხოვრების ეკლიანი გზა. გამტაცებლებს რომ მსხვერპლის ნამდვილი ფასი სცოდნოდათ, უფრო მაგრად გაბაწრავდნენ და გაქცევის საშუალებას არ მისცემდნენ. ქვეყნის წახდენის მიზეზით დავითი ძნელბედობის ვიწრო, მოლიპულ ბილიკებს მიჰყვება და ნათესავებთან აფარებს თავს ლამისყანაში. იმ უბედურ დღეს დავითი ალიონზე ამდგარა და ქსნის ხოდაბუნებისკენ ორი კაცით წასულა, რათა მამითადი წესისამებრ გადაეხადა. ყანის მკელები შორიდან ყოფილან მოსასვლელნი და მათ მოლოდინში ცივი წყლით პირის დასაბანად დავითი წყაროსთან მისულა, თოფი და ხმალი მუხის ძირას მიუყუდებია და როცა პეშვი წყლით აუვსია, თავს მზირად დამსხდარი ლეკები წასდგომიან. წყარო, საიდანაც დავითი გაიტაცეს, დღესაც მოჩუჩუხებს. დარანში გატვრენილი თევზებივით უხმოდ მსხდარ ლეკებს ძვირფას თოფიარაღასხმული, კარგად ჩაცმული ჭაბუკი შეუპყრიათ. ის ორი კი, ვინც პოეტს თან ახლდა, არც დავითის მონათხრობში ჩანს სადმე და არც თანამედროვეთ შემოუნახავთ რაიმე ცნობა მათ ვინაობასა და ასავალ-დასავალზე.

დრო იყო ავი. ადამიანზე ნადირობა, ტყვედ გაყიდვა და ამით სახელისა და ფულის შოვნა სასახელო საქმედ ითვლებოდა, ამიტომ ამ სათაკილო ხელობას ბევრი მიმდევარი ჰყავდა. ვისაც მკლავი უჭრიდა, ძალა მოსდევდა და ნამდვილი ჯიგიტის სახელი ენატრებოდა, რამდენიმე თავზე ხელაღებულ კაცთან ერთად თავს რისხვად ატყდებოდა მოძმეთ და ახლო მეზობლებს.

ლეკები დატყვევებულებისთვის მიწას სიღრმეში ორ-ნახევარ მეტრამდე და უფრო ღრმადაც თხრიდნენ. მიწის სინესტის, ოფლის, შმორისა და უწმიდურებისაგან იქაურობა ისე ყარდა, რომ იქ მყოფნი იტანჯებოდნენ და სიკვდილს ნატრობდნენ. ხაროებს უზარმაზარი ქვის დოლაბები ეფარა, შიგ სინათლის სხივები ოდნავ ცრიატებდა, რის გამოც იქ მოხვედრილმა, ბევრმა დაკარგა თვალისჩინი. სიჭაბუკეში გადატანილ ამ განსაცდელს ვერც გურამიშვილმა გაუძლო – სიბერეში უწია და უსინათლო ჰყო.

ბნელ ხაროში უსასოქმნილი, სიკვდილს მშვიდად ელოდა და უფალს ცოდვების მიტევებას სთხოვდა. ერთ საღამოს საშინელმა ქარბორბალამ გადაუარა უნცუქულის შემოგარენს, ციდან თქეში წამოვიდა, ხაროში წყალი ჩავარდა და დავითს ეგონა, რომ უსახელო სიკვდილი ეწვია. სწორედ ამ დროს საყარაულო, რომელზედაც დოლაბის ასაწევი ოწინარი ება, წაიქცა და დოლაბი ჰაერში აიტაცა. წყალმა დავითი ზედაპირზე აატივტივა და ხევისკენ გაიტაცა. ტყვეობიდან თავდახსნილი, გაშიშვლებულ ჯაგის ფესვებს ჩაეჭიდა და ასე გადაურჩა სიკვდილს. იგი სამშობლოსაკენ დაადგა გზას, მაგრამ ლეკები კვალში ჩაუდგნენ, იპოვეს, თავში კეტი დაჰკრეს, დასისხლიანებულ ხელ-ფეხზე ჯაჭვი დაადეს, გაპარვისთვის უმოწყალოდ სცემეს, ცხენზე ხურჯინივით გადაჰკიდეს და ისევ უნცუქულში, უფრო ღრმა ხაროში ჩააგდეს. ამ მძიმე გასაჭირში უფალს უხმო საშველად. ძილში ხმა ჩაესმა: რად არ წახვალ შინაო. რაკი ღმერთის ძალა იგრძნო, აღარ შეუშინდა დარაჯებს, დასისხლიანებული ხელებით მიწა თხარა და თავი სიბნელეს შეაფარა. მეორე გაქცევა ბედნიერი აღმოჩნდა, თუმცა უჭმელ-უსმელი, ნაცემ-ნატანჯი, ჩამოძენძილი, ტყე-ღრეში დაეხეტება, გეზი ჩრდილოეთისკენ აქვს აღებული, დღისით მზის საშუალებით მიიკვლევს გზას, ღამით მთვარეს უჭვრეტს, შვიდთა ვარსკვლავთა საიდუმლოც იცის, მაგრამ თავს ახალი უბედურება დაატყდა: შეიქმნა საშინელი ჭექა-ქუხილი, ელვისაგან ვერაფერს ხედავდა. ციდან სეტყვა წამოვიდა. სეტყვის თავში დაცემის შიშით თუ რამ ებადა, თავზე დაიხვია, ტანს აღარ ჩიოდა. ბედად, ელვის შუქზე გამოქვაბული დალანდა და შიგ შეძვრა, ღმერთს გადარჩენისათვის გულით შესტირა, რადგან სამსხვერპლო ზვარაკი არ ჰყავდა. სამი დღე შამბიანში იწვა, დღისით ჯაგებში ძვრებოდა, მხოლოდ ღამით ვიდოდა. ხუთი დღე და ღამე შვიდი ცალი ტყემლის ანაბარა იყო. მშიერს უფალმა ორი კიტრი და ნახევარი საზამთროს ნაჭერი უბოძა, თუმცა მალევე წაართვა: შიმშილისაგან გასავათებულმა, გაურეცხავად მაინც არ ინდომა საზრდო, მდინარესთან მივიდა. დახრილს უბიდან კიტრები ამოუცვივდა და წყალმა წაიღო. დაედევნა და ლამის დაიხრჩო. მაშინ კი უზენაესს საყვედური შეჰკადრა, თუმცა მალევე მოინანია, რადგან მცირე ხნის შემდეგ ბაღს მიადგა, უბე ხილით აივსო. შებინდების ჩალიანში შევიდა, იქ კი კოღოს ლაშქარი დაესია. სიცოცხლეგამწარებულმა და ყველაფერში ხელმოცარულმა, გადაწყვიტა, იქვე, კალოსთან მყოფ ხალხთან მისულიყო. ჩქარი ნაბიჯით მიუახლოვდა კალოს მლეწავებს, რომლებსაც ყელზე ჯვრები ეკიდათ. ნაგვემი და ჩამოძენძილი ადამიანი გლახაკად მიიჩნიეს და „ხლება“ შესთავაზეს. ამის გამგონი დავითი მიხვდა, რომ სარუსეთომდე მიეღწია და სიხარულით ჯვარს ემთხვია.

დაძონძილ გადამთიელს ვიღაც რუსი ყაზახი გამოუჩნდა შემწედ და მომვლელად. მისი ამაგი მშობელი მამისას შეადარა, რადგან რუსმა საოცარი გულშემატკივრობა და მზრუნველობა გამოიჩინა. თარჯიმნად ჩრდილოეთში დიდი ხნის გადასული ფხოველი იანვარა მოჰგვარეს და მისი შემწეობით გაიგეს დავითის ამბავი.

თერგის მიდამოებში დიდხანს არ დარჩენილა პოეტი – ეჩქარება, მოსკოვს ხომ მეფე ვახტანგ VI-ა შეხიზნული თავისი ამალით.

მკვლევრები ერთ რამეში თანხმდებიან: დავითის ტყვეობა დიდხანს არ გაგრძელებულა, რადგან ლეკები ტყვეებს დიდხანს არ აჩერებდნენ – თუ არავინ გამოისყიდიდა, სტამბულისა და ალეპოს ბაზრებზე მიერეკებოდნენ. დავითის დატყვევება ზაფხულში მომხდარა, ივლისის თვეში, გაქცევით კი აგვისტოს მიწურულს გაქცეულა. პოეტს მჟავე კოწახური და ტყემალი ხვდება გზაში. აკადემიკოს კორნელი კეკელიძის აზრით, ყურძნობისას ის უკვე თერგზე იმყოფება.

სავარაუდოდ, გურამიშვილი 1729 წელს დაუტყვევებიათ.

მოსკოვში ჩასული პოეტი თაყვანს სცემს ვახტანგსა და ბაქარს, როგორც ქართველთა მეფეებს, თუმცა მათ სამეფო აღარა აქვთ და სკრიპტრას, თაჯს, თომარს და მურასა ხმალს ტყუილად დაატარებენ. მათთან მისულმა გურამიშვილმა ჯაბადარბაშობა მიიღო და მათ სამსახურში ჩადგა (ელგუჯა მაღრაძე, „გოდება“).

დღეს ბევრს ვსაუბრობთ ინტეგრირებული გაკვეთილის უპირატესობებზე. სწორედ ინტეგრირებული გაკვეთილი იძლევა საშუალებას, მოსწავლეები დაწყებითი კლასებიდანვე შევაჩვიოთ სინთეზურ აზროვნებას. ინტეგრირებული გაკვეთილი მოსწავლეს ეხმარება, ერთი საგნის წინარე ცოდნა გამოიყენოს მეორე საგნის ასათვისებელი მასალის საფუძვლად. საინტერესოს და სახალისოს ხდის სასწავლო პროცესს და ამაღლებს მოტივაციას. ასეთი მუშაობის პროცესში პედაგოგს შეუძლია დაანახოს ბავშვს, რომ ცალკეული სასწავლო საგნები სხვა არაფერია, თუ არა განსხვავებული თვალსაზრისები რეალურად არსებულ შესასწავლ ობიექტებზე. ინტეგრაცია სასწავლო პროცესში სამყაროზე მთლიანობითი წარმოდგენის ფორმირების, მოვლენებისა და პროცესების არსებითი ურთიერთკავშირის გაგების ხელშემწყობი ხდება. თანამედროვე პედაგოგიკის ამოცანაც ხომ ის არის, რომ ბავშვის აღქმაში გააერთიანოს, დააკავშიროს ცალკეულ საგნებში მიღებული ცოდნა, დაეხმაროს მას, შეიქმნას ერთიანი, მთლიანი, ფართო წარმოდგენა სამყაროზე, ბუნებაზე, საზოგადოებაზე და საკუთარ ადგილზე ამ სამყაროში.

ეროვნულ სასწავლო გეგმაში მკაფიოდაა ჩამოყალიბებული ცოდნის სამი ტიპი:

1. დეკლარატიული,
2. პროცედურული,
3. პირობისეული.

ეს უკანასკნელი კი გულისხმობს დეკლარატიული და პროცედურული ცოდნის გამოყენების პირობების გააზრებას და სხვადასხვა კონსტექსტში ტრანსფერის შესაძლებლობას. სწორედ ამიტომ გადავწყვიტე მესამე კლასში აღნიშნული ტიპის გაკვეთილის ჩატარება (ინტეგრირებული საგნები: ქართული ენა და ბუნება). გაკვეთილის მთავარი მიზანი იყო, მოსწავლეებს ახალი მხატვრული ტექსტის თითოეული მონაკვეთი დაეკავშირებინათ ბუნების გაკვეთილებზე მიღებულ ცოდნასთან და მთავარი პერსონაჟის საქციელი აეხსნათ ორგანიზმის სასიცოცხლო თვისებების გათვალისწინებით.

დიმიტრი უზნაძის აზრით, აზროვნებას ახასიათებს გადატანის უნარი. მას შემდეგ, რაც მოსწავლე ერთხელ გადაჭრის ამოცანას, მას უკვე აღარ უჭირს ანალოგიური ამოცანების გადაჭრა სხვა სიტუაციებში. ტრანსფერი არ ხდება თავისთავად. ამისთვის საჭიროა სწავლების საგანგებოდ დაგეგმვა.

ამ ტიპის გაკვეთილის ჩატარება უფრო გვიადვილდება, როდესაც რამდენიმე დისციპლინას ერთდროულად ვასწავლით. ამ შემთხვევაში უკვე ვიცით, რა თემები გვაქვს შესწავლილი ორივე საგანში, ვიცით მოსწავლეთა სწავლის ტიპი, მათი შესაძლებლობები. ყველა შემთხვევაში გვიწევს რამდენიმე ეტაპის გავლა:

1. ვარჩევთ გაკვეთილის თემას ერთ საგანში.
2. ვარჩევთ მეორე საგნიდან მსგავს თემას.
3. ვეძებთ ესგ-ში ორივე საგნიდან დამაკავშირებელ შედეგებს და ინდიკატორებს.
4. ამის შემდეგ ვაყალიბებთ გაკვეთილის მიზანს.
5. ვიძიებთ და ვქმნით რესურსებს გაკვეთილისთვის.
6. ვწერთ გეგმას. სსსმ მოსწავლისთვის (ასეთის არსებობის შემთხვევაში) მოდიფიცირებას ვუკეთებთ აქტივობებს.
7. ვატარებთ გაკვეთილს.
8. გაკვეთილზე აუცილებლად ვიწვევთ კოლეგებს და დირექციის წარმომადგენლებს.
9. კოლეგები და დირექციის წარმომადგენლები გვაძლევენ უკუკავშირს. ისინი აკვირდებიან, რამდენად მოხდა ცოდნის ინტეგრირება, როგორ განხორციელდა ცოდნის ტრანსფერი, ჩართული იყო თუ არა აქტივობებში ყველა მოსწავლე, როგორ განხორციელდა მათი შეფასების პროცესი.

გთავაზობთ ინტეგრირებული გაკვეთილის გეგმას ქართულ ენასა და ბუნებაში.

