მოსწავლეობის წლები ტკბილ-მწარე თავგადასავლებითაა სავსე. ზოგი ადვილად ეუფლება კომუნიკაციის ხელოვნებას, ზოგს კი უჭირს განსხვავებული ინტერესებისა და ღირებულებების მქონე საზოგადოებასთან ინტეგრირება. ყოველი წარუმატებლობის შემდეგ ემოციური დაძაბულობა იმატებს, რაც, ცხადია, უარყოფითად აისახება, როგორც სოციალურ, ასევე აკადემიურ პროცესზე. როგორც წესი, სკოლაში უმრავლესობა აწესებს, ე.წ. პოპულარული მოსწავლეობის სტანდარტს. მის მიღმა დარჩენილი თანატოლების შევიწროებაც ძველი ამბავია… აქედან გამომდინარე, მასწავლებლებს „სიკეთის გაკვეთილების“ ჩატარება უფრო და უფრო ხშირად გვიწევს, მათ მოსამზადებლად კი მეტი „კეთილი წიგნია“ საჭირო. თანაგანცდის გამოწვევა ცალკეულ შემთხვევებზე დაკვირვების გზითაც შეიძლება, თუმცა ასეთ დროს მხოლოდ ფრაგმენტს ხედავ. წიგნს კი შეუძლია, ისტორია მთლიანად, დასაწყისიდან დასასრულამდე მოგიყვეს, ან ნაპირზე მაინც გაგიყვანოს და წერტილის დასმა შეგაძლებინოს. ალბათ ამიტომაცაა, რომ, ე.წ. სიკეთის თვითმასწავლებელთა მიმართ ინტერესი დღითიდღე იზრდება და ახალი გამოცემების რიცხვიც იმატებს.

გარიყულად ბევრი რამის გამო შეიძლება იგრძნო თავი. ერთხელაც ვიღაცას შენი კავკასიური „სასუნთქი აპარატი“ არ მოეწონება, ან „მეგობრობის დღიურში“ ჩაწერილი განსხვავებული პასუხების გამო გაგაკრიტიკებს. ხან იმის გამო აგითვალწუნებენ, რომ „რეზინობანაში“ მუხლების სიმაღლეზე ძლივს ხტები, სულ იხუჭები და ვერასდროს იმალები. არადა, ერთი შეხედვით, არაფერი „გჭირს“. მგონი, ეს ცხვირი ძალიანაც გიხდება. „რეზინობანას“ თუ არა, „კლასობანას“ თამაში ხომ კარგად გამოგდის?! ქვას ყველა საჭირო კვადრატში ახვედრებ და თუ დაგჭირდა, ასკინკილით მთელ სათამაშო მოედანს შემოუვლი…

ალბათ რამდენ მოზარდს აწუხებს მსგავსი ფიქრები! განსაკუთრებით იმათ, საკუთარ გარეგნობასა და მოქნილობაზე დიდი სადარდებელი რომ აქვთ. ზოგიერთ მათგანს თანატოლებისთვის სახის ჩვენების ეშინია. ზოგს კი, ცუდად კი არა, საერთოდ არ შეუძლიათ თამაში, მეტიც, ეტლის გარეშე ვერც კი გადაადგილდება და პერსონაჟად ქცეული, ხსნას კეთილ წიგნებში ეძებს.

ჰარპერ ლის „ნუ მოკლავ ჯაფარას“, რომელსაც „ნიუ იორკერმა“ აბსოლუტურად გენიალური უწოდა და დღეს პედაგოგიურ რომანად (ჩართულია ამერიკული სკოლების სასწავლო პროგრამაში) არის აღიარებული, კარგა ხნის წაკითხული მქონდა, როცა კეიტლინი („ჯაფარა“, ქეთრინ ერსკინი) გავიცანი. მთხრობელი აქაც პატარა გოგონაა, თუმცა „სასწავლო მასალა“ გართულებულია – სასოწარკვეთილი მამის ამარა დარჩენილი ობლის მონათხრობს მასობრივი მკვლელობა და ასპერგერის სინდრომი ერთიორად ამძაფრებს. თანამედროვე ატიკუსი მარტო ზრდის ორ პატარას, სანამ  „მათი ცხოვრება  ნამსხვრევებად არ იქცევა“. მას შემდეგ ყველა ინერციით ცხოვრობს, კეიტლინის გარდა. გოგონა, რომელსაც ყველაზე მეტად ემოციების წაკითხვა უჭირს, ეძებს და ყველას ნაცვლად პოულობს კათარზისს.

მისის ბრუკი კეიტლინისა და საზოგადოების ერთგვარი დამაკავშირებელი რგოლია. იგი გოგონას ემოციების ანბანს ასწავლის, მის თანაკლასელებს კი თანაგანცდის გაკვეთილებს უტარებს. ჩემი აზრით, გაუცხოების ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი „განსხვავებული“ ადამიანებისთვის თვალის არიდებაა. აქედან გამომდინარე, ცოტა ბავშვს თუ სმენია აუტიზმსა ან ასპერგერის სინდრომზე და რა გასაკვირია, რომ თანაგრძნობის გამოხატვის ნაცვლად შეიძლება დაითრგუნოს, ან გაღიზიანდეს და ზემოაღნიშნული ინდივიდი ახალ სათამაშოდ აქციოს?! ინფორმაციულ ვაკუუმში გამოზრდილი ახალი თაობა ერთხელაც აღმოაჩენს, რომ არსებობენ განსხვავებული ადამიანები, მაგრამ გაუჭირდება ამ განსხვავებულობის ადეკვატურად მიღება. ამიტომაც მიხარია, რომ დღეს ამდენი იწერება „კრავებზე“, რომლებიც თავიანთი დუმილით საუკუნეების განმავლობაში დამალულ სიმართლეს ამზეურებენ.

თუ ჩვენს საუკუნეში მასწავლებლად მუშაობას გადაწყვეტ, ინკლუზიური განათლების საკითხებშიც კარგად უნდა ერკვეოდე. შესაძლოა, კეიტლინის სპორტის მასწავლებლის მსგავსად შენც დაუშვა შეცდომა (ეს სულაც არაა გასაკვირი), თუმცა, თუ შეცდომის აღიარებას ისწავლი, ე.ი. „დახვეწას“ ცდილობ და „შენი კარგი მანერების“ დაფაზე „სტიკერთა“ რიცხვიც მოიმატებს. კეიტლინები, რომლებსაც უსმენენ და არჩევანის საშუალებას აძლევენ, ერთ დღესაც გადალახავენ ბარიერებს საკუთარ თავში, „თვალს გაუსწორებენ ადამიანს“, სიკვდილით გამოწვეულ ტკივილს და ქალაქს სიკეთის დაუვიწყარ გაკვეთილს ჩაუტარებენ.

მიუსაფარი ბავშვები საზოგადოებისგან ტაბუდადებული კიდევ ერთი თემაა. ბოლოდროინდელი მონაცემებით, მსოფლიოში მცხოვრები ბავშვებიდან ყოველი მეოთხე უკიდურესი სიღარიბის ზღვარზეა. ასევე ხშირია სიკვდილიანობა, რომლის გამომწვევი მიზეზების თავიდან აცილებაც შესაძლებელია. ცივილიზებული საზოგადოება დიდი ხანია შეთანხმდა იმაზე, რომ ობლებისა თუ მიუსაფარი ბავშვების აღზრდა ოჯახური ტიპის ბავშვთა სახლებში სჯობს. ამას გარდა, სახელმწიფომ ხელი უნდა შეუწყოს პატარების ბიოლოგიურ ოჯახებში დაბრუნებას, გაშვილებას ან აღსაზრდელად მეურვეებისთვის გადაცემას. ბოლო მონაცემებით ჩვენს ქვეყანაში  37 მცირე საოჯახო ტიპის კომფორტული სახლია, სადაც მიუსაფარი ბავშვები დედობილ-მამობილის მფარველობის ქვეშ, ოჯახურ გარემოში იზრდებიან. სახელწიფო დაფინანსების გარდა, ოჯახურ თავშესაფრებს დონორი ორგანიზაციებიც მფარველობენ.

ჩვენს საზოგადოებას, სსსმ ბავშვების მსგავსად, არც ობოლთა ისტორიები უყვარს. ამიტომ შევარჩიე სიკეთის შემდეგი გაკვეთილის თემად „გრძელფეხება მამილო“. აღნიშნული წიგნის ავტორის – ჯინ ვებსტერის სოციალური საკითხებით დაინტერესება კეთილდღეობისა და სასჯელაღსრულების რეფორმის კურსებს გამოუწვევია. ახალბედა მწერალი  მზრუნველობამოკლებულ და უსახლკარო ბავშვთა დაწესებულებებს ხშირად სტუმრობდა და ციხის და ობოლთა თავშესაფრების რეფორმების გატარების პროცესშიც აქტიურად იყო ჩართული. მის წიგნებში სწორედ ამ პერიოდის გამოცდილება აისახა.

კიდევ ერთი კონკიას – ჯერუშა ებოტის და „ოთხმოცდაჩვიდმეტი რეტდასხმული პაწია ობლის“ ცხოვრება სხვა არაფერია, თუ არა „წყეული ოთხშაბათისთვის“ (მეურვეების სტუმრობის დღე) მზადება და მიღების წარმატებით დასრულება.

„ჯერუშასთვის რომ გეკითხათ, გეტყოდათ, დღე წარმატებით დასრულდაო. მეურვეებსა და კომისიის წევრებს თავშესაფრისთვის არაფერი დაუკლიათ – კიდეც დაათვალიერეს, მოხსენებებიც წაიკითხეს და არც შეთავაზებულ ჩაიზე უთქვამთ უარი. ახლა კი შინისაკენ მიეშურებოდნენ, მხიარულად მოგიზგიზე ბუხრებთან მოკალათებულებს კიდევ ერთი თვით რომ დაევიწყებინათ მომაბეზრებელი უპატრონო ბავშვების არსებობა“.

პირველი ასოციაცია ალბათ თქვენც ჯეინის (შ. ბრონტე, „ჯეინ ეარი“) პანსიონთან მიგიყვანთ. თუმცა ვებსტერის თავშესაფრის კარი უფრო ადვილად იღება და ჯერუშა ებოტის უპასუხო ბარათებს პირველივე გვერდებიდან ბედნიერი დასასრულის მოლოდინით ფურცლავ. სიყვარულის თემასთან დაკავშირებითაც შეიძლება პარალელების გავლება (ასაკობრივი სხვაობა, დიდგვაროვანი მეურვის/უფროსის უთვისტომო გოგონათი დაინტერესება), თუმცა ამ შემთხვევაში ერთადერთ დაბრკოლებას კეთილი მეურვის ანონიმურობა წარმოადგენს.

ალბათ ყველა მწერალი ბავშვებისთვის ან ბავშვების შესახებ წიგნის დაწერამდე საკუთარ თავს უნდა ეკითხებოდეს: რა სურთ ბავშვებს? რა არის მნიშვნელოვანი მათთვის? მკითხველი ხომ წიგნებშიც საკუთარი თავის, მის გარშემო არსებული რეალური სამყაროს ანარეკლს ეძებს. აგროვებს დამაჯერებელ არგუმენტებს სიტყვებისთვის „ყველაფერი კარგად იქნება“ და შიშს იყუჩებს. ბავშვებისთვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ისტორია ალბათ სასკოლო ცხოვრებას უკავშირდება. მაგალითად ავიღოთ „წრიპა ბიჭის დღიური“.  ჯეფ კინის მთავარ ღირსებად „კარგი სმენა“ შეგვიძლია დავასახელოთ. მწერალი აშკარად ყურადღებით უსმენდა ახალი თაობის ხმას. შედეგად, წიგნის მთავარ გმირად, ე.წ. ლუზერი მოგვევლინა. ბევრი საბავშვო წიგნი გინახავთ, ხელმოცარულ, დაცინვის ობიექტად ქცეულ, თამამი თინეიჯერული ფიქრებით გახმოვანებულ პერსონაჟზე ჰყვებოდეს და ამ გზით მის მიმართ საყოველთაო სიმპათიას იწვევდეს?!

სანამ მსოფლიოში უსამართლობის, შემწყნარებლობის, ჩაგვრის, მიტოვების, ზრუნვის, უმუშევრობისა და უპოვრობის თემები აქტუალური იქნება, ყოველთვის დაგვჭირდება წრიპა ბიჭის, ავგუსტ პულმანის, კეიტლინისა თუ ჯერუშა ებოტის მსგავსი ხმები, რომლებიც ხმამაღლა, ყოველგვარი შეფარვის გარეშე მოგვიყვებიან უსამართლობაზე, მარტოობაზე, დიდი სიყვარულის დაკარგვის ტკივილსა და მასთან გამკლავების გზებზე. მოგვიყვებიან იმ შეცდომებზე, თაობიდან თაობას ჯიუტად რომ გადავცემთ, იმ იმედით, რომ იქნებ ერთხელაც ვისწავლოთ რამე.

საგაკვეთილო დრო ყველა მოსწავლესთან ინდივიდუალური მუშაობისთვის საკმარისი არ არის. არადა, ყველა ვთანხმდებით, რომ ძალიან მნიშვნელოვანია თითოეული მოსწავლის საჭიროებების გათვალისწინება, აღიარება, წარმოჩენა. ამ სტატიაში შემოგთავაზებთ ერთ მიგნებას, რომელიც მოსწავლეთა ნამუშევრების გამომზეურებას გაგიადვილებთ, მათზე დაკვირვების საშუალებას მოგცემთ. პარალელურად ბავშვები ტექსტის გაგება-გააზრებას ისწავლიან, ლექსიკურ მარაგს გაიმდიდრებენ და ქაღალდს დაზოგავენ.

საჭირო მასალა

ნაჭერი, წყალგამძლე საღებავი, რვა პატარა ნაწილად დანაწევრებული თაბახის ფურცლები.

როგორ ვაკეთებთ

ფერად ნაჭერს ისე ვჭრით ჰორიზონტალურად, რომ თაბახის ფურცლის მერვედი ვერტიკალურად დავატიოთ, 2-3 სანტიმეტრს ჩარჩოსთვის ვიტოვებთ, კიდევ რამდენიმე სანტიმეტრს კი – მოსწავლის სახელისთვის. ორფად გაკეცილ ნაჭერს ვკერავთ, მერე კი ვიწყებთ იმდენი პატარა ჩარჩოს ამოჭრას, რამდენი მოსწავლეც გვყავს. სასურველია ორი გრძელი ჩარჩოს შეკერვა, რადგან შესაძლოა, ერთზე ყველა ბავშვის სახელი არ დაგვეტიოს. შემდეგ თითოეულ ფანჯარას ნაჭრის კონტურით ვაწერთ მოსწავლის სახელს. გამზადებულ ჩარჩოს დაფის გვერდით ვკიდებთ. მიზნად გვაქვს, რომ დღის განმავლობაში მას ბავშვების მზერა ხვდებოდეს.

რისთვის ვიყენებთ

ნაჭრის ჩარჩო მრავალფუნქციურია. ეროვნული სასწავლო გეგმის ორ მთავარ მიზანზე გავამახვილებ ყურადღებას: ტექსტის გაგება-გააზრებასა და ლექსიკური მარაგის გააქტიურებაზე.

ჩემს მესამე კლასს ხმამაღლა ვუკითხავ როალდ დალის „დიკეგოს“. როგორც წესი, მხატვრული ლიტერატურისთვის საგაკვეთილო პროცესში დრო ცოტა გვრჩება, თუმცა, წიგნის კითხვით დაინტერესებისთვის ერთმნიშვნელოვნად აუცილებელია მიზანმიმართული ქმედებები. ხმამაღალი კითხვა ყოველთვის მეხმარება წიგნისადმი ინტერესის გაღვივებაში. ჩემი დაკვირვებით, მოსწავლეთა ყურადღებაც ყველაზე მეტად ამ დროს იმატებს. არაფორმალური გარემო რომ ყოველდღიურ რუტინას მივაბა, ხმამაღალ კითხვას სხვადასხვა აქტივობას ვუკავშირებ, მაგალითად, მეთოდი „დახატე ის, რამაც გული აგიჩქარა“ გაგება-გააზრების, წაკითხულიდან მთავარი დეტალის გამოკვეთის, საინტერესო სიტყვების შერჩევის სწავლებაში მეხმარება.

