„თვალი ქუჩებს ისე კითხულობს, როგორც წიგნის ფურცლებს: ქალაქი გეუბნება ყველაფერს, რაც უნდა იფიქრო, გამეორებინებს თავის ნათქვამს და ტყუილად გგონია, ქალაქს ვათვალიერებო, შენ მხოლოდ იმ სახელებს იმახსოვრებ, რომლებსაც იგი საკუთარ თავს და თავის ყოველ ნაწილს არქმევს…“

იტალო კალვინო „უხილავი ქალაქები“

“მე არაფერი მაქვს საერთო მინდვრის ბალახებთან და ხეებთან, არამედ ჩემი საერთო არის ადამიანებთან ქალაქში“.

სოკრატე

ქალაქებს არ ქმნიან კედლები…” –

თუკიდიდე 

იტალო კალვინოს „უხილავი ქალაქები“ თუ ჯერ კიდევ არ წაგიკითხავთ, გირჩევთ, წაიკითხოთ. ამის შემდეგ აუცილებლად მოგინდებათ საკუთარ ქალაქში გასეირნება, რომელშიც აღმოაჩენთ ჯერ იმ ქალაქს, რომელიც ნიშნებით მოგვეწოდება და შემდეგ უფრო ღრმა, თქვენს ქალაქს, რომელიც, მართალია, ჩაწერილი არ არის ქალაქის ნიშანთა სისტემაში, მაგრამ ის შენი უნიკალური ემოციებით შექმნილი სრულიად განსაკუთრებული ქალაქია, რომელსაც საერთო მხოლოდ გეოგრაფია ექნება იმ ქალაქთან, რომელშიც დააბიჯებთ…

ამ სავრჯიშოს მე  დავარქმევდი „ქალაქში დაკარგვას“ და „საკუთარი ქალაქის პოვნას“. ეს მეთოდი მასწავლებლებმა შეუძლიათ გამოიყენონ, როცა მოსწავლეებს ქალაქს დაათავლიერებინებენ და მერე შთაბეჭდილებებით თითოეულს თავის უნიკალურ ქალაქს შეაქმნევინებენ… მთავარია, არ შეზღუდოთ და არ შემოფარგლოთ მოსწავლეთა ფანტაზიები… მანამდე, რა თქმა უნდა, კარგი იქნება, იტალო კალვინოს „უხილავ ქალაქებს“ თუ წააკითხებთ მოსწავლეებს და შემდეგ კი დააწერინებთ ხილულ ქალაქში საკუთარი უხილავი ქალაის შესახებ…

რა არის ქალაქი?

უდაბნოსგან, ქაოსისგან, სიცარიელისგან ახალი კოსმოსის შექმნა… ახალი და საერთო ცნობიერება, რომელშიც მოქალაქეები ცხოვრობენ თავისი წესრიგითა და განსაკუთრებული სისტემით. გასეტი მას უწოდებს „მემაბოხე მიწას“, რომელიც მოწყდა უსაზღვროს, უსასრულოს და შემოისაზღვრა.

„მიწის ნაგლეჯი სასაზღვრო კედლების წყალობით წყდება დანარჩენ მიწას, განეყენება მისგან და უპირისპირებს მას თავის თავს. პატარა მეამბოხე მიწა, რომელიც მოწყდა უსაზღვროს და იცავს თავის დამოუკიდებლობას – ეს არის გაუქმებული ბუნება და სწორედ ამის გამო ის სრულიად თავისებური, ახალი სახის სივრცეა, რომელშიც ადამიანი გათავისფულებულია თავისი მიკრულობისაგან, ერთობისაგან ცხოველებთან და მცენარეებთან, ტოვებს მათ გარეთ და დგება, მკვიდრდება თავის განსაკუთრებულ, სუფთად ადამიანურ ნიადაგზე. ეს არის სამოქალაქო ნიადაგი. ამის გამოა, რომ სოკრატე, დიდი ქალაქელი, ნაღდი სამნახადი მოქალაქე, ამბობს ამ სიტყვებს: “მე არაფერი მაქვს საერთო მინდვრის ბალახებთან და ხეებთან, არამედ ჩემი საერთო არის ადამიანებთან ქალაქში“.