საგანი: ქართული ენა, ბუნებისმეტყველება

სწავლების საფეხური: დაწყებითი საფეხური, მესამე კლასი

მოსწავლეთა რაოდენობა: 25; სსსმ მოსწავლე – 1

გაკვეთილის თემა: ქართული ენა – „ბაბუაწვერა“; ბუნება – „მცენარის ძირითადი ორგანოების აგებულება და ფუნქციები“

გაკვეთილის მიზანი: მოსწავლეებმა შეძლონ:

• ახალი მხატვრული ტექსტის წაკითხვა;
• ტექსტის გაგება-გააზრება;
• ცოდნის ტრანსფერი ქართულ ენასა და ბუნებას შორის, კერძოდ, ყვავილოვანი მცენარის აგებულებისა და ორგანოების ფუნქციის დაკავშირება ლიტერატურული ნაწარმოების პერსონაჟის მოქმედებასთან.
• ბუნებრივი მოვლენის, ქარის, დახასიათება.

გაკვეთილის ბოლოს მისაღწევი შედეგები

ესგ-ის სტანდარტი ქართულ ენაში:

ქართ.დაწყ.(I).3. მოსწავლემ უნდა შეძლოს პირადი დამოკიდებულების გამოხატვა ტექსტის თემის, მასში განხილული საკითხების მიმართ; მხატვრული ნაწარმოების პერსონაჟ(ებ)ის, მისი/მათი ქცევის შეფასება და საკუთარი თვალსაზრისის ახსნა

მოსწავლე:

• აღწერს და ახასიათებს პერსონაჟებს თვალსაჩინო ნიშნების მიხედვით;
• ავლებს პარალელს მოსმენილ ტექსტში ასახულ ამბავსა და პირად/ლიტერატურულ გამოცდილებას შორის.

ქართ.დაწყ.(I).6. მოსწავლემ უნდა შეძლოს გაწაფულად კითხვა.

• თავისუფლად კითხულობს ნაცნობ და უცნობ სიტყვებს, ცდილობს დაიცვას სათანადო ტემპი;
• ხმამაღლა, თავისუფლად კითხულობს მასწავლებლის მიერ მითითებულ ეპიზოდს, მცირე ზომის ტექსტებს;
• ხმამაღლა კითხვისას იცავს პაუზას სასვენ ნიშნებთან.

ბუნ.III.2. მოსწავლემ უნდა შეძლოს ყვავილოვანი მცენარეების ზოგადი დახასიათება. შედეგი თვალსაჩინოა, თუ მოსწავლე:

• ამოიცნობს ყვავილოვანი მცენარის ძირითად ორგანოებს და მსჯელობს მათი დანიშნულების შესახებ (ფესვი – წყლის შეწოვა, ღერო – წყლისა და საკვების გატარება, ფოთოლი – საკვების წარმოქმნა, ყვავილი – თესლისა და ნაყოფის წარმოქმნა გასამრავლებლად);
• აკვირდება და აღწერს ყვავილოვანი მცენარეების ზოგიერთ გარეგნულ ნიშანს (მაგ., ეკლები, თესლის გავრცელების სამარჯვები, ფესვის სიგრძე და ფორმა), გამოთქვამს ვარაუდს, თუ როგორ ეხმარება ესა თუ ის ნიშან-თვისება მცენარეს გარემოსთან შეგუებაში.

ბუნ.III.7. მოსწავლემ უნდა შეძლოს ამინდის განმსაზღვრელი ბუნებრივი მოვლენების დახასიათება. შედეგი თვალსაჩინოა, თუ მოსწავლე:

• ჩამოთვლის და ახასიათებს მისთვის ნაცნობ ბუნებრივ მოვლენებს (მაგ., წვიმა, სეტყვა, ცისარტყელა, თოვლი, ქარი, ჭექა-ქუხილი.

გაკვეთილის ბოლოს მისაღწევი შედეგები

• მოსწავლეები კითხულობენ ახალ ტექსტს;
• გაიაზრებენ წაკითხულს;
• ახდენენ ცოდნის ტრანსფერს: ყვავილოვანი მცენარეების აგებულებასა და ფუნქციებს აკავშირებენ პერსონაჟის მოქმედებასთან;
• ახასიათებენ ბუნებრივ მოვლენას – ქარს.

მოსწავლის შეფასების რუბრიკა

  ჯგუფური მუშაობის შეფასების რუბრიკა

კოლეგებისა და დირექციის შეფასებით, გაკვეთილმა წარმატებით ჩაიარა. ყველა აქტივობა გეგმის მიხედვით წარიმართა, ბოლომდე განხორციელდა და შეფასდა. ყველაზე წარმატებულად მიმაჩნია ჯგუფური მუშაობა. ყველა ჯგუფმა შეძლო თანამშრომლობა, დროის ლიმიტის დაცვა, ჯგუფური პრეზენტაციის ჩატარება, მსჯელობა, ჯგუფის ყველა წევრი შესაძლებლობის ფარგლებში ერთვებოდა მუშაობაში.

ვაანალიზებ რა ჩემს მიერ ჩატარებულ ინტეგრირებულ სამოდელო გაკვეთილს, ვფიქრობ, შეჯამების ფაზაზე მეტი დრო რომ დამრჩენოდა, პარალელსაც ინტეგრირებულად გავავლებდით ნასწავლ მოთხრობასთან. ამ გამოცდილებას გავითვალისწინებ სამომავლოდ და უფრო მეტად დავფიქრდები საგაკვეთილო დროის განაწილებაზე.

ვფიქრობ, მას, ვინც ახლა გეგმავს და მომავალში აპირებს ინტეგრირებული სამოდელო გაკვეთილის ჩატარებას, ჩემი გამოცდილება გამოადგება.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ეროვნული სასწავლო გეგმა
2. https://www.etaloni.ge/geo/main/index/5018

– „როგორ უნდა ჩატარდეს სამოდელო ინტეგრირებული გაკვეთილი“

3. https://mastsavlebeli.ge/?p=1817- „სამოდელო ინტეგრირებული გაკვეთილი“
4. https://mastsavlebeli.ge/?p=14304 – ქეთევან ოსიაშვილი, რატომ გვჭირდება ინტეგრირებული გაკვეთილი

ცხოვრებაში ხდება ისე, რომ სამსახური შენთვის მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს.სადაც დღის უმეტეს ნაწილს ატარებ, მაქსიმალურად იხარჯები და ჩართული ხარ, დროთა განმავლობაში ის შენს განუყოფელ ნაწილად იქცევა. მათ, ვინც პროფესიად მასწავლებლობა აირჩიეს უცხო არ იქნება ეს ყველაფერი, რადგან ზრუნვა და ფიქრი არ სრულდება სამსახურის საათების დამთავრებისთანავე, არამედ სახლშიც გრძელდება. ეს ასეა. მასწავლებელი ყოველთვის და ყველგან ფიქრობს თავის საქმეზე, მოსწავლეებზე. ალბათ ამიტომაც არის განსაკუთრებული პროფესია, ამიტომაც მოითხოვს არამხოლოდ ცოდნის გადაცემას მოსწავლეებისათვის, არამედ ძალიან ბევრ ენერგიას, სითბოსა და სიყვარულის გაცემასაც, რადგან უბრალოდ შეუძლებელია იყო მასწავლებელი და შენი საქმე არ გიყვარდეს.სკოლა სადაც მთელ დღეს ატარებ  მასწვალებლისთვისა და მოსწავლისთვის ოჯახად იქცევა. კლასი არის პატარა სახლი, სადაც ერთმანეთისთვის ძალიან მნიშვნელოვანი ადამიანები ცხოვრობენ შემოდგომიდან ზაფხულამდე. სწავლობენ  ბევრ რამეს, ზრუნავენ ,პატივს სცემენ, ეხმარებიან ერთმანეთს წინააღმდეგობის გადალახვაში და ვითარდებიან ერთად. მასწავლებელი კი, მუდმივად ზრუნავს მათ განვითარებაზე.

ეს ყველაფერი მაქსიმალურად მოკლედ მოგიყევით, რადგან ერთდგვარი წარმოდგენა შეგიქმნათ იმ ყველაფრის წინაპირობაზე, რის მოყოლასაც ვაპირებ ქვევით. ხუთი წლის განმავლობაში ვმუშაობდი ბრიტანული ცენტრის წმ.ნიკოლოზის სახელობის სკოლაში. ამ წლების განმავლობაში  ვფიქრობ პროფესიული თვალსაზრისით ძალიან განვითარდი და წინ წავიწიე. ჟურნალისტობაზე ბავშვობაში ყოველთვის ვოცნებობდი, მაგრამ წარმოდგენაც კი არ მქონდა მომავალში რა შეიძლება მომხდარიყო. ერთ დღეს, პარალელური კლასის დამრიგებელ ნინო ტატიაშვილთან ერთად გადავწყვიტეთ რომ შეგვექმნა საბავშვო გადაცემა. ჩამოვწერეთ სავარაუდო რუბრიკები, მონახაზი და სახელიც შევურჩიეთ ,,ერუდიტი TV’’. იქიდან გამომდინარე, რომ პარალელური კლასები ერთმანეთთან ძალიან ვთანამშრომლობდით გადაცემაც სწორედ ერთად შევქმენით. მომავალი პატარა ჟურნალისტების ინტერესები გამოვიკითხეთ, ვის რომელ რუბრიკაზე სურდა მუშაობა,  რომელი თემა იყო მათთვის საინტერესო. საკლასო ოთახში მოვაწყვეთ ე.წ სტუდია, შევქმენით ჩვენი გადაცემის ლოგო შესაბამისი შინაარსით.(ლოგოზე დატანებულია სამი ნახატი, რომელიც აღნიშნავს გუნდურობას, წარმატებასა და ცოდნის მიღებას.) ავირჩიეთ წამყვანები და შევუდექით პირველ გადაცემაზე მუშაობას. მნიშვნელოვანია ის ფაქტიც, რომ ყველა სიუჟეტი გადაღებულია მობილური ტელეფონითა და უბრალო ფოტო კამერით, ხოლო სიუჟეტები კი დამონტაჟებულია ერთ ჩვეულებრივ პროგრამა Vegas Pro -ში რომელიც თვითნასწავლია. მხოლოდ ეს იყო ჩვენი რესურსი, როდესაც დავიწყეთ ჩვენი ჟურნალისტური საქმე.youtube-ზე შევქმენით ჩვენი გადაცემის არხი, სადაც იტვირთებოდა თითოეული გადაცემა, ასევე გვქონდა სოციალურ ქსელში გადაცემის გვერდი,სადაც განვათავსებდით და ვაანონსებდით მომდევნო გადაცემის პრომოებს. მე და ნინო ვიფიქრებდით თემებს, რაზეც უნდა გაგვეკეთებინა სიუჟეტები. მაგ:გვქონდა თემა სეზონური ვირუსები.ერთი ჟურნალისტი მოიძიებდა ინფორმაციას თუ რა ვირუსები იჩენს თავს სხვადასხვა სეზონზე,  მეორე ჟურნალისტი იმუშავებდა თუ როგორ უნდა ავიცილოთ თავიდან ვირუსი, მესამე ჟურნალისტი ჩაწერდა ინტერვიუს სკოლის ექიმთან. ვაშუქებდით სკოლაში გამართულ ღონისძიებებს.მოსწავლეებს,რომლებიც სკოლის გარეთ დაკავებულები იყვნენ სხვადასხვა ჰობით, ვაძლევდით საშუალებას დამოუკიდებლად მოემზადებინათ სიუჟეტები.ასე შეიქმნა სიუჟეტები სპორტის თემაზე, ფეხბურთი, კალათბურთი, ჩოგბურთი, თხილამურებით სრიალი. ასევე გადაცემაზე მუშაობის პერიოდში გვქონდა სხვადასხვა საინტერესო რუბრიკა. ამ გადაცემის შექმნის დღიდან მოსწავლეების ცხოვრება ძალიან შეიცვალა, მათთვის სკოლამ შეიძინა ახალი დატვირთვა, მათი ცხოვრება მთლიანად მოიცვა ამ გადაცემამ. როდესაც მიდიოდნენ სხავდასხვა ადგილებში, იყო ეს ქვეყნის გარეთ მოგზაურობა, სხვადასხვა სპექტაკლებზე დასწრება თუ ა.შ. ისინი უკვე დამოუკიდებლადაც კი ახერხებდნენ სიუჟეტის მომზადებას და ერთად, ნაწილ-ნაწილ იქმნებოდა სხვადასხვა სიუჟეტები.

ერთ-ერთი დასამახსოვრებელი დღე იყო 21 მარტისათვის მოსამზადებელი გადაცემა, რომელიც მივუძღვენით საქართველოში ჟურნალისტიკის დღის აღნიშვნას. პატარა ჟურნალისტებისთვის სასიამოვნო სიახლე იყო, როდესაც რუსთავი 2-ის ტელევიზიას ვესტუმრეთ ჟურნალისტ დავით ქაშიაშვილისა და მარიამ გაფრინდაშვილის ინტერვიუს ჩაწერაზე.ეს მნიშვნელოვანი იყო ბავშვბისთვისაც, რადგან ამ გადაცემაზე მუშაობის დროს საკუთარი თვალით იხილეს ნამდვილი ტელევიზია როგორია, გაიგეს ამომწურავი ინფორმაცია როგორ და საიდან იღებდა სათავეს ეს პროფესია, მიიღეს რჩევები იმ სტუდენტებისგან, რომლებიც სწავლობდნენ ჟურნალისტიკას. თითოეულ გადაცემაზე მუშაობის დროს თემები იყო სხვადასხვა, მრავალფეროვანი და მოსწავლეები იღებდნენ უამრავ ინფორმაციას. განუვითარდათ კვლევა-ძიების, მეტყველების უნარები. ასევე ინფორმაციის დახარისხება მთავარი და არამთავარი თემებისაგან, ტექსტის ანალიზი და კიდევ ძალიან,ძალიან ბევრი საჭირო გამოცდილება შეიძინეს,რომელიც ეხმარებოდათ პარალელურად სწავლაში. მოგახსენებთ რომ ისინი მხოლოდ მესამე კლასში იყვნენ,როდესაც ამ დიდ საქმეს შეეჭიდნენ. წლიდან წლამდე კი ძალიან დიდი განვითარების ეტაპი გაიარეს.