დროისა და ქაღალდის დაზოგვის მიზნით კითხვის შემდეგ სათითაოდ ვურიგებ პატარა ფურცლებს და ვთხოვ, უბრალო შავი ფანქრით დახატონ ის, რაც ყველაზე მეტად მოეწონათ, მერე კი სახელთან ერთად მიაწერონ, რა დახატეს. გაკვეთილის ბოლოს ნახატებს ბავშვები თავად ათავსებენ პირად ჩარჩოში. ერთ-ერთი უმთავრესი რამ, რაც ამ პროცესს ახლავს თან, ინდივიდუალობის გამოვლენა და რეალიზებულობის განცდაა. დღის ბოლოს ნაჭრის ჩარჩო იტევს ოცდაექვსი პატარა ადამიანის მოსმენილს, ნაფიქრს, გულში გატარებულსა და ნაწერს. ყოველთვის ვთხოვ, ერთმანეთის ნამუშევრები დაათვალიერონ – ეს ხელს უწყობს ურთიერთაღიარებასა და დანახვას. სამწუხაროდ, ჩვენს საზოგადოებას ძალიან აკლია სხვისი შრომის შემჩნევის უნარი, ამიტომ მიზნად დავისახე, მოსწავლეებს ვასწავლო როგორც საკუთარი თავის, ასევე სხვისი ნაშრომის დაფასება, შექება და წახალისება. რამდენიმე დღის წინ საკლასო ოთახში შესულმა დავინახე, ერთი პატარა გოგონა ნაჭრის ჩარჩოს წინ იდგა და თანაკლასელების ნახატებს დაკვირვებით ათვალიერებდა. მაშინ ვიფიქრე, რომ ჩანაფიქრა გაამართლა.

დღის ბოლოს, ჩარჩოებში მოთავსებული ნამუშევრების შეხედვისას, სევდის მომგვრელია ცარიელი ადგილების დანახვა. ასე უფრო ამჩნევ, რომელი ბავშვი აცდენს გაკვეთილს.

რა თქმა უნდა, მხოლოდ მხატვრული ლიტერატურის კითხვისას არ ვიყენებთ ნაჭრის ჩარჩოს – საპროგრამო მასალის შესწავლის დროსაც იდეალურია წაკითხულის ვიზუალურ სურათ-ხატებად გადაქცევა.

კვლევები ცხადყოფს, რომ ლექსიკური მარაგი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია გაწაფული კითხვის დასაუფლებლად, ამიტომ საგაკვეთილო პროცესის დათმობა სიტყვათა შესწავლისთვის ნებისმიერ საფეხურზე აუცილებელია.

ნაჭრის ჩარჩოს გამოყენება ამ მხრივაც შესაძლებელია, მაგალითად, ბოლო ორი კვირის განმავლობაში ვკითხულობდით ჰანს ქრისტიან ანდერსენის ზღაპარს „გოგონა ასანთით“. ტექსტიდან ამოვკრიბე სიტყვები, დავბეჭდე ფერად ქაღალდზე, პატარა ნაწილებად დავჭერი და ბუშტში მოვათავსე. ინტერესის გაღვივების არაჩვეულებრივი გზაა სიტყვებით სავსე გაბერილი ბუშტის გახეთქვა (მეთოდი ჟურნალ „მასწავლებლის“ ავტორმა ნათია ფურცელაძემ მასწავლა). გაკვეთილის დასაწყისში ინსტრუქციის განმარტების შემდეგ ბუშტი გავხეთქეთ და ოთახში სიტყვებმა დაიწყეს ფრენა: სხვენი, შუქი, ციცქნა, ვეება, კოლოფი, ასანთი, ანარეკლი… თითო მოსწავლეს თითო სიტყვა შეხვდა. განმარტების შემდეგ სიტყვის ფურცელზე გადატანის დრო დგება. სიტყვის სემანტიკური მნიშვნელობის ვიზუალურად გაცოცხლების უამრავი ფორმის მოფიქრება შეიძლება. ამჯერად სიტყვას წერენ ჰორიზონტალურად და ვერტიკალურად. პირველი ასო საერთოა, მერე კი ხატავენ მის მნიშვნელობას:

ვ ე ე ბ ა

ე

ე

ბ

ა

მესამეკლასელმა ბიჭმა „ვეება“ მთებს დაუკავშირა, კორექტორით მყინვარები მიუხატა.

აღნიშნული აქტივობა მხოლოდ ერთი გაკვეთილისთვის რომ არ არის განკუთვნილი, ისიც მოწმობს, რომ შემდეგ გაკვეთილზე რევაზ ინანიშვილის მოთხრობაში „კეთილი ბებერი ბუები“ შეგვხვდა სიტყვა „ვეება“ და მაშინვე ნაჭრის ჩარჩოსკენ გაგვექცა თვალი.

ჩემი დაკვირვებით, დროთა განმავლობაში თაბახის ფურცლების ზღვა გროვდება. ძნელია მათი დახარისხება და შენახვაც. რვა ნაწილად გაყოფილი ფურცლით ქაღალდსაც ვზოგავთ და ნამუშევრების შენახვაც გვიადვილდება. როგორც უკვე აღვნიშნე, ეს აქტივობა ყველა ბავშვს აძლევს საშუალებას, მარტივად, დროის მცირე მონაკვეთში გამოავლინოს საკუთარი შესაძლებლობები და თავისი შრომა სხვებისთვისაც თვალსაჩინო გახადოს.

როგორ შეიძლება სასკოლო ექსკურსია გართობასა და დასვენებასთან ერთად შემეცნებითიც იყოს და დაუვიწყარიც, ამაზე მეც დამიწერია და სხვებსაც. ისიც ცნობილი ამბავია, რომ ბავშვებისთვის განსხვავებულ კულტურებთან შეხება სამყაროს მრავალფეროვნების ასახსნელად და სხვების გასაგებად ერთ-ერთი ყველაზე კარგი მეთოდია. და ვინაიდან საექსკურსიო ადგილი შეიძლება ჩვეულებრივი სოფელი ან დასახლებაც იყო, სადაც ამ ადგილის ისტორიას და თავისებურებებს გაეცნობიან მოზარდები, გთავაზობთ რამდენიმე ადგილს, რომელიც ჯერ კიდევ შემოგვრჩა, როგორც მრავალფეროვნების კუნძულები, როგორც ფინალისკენ მიმავალი ამბავი, რომლის მონაწილეც ჯერ კიდევ შეიძლება გახდე.

ილიაწმინდა – ერთი პატარა სოფელია კახეთში, სიღნაღთან ახლოს. აქ წლების წინ რუსეთიდან დევნილი რელიგიური უმცირესობის წევრები, მალაკნები ჩამოვიდნენ, დასახლდნენ, მათთვის ტიპური არქიტექტურით სახლები და სოფლის ცენტრში ეკლესია ააგეს და ნელ-ნელა ქართულის სწავლაც დაიწყეს. 90-იან წლებში, ულტრანაციონალისტური განწყობების გაძლიერებასთან ერთად ერთხელ უკვე დევნილებმა საკუთარი სამშობლოდან, ახლა უკვე საქართველოში იგრძნეს დევნის საფრთხე და მათი დიდი ნაწილი, ძირითადად ახალგაზრდები ისტორიულ სამშობლოს დაუბრუნდნენ. ახლა ილიაწმინდაში ძირითადად მოხუცები ცხოვრობენ, ჩაის ისევ სამოვარში ადუღებენ, ზამთრობით რუსულ “ფეჩებს” ანთებენ და სკივრებში ახალგაზრდობის დროინდელ ნაქარგობებს ინახავენ – როცა მოკვდებიან, უნდათ რომ ეს ნაქარგები ჩააცვან და დააფარონ. მორწმუნე მალაკნები კვირაობით ეკლესიაში იკრიბებიან და ისე ტკბილად და ისე თავდავიწყებით გალობენ, ცოტა რამ შეიძლება იყოს ამაზე შთამბეჭდავი მოსასმენად.

ასურეთი, თრიალეთი, ბოლნისი – გერმანელების ნაკვალევებზე. გერმანელებმა კოლონიზატორებმა საქართველოში ჩამოსახლება 1817 წლიდან დაიწყეს და რამდენიმე დასახლება შექმნეს, მათთვის ჩვეული არქიტექტურით საცხოვრებელი სახლები, ეკლესიები და სამეურნეო დანიშნულების შენობები ააგეს. მათი დიდი ნაწილი დღეს დაკარგული ან პირველადი სახის გარეშეა დარჩენილი, მაგრამ ამ სამ დასახლებაში ჯერაც შეიძლება გერმანელების ნაკვალევის პოვნა. საქართველოსა და გერმანიის ურთიერთობის 200 წლისთავისადმი მიძღვნილ ონლაინ არქივში არაერთი საინტერესო ფაქტი იძებნება, რომლებზეც ბავშვებთან ერთად შეიძლება მსჯელობა ამ ადგილების სტუმრობისას.

კულაში – ებრაული სოფელი იმერეთში, სამტრედიასთან ახლოს, სადაც ადრე 6 სინაგოგა ფუნქციონირებდა და ათასობით ებრაელი ცხოვრობდა, ახლა მათ ნაკვალევებს ებრაულ-ქართული მუზეუმის და იმ ადგილობრივების დახმარებით ყვება, რომლებსაც ჯერ კიდევ ახსოვთ აქ ებრაელების დომინაციის პერიოდი. ებრაელებს საქართველოში ცხოვრების საუკუნოვანი ისტორია აქვთ და ამ პერიოდის განმავლობაში სწორედ კულაშში იყო მათი ყველაზე მაღალი კონცენტრაცია. ამ დროისთვის კვლავ არის შემორჩენილი 3 სინაგოგა, სასაფლაო და მუზეუმი აქაური მაცხოვრებლების ნივთებით.

იმ შემთხვევაში, თუკი მრავალფეროვნების კუნძულებს ესტუმრებით, საინტერესო იქნება მოსწავლეებთან ერთად ერთ-ერთ ყველაზე თანამედროვე და მუდმივად ცოცხალ თემაზე – მიგრაცია მსჯელობა.

• რატომ ტოვებენ ადამიანები სამშობლოს და რა ნიშნით ირჩევენ ახალ ადგილს საცხოვრებლად;
• რა პროცესებს გადის ემიგრანტი ახალ გარემოში ინტეგრაციისთვის და რამდენად ღია ვართ ახალი ხალხების მისაღებად;
• როგორ ამდიდრებს საზოგადოებას და კულტურას მრავალფეროვანი ეთნიკური შემადგენლობა;
• რა უფრო ბუნებრივია ქართული საზოგადოებისთვის – ღიაობა თუ კარჩაკეტილობა?

ქართული სამეცნიერო (და არა მხოლოდ) სივრცე კარგად იცნობს აკადემიის წევრ-კორესპონდენტს, პროფესორ ზურაბ სარჯველაძეს და მის ნაშრომებს. წელს მას დაბადებიდან 80 წელი შეუსრულდებოდა. ეს იუბილე ალბათ იმსახურებდა ფართო აღნიშვნას, მაგრამ თანამედროვე კონტექსტიდან გამომდინარე, ღირებულებები ისე გადაფარულია, რომ ამაზე საუბარიც არ ღირს!

ზურაბ სარჯველაძე ჩემთან ბოლო ინტერვიუში, 2001 წელს, რომელსაც ქვემოთ შემოგთავაზებთ,  გულისტკივილით აღნიშნავდა, რომ  „ჩვენთან არცერთ მეცნიერებას არა აქვს პრიორიტეტი და, საერთოდ, მეცნიერება იმ ზღვარზეა, რომ მალე სულს დაღაფავს, თუ ასე გაგრძელდა. არ ვიცი, რა ხდება სხვა დარგებში, მაგრამ ჰუმანიტარულ სფეროში ძალიან ცოტა დარჩა თავისი საქმის ფანატიკოსი და ისინიც რომ აღარ იქნებიან, უმძიმეს დღეში აღმოჩნდება მეცნიერება“.

ამ ინტერვიუს შემდეგ 18 წელი გავიდა… თავისი საქმის ფანატიკოსი ადამიანების უმეტესობა მართლაც წავიდა… ასეთი ფანატიკოსი გახლდათ თავად ზურაბ სარჯველაძე. ჰუმანიტარული მეცნიერებები (და არა მარტო ) კი დღეს რა მდგომარეობაშია, ყველას კარგად მოეხსენება.

ბატონი ზურაბი ჩემი ლექტორიც იყო და იმ პირველი ლექციიდან მოყოლებული, ვიდრე გარდაცვალებამდე, მე არ მინახავს მისი სხვა მდგომარეობა: სულ შრომობდა თავაუღებლად. ეს მეტაფორა არ არის, მართლა ასე იყო. კაბინეტში თუ ვინმე შევიდოდა, თავის კომპიუტერთან მჯდომი ტექსტებს რომ ჩაჰკირკიტებდა, შემოსულს ისე გასცემდა პასუხს, თავს მაღლა არ სწევდა. თითქოს ასე – ორ განზომილებაში ერთად იყო. თან ბეჭდავდა, თან არედაქტირებდა, თან გამოსაცემად ამზადებდა, თან კონფერენციას გეგმავდა, თან ლექციებს ატარებდა… კათედრის გამგე იყო… პრორექტორიც სამეცნიერო დარგში… გამომცემელი… სულ ჩქარობდა და შიშობდა, რომ საქმეს ვერ მოასწრებდა. ერთი ადამიანი იმდენს  აკეთებდა, მთელი ინსტიტუტები რომ ვერ აკეთებდნენ.

ჰო და, წავიდა ეს თაობა… და სად ვართ დღეს? როგორები ვართ დღეს? რას ვაშენებთ, რას ვიკვლევთ, საით მივდივართ საერთოდ: ან მეცნიერებაში, ან – კულტურაში, ან – სხვა ნებისმიერ დარგში?

გამიჭირდება ამ კითხვებზე პასუხი და უფრო მეტად მიჭირს, ვისაუბრო ადამიანზე, რომელიც ჩემი სამეცნიერო და პედაგოგიური საქმიანობის ცენტრი იყო და სტუდენტობიდან გარდაცვალებამდე ჩემი ცხოვრება მასთან იყო დაკავშირებული.

ამიტომ შემოგთავაზებთ მის ბოლო ინტერვიუს, რომ ახალგაზრდებმა დაინახონ ნამდვილი მეცნიერის ნამდვილი შრომა და მოღვაწეობა როგორი იყო!

ძალიან ცოტა დარჩა ფანატიკოსი

– ბატონო ზურაბ, თქვენ, როგორც ძველი და თანამედროვე ქართული ენის მკვლევარი, როგორ შეაფასებდით ქართული ენის განვითარებას ახალი ეპოქის მიჯნაზე?

– ახალი ეპოქის მიჯნაზე ქართული ენის განვითარება თავის ბუნებრივ პროცესშია. ერთხელ სტუდენტებმა მკითხეს, რას ნიშნავს ენის განვითარება, იქნებ ძველ დროში უფრო განვითარებული იყო ენა, ვიდრე ახლაო? რთული კითხვაა, ძნელია შეფასება. ენა მაინც მიჰყვება საზოგადოებას, თუმცა განვითარებას აქვს თავისი მხარეები, რაღაც შეიძლება მოგწონდეს, რაღაც – არა…

– მოწონება–არმოწონება მაინც სუბიექტური ხასიათისაა, შეიძლება განსხვავებული იყოს მეცნიერული თვალსაზრისი, რომელიც მეტ–ნაკლებად ობიექტურ რეალობას გულისხმობს; რაკი ძნელია შეფასება, იქნებ შევძლოთ თვალი გადავავლოთ ქართული სალიტერატურო ენის განვითარების ისტორიას…

– უძველესი ქართული წერილობითი ძეგლები IV-V საუკუნეებით თარიღდება. ჩვენამდე მოღწეულია მრავალი ხელნაწერი, წარწერა, საისტორიო და იურიდიული ხასიათის დოკუმენტი, რომლებიც შეიცავენ უძვირფასეს მასალას ჩვენი ქვეყნისა და მისი ისტორიისათვის. საფიქრებელია, რომ ქართული სამწერლობო ენა გაცილებით ადრე ჩამოყალიბდა, მაგრამ ჟამთა სიავის გამო ადრინდელმა ტექსტებმა ჩვენამდე ვერ მოაღწია.