მაგრამ როგორია თანამედროვე ქალაქი? რა მოიტანა „გაუქმებულმა ბუნებამ“? ტრანსფორმირდა თუ დეფორმირდა და რა საშიშროების წინაშეა ადამიანი დიდ ქალაქში?

ამ თემაზე შეგიძლიათ წაიკითხოთ მკვლევრისა და პოეტის, ბელა ჩეკურიშვილის“ საინტერესო სტატია, რომელიც სამეცნიერო ჟურნალ „სემიოტიკის“ მე-15 ნომერში დაიბეჭდა: „დიდი ქალაქი, როგორც პიროვნების გაქრობის ადგილი“ და რომელშიც განხილული აქვს რაინერ მარია რილკეს რომანი: „მალტე ლაურიდს ბრიგეს ჩანაწერები“, რომლის მიხედვითაც, დიდი ქალაქი ის ადგილია, სადაც ადამიანი საკუთარ ინდივიდუალობას კარგავს და მასის ნაწილად იქცევა“.

ბელა ჩეკურიშვილი წერს: „სიკვდილზე დაკვირვებას მიჰყავს მწერალი მეორე დასკვნამდე: ადამიანებს დიდ ქალაქში დაკარგული აქვთ საკუთარი სიცოცხლე. „ღმერთო, ღმერთო, ამქვეყნად ყველაფერი მზამზარეული ხვდებათ. იბადებიან, პოულობენ მზა სიცოცხლეს და მორჩა. მხოლოდ ჩაცმაღა სჭირდება”. (რილკე, 2015, 10)

„მზა სიცოცხლეს“, რომელიც ადამიანებს მიეცა, არაფერი აქვს საერთო ინდივიდუალურ განცდებთან, ტკივილთან თუ სიყვარულთან, სამყაროს აღქმასთან და ბოლოს – სიკვდილთან. დიდ ქალაქში თითქოს სიცოცხლეც მზაა, წინასწარ განსაზღვრუული, გარემოებით განპირობებული და ადამიანი აღარ არის მისი შემოქმედი და მმართველი. აქ სიცოცხლეც ქარხნული გამხდარა, ისიც „პროდუქტია“, რომელიც ადამიანებმა ტანსაცმელივით შემოიცვეს და ერთმანეთს დაემსგავსნენ, საკუთრი ინდივიდუალური სახე კი დაკარგეს….“

რამდენიც არ უნდა ვწეროთ და ვიკვლიოთ ქალაქი და მისი ბუნება, საბოლოოდ მივალთ იქამდე, რომ თუ ქალაქი ვერ ხდება ქაოსისა და კოსმოსის პერიოდული  მოანცვლეობის ადგილი, მაშინ დასაზღვრულობაში ისიც და მისი მოქალაქეებიც სულს ღაფავენ და ცოცხალ-მკვდრებს ემსგავსებიან… ქალაქი ხდება ერთგვარი ჩარჩო, რომლიდანაც ადამიანი ვეღარ გადის და აღარც აქვს გასვლის სურვილი და უნარი.

ამიტომ ქალაქის გაცნობიერება, როგორც ტექსტისა, და მათ შორის, ტექსტი-პალიმფსესტისა, საშუალებას მოგვცემს ღრმად ჩავიხედოთ ქალაქში, როგორც საკუთარ ცნობიერებაში, დავიკარგოთ და შემდეგ უკან დავბრუნდეთ ახალინდივიდუალობანაპოვნები და არა შთანთქმულები…

ეს კი ისევ იტალო კალვინოს ერთ-ერთი უხილავი ქალაქია:

„დღე დღეს მისდევს და კაცი ქვებსა და ხეებს შორის მიაბიჯებს. თვალი იშვიათად ყოვნდება რაღაცაზე და ეს მხოლოდ მაშინ ხდება, როდესაც სხვა რამის ნიშანს ხედავს: კვალი ქვიშაზე მიუთითებს, რომ ვეფხვს გაუვლია, გუბე წყლის ძარღვზე მიანიშნებს, ჩინური ვარდი _ ზამთრის დასასრულზე. სხვა დანარჩენი უტყვია და შეიძლება, სხვაში აგერიოს; ხეები და ქვები მხოლოდ ის არის, რაც არის.