გადაცემის შექმნის წლის ბოლოს სკოლას უსრულდებოდა 5 წლის იუბილე. აქედან გამომდინარე გადავწყვიტეთ რომ საიუბილეო თარიღთან დაკავშირებით ფილმი მოგვემზადებინა, რომელიც შექმნილი იქნებოდა იმ თემების ერთობლიობით, რაც მაქსიმალურად მაყურებელს მიაწვდიდა ინფორმაციას სკოლის მოღვაწეობის შესახებ დაარსებიდან ხუთი წლის ჩათვლით. ფილმი დააახლოებით საათი და 15 წუთი გამოვიდა, რომელიც სკოლის პერსონალის დასწრებით დიდ ეკრანზე სააქტო დარბაზში გავაშუქეთ.

მართალია სკოლა უამრავ მოგონებას ინახავს,რადგან ყველა დღე არის განსხვავებული, განსაკუთრებული და მრავალფეროვანი.ამ გადაცემამ შეცვალა,კიდევ უფრო გააფერადა და სახალისო გახადა ჩვენი და ჩვენი ბავშვების სასწავლო დღეები. ვფიქრობ მომავალში მათ ძალიან გამოადგებათ ეს გამოცდილება და იქნებ, რომელიმე მოსწავლემ აირჩიოს კიდეც  ჟურნალისტობა, მას ხომ უკვე აქვს გამოცდილება, წარმოდგენა, თუ როგორი შეიძლება იყოს ჟურნალისტის ერთი დღე და კითხვაზე: ,,როდის გადაწყვიტეთ, რომ გამხდარიყავი ჟურნალისტი?’’ უპასუხოს, რომ მაშინ, როდესაც ერუდიტი TV სთვის მუშაობდა.

ჩვენი არხი :

სხვადასხვა სიუჟეტების ნაკრები :

ჟურნალისტიკის დღისადმი მიძღვნილი გადაცემა:

ამჯერად მხოლოდ საკითხებისა და მეთოდების ჩამონათვალს შემოგთავაზებთ, რას როგორ გაშლით და როგორ გადაიტანთ პრაქტიკაში, მხოლოდ თქვენი ფანტაზიისა და  არჩევანის საკითხია.

მაშ, ასე, როგორ „ვითამაშოთ“ წერისას.

1. ბავშვობაში გითამაშიათ გადაკეცილი ფურცლით? როცა იღებთ ერთ თაბახის ფურცელს, თამაშის ყველა მონაწილე თავის ფრაზას წერს და მერე გადაკეცავს, რომ შემდეგმა მონაწილემ არ დაინახოს და ასე მანამ, სანამ ფურცელი არ დამთავრდება. რა გამოვა ამ ნაწყვეტ- ნაწყვეტი ფრაზებისგან? მშვენიერი, სასაცილო ტექსტი, რომელიც შეიძლება ერთმანეთთან დაუკავშირებელი აზრებისგან შედგებოდეს ან სულაც, უცნაური საერთო კონტექსტი და ემოცია ჰქონდეს.

დავალება იქნება ამ  წინადადებების „ღრუბლის“ ერთიან ტექსტად ქცევა.

2. წიგნის ალტერნატიული დასასრული:

ამ სავარჯიშოსთვის ვიღებთ ნებისმიერ წიგნს, ალალბედზე გადავშლით და  ფურცლის ბოლო აბზაცს ვკითხულობთ. შემდეგ „ვმკითხაობთ“, რა იყო აქამდე და მოვიფიქრებთ ალტერნატიულ დასასრულს. ჩვენს ამბავს ვიგონებთ, ოღონდ მნიშვნელოვანია, რომ ამბავი წიგნის იმ ერთი აბზაცით დაიწყოს.

3. ამ მეთოდისთვის გამომადგება ხორხე ლუის ბორხესის “ფანტასტიკური არსებების ანთოლოგია“. ვკითხულობთ რამდენიმე ნიმუშს წიგნიდან და ვიგონებთ ჩვენს ფანტასტიკურ „არსებას“, ოღონდ სამს, ერთი – მხოლოდ დადებითი, მეორე – უარყოფითი, ხოლო მესამე – ერთდროულად უნდა ატარებდეს როგორც დადებით, ისე უარყოფით თვისებებს. ამ სავარჯიშოს შემდეგ კარგად ავხსნით, რატომ არ შეიძლება პერსონაჟი მკვეთრად დადებითი და უარყოფითი იყოს და რა ჟანრის თუ პერიოდის ტექსტებშია ასეთი დუალური, კატეგორიული დაყოფა პერსონაჟებს შორის.
4. ვაგრძელებთ წიგნების ყველაზე ცნობილ დასაწყისებს:

მაგალითად, ამას:

„– ტომ!
პასუხი არ არის
– ტომ!
პასუხი არ არის.
– რა დაემართა იმ ბიჭს?
-ტომ!
პასუხი არ არის.

( მარკ ტვენი, ტომ სოიერის თავგადასავალი)

ან ამას:

„ერთხელ დილით, როცა გრეგორ ზამზამ შფოთიანი სიზმრების შემდეგ გამოიღვიძა, აღმოაჩინა, რომ თავის საწოლში საშინელ მწერად ქცეულიყო.“ ( კაფკა, მეტამორფოზა)

ან ნებისმიერი დასაწყისი ამოარჩიეთ თქვენი საყვარელი წიგნებიდან და სხვაგვარი გაგრძელება მოუფიქრეთ.

5. მუშაობა დიალოგებზე: ვიყოფით წყვილებად, გავდივართ ქუჩაში, ვერთვებით დიალოგებში და თან ვიწერთ. შეიძლება თემატურად დავგეგმოთ, მაგალითად, საზოგადოებრივ ტრანსპორტში, მაღაზიაში, ბანკში, პარკში და ა.შ.
6. სუბიექტური ლექსიკონი: ვიღებთ ნებისმიერ სამეცნიერო, განმარტებით ან ორენოვან ლექსიკონს, ვშლით ნებისმიერ გვერდზე და ვცვლით სალექსიკონი ერთეულის განმარტებას. როგორ? როგორ და ობიექტური განმარტების ნაცვლად ჩვენს განმარტებას ვუწერთ, ყველაზე სუბიექტურს, საკუთარი გამოცდილებითა და ამბებით განპირობებულს.
7. სატელეფონო ცნობარი. ვიღებთ სატელეფონო ცნობარს, მოვნიშნავთ პირველ და ბოლო აბონენტს, ან ნებისმიერ სხვა ორ აბონენტს და ვყვებით ისტორიას, რა შეიძლება მომხდარიყო მათ შორის.
8. ამბავი, რომელიც არასდროს დამემართებოდა – აღწერეთ საკუთარი თავი, შემდეგ დაწერეთ ყველა ის თვისება, რომელიც ზუსტად იცით, რომ არ გახასიათებთ, ყველა ის სიტუაცია, სადაც არასდროს აღმოჩნდებოდით და შემდეგ მოიფიქრეთ ამბავი, სადაც სწორედ ისეთი ხართ, როგორიც არასდროს იქნებოდით და სწორედ ისეთ ამბებში ეხვევით, ყოველთვის რომ თავს არიდებდით.
9. მეთოდები უამრავია – ყველაზე მთავარი მეთოდი კი ისაა, რომ თქვენი ორიგინალური მეთოდები და თამაშები მოიფიქროთ.

წარმატებას და შემოქმედებით თავისუფლებას გისურვებთ!

გლობალიზაციის პირობებში ტექნოლოგიური და კულტურული ეკლექტიკა ახალი სახელოვნებო დარგის ფორმირებისთვის სათანადო გარემოს ქმნის. ტექსტის ტექნოლოგიური მოხმარების ჩარჩო გაფართოვდა. ლიტერატურულ თამაშში ტექსტი, როგორც საქციელი, იმპულსური პროცესების განმსაზღვრელი გახდა. თანამედროვე ციფრულ ტექსტში ავტორის ფუნქციის დევალვირება ძალიან ჰგავს პირველსაწყისთან მიბრუნებას. ძველად, ხელნაწერების ხანაში, პრიორიტეტული იყო უფრო ტექსტის შენახვა-ინტერპრეტაცია და დროში გადაცემა, ვიდრე ტექსტის ავტორის ინსტიტუტიზაცია. გადამწერი თანაავტორად თვლიდა თავს და ხშირად ცვლიდა ტექსტს თავის შეხედულების მიხედვით. მაგალითად, ერთი გადამწერი წერს: ,,ამას შინა სიტყუაი განგრძელდების არამე შემოკლებულად-რე მნებავს უწყებაი თქვენი’’. ზოგი გადამწერი წახალისებულიც კი იყო თავის პოეტური და ინტელექტუალური შესაძლებლობების გამო. “ვეფხისტყაოსნის” გადამწერი ნანუჩა (მანუჩარ ციციშვილი) XVII საუკუნის I ნახევრის ქართველი პოეტი, თავის თანამედროვეებს შორის დიდი პოპულარობით სარგებლობდა. მამუკა თავქარაშვილი „ტკბილი სიტყვების მხმობელს“  უწოდებდა. არჩილ მეფე აღნიშნავდა, ნანუჩას ბევრი რამ ,,ჩაურევიაო’’. ამ ნანუჩამ თურმე საკუთარი ინიციატივით 11 სტროფი დაუმატა ,,ავთანდილის ანდერძს’’.

ინტერპოლატორები საუკუნეების განმავლობაში ინტერაქტიულ კავშირს ამყარებდნენ ტექსტთან, ეპოქების შესაბამისად გარდაქმნიდნენ მას და პოემის ტექსტუალურ კონტექსტს ახალი კულტურული კოდებით ტვირთავდნენ. ზოგი ჩამატება ისე შეისისხლხორცა პოემამ, რომ ტექსტის დამდგენი კომისიისთვის დღემდე უცნობია, რა დაწერა ნაყალბევი ტაეპის ნაცვლად რუსთველმა. ასეთია ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ტაეპი: ,,ვწერ ვინმე მესხი მელექსე მე რუსთველისად ამისა’’ (მესხი მელექსე რუსთაველის მიბაძვით ვწერო).

პარადოქსია, მაგრამ გუტენბერგის გამოგონება, შრიფტის ჩამოსასხმელი საბეჭდი დაზგები ე. წ. ,,კოპი პეისტის’’ პრინციპით მუშაობდნენ და ასოების იგივე თანმიმდევრობას ბეჭდავდნენ, რამაც ავტორი ტექსტს მჭიდროდ დაუკავშირა, ვიდრე ეს ხელნაწერთა გადამწერების დროს იყო, რომელნიც უნებურად ან შეგნებულად ცვლიდნენ ტექსტის ქსოვილს და მის ავტორს. საუკუნეების შემდეგ სწორედ ამ ,,კოპი პეისტის’’ პრინციპის კომპიუტერულ სივრცეში გადანაცვლებამ და ინდივიდუალურ დონემდე დახვეწამ, ავტორი ჩამოაშორა ტექსტს და მისი გავრცელება და ინტერპრეტაცია სწრაფი ცვლილების მქონე მოვლენად აქცია.  ინტერნეტში დაწერილი ტექსტი (ციფრული ლიტერატურული ორგანიზმი) კოპირდება და ვრცელდება, მაგრამ ხშირად ავტორის ხელიდან გამოსული ტექსტი იცვლება სხვადასხვა მომხმარებლის მიერ.

ლიტერატურამ გუტენბერგიდან დაიწყო მანქანური ცივილიზაციის გამოყენება. შრიფტის დამამზადებელი დაზგების შექმნა, ზოგადად მანქანური ტექნოლოგიების ჩართულობა ლიტერატურაში ნელ-ნელა შემოიპარა. სიტყვაკაზმული მწერლობა ქაღალდის გარეშე თითქოს ვერავის წარმოგვიდგენია, მაგრამ მანქანური ტექნოლოგია სწორედ უქაღალდო მწერლობის ჰორიზონტებს გვისახავს. არალინეარული თხრობის და ტრადიციული ტექსტუალური კონტექსტის დარღვევის უნარ-ჩვევები გამომუშავდა კომპიუტერის შექმნამდე ე. წ. ლიტერატურული დაფის თამაშების დროს, რომელიც მულტიმედიური ბელეტრისტიკის ერთ-ერთ წინაპრად შეგვიძლია მივიჩნიოთ, როგორც გენეალოგიური მართვის ლიტერატურულ შრეში შეღწევის საშუალება. დაფის თამაშები დამოუკიდებლად, საწერი ტექნოლოგიების პარალელურად ვითარდებოდა. ,,ვეფხისტყაოსანი’’ ყველა ეპოქაში აქტუალური იყო. პოემის ზეპირად ცოდნის და კითხვის ტრადიცია, გაგრძელებათა გაგრძელებები, რომელიც ცალკე აღებული, პოემას ბევრად აღემატება. “ხალხური ვეფხისტყაოსანი’’, ავთანდილობა თუ შერმადინობა – ეს ყველაფერი ხალხის კულტურულ-სოციალურ ცხოვრებაში ,,ვეფხისტყაოსნის’’ ინტერაქტიულ-თამაშობრივ მონაწილეობას გამოხატავდა. “ვეფხისტყაოსანი” იყო ჰიპერტექსტი, ე. წ. ,,სუპერ გუგლი’’, რომელშიც საუკუნეების განმავლობაში ადამიანები პასუხებს მათთვის საჭირო კითხვებზე პოულობდნენ: როგორ უნდა მეგობრობა, სიყვარული, რა არის ერთგულება. არ არსებობს საკითხი, რომელიც პოემაში არ იყოს მოცემული. პოემა არა მხოლოდ ლიტერატურულ, არამედ საზოგადოებრივ ცხოვრებაშიც აყალიბებდა გემოვნებას, მსოფლმხედველობას და რთულ ვითარებაში ზოგჯერ კომუნიკაციისა და მიმოწერის ყველაზე საიმედო საშუალებაც იყო. ომის დროს, ცენზურის პირობებში, მიმოწერისას  დახმარებისთვის წერილის დასაშიფრად ხშირად პოემის ტექსტს მიმართავდნენ.