ძველ ქართულ სალიტერატურო ენას საფუძვლად დაედო იბერიის დედაქალაქის, მცხეთის, მეტყველება. საუკუნეთა მანძილზე სხვადასხვა ქართული ტომის წარმომადგენელთა ურთიერთობის შედეგად მცხეთაში ჩამოყალიბდა ზედიალექტური მეტყველება („მცხეთური კოინე“). ბუნებრივია ამ მეტყველების სიახლოვე ქართლურ დიალექტთან.

ქართული ენის ისტორიისათვის უაღრესად მნიშვნელოვანი იყო ის ფაქტი, რომ VIII საუკუნიდან ქვეყნის პოლიტიკური და კულტურული ცენტრი გახდა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო, კერძოდ, ამ არეალის უდიდესი ქალაქები: არტანუჯი და ქუთაისი. IX-XI საუკუნეთა მრავალ ძეგლში გამოვლინდა სამხრეთ-დასავლეთი საქართველოს მეტყველებისათვის დამახასიათებელი მოვლენები.

უნდა აღინიშნოს, რომ ძველ ქართულ სალიტერატურო ენაზე ძალიან ძლიერი იყო უცხოური ენების, პირველ რიგში კი, ბერძნულის, ზეგავლენა, რადგან ძველი სალიტერატურო ენა იმ ძეგლების მიხედვით, რომლებიც ჩვენამდეა მოღწეული, დაფუძნებულია, უპირველეს ყოვლისა, ბიბლიური წიგნების თარგმანებზე, და ეს თარგმანები კი ძირითადად ბერძნული ენიდან სრულდებოდა. გავლენა აისახებოდა როგორც ლექსიკაში, ასევე ფრაზეოლოგიაში, სინტაქსში.

მაგალითად, „შუშანიკის წამება“ იწყებოდა ასე: „და აწ დამტკიცებულად გითხრა თქვენ“. „და“ კავშირით წინადადების დაწყება ბერძნულისთვის არის დამახასიათებელი, ქართულში ეს მოვლენა სწორედ ბერძნულის ზეგავლენა გახლავთ. წინადადებათა ამგვარი კონსტრუქციები: „ამოიღე და განაგდე შენგან“, „მოიკლავს თავსა თვისსა“ – აგრეთვე ბერძნულის გავლენაა, რადგან ქართულისთვის სრულიად ზედმეტია „თვისსა“.

ბერძნულიდან არის შეთვისებული ქართულში ქრისტიანულ რელიგიასთან დაკავშირებულ ტერმინთა დიდი ნაწილი: ქრისტე, ანტიქრისტე, დიაკონი, ეპისკოპოსი, კათალიკოსი, ანგელოზი, პატრიარქი, ეკლესია, ლავრა, მონაზონი, მონასტერი, ემბაზი, ლიტანია, აღაპი და მრავალი სხვა. აგრეთვე მწიგნობრობასთან დაკავშირებული არაერთი ტერმინი: კალამი, მელანი, ქარტა, ტომარი, წიგნი, ბიბლია, ევანგელე და სხვა.

ძველ ქართულ ნათარგმნ და ორიგინალურ ძეგლებში გვხვდება კომპოზიტები, რომლებიც ბერძნულის მოდელის მიხედვით არის შედგენილი.

დიდია, აგრეთვე, აღმოსავლურის გავლენის კვალიც ქართულ ენაზე.

– როგორც ვიცით, სალიტერატურო ენა, ძველი იქნება თუ ახალი, ყოველთვის ნორმირებულია, – წესებსა და კანონებს ემორჩილება, – ამას გარკვეული სტანდარტებისკენ მიჰყავს ენა. ცოცხალი სასაუბრო მეტყველება კი თითქოს უფრო ბუნებრივ კალაპოტში ვითარდება. შესაძლებელია თუ არა, ძველი სალიტერატურო ენით ძველი „ცოცხალი“ სასაუბრო მეტყველების აღდგენა, „დანახვა“? რა დამოკიდებულებაა სალიტერატურო ენასა და ცოცხალ მეტყველებას შორის?

– ძველი სალიტერატურო ენა, რა თქმა უნდა, ნორმირებულია, მაგრამ გასათვალისწინებელია, რომ ის, ვინც წერს, მეტყველიცაა, ამდენად, მისი მეტყველება სალიტერატურო ენას გარკვეულწილად „უპირისპირდება“. გარკვეული მეთოდოლოგიაა იმისთვის საჭირო, რომ გაიმიჯნოს სალიტერატურო ენისა და ცოცხალი მეტყველებისათვის დამახასიათებელი ნორმები. არის თვალსაზრისი, რომ ძველად ქართველები ზუსტად ისე წერდნენ, როგორც მეტყველებდნენ, რაც სრულიად არ შეესაბამება სინამდვილეს. ეს კარგად ჩანს იმ შეცდომათა ანალიზიდან, რომელთაც უშვებდნენ გადამწერები. საინტერესოა ამ მხრივ „ანდერძები“ და „მინაწერები“, სადაც უპირატესად ჩვენ ვხვდებით საინტერესო ენობრივ ფორმებს. შესაძლოა, მთელ ხელნაწერში გადამწერი მკაცრად იცავდეს ნორმირებული  წერის წესს, მაგრამ სადაც ანდერძია ან მინაწერი, იქ გადამწერი შედარებით თავისუფალია და წერს ისე, როგორც მეტყველებს.

ძველ ქართველ მწერალთა და მთარგმნელთა უმეტესი ნაწილი სავსებით შეგნებულად ცდილობდა, სალიტერატურო ენა მეტისმეტად  არ დაშორებოდა ცოცხალ მეტყველებას. ისინი, რასაკვირველია, ითვალისწინებდნენ ენის განვითარების ტენდენციებს. სწორედ ამის შედეგი იყო, რომ ძველი ქართული ენა ინარჩუნებდა ნორმატიულ ხასიათს, მაგრამ, ამავე დროს, ასახავდა ენაში (ცოცხალ მეტყველებაში) მომხდარსა თუ მიმდინარე მოვლენებსაც.

მე-9 საუკუნიდან „სინურ მრავალთავში“, შემდგომ უკვე სხვა ხელნაწერებში, გვაქვს უკვე მყარი წესების მოშლის შემთხვევები (მაგალითად, დიფთონგთა ხმარებასთან დაკავშირებით). ცოცხალი მეტყველების გავლენაა სამწერლობო ენაში „ესრეთი“ ფორმის ნაცლად „ესეთი“ ფორმის მოხშირება და თანდათანობით ამ უკანასკნელის დამკვიდრება და ნორმად ქცევა.

იაკობ ხუცესის, იოვანე საბანისძის, გიორგი მერჩულის, „მოქცევაი ქართლისაის“ ანონიმი ავტორისა და სხვათა თხზულებანი გამოირჩევიან სტილის სისადავით, ცოცხალ მეტყველებასთან სიახლოვით. ეს ტენდენცია განსაკუთრებით იჩენს თავს ექთვიმე მთაწმინდელის, გიორგი მთაწმინდელის, გიორგი მცირის, თეოფილე ხუცეს-მონაზვნის და სხვათა თხზულებებში, მათ მოახდინეს ქართული სალიტერატურო ენის რეფორმა, მჭიდროდ დაუახლოვეს ცოცხალ მეტყველებას, რითაც შეამზადეს საფუძველი საშუალი ქართულის ჩამოყალიბებისთვის. სწორედ ამიტომ მიაჩნიათ XI საუკუნის სალიტერატურო ენა გარდამავალ საფეხურად ძველიდან საშუალისკენ. უნდა აღინიშნოს, ეს რეფორმა მოხდა ფაქტობრივად ისე, რომ ძველი ქართულის ნორმათა მთლიანობა საფუძვლიანად არ შელახულა.

ამასთან უნდა ითქვას ისიც, რომ XI საუკუნეში თავი იჩინა საპირისპირო ტენდენციამაც: სალიტერატურო ენისა და ცოცხალი მეტყველების უკიდურესმა დაპირისპირებამ. ეს მოვლენა ახასიათებთ ე.წ. ელინური სკოლის წარმომადგენლებს: ეფრემ მცირეს, იოანე პეტრიწს, არსენ იყალთოელს და სხვებს. თარგმანის დროს ბერძნული ენის გრამატიკული კონსტრუქციების, სიტყვათწარმოების, ფრაზეოლოგიის კალკირებამ მეტისმეტად დაამძიმა მათი ენა. ამ სკოლის წარმომადგენელთა მცდელობა, აეცდინათ სალიტერატურო ენა ბუნებრივი განვითარების ხაზიდან, განწირული აღმოჩნდა. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მათ უდიდესი როლი შეასრულეს ქართული სამეცნიერო ტერმინოლოგიის  შექმნასა და ჩამოყალიბებაში.

ელინოფილური სკოლის ენობრივი პოზიცია ფაქტობრივად უკუაგდო საშუალი ქართულის ჩამოყალიბებამ. საშუალი ქართული დაემყარა ექვთიმე მთაწმინდელის, გიორგი მთაწმინდელისა და მათ მიმდევართა ენობრივ მემკვიდრეობას, მათ პრინციპებს და არა ელინოფილთა თეორიულსა თუ პრაქტიკულ ნამოღვაწევს.

– რა გავლენა მოახდინა ანტონ კათალიკოსმა და მისმა „სამი სტილის თეორიამ“ ქართული სალიტერატურო ენის განვითარებაზე?

– თვითონ ანტონ კათალიკოსის სტილი იყო ფსევდო-ძველი ქართული, ის არ იყო ნამდვილი ძველი ქართული, რადგან მას ძველი ქართულის ცოდნის დონე ამის საშუალებას არ აძლევდა. ერთი მხრივ, ანტონ კათალიკოსმა აიღო ორიენტაცია იოანე პეტრიწზე და, მეორე მხრივ, მის ნაწერებში შეერია საშუალი ქართულიც, დიალექტურიც და, საბოლოოდ, გამოვიდა, ჩემი აზრით, საკმაოდ ცუდი ქართული, რადგან ის, რაც მივიღეთ ანტონის ენისაგან, არ იყო არც ძველი ქართული, არც საშუალი ქართული და არც ის მეტყველება იყო, რომელზედაც ხალხი მეტყველებდა.

რასაკვირველია, ანტონი უდიდესი მეცნიერი იყო, მშვენიერი გრამატიკა დაწერა, დიდი როლი შეასრულა ქართული ლიტერატურის ისტორიაში, საერთოდ, ქართული აზროვნების განვითარებაში, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მისი ენა გავაფეტიშოთ. შემდგომ მას გამოუჩნდნენ მიმბაძველები. რა თქმა უნდა, მიმბაძველები ყოველთვის უფრო უნიჭოები არიან, ვიდრე ის შემოქმედები, ვისაც ისინი ბაძავდნენ. ეს მიმბაძველები, ფაქტობრივად, XIX საუკუნის I ნახევრამდე პარპაშობენ კიდეც სამოღვაწეო ასპარეზზე, ვიდრე არ გამოჩნდა ილია ჭავჭავაძე, რომელმაც სათანადო ადგილი მიუჩინა მათ.

– ილია ჭავჭავაძის გამოჩენამ მთლიანად გარდაქმნა და შეცვალა ქართველი ერის სულიერი ცხოვრება…

– ფაქტობრივად, ილიამ მაშინ გადაარჩინა არა მარტო ქართული ენა, არამედ – ქართველი ხალხი. რა დახვდა ილიას, როცა ის სამოღვაწეო ასპარეზზე გამოვიდა? – ქართული მწერლობა, რომელიც იმჟამად წარმოდგენილი იყო რომანტიკოსთა სახით, ვერ ახდენდა ზეგავლენას ერის კულტურულ ცხოვრებაზე, რადგან არ არსებობდა ბეჭდვითი სიტყვა. ესეც რომ ყოფილიყო, საქართველოს მოსახლეობის დიდი ნაწილი წერა-კითხვის უცოდინარი იყო. ფაქტობრივად, მწერლობა იყო სალონური. „ტფილისის უწყებანი“, რომელიც მაშინ გამოდიოდა, რუსული, ამავე სახელწოდების გაზეთის, თარგმანი გახლდათ. ვისაც იმ გაზეთში ჩაუხედავს, დამერწმუნება, რომ იქ ასოების მეტი ქართული არაფერია.

ილიამდე ცოტა ხნით ადრე დაიწყო ჟურნალ „ცისკრის“ გამოცემა, – ეს პროგრესული ნაბიჯი იყო; თეატრიც იყო, მაგრამ ერთ ოთახში არსებობდა, რამდენი კაცი შეიძლება დასწრებოდა იქ სპექტაკლს?

– რა ახდენდა გავლენას იმდროინდელ საზოგადოებაზე? – არც თეატრი… არც მწერლობა…

– არაფერი არ ახდენდა, გარდა იმისა, რომ იყო შინამასწავლებელთა ინსტიტუტი და ოჯახური ტრადიციები. იმ დროს ეკლესიებში წირვა-ლოცვაც კი რუსულ ენაზე  აღესრულებოდა.

ილია ძალიან კარგად ხედავდა, რომ ისე წერა და მეტყველება, როგორიც მაშინ იყო, არ მისცემდა საშუალებას, რათა  თავისი მისია შეესრულებინა. მან, რომელმაც გადაწყვიტა, რომ „ღვიძლი“ სიტყვა ეთქვა თავისი ხალხისათვის, პირველ რიგში, ენაზე ზრუნვა დაიწყო.  კაზლოვის „შეშლილის“ თარგმანი გახდა უბრალოდ საბაბი იმ დიდი ბრძოლისა, რომელიც ილიამ წამოიწყო და „თაობათა შორის ბრძოლის სახელითაა“ ცნობილი.

1861 წელი გარდატეხის ეპოქაა ქართული ენისთვის. აქედან მოყოლებული, 20-30 წლის განმავლობაში გაიმარჯვა ილიას მიმართულებამ.

ბევრს ვლაპარაკობთ, რომ ილიამ შექმნა ქართული. თვითონ ილიას აქვს ამაზე პასუხი: ხალხი ქმნის ენას! ილიამ მიაგნო ენის განვითარების წყაროს – ეს იყო თბილისური მეტყველება.

ილიას ერთ-ერთი ოპონენტი ამბობდა: ეს ყმაწვილები ჩამოივლიან ქალაქის მოედნებსა ბაზრებში, იქ აგროვებენ სიტყვებს და მერე ლიტერატურაში შემოაქვთო. ფაქტობრივად, ეს მოვლენა სწორად იყო შენიშნული, ისინი მწიგნობართა თეორიებიდან კი არ გამოდიოდნენ, არამედ ცდილობდნენ, ხალხისთვის გასაგებ ენაზე ეწერათ.

– თანამედროვე ქართული სალიტერატურო ენის შესახებ რას იტყვით?

– თანამედროვე სალიტერატურო ქართული დიდი მონაპოვარია ჩვენი ლიტერატურის, ისტორიის, საზოგადოების, მას გაფრთხილება და დაცვა სჭირდება! დღეს ბევრს საუბრობენ ინგლისური ენის გავლენაზე, მიხეილ ჯავახიშვილიც თავის დროზე წუხდა ამაზე, მაგრამ აღნიშნავდა, რომ ეს ობიექტური კანონზომიერება იყო და წინ ვერ აღვუდგებოდით. მთავარია, ენას შესწევდეს უნარი, უცხო ენების გავლენას მოერიოს და თავის კალაპოტში მოაქციოს. ამის ძალა კი, როგორც ჩანს, ქართულს შესწევს. ბევრია ისეთი სიტყვა ქართულში, რომელიც სხვა ენებში არ იბრუნვის, იმ ენებში, რომლებიდანაც შემოვიდა, მაგალითად: კაშნე, კუპე და სხვა… ჩვენს ენაში კი იბრუნვის და ზოგ შემთხვევაში, იკვეცება კიდეც. ესე იგი, ენამ ლექსიკა თავის კალაპოტში მოაქცია.

– თანამედროვე მწერალს თუ აქვს საზოგადოებაზე გავლენა?

– იგივე მიხეილ ჯავახიშვილი ამბობდა, რომ მწერალს გაცილებით ნაკლები გავლენა აქვს საზოგადოებაზე, ვიდრე ჟურნალისტსო; ამას ამბობდა 20-იან წლებში და დღევანდელი მასობრივი ინფორმაციის სიუხვის დროს ეს ზეგავლენა ჟურნალისტიკისა ასჯერ იზრდება.

რა თქმა უნდა, ჩვენ არ ვართ ისეთი ქვეყანა, სადაც გვყოფნიდეს განათლებული, პროფესიონალი, ქართული ენის კარგად მცოდნე ჟურნალისტები 500-ზე მეტი გაზეთისა და 100-ზე მეტი ჟურნალისათვის. ძალიან ცუდია, როცა ჩვენი ახალგაზრდობა „განათლებას იღებს“ ამგვარი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებისაგან.

უნდა ითქვას, რომ არის ჩვენში რამდენიმე ჟურნალი და გაზეთი, რომლებიც სასიკეთო საქმეს აკეთებენ. სამწუხაროდ, უმრავლესობა წინასწარი განზრახვის გარეშე აკეთებს ქვეყნისთვის ძალიან ცუდს. თანამედროვე პრესას სტილისტი საერთოდ აღარ სჭირდება.

– ბატონო ზურაბ წლების განმავლობაში თქვენ მეგობრობთ და თანამშრომლობთ უცხოელ ქართველოლოგებთან, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია 1995 წელს ჰოლანდიაში, ბრილის გამომცემლობის მიერ თქვენი და ბატონი ჰაინც ფენრიხის ერთობლივი ნაშრომის – „ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონის“ გერმანულ ენაზე გამოცემა. რამდენადაც ვიცი, კვლავ აგრძელებთ ამ ლექსიკონზე მუშაობას, რაც გულისხმობს, ისტორიული თვალსაზრისით საერთო ქართველური ლექსიკის ანალიზს, ამავე დროს თქვენ ბრძანდებით ალექსანდრე ჰუმბოლდტისა და გეორგ როზენის სახელობის პრემიების ლაურეატი (რა თქმა უნდა, პირველ რიგში, აკაკი შანიძის პრემიის ლაურეატი), რას გვეტყვით უცხოეთში ქართველოლოგიური კერების მუშაობის შესახებ?

– დღესდღეობით, ქართველოლოგიის კერა ბევრ ქვეყანაშია, ეს არის ტრადიციულად: გერმანია, საფრანგეთი, ინგლისი, უკანასკნელ ხანებში – შვედეთი, იაპონია, აშშ. განსაკუთრებულად უნდა გამოიყოს გერმანიაში, იენის უნივერსიტეტში კავკასიოლოგიის განყოფილება, რომელსაც პროფესორი ჰაინც ფენრიხი ხელმძღვანელობს და მაინის ფრანკფურტის შედარებითი ენათმეცნიერების ინსტიტუტი, რომელსაც პროფესორი იოსტ გიპეტრი უძღვება. სამწუხარო ისაა, რომ დახურვის საფრთხე ემუქრება იენაში კავკასიოლოგიის განყოფილებას; უნივერსიტეტის ხელმძღვანელობა, პრაგმატული მიზებიდან გამომდინარე, აღარ აფინანსებს ჰუმანიტარულ დარგებს.

– თქვენ ფიქრობთ, რომ ჩვენთან ჰუმანიტარული მეცნიერებების ბედი უფრო სახარბიელოა? თუ პრიორიტეტი ტექნიკურ მეცნიერებებს აქვთ?

– ვფიქრობ, რომ ჩვენთან არცერთ მეცნიერებას არა აქვს პრიორიტეტი და, საერთოდ, მეცნიერება იმ ზღვარზეა, რომ მალე სულს დაღაფავს, თუ ასე გაგრძელდა. არ ვიცი, რა ხდება სხვა დარგებში, მაგრამ ჰუმანიტარულ სფეროში ძალიან ცოტა დარჩა თავისი საქმის ფანატიკოსი და ისინიც რომ აღარ იქნებიან, უმძიმეს დღეში აღმოჩნდება მეცნიერება.

– ბატონო ზურაბ, გარდა იმისა, რომ თქვენ მრავალი საინტერესო წიგნის ავტორი ბრძანდებით, ამავე დროს, საგამომცემლო საქმიანობასაც ეწევით. რას გვეტყვით „ქართველოლოგიურ სერიაზე“, რომელმაც ჩვენი დარგის არაერთი საჭირო წიგნი დაბეჭდა?

_ „ქართველოლოგიური სერია“ დაარსდა სულხან-საბა ორბელიანის სახელმწიფო პედაგოგიურ უნივერსიტეტში, სერიის რედაქტორია აკადემიკოსი თამაზ გამყრელიძე, აქ დაიბეჭდა რამდენიმე მართლაც საინტერესო წიგნი: გიორგი ახვლედიანის „ზოგადი ფონეტიკის საფუძვლები“, რომელიც არ გამოცემულა 1949 წლის შემდეგ, ეს არის ერთ-ერთი საყურადღებო ნაშრომი, რაც კი დაწერილა ზოგად ენათმეცნიერებაში; „ქართველოლოგიურმა სერიამ“ გამოსცა თამაზ გამყრელიძის „რჩეული ქართველოლოგიური შრომები“, აქ დაისტამბა ალექსანდრე ონიანის „სვანური ენა“, რომელიც კარგი გრამატიკული მიმოხილვაა, ვიცი, რომ ეს ნაშრომი ითარგმნა გერმანულ ენაზე და მალე გამოიცემა. იბეჭდება და მალე გამოვა ოთარ ქაჯაიას მიერ შედგენილი „მეგრულ-ქართული ლექსიკონი“ (სამტომეული), – ეს არის ფუნდამენტური ნაშრომი, რომელიც აგრეთვე გერმანულ ენაზეც გამოდის. წიგნის დაბეჭდვაში დახმარება აღმოგვიჩინა სოროსის ფონდმა (ხელმძღვანელი მიხეილ ჩაჩხუნაშვილი) და გამომცემლობა „ნეკერმა“ (დირექტორი გია შერვაშიძე), ამ სერიით გამოვიდა ჩემი და ჰაინც ფენრიხის „ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი“, სულ ბოლოს კი ჩემი „ძველი ქართული ენის სიტყვის კონა“. აგრეთვე, მრავალი კარგი წიგნის გამოცემაა  სამომავლოდ გამიზნული.

– აქვე მინდა აღვნიშნო, ბატონო ზურაბ, სპეციალისტებისათვის და არა მარტო მათთვის სასარგებლო და საჭირო გამოცემად ქცეული „ენათმეცნიერების საკითხები“, რომელიც ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში უკვე რამდენიმე წელია პერიოდულად გამოიცემა, რომლის მთავარი რედაქტორი აკადემიკოსი თამაზ გამყრელიძეა, ხოლო მოადგილე თქვენ ბრძანდებით…

– ამ გაუსაძლის დროს წიგნების გამოცემა ურთულესი საქმეა. უდიდესი დახმარება გაგვიწიეს ჩვენმა მეგობრებმა ამირან გომართელმა და ბესო ვეშაპიძემ „ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონის“ გამოცემისას, ხოლო „ძველი ქართული ენის სიტყვის კონის“ დასტამბვისას – ერთმა ცნობილმა და ღირსეულმა პიროვნებამ (რომლის სურვილითაც მის სახელსაც ვერ დავასახელებ).

ასევე დიდი სიძნელეების მიუხედავად, 1999 წლიდან ჯავახიშვილის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ხერხდება „ენათმეცნიერების საკითხების“ პერიოდულად გამოცემა (აქაც გვეხმარებოდნენ ზემოთ დასახელებული პირები“).

– და ბოლოს: ბატონო ზურაბ, ამ დიალოგის პროცესშიც თქვენს პერსონალურ კომპიუტერს უზიხართ და გატაცებით მუშაობთ. გარკვეული დროით მე შეგაწყვეტინეთ მუშაობა, რაზეც ბოდიში უკვე დაგვიანებულია, ვხედავ, თქვენს სამეცნიერო საქმიანობაში წიგნი და კომპიუტერი როგორ ჰარმონიულად დაუკავშირდა ერთმანეთს. ახალი ეპოქის ცნობილი ეჭვი: გაანადგურებს თუ არა კომპიუტერი წიგნს, თქვენი საქმიანობის შემხედვარეს, აბსურდად მეჩვენება. უმბერტო ეკო როცა ამ პრობლემას განიხილავს, პლატონის „ფედროსიდან“ ასეთი მაგალითი მოჰყავს: დამწერლობის სავარაუდო გამომგონებელი ჰერმესი ფარაონს უჩვენებს თავის აღმოჩენას: „ეს გამოგონება ადამიანებს საშუალებას მისცემს დაიხსომონ ის, რაც სხვაგვარად დავიწყებას მიეცემოდა“. ფარაონი უკმაყოფილოა: „მოხერხებულო ტოტ, მეხსიერება საოცარი ნიჭია, მას შენარჩუნება უნდა, შენი გამოგონების წყალობით, ადამიანებს მეხსიერება დაუჩლუნგდებათ, ისინი დაიხსომებენ არა შინაგანი ძალისხმევით, არამედ – გარეგანი საშუალებებით.“

ეთანხმებით ფარაონს?

– ამ პრობლემაზე ცალსახა პასუხი არ არსებობს!  მიმაჩნია, რომ კომპიუტერის გამოყენება შეიძლება ძალიან გონივრულად და ეფექტურად. კომპიუტერი იძლევა საშუალებას, შესაბამისი პროგრამებით მასალის უსწრაფესად დამუშავებისა და მისი გამოყენებისათვის.

გერმანიაში მივლინებისას ერთხელ ასეთი რამ გავიგონე: თანამედროვე ახალგაზრდობამ არ იცის წერა, კითხვა და ანგარიში! სამაგიეროდ, იციან კომპიუტერი. ფაქტობრივად, წერა-კითხვას გადაეჩვია ადამიანი. ეს, რა თქმა უნდა, ცუდი ზეგავლენაა, მაგრამ თუ ზომიერებას დავიცავთ, მაშინ კომპიუტერი სარგებლობას მოგვიტანს.

– ასე თუ ისე, ჩვენ ვეთანხმებით ფარაონს!

ქართული ენისა და ლიტერატურის პედაგოგებს ყველაზე კარგად მოეხსენებათ, რა რთულია მართლწერისა და გრამატიკული წესების შესწავლა ბავშვებისთვის. საშინაო დავალებების გასწორება კი ნამდვილი კატორღაა, რომელიც თავდაუზოგავი შრომის შედეგად, წლის ბოლოსკენ ოდნავ მსუბუქდება ხოლმე.

მოსწავლეები კი შესწორებულ შეცდომებს კვლავაც იმეორებენ და იმეორებენ და ვტრიალებთ ერთ წრეზე.

ჩემი გამოცდილებით, საშინაო დავალებების გასწორება შეიძლება მომაბეზრებელი საქმიანობიდან სახალისო და ძალიან სწრაფი დადებითი შედეგის მომტან საგაკვეთილო პროცესად ვაქციოთ. ამისათვის, ჯგუფური მუშაობის ის სისტემა გამოგვადგება, რამდენიმე თვის წინ რომ ამავე ჟურნალისთვის ვწერდი (იხ. „უკანა მერხის ბავშვები“).

პირველ რიგში, საშინაო დავალების გასწორება საჯაროდ კითხვით უნდა დავიწყოთ. ამ მეთოდს რამდენიმე დადებითი მხარე აქვს – ერთი ის, რომ მთლიანი ჯგუფის ჩართვა ხერხდება პროცესში, მეორე, რომ ყველაზე დაბალი მოსწრების მქონე ბავშვებსაც უჩნდებათ შანსი თავი გამოიჩნონ და მესამე – ერთი მოსწავლის მიერ დაშვებულ სტილისტურ/გრამატიკულ შეცდომებს, მთლიანი ჯგუფი ითავისებს და ერთი საშინაო დავალების ხმამაღლა გასწორებით, მთელი კლასი იწვრთნება.

უკეთესი თვალსაჩინოებისთვის, წარმოვიდგინოთ, რომ კლასს საშინაო დავალებად ჰქონდა „კაცია-ადამიანის?!“ განხილვა, რევიუს დაწერა, კრიტიკული ანალიზი ან უბრალოდ პერსონაჟთა დახასიათება. ხმამაღალი გასწორების მეთოდი შემდეგშია: – მოსწავლე დინჯად, ხმამაღლა და გამართული მეტყველებით (ასეთი წაკითხვა მეტყველებაშიც ავარჯიშებს ბავშვებს) კითხულობს საკუთარ ტექსტს. ყოველი წინადადების წაკითხვის შემდეგ, ხელის აწევით, მსმენელებს შეუძლიათ დაშვებული შეცდომა იპოვონ, რაც, პირობითად 1 ქულით ფასდება. სტილისტურად გაუმართავი წინადადების ალტერნატიული წინადადებით შეცვლა (ისე, რომ აზრი არ დაიკარგოს), პირობითად 2 ქულით. სხვისი ნაპოვნი შეცდომის უკეთესად დარედაქტირება კიდევ 2 ქულა, ხოლო ისეთი ტექსტის მოტანა, რომელშიც ჯგუფი შეცდომას ვერ მოძებნის, ვთქვათ 5 ქულით, სადაც ქულები შესაბამისობაში მოდის სასკოლო შეფასებასთან (10 ქულა უდრის 10-იანს).

მოსწავლეები, ვინც ზედიზედ 10-ჯერ გაცდენისა და ჩავარდნის გარეშე მოიტანენ დავალებას (თუნდაც შეცდომებით სავსეს), ასევე მიიღებენ 10 ქულას, ხოლო მოსწავლეები, ვინც სახელმძღვანელოში მოძებნიან კორექტურას, კვლავაც 10 ქულას.

შეფასების ეს, ერთი შეხედვით მარტივი ფორმულა ძალიან კარგად მუშაობს. ბავშვებს უჩნდებათ განცდა, რომ მათ ნიშნის მიღება „არაფერში“, განსაკუთრებული შრომის გარეშე შეუძლიათ. ისინი იწყებენ ყურადღებით მოსმენას, ცდილობენ ჩაერთონ ჯგუფურ მეცადინეობაში მაშინაც კი, თუ საგანი ან კონკრეტული ტექსტი არ აინტერესებთ, უჩნდებათ სურვილი მოიტანონ უკეთესი და უკეთესი ნაწერები და რაც მთავარია – ძალიან სწრაფად და ეფექტიანად იმახსოვრებენ გრამატიკული წესების იმ მარტივ ფორმულებს, რომელიც პრაქტიკულ გამოყენებაში მარტივად ისწავლება.

ხმამაღალი რედაქტირება სხვა მხრივაც საინტერესოა – ერთი ტექსტის მრავალმხრივი გადააზრება ასე ბევრად მოსახერხებელია. ამავე დროს, მოსწავლეებს საშუალება აქვთ საკუთარი ნამუშევრის წარდგენა საჯაროდ მოახდინონ. გაკვეთილის ბოლოს კი მოსწავლეებს ევალებათ დაასახელონ საუკეთესო ნაწერი, რომელიც ავტომატურად აგროვებს ასევე 10 ქულას.