“ვეფხისტყაოსნის” მზითევში გატანება ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ტრადიცია იყო, როგორც უძვირფასესი განძის ჩუქება. აკაკი წერეთელი იხსენებს, ერთმა რაინდმა არგვეთის თავადს ქალი სთხოვა და თურმე სასიძო დაიწუნეს, იმიტომ რომ არ ჰქონდა “ვეფხისტყაოსანი”. საინტერესოა, რომ ერთ ქართულ ხალხურ ლექსში ,,ვეფხისტყაოსნის’’ პატრონი უკან იბრუნებს პოემას და არა ქალს:

,,ქალი მყავდა მშვენიერი,

თავმორთული კაოსანი,

გავათხოვე, გავატანე

ჩემი ვეფხისტყაოსანი.

წაეკითხათ, ვერ გაეგოთ

თურმე იყვნენ ვიროსანი,

ისევ უკან დავიბრუნე

ჩემი ვეფხისტყაოსანი.’’

პოემის ტექსტს ვხვდებით არამხოლოდ ხელნაწერებში, არამედ ვანის ქვაბის კედლებსა (,,ციხეს ვზი ეგზომ მაღალსა, თვალნი ვერ გადასწვდებიან’’) და სხვა ძეგლებზეც, წიგნის არშიების მინაწერებზე. XIX საუკუნეში ერთი-ერთი მაღაზიის მეპატრონეს კანფეტები ისეთ ქაღალდში გაუხვევია, რომლებზეც რუსთველის აფორიზმები ყოფილა დაბეჭდილი.

პოემის პირველი სამაგიდო თამაშებიც ამ პერიოდში გამოჩნდა. საქართველოში პირველი ასეთი ლიტერატურული თამაში ილია ჭავჭავაძის დროს დაიბეჭდა. 1892 წელს 24 ივნისს გაზეთ ,,ივერიის’’ #131-ში გამოქვეყნებული იყო ვრცელი ინფორმაციული ცნობა, რომ ოზურგეთიდან მიუღიათ კ. თავართქილაძის მიერ დაბეჭდილი ლოტო, რომელიც ეფუძნებოდა პოემის აფორიზმებს. იქვე ახლდა ვრცელი განმარტება თამაშის წესების შესახებ. დასასრულს ავტორი ასკვნიდა, რომ ეს თამაში დაეხმარებოდა მკითხველს ,,ვეფხისტყაოსნის’’ ზეპირად შესწავლაში. ამ პერიოდში გავრცელებული იყო “ვეფხსიტყაოსნის” და სხვა ლიტერატურული თამაშების შექმნა, რომელსაც ილია ჭავჭავაძეც ხელს უწყობდა. ლიტერატურული დაფის თამაშები ინტერაქტიული მოვლენაა, სადაც ტექსტთან ერთად ფსევდოგრაფიკული დეკორაცია და მკითხველის მაქსიმალური ჩართულობა წამყვანი სათამაშო სტრატგეგიაა.

1938 წელს გამომცემლობა ,,ტექნიკა და შრომამ’’ გამოსცა ალექსანდრე ინაშვილის მიერ შედგენილი ,,ვეფხისტყაოსნის’’ და სხვა მწერლების ნაწარმოებებიდან შემდგარი ლოტო. სათამაშო ლოტო შედგებოდა ე. წ. ქარდების, წიგნაკისა (თამაშის წესები) და მუყაოს ფირფიტებისგან. თითქმის ანალოგიურ პრინციპს ემყარებოდა 1986 წელს გამოცემული სახალისო ლოტო: ,,გონებანი გონიერსა’’ (გამომცემლობა განათლება, შემდგენელი ხოდაშნელი). ეს თამაში ემყარებოდა 1951 წლის საიუბილეო გამოცემას (სარედაქციო კოლეგია: ბარამიძე, კეკელიძე, შანიძე). თამაშში 110 აფორიზმია გამოყენებული, რომელიც 24 ქარდზეა განლაგებული.

მეოცე საუკუნეში დროთა ფორმაციის შედეგად, საჭირო გახდა პოემის ხალხთან ურთიერთობის ახალი ინტერაქტიული ფორმა. „ვეფხისტყაოსნის” ლოტო, რომელიც ილიას დროინდელი ლოტოს ანალოგი იყო სწორედ ასეთი მოვლენას წარმოადგენდა. მიუხედავად მრავალსაუკუნოვანი პოპულარობისა, დღეს თანამედროვე სამყაროში მაინც საჭიროა ,,ვეფხისტყაოსნის’’ პოპულარიზაცია და თანამედროვე ინტერაქტიულ გარემოში დაბრუნება. სამაგიდო თამაშები ტექსტის სიღრმისეულად გაგების და გათავისების  ძალიან კარგი საშუალებაა მთელ მსოფლიოში. ლიტერატურული სამაგიდო თამაში უნიკალურ შესაძლებლობებს იძლევა, რადგან უშუალოდ რუსთველისეულ სიტყვიერ სამყაროში ამოგზაურებს მოთამაშეს და მისი ბუნებრივი ნაწილი ხდება. ტექსტის შეცნობისათვის აუცილებელია მკითხველის იდენტიფიკაცია მის რომელიმე გმირთან ან მთლიანად ამბავთან. ამ მხრივ დაფის თამაშებს დიდი შესაძლებლობები გააჩნია. გრაფიკულ-გამომსახველობითი და ტექსტური მხარე ახალი სინთეზური ვარიაციებით არის წარმოდგენილი. თამაშობ, ესე იგი მონაწილეობ ამბავში – მოგზაურობ ხელშესახებ სიტყვიერ გარემოში და აფორიზმებით იხსნება იმ სამყაროს  კარი, რომელშიც  ორგანულ ნაწილად  იგრძნობ თავს.

თავის მხრივ სამაგიდო თამაშებმაც, ტექნოლოგიურ პროგრესთან ერთად, განიცადეს განვითარებისა და ევოლუციის საფეხურები. თუმცა თამაშის ალგორითმი თითქმის უცვლელი დარჩა. სამაგიდო თამაშების ისტორიის მკვლევარი, დევიდ პარლეტი მიიჩნევს, რომ ყველა სამაგიდო თამაშს ერთი ძირი აქვს, რომ ყველაზე თანამედროვე თამაშის ფესვები პრეისტორიულ ხანაში უნდა ვეძებოთ. უძველეს დროში სამაგიდო თამაშები ყველასათვის ხელმისაწვდომი არ იყო. ის ძრითადად ელიტისთვის განკუთვნილ დიპლომატიურ საჩუქარს წარმოადგენდა და მათი დროსტარების საშუალება იყო. ელიტარულმა სამაგიდო თამაშებმა რომაულ ლეგიონებთან ერთად ჰპოვა გავრცელება. ამ ტიპის თამაშები სავარაუდოდ IV ათასწლეულის შუა ხანებში გაჩნდა. ერთ-ერთი უძველესი თამაშია ,,სენატი’’, მისი ერთ-ერთი ნიმუში ტუტანხამონის აკლდამაში აღმოაჩინეს. ის წარმოადგენს ბადეს, რომელიც სამ რიგად განლაგებული ოცდაათი კვადრატისგან შედგება. ამ თამაშის წესები დღემდე საიდუმლოს წარმოადგენს. ეგვიპტეში არსებობდა თამაში ,,მეჰენი’’ ლომისა და ბურთის ფორმის ფიგურებით.  ერთ-ერთ უძველეს თამაშად ითვლება ასევე ბრიტანეთში, ექიმის სამარხში ახ. წ. 40-50-იანი წლებით დათარიღებული თამაში, რომელიც წარმოადგენს დაფას 26 ფიგურით. სამაგიდო თამაშები მართალია რომაელთა დამპყრობლური ომების  პარალელურად გავრცელდა, მაგრამ დროთა განმავლობაში მათ ადგილობრივი კულტურის ნიშნები შეითვისეს.

სამაგიდო თამაშები, მარულას ტიპის იქნება ის, თუ ,,თამაში როლების გაცვლით’’ – ემყარება შექმნილ სამყაროს ან სამყაროებს, რომელსაც მკაცრად გაწერილი თავისი კანონები აქვს. მწერლობისგან მომდინარე ასეთი თამაშები ავტორის ლიტერატურულ სამყაროს ეფუძნება. მაგალითად, არსებობს ,,დანაშაული და სასჯელის’’ თამაში, ,,შერლოკ ჰოლმსის’’ თამაში, ლავკრაფტის ლიტერატურული სამყაროების თამაში. ასეთი ტიპის სამაგიდო თამაშებში მოთამაშეები ავტორისგან დადგენილ სამყაროს წესებს ემორჩილებიან. ჰიპერლიტერატურაში  გავრცელებული მიმართულება ,,adventure’’ ქაღალდის მწერლობაში უფრო ადრე განჩდა, ვიდრე კომპიუტერული სისტემები დაიბადებოდა. პირველი ცდები 1940-1970 წლებში იყო. 1950 წელს ფსიქოლოგმა სკონერმა გამოთქვა აზრი, შეექმნათ ინტერაქტიული ლიტერატურული თამაშები სტუდენტებისთვის, განათლების მიღების მიზნით. 1960 წელს იდეა მოტივირებული იყო ლიტერატურული ექსპერიმენტებით. მსგავსი პრაქტიკა დღეს უკვე აპრობირებული საშუალებაა, მაგალითად არსებობს შერლოკ ჰოლმსის თამაში ,, 221b Baker Street Detective’’’’, რომელიც წიგნზე არანაკლებ პოპულარულია.

როგორც აღვნიშნეთ, დაფის თამაშების მსგავსი ნიმუშები პრეისტორიული ხანიდან არის შემორჩენილი. ის ყოველ დროში ადამიანის სოციალური ცხოვრების შემადგენელი ნაწილი იყო, მაგრამ განსაკუთრებული აღმავლობის პერიოდი მეოცე საუკუნის სამოციანი წლებიდან იწყება.  Monopoly, Scrabble Risk Settlers of Catan, Ticket to Ride, Apples to Apples და სხვა ამ ტიპის თამაშები, რაც მთელ მსოფლიოში უაღრესად მნიშვნელოვანი ინდუსტრიაა და დღემდე რამდენიმე ასეულ ინტელექტუალურ თამაშის სერიას აერთიანებს. ის ბავშვებისთვის ერთ-ერთი საყვარელი ინტელექტუალური აქტივობაა. დაფის თამაშების წარმატება იმანაც განაპირობა, რომ ის აბსოლუტურად ყველა სფეროს აერთიანებს: კინოს, ლიტერატურას, ანიმაციას, სპორტს, კოსმოსს და სხვა. ის ერთ-ერთი შემადგენელი რგოლია, კომიქსების და ვიდეოთამაშების გვერდით კომერციულ ინტელექტუალურ-გასართობ ინდუსტრიულ სტრუქტურაში.

მიუხედავად იმისა რომ საქართველოში XIX საუკუნეში სამაგიდო თამაშები პოპულარული იყო ეს ხაზი საბჭოთა ხანაში მინიმალურად განვითარდა. დღესაც თანამედროვე დაფის თამაშების კულტურა თითქმის არ არსებობს. საღამოს მეგობრების წრეში გატარება და დაფის თამაშის კოლექტიური თამაში, როგორც წესი, ძალიან იშვიათობაა.

თანამედროვე სწავლების მეთოდები ბავშვზეა მორგებული, რათა მოსწავლეებისთვის სწავლა გახდეს სასიამოვნო აღმოჩენების პროცესი. დაფის თამაში სწორედ ამ სპეციფიკის ინტერაქტიული მეთოდია. გარდა ამისა, დაფის თამაშები არის სოციალური დისკურსის მოვლენა, განსხვავებით ვიდეოთამაშებისგან, რომელიც ასოციალურია. დაფის თამაში უპირველეს ყოვლისა არის ურთიერთობა თამაშის სხვა წევრებთან. თამაშობ, ესე იგი იძენ ახალ მეგობრებს.

ნოვატორული გამოცემაა ჩვენ მიერ მომზადებული სულ ახლახანს გამოსული ვეფხისტყაოსნის პირველი ფერადი ილუსტრირებული სამაგიდო თამაში. გამოცემა რამდენიმე სკოლაში, მწერლის სახლში, მოსწავლე ახალგაზრდობის სასახლეში, ნორჩ ჰუმანიტართა სკოლაში და სხვა საბავშვო სეგმენტთან წარვადგინეთ და ჩამოვაყალიბეთ ლიტერატურული სამაგიდო თამაშების კლუბი. ბავშვებმა ხალისით ითამაშეს, რადგან თამაში სწავლის დამატებითი საშუალებაა, მისი მეშვეობით სწავლა დამღლელი საზეპიროებისგან თავისუფლდება და სახალისო შემეცნებითი პროცესი ხდება.  პოემაში მონაწილეობს 30 აფორიზმი, მათი ცოდნა საშუალებას აძლევს მოთამაშეს წინ გაიჭრას და გაიმარჯვოს. სამაგიდო თამაში ლიტერატურულ რუკას წარმოადგენს და ის მარათონული პრინციპზეა დამყარებული. იმარჯვებს ის, ვინც გადალახავს დაბრკოლებებს და პირველი მივა ფინიშთან. თუ მოთამაშეს სურს სხვა აფორიზმები გამოიყენოს, გამოცემას  მოყვება სარეზერვო აფორიზმები და გამოსაჭრელი ბარათები. ნებისმიერ მოთამაშეს შეუძლია მისთვის საინტერესო აფორიზმები ან ტაეპები დაამატოს თამაშს ბარათების სახით და გაამრავალფეროვნოს ის.

ტექსტი იქმნება ეპოქის წნეხის ქვეშ და ის თავის აზრს გვაძებნინებს, ჩვენი ყოფიერების გავლით. ამდენად, საჭიროა მხატვრულად ღირებული ტექსტის მუდმივად ახალი და ახალი კულტურულ-სოციოლოგიური გამომსახველობითი კოდებით დატვირთვა. “ვეფხისტყაოსანი” ამისთვის ძალიან კარგი საშუალებაა.

ცვლილებების დაანონსებისას დადასტურდა, რომ მიმდინარე სასწავლო წლის მეორე სემესტრში გარე დაკვირვებაზე რეგისტრირებული უფროსი მასწავლებლები მოქმედი პროცედურის და შეფასების რუბრიკის მიხედვით გაივლიან გარე დაკვირვებას და შეფასდებიან.