მსგავსი სისტემა ბავშვებისთვის გართობასთან ასოცირდება, რადგან ჯგუფურად გასწორების მომენტში, მოსწავლე და მასწავლებელი ერთ რანგში არიან. თუმცა, ცხადია, პედაგოგს მოდერაციის უფლებამოსილება რჩება და ის წარმართავს შესწორების პროცესს, სადაც აქამდე არარსებული გრამატიკული შეცდომების ახსნასაც ახერხებს.

მსგავსი გაკვეთილი ძალიან კარგად მუშაობს თეორიული მასალის ახსნის შემდეგ. თუ ერთ გაკვეთილზე „ზედსართავი სახელის ჯგუფებზე“ ან „მწკრივებსა და სერიებზე“ ილაპარაკებთ, მეორე ჯერზე კონკრეტული ტექსტის ანალიზის დროს, განსაკუთრებულ ყურადღებას სწორედ ამ ახალნასწავლ წესებზე გაამახვილებთ.

ხმამაღალი განხილვის კიდევ ერთი უპირატესობა აქამდე შესწავლილი მასალის მუდმივ გადამეორებაშია. მაგალითისთვის, თუ წინა გაკვეთილზე შორისდებულები ახსენით, მომდევნოზე, ტექსტის შესწორებისას შეიძლება ასეთი დავალება მიიღონ ბავშვებმა: მოძებნონ და შეცვალონ ერთმანეთის ნაწერებში შორისდებულები და ჩაანაცვლონ ისინი ისე, რომ აზრი არ დაიკარგოს, რაშიც, დამატებით 2 ქულას დაიმსახურებდნენ.

საჯაროდ განხილვის კლასში დანერგვა მას მერე გადავწყვიტე, რაც მივხვდი, რომ რუტინულ დავალებებს ბავშვები სრულიად უხალისოდ აკეთებდნენ. ასევე, დიდ პრობლემად მეჩვენებოდა ყურადღების კონცენტრაცია მეცადინეობისას. თუ კონკრეტულ მოსწავლეს არ ეკითხები, ის დუნდება და იწყებს თანამოსაუბრის ძებნას, ტექსტის ხმამაღალი გასწორების დროს კი მისი ყურადღებაც მობილიზებულია და გვერდით მჯდომისაც.

ასევე უმნიშვნელოვანესი კომპონენტი მორიდებული ბავშვების მეცადინეობის პროცესში სრულად ჩართვა იყო. ეს პრობლემაც „ხმამაღალი რედაქტირების“ მეთოდმა სრულებით გადაჭრა. მორიდებულ ბავშვებს „უხდებოდათ“ საკუთარი ნამუშევრის საჯაროდ წაკითხვა. საჯაროდ კითხვისას, რაც ძალიან კარგი ამბავი ხდება არის ისიც, რომ კლასელები ერთმანეთის შექებას იწყებენ. ამის წახალისებას მოდერატორი პედაგოგი უნდა უწყობდეს ხელს. მე მაგალითად, მორცხვი ბავშვის ტექსტში 3 გამორჩეულად კარგი მონაკვეთის პოვნაში და მათ დასაბუთებაში 3 ქულას ვუწერ ხოლმე მოსწავლეებს. ამ დროს, ერთის მხრივ ხდება დადებითზე ორიენტაცია, მეორეს მხრივ, ქულების დაგროვების მსურველები იწყებენ სწორედ ასეთი ადგილების ძებნას და მათ საჯაროდ თქმას, რაც მორიდებულ ბავშვებს ძალიან დიდ სტიმულს აძლევს მომდევნო გაკვეთილზეც მოიტანონ ნაწერი.

„ – თამარ, მგონი საბას ნაწერში, ლუარსაბის შეფასების ის ერთი ეპიზოდი, ძალიან მაგარია, რას იტყვი?“ – ეტყვი ყველაზე აქტიურს და რომც არ იყოს „ძალიან მაგარი“, ბავშვი სწორედ ამ მიმართულებით ფიქრს იწყებს და გადაგდებულ ბურთს უკან გიბრუნებს და რაც საოცარია – მართლაც პოულობს ისეთ ძლიერ ადგილებს, რაც ჯგუფის მხრიდან მორიდებული ბავშვის საჯაროდ შექებით სრულდება.

ასევე, განსაკუთრებული წახალისება ჭირდებათ ხოლმე იმ მოსწავლეებს, ვისაც წერაც უჭირთ და ანალიზიც, მაგრამ ჰოი, საოცრებავ – საოცარი უნარი აქვთ მოსმენილში უმარტივესი შეცდომები იპოვნონ (ასეთ მარტივ შეცდომებზე, 5 აწეული ხელიდან, მასწავლებელი სწორედ იმ ბავშვებს აძლევს „შეცდომის პოვნის“ საშუალებას, ვისაც სხვა მხრივ თავის გამოჩენა არ გამოსდით ხოლმე). რამდენიმეთვიანი მსგავსი წვრთნა-თამაშობა კი შედეგს აუცილებლად იძლევა. ჩემი, როგორც რიგითი პედაგოგის დაკვირვებით, წლის ბოლოსკენ ყველაზე პასიური მოსწავლეები რადიკალურად იცვლებიან, ემატებათ საკუთარი თავის რწმენა, ახერხებენ ძალების მაქსიმალურად მობილიზებას და ერთვებიან საგაკვეთილო პროცესში სრულად, რაც, ჩემი აზრით, სწავლებისას უმთავრესია.

ტექსტების ხმამაღლა წაკითხვა/რედაქტირება სარიტუალო სწავლების მეთოდს მაგონებს, სადაც საერთო ენერგიის სწორად მობილიზებით, ინდივიდუალური მაქსიმალური შედეგის მიღწევაა შესაძლებელი.

ოქტომბერში  საქართველოს სკოლის ადმინისტრატორთა ასოციაციის მიერ ორგანიზებულ კონფერენციას დავესწარი. კონფერენციის დღის წესრიგის მიხედვით, მოწვეული სტუმრები ოთხ თემატურ სამუშაო ჯგუფში გადანაწილდნენ. ერთ-ერთი სამუშაო ჯგუფის (რომლის წევრიც ვიყავი) თემატიკა ეხებოდა სკოლის ადმინისტრაციის როლს მოსწავლეებში სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბების მიმართულებით.

ხშირად ვაწყდები დისკუსიას საზოგადოებაში დაბალი სამოქალაქო ცნობიერების არსებობის შესახებ. ძირითად შემთხვევაში დისკუსიაში მონაწილე მხარეებს ყურადღების მიღმა რჩებათ  სკოლის როლი.  არადა, განათლების სისტემის მიზანია, განუვითაროს მოზარდს გონებრივი და ფიზიკური უნარ-ჩვევები, მისცეს საჭირო ცოდნა, გააცნოს ჯანსაღი ცხოვრების წესი, ჩამოუყალიბოს ლიბერალურ და დემოკრატიულ ღირებულებებზე დამყარებული სამოქალაქო ცნობიერება და დაეხმაროს ოჯახის, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წინაშე საკუთარი უფლებამოვალეობის განხორციელებაში.

ზოგადი განათლების ეროვნულ მიზნებში გვიწერია: სასკოლო განათლებამ უნდა განუვითაროს მოზარდს უნარი, რომ სწორად განსაზღვროს საკუთარი ქვეყნის სახელმწიფოებრივი, კულტურული, ეკონომიკური და პოლიტიკური ინტერესები, და მისცეს მას სასიკეთო გადაწყვეტილებათა მიღებისა და აქტიური მოქმედების შესაძლებლობა. შესაბამისად, სკოლის უმთავრესი როლი, სწორედ  მაღალი სამოქალაქო ცნობიერების მქონე ახალგაზრდის აღზრდაა.

პირველ რიგში, ვისაუბრებ იმაზე, თუ რა უშლის დღეს ხელს მოსწავლეებში სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბებას.

• ხაზგასასმელია დირექციისა და სკოლის ადმინისტრაციის როლი. ჩემი დაკვირვებით, ქართულ რეალობაში, სკოლის ადმინისტრაციის მხრიდან აქცენტი აკადემიური მოსწრების კონტროლისა და უსაფრთხო სკოლის პრინციპების დაცვის მიმართულებით კეთდება. ამ დროს ნაწილობრივ იზღუდება თავისუფლება, რაც სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბებას უშლის ხელს.
• ჩემი, როგორც პრაქტიკოსი მასწავლებლის თვალით დანახული მეორე ფაქტორი გამოცდებზე ორიენტირებას ეხება. ამაში მთავარი „დამნაშავე“ განათლების სისტემა და მისი მოთხოვნებია. სწორედ სისტემა კარნახობს სკოლასა და პედაგოგს, რომ მოსწავლე მოამზადოს გამოცდების ჩასაბარებლად;
• ყურადღების მიღმა არ უნდა დაგვრჩეს სკოლაში მიმდინარე უამრავი ფიქტიური პროცესი. სინამდვილეში ამ პროცესების აქტიური მონაწილე მოსწავლე უნდა იყოს;
• ერთ-ერთი უმთავრესი მიზეზი არის მასწავლებლების არასწორი დამოკიდებულება და აღქმა. პედაგოგები თვლიან, რომ უმთავრესი მიზანი საგნის სწავლებაა. ამ დროს ყურადღების მიღმა რჩება უმთავრესი – ღირებულებების, პრინციპების, სამართლიანობის, კანონის უზენაესობის, თანასწორობისა და ადამიანური ღირსებების საკითხები.

სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბება დაკავშირებულია პასუხისმგებლობების, უფლება-მოვალეობების კარგად გააზრებასთან, აღზრდასთან. მიზნის მიღწევა შესაძლებელია, როგორც ფორმალური საგაკვეთილო პროცესის კვალდაკვალ, ასევე არაფორმალური განათლების გზითაც. გთავაზობთ რამდენიმე რჩევას, რომლებიც მიმართულია მოსწავლეებში სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბების ხელშეწყობისკენ.

სამართლიანობის განცდა და სანდო გარემო – დიდწილად სკოლის დირექციაზე დამოკიდებული სამართლიანობის განცდის, ჯანსაღი კლიმატის, დაცულობის შეგრძნებისა და ნდობის მაღალი მაჩვენებლის არსებობა, რაც მოსწავლეს თავისუფლად განვითარების საშუალებას აძლევს.

ასეთ პირობებში მოსწავლემ იცის, რომ ის არ იქნება უსამართლობის, ბულინგის, დაცინვის ან დისკრიმინაციის მსხვერპლი. პრობლემის არსებობის შემთხვევაში თავისუფლად მიმართავს დირექციას ან უფლებამოსილ პირს/ორგანოს.

თავისუფლებისა და ინიციატივების წახალისება – სწორედ სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოსაყალიბებლად საჭიროა თავისუფალი გარემო, სადაც მოსწავლეებს ეძლევათ აზრის გამოხატვის საშუალება. ასეთ გარემოში მოსწავლეებს აქვთ ინიციატივები, რომლებიც მხარდაჭერილია სკოლის დირექციის მიერ.

სასკოლო ცხოვრებაში აქტიური ჩართულობა – საჯარო სკოლებში არსებობს დისციპლინური კომიტეტი, რომელიც რეაგირებს სკოლაში მომხდარ დისციპლინურ გადაცდომებზე. კომიტეტს ჰყავს 6 წევრი, მათ შორისაა სკოლის თვითმმართველობის მიერ წარმოდგენილი 2 მოსწავლე. ბევრ სკოლაში დამკვიდრებული პრაქტიკის მიხედვით, დისციპლინური გადაცდომების განხილვაში ძირითადად 2 მშობელი და 2 მასწავლებელი მონაწილეობს. რიგი მიზეზების გამო მოსწავლეებს არ ატყობინებენ ჩანიშნული სხდომის დროსა და საკითხებს.

როდესაც ვსაუბრობთ მოსწავლეებში სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბებაზე, ჩემი ფიქრით, ძალიან დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ბავშვების მონაწილეობას დისციპლინური კომიტეტის საქმიანობაში. აღნიშნული საშუალებას აძლევს მოსწავლეს, ჩაიხედოს პედაგოგიური საქმიანობის სირთულეებში, მოთხოვნებში და გაიაზროს ისინი. ასევე მოსწავლე, რომელიც დისციპლინური გადაცდომების განხილვაში მონაწილეობს, იაზრებს, რომ არავინაა შეუმცდარი და ნაკლებად აქვს შეცდომების შიში.

სკოლის თვითმმართველობის გაძლიერება – ახალი სასწავლო წლის დაწყებისთანავე სკოლებში ტარდება მოსწავლეთა თვითმმართველობის არჩევნები. ერთი შეხედვით ეს რუტინული ამბავია. სწორედ არჩევნის თავისუფლების პრინციპის დაცვა უწყობს ხელს  სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბებას. მოსწავლეებმა სკოლიდანვე იციან, რომ მათ აქვთ შესაძლებლობა, აირჩიონ ან თავად იყვნენ არჩეულნი სკოლის თვითმმართველობაში. გაყალბება კი, მიუღებელი საქციელია. უშუალოდ ვარ მომსწრე როგორ შეიცვალა დამოკიდებულება თვითმმართველობის არჩევნებისადმი. იყო პერიოდი, როდესაც სკოლაში თვითმმართველობის არჩევნებისას დამრიგებლები თვითონ არჩევდნენ წარმომადგენლებს. სკოლის დირექტორმა, როგორც სამოქალაქო განათლების მასწავლებელს, მთხოვა, მომეზადებინა კლასები არჩევნებისთვის. არჩევნებამდე რამდენიმე კვირით ადრე ჩავატარეთ საინფორმაციო შეხვედრები, განვმარტეთ თვითმმართველობის როლი და მისია. 2016 წლიდან მოყოლებული მსურველები წარადგენენ გაწერილ პროგრამას. გვყავს აქტიური თვითმმართველობა.

არაფორმალური განათლება – არაფორმალურ გარემო უფრო მეტად იზიდავს მოსწავლეებს, ვიდრე ფორმალური საგაკვეთილო პროცესი. ამ გარემოებას იყენებს სკოლის ადმინისტრაცია და მასწავლებლების დახმარებით მოსწავლეებს რთავს პროექტებში, რომლებიც სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბებაზეა ორიენტირებული.

მაღალი სამოქალაქო ცნობიერების მქონე მოზარდი არის აქტიური. ის ინტერესდება თემში და ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებით, ცდილობს შეცვალოს არსებული რეალობა უკეთესობისკენ.

თანამშრომლობა საზოგადოებრივ ორგანიზაციებთან – სკოლის ადმინისტრაციის მიერ წახალისებულია საზოგადოებრივი ჯგუფების სასკოლო ცხოვრებაში ჩართულობა. სკოლასა და თემში მოქმედი თუ ცენტრიდან ჩამოსული სამოქალაქო აქტივისტების მჭიდრო ურთიერთობა დადებითად აისახება მოსწავლეებზე. სკოლაში ინტენსიურად ტარდება სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბებასა თუ ამაღლებაზე ორიენტირებული შეხვედრები, ტრენინგები, სემინარები და სიმულაციური თამაშები. ამ დროს მოსწავლეებს უყალიბდებათ დამოკიდებულებები და შეხედულებები.

ზემოთ მოყვანილი რჩევები არ წარმოადგენს პრობლემის გადაჭრის ერთადერთ მზა რეცეპტს. ეს არის, ჩემი, როგორც პრაქტიკოსი პედაგოგისა და სკოლის ადმინისტრაციის ყოფილი წევრის  ნააზრევი. მიმაჩნია, რომ სკოლაში, სადაც არის დაცულობის მაღალი დონე, სამართლიანობის განცდა, წახალისებულია ინიციატივები და თანამშრომლობა საზოგადოებრივ ჯგუფებთან, მოსწავლეები აქტიურად არიან ჩართულნი სასკოლო ცხოვრებასა და არაფორმალურ განათლებაში; არსებობს ძლიერი, დემოკრატიის პრინციპის დაცვით არჩეული თვითმმართველობა; მეტი შანსია, რომ  ბავშვებს კარგად ჰქონდეთ გააზრებული საკუთარი როლი საზოგადოების განვითარებაში.

ეს ყველაფერი კი სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბების წინაპირობაა.

გამოყენებული ლიტერატურა:

ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნები

სიტყვა „ტაბუ“ პოლინეზიური წარმოშობისაა და სხვა ენებში პირდაპირი ეკვივალენტი არ გააჩნია. მას ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო მნიშვნელობა აქვს: ერთი მხრივ, ნიშნავს წმინდას, კურთხეულს, მეორე მხრივ კი უჩვეულოს, აკრძალულს, საშიშს, უწმინდურს. პოლინეზიურ ენაში ამ სიტყვის ანტონიმია „ნოა“ – საყოველთაო. ფიქრობენ, რომ ტაბუ ღმერთებსა და რელიგიებზე ძველია. ეს არის კაცობრიობის უძველესი, დაუწერელ კანონთა კოდექსი, როგორც მას ფილოსოფოსი ვუნდტი უწოდებს. ტაბუს დარღვევას სასჯელი მოსდევს. საზოგადოება სჯის ტაბუს დამრღვევს, რადგან ფიქრობს, რომ ის ყველა დანარჩენს საფრთხეს უქადის.

ადამიანური თავისუფლება, რომელიც გულისხმობს არა მხოლოდ „მე მინდას“, არამედ მცნებასაც „მე მოვალე ვარ“, ზნეობრივ აკრძალვებსაც მოიაზრებს. პირადი ცხოვრება ისაა, რაზე საუბარსაც გაურბიან ადამიანები. თუ ჩავთვლით, რომ ეს არის ტაბუ, მაშინ იმასაც გავიხსენებთ, რომ ამ მხრივ ჩვენი ქვეყნის რეალობა კონტექსტიდან სრულიად ამოვარდნილია, მიუხედავად იმისა, რომ, საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მიხედვით, ყოველი ადამიანის პირადი ცხოვრება, პირადი საქმიანობის ადგილი, პირადი ჩანაწერი, მიმოწერა, საუბარი სატელეფონო და სხვა სახის ტექნიკური საშუალებით, აგრეთვე ტექნიკური საშუალებებით მიღებული შეტყობინებები ხელშეუხებელია. აღნიშნული უფლების შეზღუდვა დაიშვება სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან მის გარეშე, კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობისას. ჩვენთან თითქმის უგულებელყოფილია ეს და სხვა მუხლებიც, რომლებიც ცხადყოფს, რომ ადამიანთა პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა დაცული უნდა იყოს. ამასთან, საქართველო იზიარებს საერთაშორისო ხელშეკრულებებითა და შეთანხმებებით ნაკისრ ვალდებულებას, უზრუნველყოს პირთა პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა. პირადი სივრცის ქონების უფლება დაცული უნდა იყოს როგორც ინდივიდებს შორის ურთიერთობაში, ისე სახელმწიფოს ჩარევისგანაც.

ადამიანი როგორც სოციალური ინდივიდი ჩართულია საჯარო სივრცეში და ზემოქმედებს მასზე, მაგრამ მას ასევე აქვს უფლება საკუთარი, პირადი სივრცის ქონებისა.
პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებით სარგებლობის განუყოფელი ნაწილია იმის ცოდნა, რა არის პირადი სივრცე და დგინდება თუ არა კონკრეტულ შემთხვევაში საჯარო და პირადი სივრცის ბალანსი.

რა არის პირადი სივრცე? საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში ვკითხულობთ: „პირადი სივრცის პრივატულობა სწორედ იმით გამოიხატება, რომ ადამიანს გარანტირებულად უნდა ჰქონდეს მხოლოდ საკუთარი გადაწყვეტილებისა და ნების შესაბამისად, საზოგადოებრივი კონტროლისგან თავისუფალ პირობებში, სივრცეში განავითაროს საკუთარი პიროვნება, ურთიერთობები მხოლოდ მისთვის სასურველ პირებთან, მისთვის მისაღებ თემებსა თუ საკითხებზე, მისთვის სასურველი ფორმითა თუ მანერით, სტილით, იყოს ისეთი, როგორიც არის, საზოგადოებრივი აზრისთვის ანგარიშის გაწევის ვალდებულების გარეშე“.

საზოგადოების აზრი ანგარიშგასაწევია, მაგრამ არა ისე, რომ „რას იტყვის ხალხის“ პრინციპმა კაცს მონური ფსიქოლოგია ჩამოუყალიბოს, მისი პიროვნულობა დააზარალოს. ამგვარად, ჩვენ თავად უნდა განვსაზღვრავდეთ საჯარო სივრცეში შესვლის ინტენსივობის და, შესაბამისად, საკუთარი პირადი სივრცის ფარგლებს. თუმცა გუგლისა და ათასნაირი სოციალური ქსელების ეპოქაში იმის გასარკვევად, რა არის საჯარო თუ პირადი სივრცე, უამრავი კრიტერიუმია საჭირო. სისხლის სამართლის კანონმდებლობისგან განსხვავებით, რომელიც მოწოდებულია, მკაცრად დაიცვას პირის პირადი სივრცე ხელყოფისგან, სამოქალაქო კანონმდებლობა ზერელედ ეკიდება უკვე დარღვეული უფლების მორალური ზიანის ანაზღაურების სახით რესტიტუციას. სამწუხაროდ, ამ მიმართულებით სასამართლო პრაქტიკაც არაფრით გამორჩეული გვაქვს. თვალში საცემია კერძო სამართლის მოუქნელობაც, რომელიც სისხლის სამართლის გამოძიების, მერე კი სისხლის სამართლის კოლეგიის მიერ გამოტანილი კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილების მოლოდინშია და მხოლოდ ამის შემდეგ იწყებს მოქმედებას. უმნიშვნელოვანესია სამართლებრივი პროცედურების ბოლომდე მიყოლა, სამოქალაქო სასამართლოსთვის მიმართვა და საკუთარი უფლებების სრულად დაცვა, თუნდაც მორალური ზიანის ანაზღაურების ნაწილში, რადგან ადამიანთა უნივერსალური თანაცხოვრების წესებია სწორედ სამართალი. სახელმწიფო და კანონი ვერ იქნებიან უფლების დაცვის მთავარი გარანტები, ისინი მხოლოდ და მხოლოდ აღსრულების მექანიზმებს წარმოადგენენ. ამიტომ საკუთარი უფლებების დაცვის გარანტები თავად ინდივიდები უნდა ვიყოთ, ამისთვის კი აუცილებელია, ზუსტად გვესმოდეს ჩვენი უფლებები და ვფლობდეთ მათი ეფექტურად დაცვის საშუალებებს.

ადამიანის პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის გათვალისწინებით, არსებობს საქართველოს ჟურნალისტური ეთიკის ქარტიის მეათე პრინციპი, რომლის მიხედვითაც, „ჟურნალისტმა პატივი უნდა სცეს ადამიანის პირად ცხოვრებას და არ შეიჭრას მასში, თუ არ არსებობს განსაკუთრებული საზოგადოებრივი ინტერესი“. ამგვარად, საჯარო ინტერესის შემთხვევაში პირადი ცხოვრების დეტალების გასაჯაროებასა და პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობას შორის ბალანსის დაცვა მედიის გამოწვევა და პასუხისმგებლობაა.

რა არის საჯარო ინტერესი? როდესაც გამჟღავნებულ ფაქტებს საზოგადოებისთვის უფრო მეტი სიკეთის მოტანა შეუძლია, ვიდრე ერთი კონკრეტული პირისთვის ზიანის მიყენება. სწორედ ამით განსხვავდება საზოგადოებრივი ინტერესი საზოგადოებრივი ცნობისმოყვარეობისგან.

საჯარო ინტერესი შეიძლება არსებობდეს ისეთი საკითხების მიმართ, როგორებიცაა:

• სახელმწიფოს სისტემური დანაშაული;
• საჯარო სახსრების არასათანადოდ გამოყენება;
• თანამდებობის პირების მიერ ჩადენილი დანაშაული;
• საზოგადოებრივი ჯანდაცვის საკითხები;
• საარსებო გარემო;
• ეროვნული უსაფრთხოების დაცვა;
• მნიშვნელოვანი დანაშაულის სააშკარაოზე გამოტანა და ა.შ.

ეს არის შემთხვევები, როცა საზოგადოებრივი ინტერესი აღემატება პირადს და ხდება პირადის გასაჯაროება, თუმცა ამ შემთხვევაშიც საჭიროა კონკრეტული პირის გაცნობიერებული თანხმობა, რაც ასევე დაცვის მექანიზმს გულისხმობს.

„ინდივიდი თავად განსაზღვრავს, რა არის მისი პირადი სივრცე. ეს არის ამ უფლების თავისებურება, რომ ერთი ადამიანის პირადი ცხოვრების ფარგლები შეიძლება განსხვავდებოდეს მეორე ადამიანის პირადი ცხოვრების ფარგლებისგან, ყველას განსხვავებული აღქმა აქვს“, – განმარტავს პერსონალურ მონაცემთა დაცვის ინსპექტორი თამარ ქალდანი. სად გადის ზღვარი პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებასა და ინფორმაციის თავისუფლებას შორის, ან პირადი ცხოვრების უფლებასა და საზოგადოებრივ ინტერესს შორის, როგორ არის გაგებული საზოგადოებაში პირადი ცხოვრების უფლება, რას აკეთებს პერსონალურ მონაცემთა დაცვის ინსპექტორი, ვის და რა მიზნისთვის სჭირდება მოქალაქეთა პირადი მონაცემები, ფარული მოსმენები და თვალთვალი, როგორია პოსტსაბჭოთა სივრცის და, მეორე მხრივ, დასავლური გამოცდილება, როგორია მედიის როლი პირადი ცხოვრების დაცვის სფეროში – აი, იმ კითხვათა ჩამონათვალი, რომლებიც აქტუალურია ჩვენს სახელმწიფოში. ადამიანის უფლებათა დაცვის თვალსაზრისით გასული წლის მდგომარეობის შეფასებისას სამოქალაქო სექტორის წარმომადგენლები და სახალხო დამცველიც მნიშვნელოვან და დადებით მოვლენად 29 ოქტომბერს გაეროს გენერალური ასამბლეის პლენარულ სხდომაზე ადამიანის უფლებების საბჭოს წევრად საქართველოს პირველად არჩევას ასახელებენ. პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების კონტექსტში მნიშვნელოვანი იყო ასევე ფარული მიყურადების თაობაზე ახალი კანონმდებლობის ამოქმედების საკითხი – კანონმდებლობისა, რომელიც საკონსტიტუციო სარჩელით მოითხოვა არასამთავრობო ორგანიზაციების კოალიციამ, რომელსაც კამპანიის „ეს შენ გეხება, ისევ გვისმენენ“ გარშემოა გაერთიანებული. ეს მოთხოვნა გულისხმობდა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის „ელექტრონული კომუნიკაციების შესახებ“ და „პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ კანონების იმ მუხლების გაუქმებას, რომლებიც საქართველოს პარლამენტმა მიიღო 2014 წლის 30 ნოემბერს, პრეზიდენტის ვეტოს მიუხედავად.

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ჩვენს ქვეყანაში რეალობა კი მძიმეა, მაგრამ არა უიმედო, რადგან საკმაო ძვრებია და საკმაო ძალისხმევა ხმარდება არსებული პრობლემების აღმოფხვრას.

მძიმე განწყობა რომ არ შეგვექმნას, ბოლოსთვის ლირიკულ გადახვევას მოვუხმოთ: ყოველ ჩვენგანს შეუძლია შექმნას საკუთარი რეალობა საზოგადო რეალობაში. ეს გადარჩენის გზაა. ოღონდ ეს არ უნდა იქცეს გაქცევად, რომ სამშობლოში შინა ემიგრაციაში არ აღმოვჩნდეთ. ეს „ჩვენი“ რეალობა-თავშესაფარი სულის მოსათქმელადაა, რომ ისევ დავუბრუნდეთ თუნდაც უმძიმეს გარემოს, ახალი სასიცოცხლო ძალებით აღჭურვილნი. ესეც ჩვენი და მხოლოდ ჩვენი პირადი ცხოვრებაა, ავტონომია, რომელიც ყველაზე ძვირფასია, რაც ადამიანს ამქვეყნად ებოძა და იმქვეყნადაც წაიღებს საგზლად, როგორც ავთანდილის პირით „ვეფხისტყაოსანიც“ გვარწმუნებს:

„დამხსნას ხორცსა და სოფელსა, სხვად ნურას შევიცვალები…“

 1983 წლის 18 ნოემბერი. თბილისის აეროპორტი. ავიაკომპანია აეროფლოტი. თვითმფრინავი ტუ-134A.  რეისი თბილისი-ბათუმი-კიევი-ლენინგრადი. მოსკოვის დროით 15:43. თვითმფრინავში იმყოფება 57 მგზავრი და ეკიპაჟის 7 წევრი. მგზავრებს შორისაა 7 ქართველი ახალგაზრდა, რომლებმაც წინა დღით ერთ-ერთი მეგობარი დააქორწინეს. ახალდაქორწინებული წყვილი _ მსახიობი გეგა კობახიძე და თინა ფეტვიაშვილი _ მათთან ერთად არიან.

. . .

„ჩვენ არ ვცხოვრობთ ერთი სიცოცხლით, არა, გვჯეროდეს! შესაძლოა, ვიცხოვროთ 100-1000000 და მეტჯერ, ალბათ უსასრულოდ, ერთი ცხოვრება არის მეორის წინამორბედი. იგი, ალბათ განსაზღვრავს მას. რაც მეტ სიკეთეს მოიტან შენ, მით გაიბედნიერებ თავს მომავალში“ _ ეს მხატვარ სოსო წერეთლის სიტყვებია. მან 25 წლისამ დაასრულა სიცოცხლე. განგებამ სამუდამოდ აღბეჭდა მის ბიოგრაფიაში _ ის ერთ-ერთი „თვითმფრინავის ბიჭია“.

. . .

აფრენიდან 30 წუთის შემდეგ, 7 ახალგაზრდა მეგობრიდან ერთ-ერთი, რომელსაც ხელში ხელყუმბარა უჭირავს, დგება და აცხადებს, რომ თვითმფრინავი კურსს შეიცვლის.  წინააღმდეგობის შემთხვევაში გაიხსნება ცეცხლი. ახალგაზრდები აღჭურვილნი არიან იარაღით: „TT“ ტიპის 2 პისტოლეტი, „ნაგანისა“ და „რევსტერის“ ტიპის 2 რევოლვერი, 2 სასწავლო ტიპის ხელყუმბარა. კახა ივერიელი, გია ტაბიძე და სოსო წერეთელი თვითმფრინავის კაბინაში იჭრებიან. კახა ივერიელი პილოტ ახმათგერ გარდაფხაძისგან  თვითმფრინავის თურქეთის ტერიტორიაზე არსებულ აშშ სამხედრო ბაზაზე დასმას ითხოვს.  შტურმანი ვლადიმერ გასოიანი ცეცხლს ხსნის. ადგილზე კლავს გია ტაბიძეს, სასიკდილო ჭრილობებს მიაყენებს კახა ივერიელს და სოსო წერეთელს.

. . .

სოსო წერეთელი 1958 წლის 1 მარტს ცნობილი მეცნიერის კონსტანტინე წერეთლის ოჯახში დაიბადა. სახლი, რომელშიც მან თავისი 25-წლიანი ცხოვრება გაატარა, დღეს კოტე და სოსო წერეთლების სახლ-მუზეუმადაა ქცეული და თბილისის მერიის მუზეუმების გაერთიანებაში შედის. ეს სახლ-მუზეუმი ინახავს მისი დრამატული პიროვნული და შემოქმედებითი ცხოვრების ისტორიას, სრულყოფილად გამოხატავს ამ დრამატიზმის არსს.