შემდგომში როგორ შეიცვლება ეს კომპონენტი, მოგვიანებით დაზუსტდება, მაგრამ რადგან მიმდინარე სემესტრში საკმაო რაოდენობის პედაგოგი ელოდება გარე დაკვირვებას, საჭიროდ მივიჩნიეთ, წინა გამოცდილებისა და გარედაკვირვებაგავლილთა რეფლექსიების განზოგადების საფუძველზე რამდენიმე რჩევა მიგვეცა დაინტერესებული მკითხველისთვის.

გაკვეთილისთვის მზადებისას შეფასების რუბრიკის კრიტერიუმები რომ თქვენი საუკეთესო მრჩეველია, ყველას კარგად მოგეხსენებათ და ამაზე თქვენი ყურადღების შეჩერება აღარ ღირს.

პირველი, რის შესახებაც მინდა ვილაპარაკო, არის ემოციური წონასწორობის შენარჩუნება გარე დაკვირვების დროს. თავის მართვის, ემოციების მართვის უნარი (რაც პროფესიონალიზმის ერთ-ერთი საკვანძო კრიტერიუმია და ამაზე დაკვირვებაც ხდება) თქვენი საუკეთესო მეკავშირე იქნება. სამსახურებრივი ჩარჩოს გარედან თუ შევხედავთ სიტუაციას, ადვილად დავასკვნით, რომ ცხოვრებაში გარე დაკვირვებაზე გაცილებით მნიშვნელოვანი ამბებიც ხდება და არ ღირს ამ ერთი სამუშაო მომენტის გამო ნერვიულობა და ძრწოლა. ემოციებს აყოლილი, აკანკალებული მასწავლებელი ვერც შთაბეჭდილებას მოახდენს და არათუ საუკეთესო პროფესიული უნარების წარმოჩენას, არამედ საშუალო დონის გაკვეთილის ჩატარებასაც კი ვერ შეძლებს. დაძაბულობა შესაძლოა მოსწავლეებსაც გადაედოთ, ასე რომ, თავსაც და გაკვეთილსაც საფრთხეს შეუქმნით. იყავით მშვიდად და ბუნებრივად და ყველაფერი გამოგივათ. არ დაგავიწყდეთ, თქვენ წამყვანი მასწავლებლობა გსურთ და კოლეგებს ემოციების მართვის მაგალითიც უნდა მისცეთ.

კიდევ ერთი რამ, რასაც გარე დამკვირვებელთა უმრავლესობა გირჩევდათ, გაკვეთილის რეალისტური დაგეგმვაა. დაგეგმეთ 45 წუთში მიღწევადი მიზანი და მასზე ორიენტირებული აქტივობები, რომლებიც ამ დროში ჩაეტევა. თორემ რა ხდება? – მასწავლებელი ჩქარობს, მოსწავლეებსაც აჩქარებს, სიჩქარეში ლოგიკური ხაზი უმრუდდება ან საერთოდ უწყდება… მერე აქტივობის ან გაკვეთილის ვეღარ ასწრებს შეჯამებას, რითაც ზარალდება შეფასების კომპონენტი, განსაკუთრებით – განმავითარებელი შეფასება, რაზეც რეფლექსიაში მასწავლებლები თვითონვე სინანულით მიუთითებენ. ამის მიზეზი არარეალისტური დაგეგმვაა. ყველა აქტივობას ერთ გაკვეთილში ვერ ჩატევთ, შეარჩიეთ ის და იმდენი, რომელითაც 45 წუთში მიზანთან მიიყვანთ მოსწავლეს.

ზოგჯერ მასწავლებლები მოსწავლის არასწორი მოსაზრების მისაჩქმალავად მასზე არ რეაგირებენ. წინარე და მით უფრო ახალ მასალაზე მუშაობისას მოსწავლეთა მიერ საკითხის ზუსტად და ამომწურავად წარმოჩენა, სახელმძღვანელოს ახალი პარაგრაფის „გადმომღერება“ ქმნის ბუნებრივი (დაუდგმელი) გაკვეთილის განცდას? რა თქმა უნდა, არა. ამიტომ უყურადღებოდ არ დატოვოთ მოსწავლის მიერ გამოთქმული არც ერთი მოსაზრება, განსაკუთრებით – მცდარი. კი ნუ უგულებელყოფთ, მიეცით ისეთი კორექტული უკუკავშირი, რომ მცდარი მოსაზრების ავტორმაც სხვა თანაკლასელებთან ერთად გააგრძელოს ძიება და მათთან ერთად მივიდეს საჭირო დასკვნამდე. ასეთი მიდგომა თქვენ პროფესიონალიზმის გამოვლენის საშუალებას მოგცემთ, მოსწავლეებს კი – თავისუფალი აზროვნებისას. ნუ გაუშვებთ ხელიდან ამ შესაძლებლობას.

ზოგჯერ გაკვეთილზე ყველა მოსწავლე არ ერთვება დისკუსიაში და ამას ნებით თუ უნებლიეთ მასწავლებელი უწყობ ხელს, როცა აქტიური მოსწავლეების წარმატებული პასუხების „მძევლად“ იქცევა, პასიურ მოსწავლეებს კი „თამაშგარე“ მდგომარეობაში ტოვებს.

კიდევ ერთი, მონათესავე ხარვეზი მასწავლებლის დომინანტის როლში დარჩენაა, როცა პედაგოგი თავს ვერ აღწევს საკუთარი ცოდნისა და უნარების (თუნდაც საუკეთესოს) წარმოჩენის სურვილს. თავადაც მოგეხსენებათ, რომ მაღალი პროფესიონალიზმი თქვენი ცოდნისა და უნარების მოსწავლეთა გააქტიურებისკენ მიმართვას გულისხმობს. მიენდეთ მათ, დაუთმეთ ასპარეზი, შეაშველეთ კითხვები, მოახდინეთ პროვოცირება. ფასილიტატორად დარჩენა ძნელია, მაგრამ საჭირო.

ნუ დაკარგავთ დროს იმისთვის, რომ მოსწავლეებს „აუხსნათ“, სინამდვილეში კი გარე დამკვირვებელს მიანიშნოთ, რომელი აქტივობა შეფასების რუბრიკის რომელ კრიტერიუმს ეპასუხება და როგორ. ამის აღმოჩენა მისი მოვალეობაა და არა თქვენი. თქვენი საზრუნავი მოსწავლეა. გაკვეთილის მიზანში დამკვირვებელი ხომ არ ფიგურირებს? ჰოდა, გაკვეთილის დროც მთლიანად მოსწავლის საჭიროებებისთვის უნდა დაიხარჯოს.

დროის დასაზოგავად შემოგთავაზებთ კიდევ ერთ რჩევას გარე დამკვირვებელ კახაბერ ჩაკვეტაძისგან:

„თუ გაკვეთილის მსვლელობის დროს ჯგუფური მუშაობა გჭირდებათ, შეიძლება მოსწავლეები თავიდანვე დასხდნენ ჯგუფებად, ოღონდ მიეცით ნება, სხვა აქტივობების დროს ისე შეიცვალონ მიმართულება, რომ უხერხულად არ ისხდნენ: ხედავდნენ დაფას, ეკრანს, თვალსაჩინოებას, ერთმანეთს. შეეცადეთ, ჯგუფებმა თვითონ გადაინაწილონ ფუნქციები (თუ კარგად არ არიან გაწაფული ჯგუფურ მუშაობაში, ფუნქციების გადანაწილებაში დაეხმარეთ). თუ კლასში რამდენიმე ჯგუფი გყავთ და მათ ერთი და იგივე დავალება მიეცით, ჯობია, ერთმა ჯგუფმა გააკეთოს პრეზენტაცია და სხვებმა შეავსონ. ამითაც დროს დაზოგავთ“.

ამასთან, თუ მოსწავლეები მეთოდს იცნობენ, თუ შეფასების რუბრიკა ნაცნობია მათთვის, მოკლედ შეახსენეთ, მიანიშნეთ (ვიზუალიზებულ მასალაზე), მეტზე კი დროს ფუჭად ნუ დაკარგავთ. დროის კონტროლი მნიშვნელოვანია, რათა გაკვეთილი შეჯამებისა და შეფასებების გარეშე არ დაასრულოთ. ცვლილებების შემთხვევას რეფლექსიაში მოიხსენიებთ და მათ მიზნობრიობას დაადასტურებთ. და აქვე: შეეცადეთ, რეფლექსიით უპასუხოთ მისი შეფასების კრიტერიუმებს, რადგან აქ მაქსიმალური შეფასება გჭირდებათ.

სულხან-საბა ორბელიანის სახელს უკავშირდება ქართული ლიტერატურის აღორძინების ეპოქა, რომელიც მოსდევს ექვსსაუკუნოვან ჩავარდნას, გენიალური „ვეფხისტყაოსნის“ გადამწერების, ინტერპოლატორებისა და ეპიგონების წყალობით რომ დაუდგა ქართულ მწერლობას. საბა მრავალმხრივი მოღვაწეა, მისი როლი როგორც პოლიტიკური ფიგურისა, დიპლომატისა, ენათმეცნიერისა, მწერლისა და ერის ჭირისუფლისა უდავოდ განუზომელია, მაგრამ კიდევ უფრო მომხიბვლელად წარმოაჩენს მის ფიგურას ნოვატორობა ყველგან და ყველაფერში, რაც მის მემკვიდრეობას ნამდვილად ეტყობა. უნიკალური განმარტებითი ლექსიკონი „სიტყვის კონაც“ პირველი იყო, მემუარული ჟანრის ნაწარმოები „მოგზაურობა ევროპაშიც“ და იგავების კრებულიც, რომლის მხოლოდ სათაური რად ღირს! საბას პროზაც კი განიცდის რუსთველის გავლენას, ყველგან კრთის „ვეფხისტყაოსნის“ ალუზია, მაგრამ ისე ნიჭიერად და ორიგინალურად, რომ მწერლის უზადო გემოვნებაში ეჭვს ვერ შევიტანთ.

ნოვატორია საბა იგავების კრებულის კომპოზიციასა და არქიტექტონიკაშიც. მან თავისი 150-მდე იგავი უპრინციპოდ კი არ ჩაყარა კრებულში, არამედ შეთხზა მეფე ფინეზის კარის ამბავი, სადაც ხუთი დაუვიწყარი, შთამბეჭდავი გმირი გააცოცხლა და იგავები მათ აამბობინა. მეფის კარის ინტრიგები ფონია, რომელზეც გაიშალა იგავების მრავალფეროვანი სამყარო. სიუჟეტი მოგვაგონებს ჯადოსნურ ფარდას, რომელზეც მარგალიტებად არის დაბნეული იგავ-არაკები.

მარად თანამედროვეა ფინეზის კარის ამბები. ფინეზ მეფე, სედრაქ ვაზირი, ღვთით მოვლენილი ბრძენი აღმზრდელი ლეონი, საჭურისი სეფეთუხუცესი რუქა და მეფის ძე ჯუმბერი განუმეორებელი სახე-სიმბოლოები არიან. თვითონ ამბავი გამოირჩევა ნაირგვარი მორალურ-ეთიკური პრობლემების უღრმესი ქვეტექსტებით, უცდომელი დიდაქტიკური აქცენტებით, გონებამახვილური დიალოგებითა და შეგონებებით, რაც მოზარდ მკითხველს აღმოჩენებისკენ უბიძგებს, ხოლო სასწავლო პროცესში ევრისტიკული ელემენტების შეტანა ძალზე სახალისო და საინტერესოა მოსწავლეებისთვის.

2012 წლიდან სასკოლო და ერთიანი ეროვნული გამოცდების პროგრამაში შევიდა სულხან-საბას ოთხი იგავი („მეფე ხორასნისა“, „სამნი ბრმანი“, „დიდვაჭარი და მეფუნდუკე“ და „ძუნწი დიდვაჭარი“); საატესტატო გამოცდების პროგრამაში კრებულიდან „სიბრძნე სიცრუისა“ შედის „მეფე ფინეზის კარის ამბავი“, ხოლო ეროვნული გამოცდების პროგრამაში მხოლოდ ხუთი იგავი რჩება.

2016 წლის ერთიანი ეროვნული გამოცდების ქართული ენისა და ლიტერატურის სავალდებულო გამოცდის მეორე და მესამე ვარიანტების ტესტებში შევიდა კიდეც საანალიზოდ „მეფე ხორასნისა“ და „სამნი ბრმანი“.

2016 წლის სექტემბერში ინტერნეტგაზეთმა „მასწავლებელმა“ გამოაქვეყნა მარინა ლორთქიფანიძის საინტერესო სტატია ამ თემაზე – „სულხან-საბა ორბელიანის ოთხი იგავის გააზრებისთვის“, სადაც ავტორმა მოცემულ ტექსტებზე მრავალშრიანი დაკვირვება წარმოადგინა, თუმცა მას ყურადღება არ გაუმახვილებია ამ იგავების მიმართ კრიტიკულ თვალსაზრისზე. სტატია უდავოდ დაეხმარება ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლებს ამ იგავების სწავლების დროს და აბიტურიენტებსაც ფასდაუდებელ სამსახურს გაუწევს, მე კი შევეცდები, ახალი რაკურსით, კრიტიკული თვალთახედვით გავაანალიზო ეს ოთხი იგავი.

არ მიყვარს სტატიის დასაწყისშივე პრობლემისადმი საკუთარი დამოკიდებულების გაცხადება, მაგრამ უნდა გავამხილო, რომ ეს ოთხი იგავი საბას შემოქმედების აქილევსის ქუსლად მიმაჩნია და სასკოლო თუ სააბიტურიენტო პროგრამებში მათი შეტანა მიზანშეუწონელი მგონია. თუ მხოლოდ ამ იგავების მიხედვით გაიცნობს აბიტურიენტი სულხან-საბას, ნამდვილად არ იქნება მასზე მაღალი წარმოდგენის, როგორც ამასწინათ ჩემმა ერთმა მოსწავლემ თქვა, როცა ამ იგავებს ვკითხულობდით: „მასწავლებელო, მეგონა რაღაც შეცდომა იყო და გამოუცდელი მოსწავლის ნაწერს ვკითხულობდით, ასეთი ყალბი, არადამაჯერებელი, უაზროდ გაწელილი და კომპოზიციურად დაუხვეწავი ტექსტი სასკოლო პროგრამაში არ შემხვედრიაო“.

სულხან-საბას თავის კრებულში ადამიანური ყოფის უამრავი ნიუანსი და მორალური პრობლემა აქვს წამოწეული, ხოლო ამ ოთხ იგავში საუბარია მხოლოდ სიკეთის მნიშვნელობაზე, იმაზე, რომ „სიკეთისათვის სიკეთე არავის უქმნია“, რაც თავისებურად მყიფე იდეაა, გულისხმობს სიკეთისადმი არაცნობიერ პროტესტს და ჰუმანიზმის პრინციპებთან ნაკლებად თავსდება.

ფანტასტიკური და დაუჯერებელი ამბები მხატვრულ ტექსტებში ისევე ბუნებრივია, როგორც რეალურად მომხდარი თავგადასავლები. დაუჯერებელ ამბებს ჰყვებიან არა მხოლოდ იგავებსა და ზღაპრებში, არამედ ყველა ჟანრის ეპიკურ ტექსტებში. შორს რომ არ წავიდეთ, გავიხსენოთ „ვეფხისტყაოსანი“, სადაც რუსთველმა დევებისა და ქაჯების ამბები ისე დამაჯერებლად მოგვითხრო, რომ ისინი მკითხველის თვალწინ ცოცხლდებიან, მოკლებულნი არიან ყოველგვარ სიყალბეს და ორგანულად ერწყმიან პოემის ადამიანი-გმირების ცხოვრების გზას.

საბას ამ იგავებში კი ფანტასტიკური და რეალური ამბები ისე ყალბად და დაუჯერებლად არის მოთხრობილი, რომ მკითხველის გაღიზიანებას იწვევს. ხორასნის მეფის ამბავში გაუგებარია, რატომ სურს მეფეს იმის დამტკიცება, რომ მასზე უხვი და მასზე მდიდარი დედამიწაზე არავინაა. ასევე გაუგებარი და არამოტივირებულია ჩინელი მდიდრის იდეა-ფიქსი, უმასპინძლოს განურჩევლად ყველას და გააჩუქოს ყველაფერი. იგავის პირველი ნახევარი კომპოზიციურად გაწელილია, ბოლოს კი მოვლენები ელვისებურად ვითარდება და მკითხველს დაუკმაყოფილებლობის განცდას უჩენს. გაუგებარია, რატომ განურისხდა მალქოზ ურია თავის ქვეშევრდომს, გაუგებარია კიდობანში ჩასმული მოყმის მკვდრის აკლდამაში დამარხვა, ისევე როგორც ქურდთა და მპარავთა მოულოდნელი ატეხვა და მიწაში ჩამარხული კაცის გამოშვება. მარინა ლორთქიფანიძე ამ პასაჟზე აღნიშნავს: „იგავის საინტერესო დეტალია, თუ როგორ შეძლებს მოყმე უსამართლობისგან თავის დახსნას: „სამხრესა შინა ჰქონდა თვალი ძვირფასი, მით იყიდა სისხლი თვისი“. ფულისა და ქონების გონივრული გამოყენება ხსნის ფულის დაგროვების მიზანს, რაც თავისთავად აზარტულია. დიდი მორალისტი ზედმიწევნით ეხმაურება შოთა რუსთაველს: „უხვი ახსნილსა დააბამს, იგი თვით ების, ვინ ების, უხვად გასცემდი, ზღვათაცა შესდის და გაედინების“. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ სამხრეში დამალული ძვირფასი თვლით თავის გამოსყიდვა „ვეფხისტყაოსნის“ ალუზიაა და ამ სიუჟეტურ დეტალს საბას ნოუ-ჰაუდ ვერ მივიჩნევთ – გავიხსენოთ ნესტანის მიერ ფატმანის ნაჩუქარი მარგალიტებით თავის გამოსყიდვა მელიქ-სურხავის ხადუმებისგან.

დაუჯერებელია, ერთი მეფე მეორეს ქვეშევრდომისადმი უსამართლო მოპყრობის გამო შეესიოს, ამოწყვიტოს და მისი სამთავრო თვითნებურად თავის მეგობარს გადასცეს. განა ზღაპრებში ასეთი დაუჯერებელი რამეები არ ხდება, მაგრამ ფანტასტიკური ამბავი უსათუოდ უნდა იყოს ტექსტის პათოსთან, იდეურ ორიენტირებთან, ლოგიკასთან, ქვეტექსტებთან თანხვედრაში, რასაც ამ იგავში ვერ ვხედავთ. იგავს სედრაქი ჰყვება რუქასთვის იმის დასამტკიცებლად, რომ „ვერც ასეთს გასაცემს იქმს კაცი, რომ სხვას არ ექმნას და არც კარგსა საქმესა ღმერთი დაუკარგავს“. ამ იდეის გადმოსაცემად ასეთი გაწელილი ამბავი ნამდვილად ვერ აღაფრთოვანებს ჩვენს მოსწავლეებს და აკი აპროტესტებენ კიდეც ამ იგავების სასკოლო პროგრამაში შეტანას. გავიხსენოთ იგავი „უსამართლო შირვან-შაჰი“, სადაც ასევე გადმოიცემა ფანტასტიკური ამბები, მაგრამ იმდენად დამაჯერებელია, იმდენად დაკავშირებულია იგავის იდეასთან, რომ სიამოვნებით იკითხება და, ვფიქრობ, შედევრია იგავ-არაკის ჟანრში.

„სამი ბრმის“ იგავში, მართალია, საბა მრავალგზის მოიხსენიებს გლახაკ ყრმას ეპითეტით „საბრალო“, მაგრამ სინამდვილეში ეს კაცი ასეთი სულაც არ გახლავთ. თავიდან ის კეთილშობილ, მშრომელ, ღვთისმოშიშ ადამიანად გვევლინება, უფლისადმი მადლიერების ნიშნად სურს, მოწყალება გაიღოს და აღთქმას დებს, ჩემი ცხრა ფლურიდან ერთს გლახაკს ვაჩუქებო. შემდეგ გადაეყრება თაღლით ბრმას, რომელიც ცხრავეს წაართმევს… „საბრალო“ გლახაკს, თავის მხრივ, არ გასჭირვებია ბრმისთვის მისი ხუთასი ფლურის აწაპნვა, მერე კი – „მადა ჭამაში მოდისო“ – თვითონვე გახდა თაღლითი, მეორე ბრმას შვიდასი ფლური წაართვა, ხოლო მესამეს – ათასი. თანაც მესამესთან სისასტიკე გამოიჩინა: კაცს ფლურები დაკონკილ ჩოხაში ჰქონდა გამოკერებული, ამ „საბრალომ“ კი მას თაფლი შესცხო. როცა ბრმას ფუტკრები დაეხვია და მართლა საბრალომ ჩოხა გაიხადა, მასაც ეს „კეთილსინდისიერი“ ჭაბუკი დაეუფლა. გაუგებარია მეფის სამართალი: „რადგან კარგისთვის კარგი არავის უქმნია, ას-ასი ფლური შენს სამლოცველოდ მიეც და სხვა შენი იყოსო“. მხურვალედ კი ილოცებდა მესამე ბრმა კაცისთვის, რომელმაც ათასი ფლური წაართვა და უკან ასი დაუბრუნა… რა პრინციპით გამოიტანა მეფემ ეს განაჩენი? ლოგიკური იქნებოდა, გლახაკს ფლურები წაერთმია პირველი ბრმისთვის, რომელმაც მას ფული თაღლითურად გამოსტყუა. ლოგიკური იქნებოდა, იგავი ამ ეპიზოდით დასრულებულიყო. მეორე და მესამე ბრმის შემოყვანა ავტორისგან რა მიზანს, რა იდეას ემსახურება, სრულიად გაუგებარია.

მოსწავლეებში პროტესტს იწვევს იგავი „დიდვაჭარი და მეფუნდუკეც“. გავიხსენოთ მისი ფაბულა: საკვირველად გულუხვმა მეფუნდუკემ, რომელიც თავის ფუნდუკში გადასახადს არავის ახდევინებდა (რაც სრულიად არალოგიკურია – მაშ, რის ხარჯზე არსებობდა ფუნდუკი? ან ვის უნახავს ასეთი ქველმოქმედი მეფუნდუკე? ან მდიდარი ვაჭრისადმი ქველმოქმედება რა მიზანს ემსახურება?), დიდვაჭარს ზამთარში უსასყიდლოდ უმასპინძლა და თან დაუმალა თავისი კეთროვანი ვაჟი, რომ სტუმარს არ შეზიზღებოდა. მადლიერ ვაჭარს გზაზე დაეწია მამაზე გამწყრალი გონჯი და ავადმყოფი ჭაბუკი. მდიდარმა აღუთქვა, რომ ყველაფერს გააკეთებდა მის განსაკურნებლად. ამაოდ მოწადინებულ ვაჭარს ერთი აქიმი ეუბნება, რომ ორი წლის ჯანსაღი შვილი საკუთარი ხელით უნდა დაკლას (!) და ავადმყოფს მისი სისხლი შესცხოს – სხვა ვერაფერი მოარჩენსო. კაცმაც დაკლა ერთადერთი შვილი. მაგრამ, ჰოი საკვირველებავ, როცა დედამ ძუძუ ჩაუდო პირში, ბავშვი გაცოცხლდა. მხოლოდ მამისგან მიყენებული ჭრილობა დარჩა ყელზე სალტედ.

ნათელი და მარტივი იდეისთვის, რომ ნამდვილი სიკეთე მაქსიმუმის გაღებას ნიშნავს, ნამდვილად ნაყალბევია ეს ჰიპერბოლებით გაჯერებული ფაბულა. გაუგებარია, რატომ წირავენ ასე სასტიკად შვილებს ან მეფუნდუკე, ან დიდვაჭარი თვითმიზნურად კეთილის იმიჯის შესაქმნელად. საამისოდ სხვა ამბების მოფიქრებაც შეიძლებოდა ისევე დამაჯერებლად, როგორც, მაგალითად, „მაოხრებელი მკვდრის“ ან „მოხერხებული არაბის“ იგავებშია.

შედარებით დამაჯერებელი სიუჟეტი აქვს „ძუნწ დიდვაჭარს“. ძუნწი ვაჭარზე მისივე ანტიპოდი ხურო ნაზარი (სემანტიკური ასოციაციით – მაცხოვრის ალუზია) ისეთ გავლენას ახდენს, რომ ამ ადამიანში საინტერესო მეტამორფოზა იწყება. მისი გაკეთილშობილება, ყოველივეს დაკარგვასთან შეგუება, უდავოდ ნარატივის ძლიერი მხარეა, მაგრამ საბოლოო ჯამში მაინც გაუგებარია, რა საჭიროა ესოდენ გაწელილი ამბავი იმ იდეების გადმოსაცემად, რომ ბედისწერა გარდაუვალია და რომ სიძუნწე ისჯება.

ვფიქრობ, საბას ეს იგავები ურთიერთდაუკავშირებელი სიუჟეტური კვანძებით, სუსტი, არაშთამბეჭდავი სახეებით, გმირების გაუგებარი, უმოტივაციო ქცევით ვერ დაიმსახურებენ მკითხველის ინტერესსა და მოწონებას, ამიტომაც უმჯობესი იქნება, ისინი ამოღებულ იქნეს სასკოლო და ერთიანი ეროვნული გამოცდების პროგრამებიდან და ჩანაცვლდეს „მეფე ფინეზის კარის ამბით“, რომელიც უამრავ აქტუალურ, ღრმააზროვან თემას და იდეას აცოცხლებს და სავსეა სიუჟეტური, სახეობრივი თუ სტილური მარგალიტებით. იდეებსა და პერსონაჟებს რომ თავი დავანებოთ, მოცემული იგავები სტილებრივად დაუხვეწავი და გაუმართავია.

შემინდოს დიდებული სულხან-საბას სულმა, მაგრამ კლასიკური ტექსტების ნაკლიც და ღირსებაც შეუფარავად უნდა ითქვას. ქართველთა შორის „პირველი ევროპელი“ ალბათ თავადაც არ იტყოდა უარს საკუთარი ტექსტების გარშემო ცხარე პოლემიკაზე. რამდენიმე სუსტი იგავი მის სიდიადეს ვერაფერს დააკლებს, ხოლო ჩვენს ახალ თაობებს იგი უნდა გავაცნოთ თავისი ბრწყინვალებით. თუ ვინმეს მიაჩნია, რომ სუსტი იგავების პროგრამაში შეტანა მოსწავლეებში კრიტიკული აზროვნების განვითარებას უწყობს ხელს, მათ საყურადღებოდ ვიტყვი, რომ კრიტიკული და ანალიტიკური აზროვნება მოსწავლეებს უნდა განვუვითაროთ მრავალშრიანი, უეჭველი ღირებულების მხატვრული ტექსტების ანალიზით, მათში დასმული პრობლემების ჩხრეკით და არა სუსტი ნაწარმოებების სწავლებით. გამოდის, რომ ახალგაზრდებს ვცდით, რამდენად ამოიცნობენ ღირებულ და ნაკლებად ღირებულ ტექსტებს, რაც გაუმართლებელი მიდგომაა.

გენერლის კატას „კიკი“ ჰქვია. უფრო თუ დავაკონკრეტებ, გენერლის შვილის მფარველობის ქვეშ ბრძანდება. თბილი და კარგი ოჯახია და „კიკიც“ გულღიად მიიღეს. ერთ დღეს ოჯახი სტუმრად წავიდა. „კიკიმ“ დრო იხელთა და თავის დიდ ბაბუას სახლიდან გამოეპარა. უცნაური კატური ფიქრების ამბავი იქნებოდა, თორემ თბილ სახლში ყოფნა არ ჯობია გაყინულ სადარბაზოში წანწალს? „კიკიმ“ სხვანაირად გადაწყვიტა და გარეთ შემთხვევით გასულ მეზობელს გული გაუხეთქა. თვალები დაუქაჩა, აექოჩრა და „ჰააააა“ – შეუსისინა კატურად. მეზობელსაც თავიდან შეშინებია ვიღაც თავხედი კატის დანახვა, შემდეგ კი წითელი საყელურით „კიკი“ ამოუცნია. თუმცა, თავგადასავლის მაძიებელი ფისო თვალსა და ხელს შუა, სადღაც გაქრა, დაიკარგა.