მუზეუმის არქივში დაცულია მისი ბავშვობისდროინდელი ნახატები, მისი პირველი ნაბიჯები სამყაროს მხატვრული შემეცნებისკენ.  სკოლის დამთავრების შემდეგ მან სამხატვრო აკადემიაში ჩააბარა და ფერწერის ფაკულტეტის სტუდენტი გახდა.

თავისუფლების წყურვილი, საბჭოთა სისტემის კრიტიკა და მის მიმართ პროტესტი სოსო წერეთლის მთავარი მრწამსია, ეს აძლევს მას ინსპირაციას როგორც მხატრობაში, ასევე ცხოვრებაში _ მუდმივი ძიების და აქტიური ძალისხმევის პროცესში იკვლევს თავისუფლების იდეას, ცდილობს მის გამოხატვას, ეცნობა მსოფლიო რელიგიებს, ჭვრეტს ქრისტიანობის არსს და იწყებს ეკლესიურ ცხოვრებას  (ის საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის ერთ-ერთი პირველი სტიქაროსანია)… მისი კუბისტური აბსტრაქციები, ფერის და ფორმის სიახლე, თვითმყოფადობა მისი ადამიანური და სამოქალაქო პოზიციის მეტაფორებია.

ამ კრიტიკული და საპროტესტო განწყობების გამო რიცხავენ სამხატვრო აკადემიიდან. სწორედ ამ ფაქტს უძღვნის ერთ-ერთ ცნობილ ავტოპორტრეტს “რა დავაშავე?!”.

. . .

თვითმფრინავ  ტუ-134-ში ორმხრივი სროლის შედეგად დაიღუპა ეკიპაჟის რამდენიმე წევრი და მგზავრი. 17-მა მგზავრმა მიიღო სხეულის მძიმე დაზიანება. თავდამსხმელთა ჯგუფის წევრმა დათო მიქაბერიძემ თვითმფრინავში თავი მოიკლა. პილოტმა თვითმფრინავი თბილისის აეროპორტში დასვა. სადგომისაკენ მიმავალ თვითმფრინავს მოსკოვიდან საგანგებოდ ჩამოყვანილმა სპეცდანიშნულების რაზმმა ცეცხლი გაუხსნა. დაიჭრა 11 მგზავრი და გარდაიცვალა 1. თვითმფრინავის კორპუსზე დაფიქსირდა 108 ნახვრეტი.  კახა და პაატა ივერიელები, გეგა კობახიძე და თინათინ ფეტვიაშვილი დააპატიმრეს. სოსო წერეთელი იზოლატორში სისხლისდენით გარდაიცვალა. თავდამსხმელთა  თქმით, მათ თურქეთიდან ამერიკაში უნდოდათ გადასვლა, იქ კი თავისუფლება და უკეთესი ცხოვრება სურდათ.

. . .

ბევრ სხვა კითხვასთან ერთად, რომლებიც კოტე და სოსო წერეთლების მუზეუმში, საგანმანათლებლო პროგრამის ფარგლებში, დიალოგისას ჩნდება, თავისუფლების შესახებ კითხვებსაც მოისმენთ. პროგრამას „იალქნებიდან ჯინსებამდე“ ჰქვია და ამ ლამის საკულტო ქსოვილის თავგადასავალის ფონზე ისეთ სერიოზულ და საჭირბოროტო თემებზე იმსჯელებთ, როგორებიცაა კაცობრიობის (მათ შორის ყოფილი საბჭოეთის და ჩვენი ქვეყნის) მიმართება თავისუფლების იდეასთან, ომთან, ბოროტებასთან და ბედნიერებასთან… ეს  საინტერესო და ჩამთრევი გაკვეთილები  იმ კონცეფციის გამოხატულებაა, რომელიც თბილისის მერიის მუზეუმების გაერთიანებამ, კოტე და სოსო წერეთლების მუზეუმის გახსნისას შეიმუშავა:

განახლებული მუზეუმი 2019 წლის 18 მაისს გაიხსნა. მისი საგამოფენო კონცეფციაა: აღადგინოს 80-იანი წლების ეპოქა, აჩვენოს ის წინააღმდეგობით აღსავსე სოციალურ-მორალური სურათი, რომელიც წინ უძღვოდა საბჭოთა იმპერიის ნგრევას საქართველოში. განახლებული სამუზეუმო სივრცე ორ ნაწილადაა გაყოფილი: ბინა-მუზეუმის ერთი ნაწილი ცნობილი ქართველი ენათმეცნიერის, არამეული დიალექტოლოგიის ფუძემდებლის, აკადემიკოს კოტე წერეთლის სამეცნიერო და საზოგადოებრივ მოღვაწეობას ეთმობა, მეორე ნაწილი კი მისი ვაჟის, მხატვარ სოსო წერეთლის შემოქმედებას, რომელიც 80-იანი წლების ერთ-ერთი ყველაზე გახმაურებული ამბის „თვითფრინავის საქმის“ მონაწილე იყო.

მუზეუმის „ეპოქალური ოთახი“ განსაკუთრებულად მომნუსხველი და იდეურად დატვირთულია. შუშის კედლით გამიჯნული ორი სამყარო _ 80-იანი წლების რეალური, ფაქტობრივი პოლიტიკური კონტექსტი და „თვითმფრინავის ბიჭების“ საქმე # 8309 დამთვალიერებელს ამ კონკრეტული მოვლენის და ზოგადად, ეპოქალური დრამის აღქმას უმძაფრებს. შავ-წითელ ფერებში გადაწყვეტილი ისტორიული რაკურსი ანტიკური სიღრმით წარმოაჩენს ნებისმიერი დროის, ეპოქის თავსატეხ თემებს _ თავისუფლება, ომი, ადამიანი…

ამ საგანმანათლებლო პროგრამას უკვე ჰყავს ბევრი მსმენელი სხვადასხვა სკოლიდან. პროგრამის პედაგოგის, ლუიზა ლაფერაძის თქმით კი, ყველა ჯგუფი თავად ქმნის თავის გაკვეთილს _ იმპროვიზებულად, მისთვის საინტერესო კითხვებით და დაძაბული რეფლექსიით.

. . .

ვინ იყვნენ „თვითმფრინავის ბიჭები“ _ თავისუფლებისთვის მებრძოლი რაინდები თუ ტერორისტები? რა იყო ეს აქტი _ გულწრფელი პროტესტი თუ გავლენიანი ოჯახის შვილების მორიგი ახირება? ამ კითხვებმა თაობების აზროვნებაში, ეჭვებსა და ოცნებებში გამოაღწია და დღემდე გაუნელებელი ინტერესის წყაროა. ეს თემა აინტერესებთ მწერლებს და რეჟისორებს. ჩნდება მისი ათასგვარი ინტერპრეტაცია, ყოველი დრო ალბათ თავისი კონტექსტით წაიკითხავს ამ ამბავს. ამბავს, რომელსაც ბევრი მსხვერპლი ჰყავს და არცერთი გმირი. სიმართლე კი, როგორც ამქვეყნად ყოველი ამბის და მოვლენის არსი, არა კოლექტიურ განსჯაში, არამედ თითოეულ გულში დგინდება. მთავარია, ეს გული თავად შეეხოს იმ წამს, რომელშიც ყოველი ამბის მონაწილე ერთიანდება _ ეს თავისუფლების წამია.

„სიკვდილი არის ერთი ცხოვრებიდან მეორეში გარდამავალი ინტერვალი, რომელიც ფიზიკურ ტკივილს აყენებს ადამიანს“ _ ესაც სოსო წერეთლის სიტყვებია. თუ განვაზოგადებთ, სიკვდილმა, რომელმაც თვითმფრინავის ბიჭები საბჭოთა ეპოქის დასასრულის საწყისად აქცია, ამ ფიზიკურ ტკივილში მთელი ქვეყანა ჩაიზიარა. ეს ტკივილი დღემდე გვახსენებს თავს, თუმცა დღეს უკვე შეგვიძლია გარედანაც შევეხოთ, დავინახოთ და ვიკვლიოთ ის.

ამ პროცესში ყველაზე მეტად სწორედ ეს სახლ-მუზეუმი დაგეხმარებათ _ უტყუარი ექსპონატებით, ეპოქის ანაბეჭდებით, ნახატებით, უზუსტესი კონტექსტით.

დაგეხმარებათ, დაინახოთ თვითმფრინავი, რომელიც ბოროტების წინააღმდეგ, ყველაზე ნათელი და ამაღლებული სურვილებით, ყველაზე შორ ცაში გასაფრენად ემზადება.

„ბატონი მხოლოდ სიმაღლეს სცნობს, რომელზეც იგი მონებს აჰყავთ, კეისარმაც მხოლოდ სიმაღლე იცის, რომელზეც იგი მასებს აჰყავთ, მაგრამ იგივე მონები და მასები ამხობენ ყველა მბრძანებელს და კეისარს. თავისუფლება ნიშნავს გათავისუფლებას არა მხოლოდ ბატონებისგან, არამედ მონებისგანაც. ბატონი გარედან არის დეტერმინირებული, ბატონი არ არის პიროვნება ისევე, როგორც მონა არ არის პიროვნება. პიროვნებაა მხოლოდ თავისუფალი ადამიანი, თუნდაც მთელ სამყაროს სურდეს მისი დამონება.”

ნიკოლაი ბერდიაევი

„კაცი ვარ და ქუდი მხურავს,

ქედს არ ვუხრი არავის.

არც არავის ვემონები,

არც ვბატონობ არავის.“

რობერტ ბერნსი

თავისუფლება – ეს არის ის, რაზედაც ყველაზე მეტს ვსაუბრობთ, განვიხილავთ, განვმარტავთ, ვუმტკიცებთ ერთმანეთს – რა არის და რა არ არის თავისუფლება, მაგრამ, საბოლოოდ, ძალიან ცოტა ვიცით მის შესახებ. ერთი რამ კი ფაქტია: ის ყველას აკლია და სჭირდება, როგორც წყალი და ჰაერი.

თავისუფლება – წყურვილია. გალაკტიონ ტაბიძის ეს მეტაფორა ყველაზე უფრო მძაფრად გამოხატავს თავისუფლების არსს.

“თავისუფლება სულს ისე მოსწყურდა,

ვით დაჭრილ ირმების გუნდს – წყარო ანკარა… დროშები ჩქარა!”

მაგრამ თავისუფლება მოსაპოვებელია, რაც გულისხმობს, რომ მისთვის იბრძვიან, უბრალოდ არ მოდის!  თავისუფლებისთვის ბრძოლას სჭირდება ძალა და სიმამაცე. ამიტომ არის, რომ პოეტისთვის ის „ლომთა ხვედრია“. ამ შემთხვევაში, ლომი – ძლიერების და სიმამაცის მეტაფორაა.

მოსჩანს, ამოდის მთვარე სამოთხის,

ტყვია მიზანში მოსახვედრია,

თავისუფლება ისე არ მოდის,

თავისუფლება ლომთა ხვედრია. (ჯანსუღ ჩარკვიანი)

მაგრამ პოეზიით ვერბალიზებული აზრი რამდენად შეესაბამება ჩვენს ყოველდღიურ სოციალურ ცხოვრებას? როგორი პარადოქსულიც არ უნდა იყოს, ადამიანები „თავისუფლების ძიებაში“ ხშირად მონებად იქცევიან ხოლმე და ამას სოციალური ცხოვრება კი არა, ცნობიერების სტრუქტურები განაპირობებს.

„ადამიანი ეძებს თავისუფლებას, მასშია უზარმაზარი ლტოლვა თავისუფლებისადმი. მაგრამ,  იმავდროულად იგი არამარტო ადვილად ექცევა მონობის ქვეშ,  არამედ  უყვარს მონობა. ადამიანი მეფეა და მონა. ჰეგელს “სულის ფენომენოლოგიაში” შესანიშნავი აზრები აქვს ბატონისა და ყმის, მბრძანებლობისა (Herrschaft) და მონობის (Knechtschaft) შესახებ. იქ საუბარია ბატონისა და მონის არა სოციალურ კატეგორიებზე, არამედ რაღაც სხვა, ბევრად უფრო ღრმა მოვლენაზე. მე ვხედავ ადამიანის და მისი ცნობიერების სამ მდგომარეობას, რომელთაც შეიძლება ეწოდოთ “ბატონი”, “მონა” და “თავისუფალი”. ბატონი და მონა ურთიერთდამოკიდებულნი არიან, უერთმანეთოდ მათთვის შეუძლებელია არსებობა. თავისუფალი კი არსებობს თავისთავად, მას საკუთარ თავში გააჩნია ხარისხი საწინააღმდეგოსთან დამოკიდებულების გარეშე.

(“ადამიანის მონობის და თავისუფლების შესახებ”, ნიკოლაი ბერდიაევი (თარგმნა თამაზ ლომიძემ)

ამ საკითხებზე ფიქრისას დამთხვევა იყო, რომ გადავაწყდი მაკაუ მუტუას წიგნს: „ველურები, მსხვერპლები და მხსნელები: ადამიანის უფლებათა მეტაფორა“ (თარგმნა თამარ გოგიამ).

ამ წიგნის გაცნობის შემდეგ რწმუნდები, რომ ის, რაც ეროვნული გგონია, უნივერსალური აღმოჩნდება.

ავტორი სამ მნიშვნელოვან მეტაფორას განიხილავს: მსხვერპლები, მხსნელები და ველურები… ამ მეტაფორებით მოდელირებული სამყარო კი ისეთია, როგორიც არის… სანამ სამყაროს ასეთი დაყოფა არსებობს, მანამდე იარსებებს კონფლიქტები, ომები, დაპირისპირებები საზოგადოების  ფენებს შორის, რომლებიც ერთმანეთის წყალობით არსებობენ და სინამდვილეში ერთი მედელის ორი მხარეა.

ვინც ერთ მხარეს უარყოფს, მეორეს ირჩევს მისდა უნებურად. ვაჟა-ფშაველაც კი:

ბალახი ვიყო სათიბი,

არა მწადიან ცელობა;

ცხვრადვე მამყოფე ისევა,

ოღონდ ამშორდეს მგელობა; (ვაჟა-ფშაველა)

ეს კი მაკაუ მუტუას წიგნიდანაა:

„ადამიანის უფლებათა მოძრაობა მამხილებელი მეტაფორითაა დაღდასმული. ადამიანის უფლებათა მეტანარატივი მოიცავს ისეთი ეპოქალური პაექრობის ამსახველ ქვეტექსტს, რომელიც ერთმანეთის წინააღმდეგ აქეზებს, ერთი მხრივ ველურებს, ხოლო მეორე მხრივ, მსხვერპლებსა და მხსნელებს. „ველურები, მსხვერპლები, მხსნელები“ (Savages, Victims, Saviors – SVS) კონსტრუქცია რთული შემადგენლობის მქონე, სამგანზომილებიანი მეტაფორაა, რომლის ყოველი ცალკეული განზომილება თავადაც მეტაფორას წარმოადგენს. ადამიანის უფლებათა დისკურსის მთავარმა ავტორებმა – გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ, დასავლურმა სახელმწიფოებმა, საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციებმა (INGOs)  და გავლენიანმა დასავლელმა მეცნიერ–თანამშრომლებმა – შექმნეს აღნიშნული სამგანზომილებიანი პრიზმა. ადამიანის უფლებათა კორპუსისა და მისი დისკურსის ამგვარი ფორმირება სწორხაზოვანი და წინასწარგანჭვრეტადი, შავ–თეთრი კონსტრუქციაა, რომელიც „კეთილს“ „ბოროტის“ წინააღმდეგ აქეზებს.“

და მაინც, რა არის თავისუფლება?

მონობა არ არის თავისუფლება, მაგრამ არც ბატონობაა თავისუფლება.

თავის უფლობა – თავისუფლებაა და სხვის უფლობა – არაა თავისუფლება.