გენერლის კატა „კიკის“ ცოტა ხანში მთელი სადარბაზო ეძებდა.

– „კიკიიი“, ფისოოო, „მიაუუ“, – განსაკუთრებით აქტიურობდა ერთ-ერთი ქალბატონი.

დიდხანს ეძებეს თუ ცოტას, ვანო პაპას „ჩულანში“ მოჰკრეს თვალი. ეს „ჩულანი“ სადარბაზოს კუთხეში იყო მოწყობილი, ვანიკოს ეკუთვნოდა და რკინის რიკულიანი კარითაც ჩაერაზა. თუმცა, „კიკი“ რიკულებს შორის თავისუფლად გამძვრალიყო, ცემენტით სავსე პაკეტზე შემოსკუპებულიყო და თეთრად დაწკეპილ ულვაშებზე ცემენტის მტვერიც შერჩენოდა.

– „კიკი“ მოდი ჩემთან, ხელი გაუწოდა აქტიურმა ქალბატონმა.

– არა, ფრუტუნით მიუგო „კიკიმ“ და სიღრმისკენ ცემენტით სავსე სხვა პაკეტზე გადასკუპდა.

– „კიკი“, რა გინდა მაგ ცემენტზე, – ნერვიულობდა მესამე სართულის მეზობლის პატარა ბიჭი. მერე კი უეცრად განაგრძო, წარმოგიდგენიათ იმ დღეს დავინახე, ცემენტს წვიმიან ამინდში ასხამდნენო. ეს სად გაგონიალაო?….

ცემენტი წვიმიან ამინდშიც გამყარდება.

რატომ?

აი, მაგალითად, თიხა, რომ წყლით დავასველოთ, ის პლასტიკური გახდება, მისგან ნებისმიერ რამეს გააკეთებ. არ მოგეწონება და – ისევ წყლით დაასველე, მიზილე-მოზილე და ნაკეთობა შეცვალე. თუმცა, მერე გაკეთებულის გაშრობაა საჭირო. ცემენტიც წყალში უნდა გაიხსნას, მაგრამ როცა გამაგრდება, უკვე ვეღარ გადაკეთდება. გარდა ამისა, ცემენტი წვიმაშიც მყარდება.

რას წარმოადგენს ცემენტი ქიმიური თვალსაზრისით?

თანამედროვე ცემენტი 200 წლისაც არ არის. არადა, ახლა მშენებლობა ცემენტის გარეშე ხომ წარმოუდგენელია? ადრე რას აკეთებდნენ? ძველი დროიდან ადამიანები ნაგებობებს ქვისგან აგებდნენ. პირველად ქვების ერთმანეთთან დასამაგრებლად თიხას იყენებდნენ. თიხას იოან ბეხერი „ცხიმიან მიწასაც“ (“terra pinguis”) უწოდებდა და ფიქრობდა, რომ სწორედ ასეთი მიწა შეიცავდა მისტიკურ „ფლოგისტონს“. შემდეგ  ჩინეთში, ეგვიპტესა და ინდოეთში მშენებლობაში თიხასთან ერთად თაბაშირსაც ურევდნენ. თაბაშირს ყურადღება პირველად არაბმა ალქიმიკოსმა ალ-რაზიმ მიაქცია. აღმოაჩინა, რომ ის მოტეხილი კიდურების დასაფიქსირებლად და გასასწორებლად კარგი მასალა იყო. ძველ საბერძნეთსა და რომში კი სამშენებლო მასალად უპირველესად კირი მიაჩნდათ. იმდროინდელი ძალიან ბევრი ნაგებობა დღემდე დგას.

კირის მისაღებად, ჯერ კალციუმის კარბონატს გამოწვავდნენ. ეს რეაქცია პირველად როჯერ ბეკონმა ჩაატარა. კალციუმის კარბონატი აწონა, შემდეგ მიღებული მასის წონაც გაიგო და დანაკლისი აღმოაჩინა. დაფიქრდა და თქვა, ის, რაც დამაკლდა სადღაც „გაიპარაო“. გარკვეული დროის შემდეგ ისევ აწონა და ძველ წონასთან მიახლოებული მაჩვენებელი მიიღო.

– უიმე, უკან დაბრუნებულაო, თქვა და აირს (CO2) „ბმული ჰაერი“ უწოდა.

CaCO3↔CaO+CO2

შემდეგ, მიღებულ „ჩაუმქრალ“ კირს (კალციუმის ოქსიდს) აქრობდნენ. ანუ, სპეციალურად ამოთხრილ ორმოებში ზედ წყალს ასხამდნენ. წარმოიქმნებოდა „ჩამქრალი“ კირი, ანუ კალციუმის ჰიდროქსიდი.

CaO+H2O=Ca(OH)2

„ჩამქრალ“ კირს კვლავ წყალში ხსნიდნენ და სამშენებლო მასალად იყენებდნენ. წყალში გახსნილი ჩამქრალი კირი გარემოდან ნახშირორჟანგის შთანთქმით მყარდება. ეს პროცესი და, შესაბამისად, კირის გამყარებაც ნელა მიმდინარეობდა და დღეები სჭირდებოდა, წლები სჭირდებოდა.

Ca(OH)2+CO2= CaCO3

ხედავთ, არა? რეაქცია საიდანაც დავიწყეთ, ისევ იქ დავბრუნდით.

პარალელურად, ვითომ ნაგებობის გასამაგრებლად კირს ხარის სისხლს, კვერცხის ცილას და ა.შ. ამატებდნენ.

სხვათა შორის, გაკვეთილზე ან კლუბური მეცადინეობისთვის ერთი საინტერესო ექსპერიმენტი ვიცი.

მაგ. გახსენით ცივი მინერალური წყლის, ბორჯომის ბოთლი. სწრაფად გაუკეთეთ აირსადინარიანი მილის მქონე საცობი და მისი მეორე ბოლო კირწყლიან ჭიქაში ჩაუშვით. მინერალური წყლიანი ბოთლი მოათავსეთ თბილ წყალში. ბოთლიდან გამოიყოფა აირის ბუშტები – ნახშირორჟანგი, რომელიც მილით ჩაედინება თუ არა კირწყლიან ჭიქაში, მაშინვე აამღვრევს. კირწყალში არსებული კალციუმის ჰიდროქსიდი გარდაიქმნება კალციუმის კარბონატად – კირქვად. ის წყალში ცუდად იხსნება და თეთრ ნალექს წარმოქმნის.

განაგრძეთ ნახშირორჟანგის გატარება კირქვიან წყალში. რაღაც დროის შემდეგ წყალი კვლავ გამჭირვალე გახდება, რადგან ნახშირორჟანგი რეაქციაში შედის კირქვასთან და მას ჰიდროკარბონატად გარდაქმნის, რომელიც წყალში ძალიან კარგად იხსნება.

CaCO3+CO2+H2O= Ca(HCO3)2

ეს ყველაფერი კარგი, მაგრამ ცემენტი როდისღა გამოჩნდა? 1822 წელს ერთმანეთს გარკვეული პროპორციით შეურიეს კირი და თიხა, მიიღეს ახალი მასალა. სიტყვა „ცემენტი“ ლათინურად „დაქუცმაცებულ ქვას“ ნიშნავს. ყველანაირი ცემენტის ძირითად შემადგენლად სამი მინერალი ითვლება: კალციუმის ოქსიდი, ალუმინის (III) ოქსიდი და სილიციუმის ოქსიდი.

უფრო თუ დავაკონკრეტებთ, კირის და თიხის გახურებისას 1450 გრადუსამდე, მათი სტრუქტურის ცვლილება მიმდინარეობს და, ე.წ. კლინკერის გრანულები წარმოიქმნება. ამ გრანულებს შეურევენ თაბაშირს და ფხვნილის სახეს მისცემენ. მზა ცემენტის ქიმიური ფორმულა დაახლოებით ასეთია: CaO-67%, SiO2-22%, Al2O3-5%, Fe2O3-3% და 3% კიდევ სხვა დანამატებზე მოდის, თუმცა ეს მაჩვენებლები მერყეობს.

წყალში გახსნილი ცემენტის გამყარების პროცესი ასევე ქიმიური ნაერთების წარმოქმნას ეფუძნება. ეს ახალი ნაერთები წარმოიქმნება კალციუმისა და ალუმინის ოქსიდების წყალთან ურთიერთქმედებით. რა თქმა უნდა, ცემენტის გამყარებისას უამრავი რეაქცია მიმდინარეობს, მაგრამ აქ მთავარი ის არის, რომ ცემენტის კრისტალური მესრის შემადგენლობაში წყლის მოლეკულები შედიან. გამოდის, რომ წყალი ცემენტის გამყარებას ხელს კი არ უშლის, პირიქით ეხმარება კიდეც. ამიტომ, ცემენტს წვიმაშიც შეუძლია გამყარება. თუმცა, წვიმასაც გააჩნია, კოკისპირულმა შეიძლება გამორეცხოს კიდეც ყველაფერი.

კლუბური მუშაობისთვის კიდევ ერთი სამუშაოს ჩატარება შეიძლება. გავაკეთოთ ცემენტი თავად. ავიღოთ თიხა, ნახშირი და კირი. კირი უნდა გამოიწვას ღუმელში, დაახლოებით 1150 გრადუსამდე. თვალითაც შეატყობთ, წითელი ფერი უნდა დაჰკრავდეს. მიღებული გამომწვარი კირი გავხსნათ წყალში, დავუმატოთ თიხა და ნახშირი. კარგად ავზილოთ და საცხოვრებელი სახლის არა, მაგრამ ქვებისგან სათამაშო სახლი აგება შეიძლება.

ქარხნული ცემენტის შეფუთვა სხვადასხვა სპეციფიკურობით გამოირჩევა. მაგ. სულფატმედეგი ცემენტი. ასეთ ცემენტს სულფატშემცველი მინერალური წყლების მიმართ განსაკუთრებული მდგრადობა ახასიათებს. ყინვამედეგიც გახლავთ. აქვს ნაკლები სითბოგამოყოფა. ასეთი ტიპის ცემენტს მიწისქვეშა და საზღვაო მშენებლობებისთვის იყენებენ.

ან, მაგ. წიდაცემენტი გრანულირებული წიდის ბაზაზე მიიღება და სულფატცემენტის ალტერნატივად გამოიყენება აგრესიულ გარემოში სამუშაოდ. მის ფუძეზე დამზადებული ბეტონი დიდ დროს უძლებს და ახასიათებს: ტუტეების დაბალი შემცველობა, სულფატებისადმი მდგრადობა, შემცირებული შეღწევადობა, თერმული ბზარების წარმოქმნის ძალიან მცირე რისკი, კარგი სიმტკიცე.

თავად ბეტონი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საშენი მასალაა. მიიღება შემკვრელი მასალის, წყლის, ინერტული მსხვილი და წვრილი შემავსებლის და გარკვეული დანამატების ნარევის გამაგრების შედეგად. სიმკვრივის მიხედვით არჩევენ: ზემძიმე, მძიმე, მსუბუქ და ზემსუბუქ ბეტონს. მასალის მიხედვით კი ბეტონი შეიძლება იყოს: ცემენტის, კირის, წიდის, სილიკატური, თაბაშირის, ასფალტბეტონი, პოლიმერბეტონი და ა.შ.

დანიშნულების მიხედვით ბეტონი არის – სამრეწველო და სამოქალაქო მშენებლობისთვის, ჰიდროტექნიკური, საგზაო, დეკორატიული, ქიმიურად გამძლე, ცეცხლმედეგი, ყინვამედეგი, წყალშეუვალი და ა.შ.

ბეტონის ზოგადი ქიმიური შედგენილობა მარტივია. კალციუმის კარბონატს გაცხელებით უმატებთ ნახშირორჟანგს, ღებულობთ კალციუმის ოქსიდს, უმატებთ ქვიშას, ანუ სილიციუმის ოქსიდს. შემდეგ უმატებთ ქვა-ღორღს შემავსებლად. უმატებთ წყალს და იწყება ქიმიური რეაქცია. სანამ ბეტონი ისხმება, ანუ მოძრაობაშია, ის არ მყარდება. როცა უმოძრაოდაა, სილიციუმის ოქსიდი და კალციუმის ოქსიდი ერთმანეთთან ურთიერთქმედებენ და ჟელესმაგვარ ნივთიერებას წარმოქმნიან. რომელიც სულ უფრო და უფრო მაგრდება. ნამდვილი სიმყარისთვის ბეტონს რამდენიმე დღე სჭირდება. ამ დროს ის ჰაერის ნახშირორჟანგთან ურთიერთქმედებს. ბეტონის ნაგებობა წლების განმავლობაში სულ უფრო მყარი ხდება. კიდევ უფრო სიმყარისთვის ბეტონის დასხმისას რკინის არმატურას იყენებენ.

კატა „კიკი“ ბოლოს და ბოლოს ცემენტიანი ტომრებიდან სასუსნავით გამოიტყუეს და სახლში, სითბოსა და ფუფუნებაში დააბრუნეს. მე კიდევ ბებოს სიტყვები გამხასენდა, სადღაც სივრცეში მომზირალი, ჩაფიქრებული სახით, რომ მეტყოდა ხოლმე:

– შვილო, დაიხსომე… უპატრონო ქვაც არ ვარგაო..!

– რატომ არ ვარგა, ქვას რა მოუვა-მეთქი, ჩავეძიებოდი.

– ხავსი დაედება, ბებო გენაცვალოსო…

„ჩაცემენტებულ“ „კიკის“ კი უამრავი პატრონი გამოუჩნდა.

ნეტავ რატომ?…

განსაკუთრებული გულისფანცქალით ელოდებიან მოსწავლეები პირველ გაკვეთილს ფიზიკაში და ინფორმაციას ამ „საშინელი“, მაგრამ საინტერესო საგნის შესახებ. ასე სმენიათ მშობლებისგან, უფროსკლასელებისგან. ამიტომ ძალზე მნიშვნელოვანია როგორ წარიმართება მათი პირველი შეხვედრა ფიზიკასთან. პირველი შეხვედრა იმიტომ, რომ წარსული გაკვეთილები მათემატიკას უფრო ჰგავდა, ვიდრე ფიზიკას. ახლა კი ნამდვილი ფიზიკა იწყება და ისინი სამყაროს შეცნობის კარიბჭესთან იმყოფებიან…

ბერძნულად „ფიზიკა“ ბუნებას ნიშნავს და პირველად იგი (φύσις) არისტოტელემ შემოიტანა, ჩვენს წელთაღრიცხვამდე IV საუკუნეში. ბუნების ნაწილი ვართ ჩვენ და ჩვენ გარშემო მყოფი ყველაფერი. მათ შორის: მზე, ვარსკვლავები, პლანეტები, ტყეები, მდინარეები, სახლები, ქალაქები.

ბუნება მრავალფეროვანია და ეს მრავალფეროვნება ერთი სიტყვით – მატერიით შეიძლება გამოვხატოთ. მატერია ორი ფორმით ვლინდება ბუნებაში: ნივთიერება და ველი (ნახ.1).

მატერიას  წარმოადგენს ნებისმიერი ნივთიერება. მაგალითად, ჰაერი, რკინა, წყალი. ნივთიერი ფორმით  წარმოდგენილ მატერიას ვეხებით, შევიგრძნობთ. ნივთიერებისგან შედგება ჩვენ ირგვლივ არსებული საგნები. მათ ფიზიკის ენაზე ფიზიკურ სხეულებს უწოდებენ. მაგალითად, რეზინის ბურთი შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, როგორც ნივთიერი მატერიის სახე. ამასთან იგი ფიზიკური სხეულია, რადგან  ფორმა და მოცულობა აქვს. ფიზიკური სხეულებია: კალამი, ცარცი, მაგიდა, ტელეფონი, თვითმფრინავი, ჭიქაში ჩასხმული წყალი და ა.შ.

მატერიის მეორე სახეს წარმოადგენს ველი. მატერიის ფორმად, როგორც ველი, შეგვიძლია განვიხილოთ მაგნიტური ველი, ელექტრული ველი, გრავიტაციული ველი. ეს ველებიც მატერიის გამოვლინებაა და მათ ჩვენ ვერ შევიგრძნობთ – არც სუნი აქვთ და არც გემო. ამ ველების არსებობა სხვადასხვა მოქმედებებით ვლინდება. მაგალითად,

• მაგნიტის მიერ მის ირგვლივ არსებული მაგნიტური ველის გავლენით ცოტა მოშორებით მყოფი რკინის ნაჭერი მიიზიდება;
• აბრეშუმზე ხახუნით დამუხტული მინის ჯოხი მის ირგვლივ აღძრული ელექტრულის ველის გავლენით ქაღალდის ნაკუწებს მიიზიდავს;
• დედამიწის გრავიტაციული ველის მოქმედება კი ყველასთვის ცნობილია – დედამიწის ზედაპირიდან აწეული საგნები სწორედ ამ ველის მოქმედებით ეცემა დედამიწაზე.

ჩვენ ირგვლივ ბუნება მუდმივად იცვლება. ნებისმიერ ცვლილებას ბუნებაში მოვლენა ეწოდება. ყველა მოვლენის საფუძველთა საფუძველს ფიზიკური მოვლენა წარმოადგენს. მაგალითად, წვიმის (ბუნებრივი მოვლენა) წარმოქმნა მდინარეებიდან, ტბებიდან და ზღვებიდან წყლის აორთქლებასთან არის დაკავშირებული; წელიწადის დროთა ცვლილება კი დედამიწის მზის გარშემო ბრუნვას უკავშირდება. ფიზიკურ მოვლენებს წარმოადგენს ასევე ცოცხალ ორგანიზმში მიმდინარე ბიოლოგიური პროცესები: სისხლდენა, სახსრების მოძრაობა, ოფლით გაგრილება, ორგანოების კვება, უჯრედებში ნივთიერებათა მოძრაობა, უჯრედების გამრავლება და ა.შ.

ფიზიკის, როგორც მეცნიერების, ამოცანაა ფიზიკური მოვლენების კვლევა, მათი როგორც თეორიული, ასევე ექსპერიმენტული შესწავლა, სხვადასხვა კანონზომიერებების დადგენა და მათი ადამიანის სასარგებლოდ გამოყენება.

ფიზიკური მოვლენები იყოფა ოთხ ჯგუფად: მექანიკური, სითბური, ელექტრომაგნიტური და ოპტიკური (ნახ.2).

• მექანიკური მოვლენები უკავშირდება სხეულების მოძრაობას და მასთან დაკავშირებულ პროცესებს.
• სითბურ მოვლენებს წარმოადგენს: სხეულების ტემპერატურის ცვლილება, დნობა, აორთქლება, დუღილი.
• ელექტრომაგნიტური მოვლენები დაკავშირებულია დამუხტულ ნაწილაკებთან, მათ მოძრაობასთან და ურთიერთქმედებასთან. დღეს ასეთი მოვლენების კვლევა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რადგან სწორედ ელექტრომაგნიტური მოვლენების კანონზომიერებების ღრმად შესწავლა და მათი გამოყენება წარმოადგენს დღევანდელი თანამედროვე ტექნოლოგიური ეპოქის უმთავრეს მიღწევას. დღეს მსოფლიოში ეკონომიკის გაციფრულების პროცესში, ტექნოლოგიები განსაზღვრავს სახელმწიფოთა შესაძლებლობებს როგორც ეკონომიკურ, ასევე პოლიტიკურ ასპექტში.
• ოპტიკურ მოვლენებს წარმოადგენს სინათლის გავრცელებასთან დაკავშირებული ყველა პროცესი – ჩრდილის წარმოქმნა, ცისარტყელის გამოჩენა, სინათლის არეკვლა, გარდატეხა, სხეულთა ფერები, თვალთან და მხედველობასთან დაკავშირებული თავისებურებები და ა.შ.

ამრიგად, ფიზიკა შეისწავლის მატერიის (ნივთიერების და ველების) აგებულებას, მის თვისებებს და მატერიის ძირითად ცვლილებებს (ფიზიკურ მოვლენებს).

ატომები და მოლეკულები

ჩვენ ირგვლივ განუწყვეტლივ იცვლება სამყარო. იცვლებიან ფიზიკური სხეულები და სხვადასხვა პირობებში სხვადასხვა თვისებებს ავლენენ. ბუნებრივად გვიჩნდება კითხვა: რატომ ხდება ასე? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად საჭიროა, ვიცოდეთ, რისგან შედგება ეს სხეული, როგორია მისი შინაგანი სტრუქტურა (აგებულება)?

ფიზიკური სხეული ნივთიერებისგან შედგება. ვიცით, რომ ნივთიერება შეიძლება იყოს მყარ, თხევად და აირად მდგომარეობაში. გარეგნულ განსხვავებას მყარ სხეულებს, სითხეებსა და აირებს შორის ყველა ადვილად ვამჩნევთ, მაგრამ არ ვიცით, რა ფიზიკური თვისებებით განსხვავდებიან ისინი ერთმანეთისგან. ამ საქმეშიც ნივთიერების შედგენილობის გაცნობა დაგვეხმარება. ნივთიერების აგებულების ცოდნა დაგვეხმარება ასევე ვიწინასწარმეტყველოთ, თუ როგორ წარიმართება ესა თუ ის მოვლენა. როგორ დავაჩქაროთ ან შევანელოთ ის. იმისთვის, რომ გავერკვეთ, რისგან შედგება ნივთიერება (მაგალითად, შაქარი), ის უნდა გავტეხოთ და დავაქუცმაცოთ, რაც შეიძლება მცირე ზომის ნაწილაკებად. ეს პროცესი  შეიძლება გაგრძელდეს მანამდე, სანამ მიკროსკოპითაც ვერ დავინახავთ შაქრის მცირე ნაწილაკს. ეს ხომ არ ნიშნავს, რომ  ნაწილაკები გაქრა?

ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მე-5 საუკუნეში მოღვაწე ბერძენი სწავლული, ფილოსოფოსი დემოკრიტოსი თვლიდა, რომ ნივთიერებას დისკრეტული (ნაწილაკური) აღნაგობა აქვს და იგი შედგება თვალით უხილავი უმცირესი ნაწილაკებისაგან – მოლეკულებისგან და ატომებისგან. მოლეკულა ნიშნავს მცირე მასას, ატომი კი – განუყოფელს. დემოკრიტოსის მოსაზრებებს საუკუნეების განმავლობაში არ აღიარებდნენ. ჭეშმარიტად ითვლებოდა მხოლოდ არისტოტელეს მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც ყველა ნივთიერებას სხვადასხვა სახის ნივთიერებებად გარდაქმნა შეეძლო.

ცდებმა და დაკვირვებებმა დაადასტურა, რომ ქიმიური რეაქციების დროს   ნივთიერების შემადგენელი მოლეკულები იშლება ატომებად. ატომი კი აღარ იშლება. სწორედ მოლეკულები განსაზღვრავენ ამა თუ იმ ნივთიერების ქიმიურ თვისებებს. ესე იგი დაქუცმაცებული შაქრის ნაწილაკები კი არ გაქრა, არამედ გადაიქცა თვალით უხილავი ზომის ნაწილაკებად, რომლებიც განსაზღვრავს შაქრის თვისებებს.

ნივთიერების ნაწილაკური აღნაგობა დასტურდება სხვადასხვა ცდით: მაგალითად, ფოლადის ბურთულა, რომელიც თავისუფლად გადის რგოლში, გახურებისას ამ რგოლში იჭედება (სურ.3); მინის მილში ჩასხმული სითხის გაცხელებისას შეინიშნება მისი მოცულობის ზრდა (სურ.4). ხელით შეგვიძლია ბურთის შეკუმშვა, ზამბარის ან რეზინის გაჭიმვა-შეკუმშვა. ეს ცდები ასაბუთებს იმას, რომ ნივთიერება შედგება ნაწილაკებისაგან, რომელთა შორის შუალედებია და თუ გარკვეული მიზეზით ნაწილაკები ერთმანეთს დაშორდა, სხეულის მოცულობა იზრდება, ხოლო თუ ნაწილაკები ერთმანეთს მიუახლოვდა, სხეულის მოცულობა მცირდება.

ერთი და იმავე ნივთიერების ყველა მოლეკულა ერთნაირია. მოლეკულა შეიძლება იყოს შედგენილი ერთნაირი ატომებისგან, მაგალითად, წყალბადი (H₂  ), ჟანგბადი (0₂). ასეთ ნივთიერებებს მარტივს უწოდებენ. თუ მოლეკულა შედგება სხვადასხვა სახის ატომისაგან, მაშინ ეს ნივთიერება რთულია, მაგალითად, წყალი (H₂0). იგი შედგება ორი ატომი წყალბადისა და ერთი ატომი ჟანგბადისგან.

1908-1911 წლებში ინგლისელი ფიზიკოსის, ერნსტ რეზერფორდის, მიერ ჩატარებული ცდების შემდეგ დადგინდა ატომის აღნაგობა (პლანეტარული მოდელი). რეზერფორდმა დაადგინა, რომ ატომი შედგება ატომბირთვისა და მის გარშემო მოძრავი ელექტრონებისაგან. მოგვიანებით შეისწავლეს ატომბირთვის აღნაგობაც. ატომბირთვი შედგება პროტონებისა და ნეიტრონებისგან. მათ სხვანაირად ნუკლონებს უწოდებენ (ნახ. 4). ატომის მასა თავმოყრილია ატომბირთვში, რადგან პროტონი და ნეიტრონი ელექტრონზე გაცილებით მძიმე ნაწილაკებია. ნეიტრონის მასა ოდნავ აღემატება პროტონის მასას. პროტონი კი 1840-ჯერ მძიმეა ელექტრონზე.

მიზიდვა-განზიდვის უნარის მქონე ნაწილაკებს დამუხტული ნაწილაკები ეწოდება. დამუხტულია პროტონები, რადგან ისინი  ერთმანეთს განიზიდავენ. მათ ერთნაირი (დადებითი, +) მუხტი გააჩნია, ერთმანეთს განიზიდავენ ელექტრონებიც. მათ უარყოფითი მუხტი გააჩნიათ. ხოლო პროტონი და ელექტრონი, როგორც დადებითი და უარყოფითი ნაწილაკები, ერთმანეთს მიიზიდავენ. პროტონის და ელექტრონის მუხტის ზომა ერთნაირია და ატომი ელექტრულად ნეიტრალურია, რადგან მასში პროტონების  რაოდენობა ელექტრონების რაოდენობის ტოლია.

ლალი
თუ ნეიტრალურმა ატომმა დაკარგა ელექტრონი, მაშინ ბირთვის დადებითი მუხტი გადააჭარბებს უარყოფით მუხტს და და ატომი დადებითად დაიმუხტება, ხოლო თუ – პირიქით, ატომი მიიერთებს ელექტრონს, იგი უარყოფითად დაიმუხტება. დამუხტულ ატომს იონი ეწოდება. ესე იგი ატომი თუ ელექტრონს კარგავს, იგი დადებით იონად გადაიქცევა, თუ ელექტრონს იძენს –  უარყოფით იონად. პროტონს, ნეიტრონს და ელექტრონს ელემენტარულ ნაწილაკებს უწოდებენ.

ამგვარად, გავეცანით მატერიის ცნებას, მის ფორმებს, სამყაროს ფუნდამენტს – ატომს და მის აღნაგობას. გავარკვიეთ, რითი განსხვავდება ატომი მოლეკულისაგან და იონისაგან.

ლიტერატურა

1. ილუსტრაციები სითბური გაფართოების შესახებ

https://www.flickr.com/photos/goalfinder/6964033833/in/photostream/

2. ა. პერიშკინი, ნ. როდინა. ფიზიკა VII კლასი. 1989 წ;
3. ელენე სურგულაძე. მანანა კასრაძე. ფიზიკა VII კლასი. 2003 წ;
4. გიორგი გედენიძე, ეთერ ლაზარაშვილი. ფიზიკა VII კლასი. 2001 წ.