ამის შესახებ წერს მიხეილ ნანუაშვილი:

„სხვისუფლობა არაა თავისუფლება, – არაა, რადგან იგი სხვისი თავისუფლების დათრგუნვაა, ანუ ამ სხვის პიროვნებაზე ძალადობა, და, როგორც ასეთი, მაშასადამე, – ბოროტმოქმედებაც. უნდა გვახსოვდეს ამასთან, რომ სხვისუფლობის სისტემა იგივე სხვისმონობის სისტემაა, სადაც, არსებითად, ყველა მონაა, დამონებულიც და დამმონებელიც, ყველა, მართალია, თავთავისებურად, მაგრამ მაინც არსებითად ერთი და იმავე სულით მონობისა სულდგმული“

(მიხეილ ნანეიშვილი, „თავისუფლება“ და თავისუფლება: სიტყვა და ცნება (გამ-ბა „გრიფონი“, თბ., 2012,  გვ. 57).

თავისუფლების ყველაზე დიდი მეტაფორა კი ჩემთვის „ვეფხისტყაოსანია“, – მაგრამ რამდენ ამბავს და ქმედებას მოიცავს ეს ტექსტი….?! თავისუფლება – სისტემური მოვლენაა!

„მეტა ადილოშ“ ქურთულ ენაზე „მამიდა ადილოს“ ნიშნავს. ქალი სახელად ადილოშ მართლაც არსებობს, ქურთი ეშხიანი ბანოვანია და ისეთ გემრიელობებს ამზადებს, თითებს ჩაიკვნეტთ. თავის პატარა დუქანს კი, სწორედ „მამიდა ადილოშ“ დაარქვა, რადგან თვლის, რომ ყველა იქ შემსვლელის მამიდაა და მოვალეა კარგად და გემრიელად დაანაყროს.

დღეს, როდესაც ასე აირია მსოფლიო და უსამართლობის შედეგად ამდენი ქურთი იღუპება, ერთ პატარა თურქულ ქალაქში მშვიდობა სუფევს და შენ „ეს“ ხარ, მე კი „ის“,ადამიანებს საერთოდ არ ანაღვლებთ. ყველანი პლანეტა დედამიწის ბინადარნი   ვართ და ეს მოკლე წუთისოფელი   ერთმანეთზე ეროვნების წამოძახებაში არ უნდა განვლიოთ. „მეტა ადილოშ“-ს დუქანში ეს ყველაზე კარგად ჩანს. ერთ დიდ მაგიდასთან ვსხედვართ ქართველი, ქურთი, არაბი, თურქი და ყველა გულიანად ვიცინით. საოცრად მშვიდად და კარგად ვგრძნობ მათ გვერდით თავს და „მამიდა ადილოშის“ მომზადებულ სოკოს ღვეზელს ველოდები.

-ადილოშ, ეძახიან, გვაღირსე ეგ ღვეზელი ბოლოს და ბოლოს.

-მამიდა გენაცვალოთ, მომაქვს, უკვე ლანგარზეა გადმოღებული, პასუხობს ადილოში და თავზე შემოდგმული ლანგრით ცეკვა ცეკვით მოდის.

მოკლედ, „მამიდას“ ვერც დუქნის სიკრიალეს, ვერც უგემრიელეს კერძებს და ვერც იუმორის გრძნობას ვერ დაუწუნებ. მიმდინარე კვირა სოკოსი აქვს, შესაბამისად, სულ სოკოს კერძებით გვანებივრებს.

სოკო ძალიან მიყვარს… ასევე, ძალიან მეშინია…და მიუხედავად ამ შიშისა, მაინც მივირთმევ. მით უმეტეს, თუ სათბურის არის.

და…თუ ტყის არის?

რამდენმა იცის სოკოს სწორად ამოცნობა? თან თუნდაც სოკო შხამიანი არ იყოს, თუ ეკოლოგიურად დაბინძურებულ ნიადაგზე გაიზრდება, მასში მაინც ტოქსინები აკუმულირდება.   ზოგიერთ სოკოში კი, თურმე ტოქსინის კონცენტრაცია ნიადაგთან შედარებით მაღალიც შეიძლება იყოს. თუ სოკო გზის პირას იზრდება, სადაც მანქანების მოძრაობაა, მაშინ უეჭველად მძიმე მეტალებსაც დააგროვებს.

გარდა ამისა, სამ  წლამდე  ბავშვისთვის თუნდაც სათბურის სოკოს მიცემა ნებადართული არ არის, რადგან იქ შემავალი ცილები რთული გადასამუშავებელია. თუმცა, ამავე დროს სოკოში უამრავი რაოდენობის ვიტამინი და მიკროელემენტია. მათ შორის, სელენი-ხანგრძლივი სიცოცხლის ელექსირი.

სელენი 1817 წელს ბერცელიუსმა აღმოაჩინა. გოგირდმჟავას წარმოების ახალ მეთოდს იკვლევდა. ნალექში, მისი აზრით, იშვიათი მეტალი ტელური უნდა დარჩენილიყო. თუმცა, ხელში მანამდე უცნობი ელემენტი შერჩა და მას სელენი უწოდა, რაც ბერძნულად „მთვარეს“ ნიშნავს. მთვარე დედამიწის თანამგზავრია. ტელური კი ბერძნულად „მიწას“ ნიშნავს. ამიტომაც, რადგან ტელურს ელოდა, აღმოჩენილი ელემენტი მის  „თანამგზავრად“ გამოაცხადა.

სხვა მიკროელემენთებთან ერთად სელენის მარაგი შეიძლება შევივსოთ მარცვლოვნებით, საფუარით, ზეითუნის ზეთით და ზეთის ხილით, ნიგვზეულით და ზღვის პროდუქტებით.

სოკო ცილის საბადოა. მშრალ სოკოში ცილის მარაგის 64%-ია, ხორცის კონსერვში კი 14%. ეს ისე, შედარებისთვის, რომ ვიცოდეთ.

სოკოს ოდნავ ხორცის გემო დაკრავს. საქმე გლუტამინმჟავაშია, რომელიც ოცი პროტეინგენული ამინმჟავას შედგენილობაში შედის და გლუტამინმჟავას მონონატრიუმის მარილს წარმოქმნის (C₅H₈O₄NNa). ეს მარილი ხორცის დაძველების დროს, ცილის ხრწნის შედეგად წარმოიქმნება. ამავე პროცესში წარმოიქმნება ინოზინმონოფოსფატიც (C₁₀H₁₃O₈N₄P). ამ ორ ნაერთს ერთად კი ხორცის ძალიან მძაფრი გემო აქვს. ამიტომ არის, რომ სწორედ ამ  ნაერთებს იყენებენ ე.წ. ხორცის საკვებისთვის ხორცის გემოს მისაცემად. იაფიც არის და მომხმარებელიც ტყუვდება. თუმცა, ეს ნაერთები თავისთავად ნამდვილ ხორცშიც გვხვდება. საქონლის ხორცში ორჯერ მეტი რაოდენობით არის გლუტამინმჟავას მონონატრიუმის მარილი, ვიდრე ღორის ხორცში. ინოზინმონოფოსფატის შემცველობა კი ამ ორ პროდუქტში თანაბარია.  სოკოშიც ასევე ბევრია ცილები, რომლებიც გლუტამინმჟავას შეიცავს. ამით აიხსნება მათი გემოს მსგავსება ხორცის გემოსთან. სწორედ ამიტომ, სოკოს ძირითან ნაწილს, ანუ ქუდს  ბაზიდიოკარპს უწოდებენ (P.W.Atkins “Molecules”, Scientific American Library, 1991).

კლუბური მუშაობის დროს გასაკეთებელ ექსპერიმენტს ჩაგაწერინებთ. როგორ გამოვყოთ გლუტამინის მჟავა ბიოლოგიური მასალიდან. ჩვენს შემთხვევაში, სოკოდან.

2გ ბიოლოგიური მასალა დააქუცმაცეთ და როდინში მოათავსეთ. დაამატეთ 10მლ 75% -იანი ეთილის სპირტი და სრისეთ 15 წუთის განმავლობაში. მიღებული მასა გაფილტრეთ ფილტრის ქაღალდში. ფილტრატი, პატარა ზომის ქიმიური ჭიქით, აორთქლების მიზნით მოათავსეთ წყლის აბაზანაზე. სპირტის ამოშრობის შემდეგ დარჩენილ მშრალ ნაშთს დაამატეთ 2 მლ 1%-იანი მარილმჟავას ხსნარი და 10-15 წუთის განმავლობაში მოურიეთ მინის წკირით, სანამ გამოლექილი მასა სრულად არ გაიხსნება.

მიღებულ ხსნარში გლუტამინის მჟავას აღმოჩენა   შეიძლება ნინჰიდრინის რეაქციის მეშვეობით. ამისთვის, მიღებული ხსნარის რამდენიმე წვეთს ათავსებენ სინჯარაში, ამატებენ გამოხდილ წყალს, რათა ხსნარის მოცულობა შეადგენდეს 2-3მლ-ს, შემდეგ ამატებენ 3-4 წვეთ 1%-იან ნინჰიდრინის ხსნარს, რომელიც წინასწარ გახსნილია 95%-იან აცეტონში. სინჯარის შიგთავსს მოურევენ მინის წკირით და 5 წუთის განმავლობაში ათავსებენ 70გრადუსამდე გაცხელებულ წყლის აბაზანაზე. ხსნარი ინტენსიურ მოლურჯო-იისფრად შეიფერება, რაც მასში გლუტამინის მჟავის არსებობას ადასტურებს.

ამინმჟავას და ნინჰიდრინის ურთიერთქმედების საწყის ეტაპზე წარმოიქმნება ე.წ. შიფის ფუძე, ხოლო შემდეგ ის განიცდის გადაჯგუფებას, დეკარბოქსილირებას და დაშლის შედეგად მიიღება ალდეჰიდი და ამინოდიკეტოჰიდრინდენი. ეს უკანასკნელი ურთიერთქმედებს ნინჰიდრინის კიდევ ერთ მოლეკულასთან, წარმოქმნილი ნაერთი განიცდის ენოლიზაციას და გარდაიქმნება ფერადი ფორმის წარმოებულში, რომელსაც „რუემანის მოლურჯო-იისფერი“ ეწოდება. ეს პროცესი დაწვრილებით შესწავლილ იქნა რუემანის მიერ 1910 წელს.

ახლა, ოდნავ უსიამოვნო თემაზე გადავალ, რომელიც ასევე სოკოს სამეფოს შეეხება, საოცრად გავრცელებულია და ამ პრობლემაზე საუბარი მიღებული არ არის. დიახ, სოკო, რომელიც ადამიანის სხეულზე ბინადრობს (ძირითადად ფეხზე), ზემოთ აღწერილი სოკოების „გარე ბიძაშვილებს“ წარმოადგენენ. ეს სოკოც იმით იკვებება, რაზეც ცხოვრობს. თავის მიცელებსაც საცხოვრებელ არეალზე  ავითარებს. მაგ. თუ ის თითის ფრჩხილზე ცხოვრობს, მაშინ ფრჩხილის ცილით იკვებება. ამ დროს, სოკოს რაც მეტი სითბო და სინოტივე ექნება, მით უფრო გაილაღებს და გავრცელდება. იგივე პირობები ჭირდება სახლის კედლებზე მობინადრე სოკოებსაც-სითბო და სინესტე. გარდა ამისა, პარაზიტ სოკოს ვერანაირი ფრჩხილის ლაქები, მალამოები და სპრეი ვერ უშველის. ისინი მას უბრალოდ შეანელებენ და როგორც კი გამოყენებას შეწყვეტს ადამიანი, პარაზიტი ხელახლა იფეთქებს. ამ შემთხვევაში, სპეციალური მედიკამენტების დალევაა აუცილებელი, რადგან სოკო იკვებება იმით, რაზეც ცხოვრობს. როგორც კი მედიკამენტი ფრჩხილის შეგნით, შინაგანად მოხვდება, სოკო მას „მიირთმევს და მოიწამლება“. ადამიანის თითზე კი ახალი, ჯანსაღი ფრჩხილი დაიწყებს ზრდას.

სოკოთა სამეფოში სხვა პარაზიტებიც მრავლადაა. მაგალითად, სოკო კორდიცეფსი. მისი გავრცელების არეალი დიდია, თუმცა მაინც უფრო ტროპიკულ რეგიონებში გვხვდება. ცალგვერდა კორდიცეფსი ჭიანჭველაზე ცხოვრობს და აზომბირებს მას. საბრალო ჭიანჭველა სოკოს „ბრძანებებს“ ემორჩილება. სოკოს სპორები ხვდება ჭიანჭველას ტანზე, ჩაიზრდება მის სხეულში და სპეციალური ცილის მეშვეობით  მართავს ჭიანჭველას. მწერიც ყველაფერს ივიწყებს და ოჯახიდან გადის, მარტო დახეტიალობს, ეძებს პარაზიტის განვითარებისთვის ხელსაყრელ პირობებს. ნახულობს შესაფერისი ტემპერატურის, ტენიანობის ადგილს, რომელიც არც ზედ მიწაზე იქნება და არც მაღლა ხეზე. ადგილის მოძებნის შემდეგ, ჭიანჭველა კვდება, მისი თავიდან კი იზრდება სოკო, რომელიც ახალი სპორებითაა სავსე. შემდეგ ყველაფერი თავიდან იწყება, სპორებიანი კოლოფი სკდება, სპორები გარეთ იყრება და ახალ ჭიანჭველაში ჩაიზრდება. თუმცა, მასპინძლად  პეპლის ჭუპრიც გამოდგება.

ზოგიერთი სახეობის კორდიცეპსი შეიცავს ნივთიერებებს, რომლებიც ბიოლოგიური და ფარმაკოლოგიური ნიშნით გამოიყენება. მაგალითად, Cordyceps subsessilis გადამუშავებით იმუნოდეპრესანტ ციკლოსპორინს იღებენ. ჩინურ ხალხურ მედიცინაში კი მისგან მიღებული კანის გამწმენდი სითხე გამაახალგაზრდავებელი ეფექტით ხასიათდება. ასევე, იმავე ჩინეთში „მკვდარ მასპინძლებთან“ ერთად სოკოს მიირთმევენ და ფიქრობენ, რომ დამატებით იმუნიტეტს იძენენ. თუმცა, მგონი, ეს ცუდი იდეაა. ჩინეთში კი მაინც თავისებურად ფიქრობენ და ბაზარზე თურმე ერთი კგ კორდიცეფსი 25000 ევრო ღირს.

კორდიცეფსი ერთ-ერთ საშინელებათა ჟანრის ფილმშიც არის გამოყენებული.“ახალი ერა Z“, სწორედ ასე ქვია ფილმს, რომელიც ეკრანებზე 2016 წელს გამოვიდა და სადაც სოკოს მოწამვლის შედეგად  საშინელ ზომბებად გადაქცეული ადამიანები ყველას და ყველაფერს ანადგურებენ.

ადრე, როცა ჯერ „შმაქსი“ მოგონილიც კი არ იყო, ტაქსის ერთმა მძღოლმა „სოკოთა სამეფოზე“ ძალიან საინტერესო ლექცია ჩამიტარა. აღმოჩნდა, რომ სოკოს უბადლო ამომცნობი იყო და ოცი წლის სტაჟის მქონე „მესოკოვეს“ტყეში ერთი შეცდომაც კი არ ჰქონდა დაშვებული. თუმცა, დღეს ნიადაგიც უკვე ისეა დაბინძურებული, რომ შესაძლოა სწორი სოკოც საზიანო აღმოჩნდეს და ადამიანი სერიოზული მოწამვლით საავადმყოში მოხვდეს. ამიტომ, სოკო მხოლოდ სუპერმარკეტში შეძენილი უნდა მივირთვათ (ჩემი აზრით, რა თქმა უნდა).

მე კიდევ, იცით რომელი სოკო მენატრება? ბავშვობაში  ბებია ეზოს განაპირად მდგომი თხილის ქვეშ, რომ კრეფდა, იქვე ჩამიშუშავდა და ზედ თავის ხელით მოყვანილ მწვანილს მოაყრიდა…