ბოლოს და ბოლოს, გზა თამარში ჩაგიყვანს. კედლებზე უამრავი აბრაა. თვალი საგნებს კი არა, მათ გამოსახულებებს ხედავს, რომლებიც სხვა საგნებს აღნიშნავს: მარწუხი _ კბილის დასტაქარს, სასმისი _ დუქანს, ალებარდი _ დაცვის რაზმს, ხელის სასწორი _ ხილ­ბოსტნეულით მოვაჭრეს. ქანდაკებებსა და ფარებზე ლომები, დელფინები, კოშკები, ვარსკვლავებია გამოსახული: ნიშანი იმისა, რომ რაღაცას _ კაცმა  არ იცის, რას, _ სიმბოლოდ ლომი, დელფინი, კოშკი ან ვარსკვლავი აურჩევია. სხვა ნიშნები გვაფრთხილებს, რომ გარკვეულ ადგილებში რაღაც აკრძალულია: ამ მოსახვევში საზიდრებით შესვლა, ჯიხურის უკან მოშარდვა, ხიდიდან ანკესით თევზაობა და გვეუბნება იმასაც, რაც კანონით დაშვებულია: ზებრების დარწყულება, კოჭაობა, ახლობელთა კრემაცია. ტაძრების კარიდან მოჩანს ღვთაებების ქანდაკებები, ყოველი მათგანი საკუთარი ატრიბუტით არის გამოსახული _ სიუხვის რქით, ქვიშის საათით, მედუზით, რითაც მორწმუნე მათ ცნობს და შესაბამის ლოცვას აღავლენს. თუ ნაგებობა აბრის ან ფიგურის გარეშეა, თვით მისი ფორმა ან ადგილმდებარეობა მიუთითებს მის დანიშნულებაზე: მეფის სასახლე, საპყრობილე, ზარაფხანა, პითაგორელთა სკოლა, საროსკიპო. ვაჭრებიც სხვა მნიშვნელობას ანიჭებენ დახლზე დაწყობილ საქონელს: შუბლის მოქარგული ლენტი დახვეწილობას ნიშნავს, მოოქროვილი ტახტრევანი _ ძალაუფლებას, ავეროესის ტომები _ სიბრძნეს, კოჭის სამკაული _ ავხორცობას. თვალი ქუჩებს ისე კითხულობს, როგორც წიგნის ფურცლებს: ქალაქი გეუბნება ყველაფერს, რაც უნდა იფიქრო, გამეორებინებს თავის ნათქვამს და ტყუილად გგონია, ქალაქს ვათვალიერებო, შენ მხოლოდ იმ სახელებს იმახსოვრებ, რომლებსაც იგი საკუთარ თავს და თავის ყოველ ნაწილს არქმევს.

ისე დატოვებ თამარს, ვერ გაიგებ, როგორია ქალაქი სინამდვილეში ნიშანთა ამ გარსის ქვეშ, რას აჩვენებს და რას მალავს. გარეთ უდაბური მიწა გადაშლილა ჰორიზონტამდე, ცა ღრუბლებით დაფარულა. შემთხვევითობა და ქარი ფორმას აძლევს ღრუბლებს და კაცი ცდილობს ფიგურების გამოცნობას: იალქნიანი გემი, ხელი,   სპილო…“ („ქალაქები და ნიშნები“).

ეს კი ჩემი უცხოქალაქია ჩვენს ქალაქში:

უცხოა ქალაქი, რომელშიც დაგეძებ,
როგორც დაეძებენ ქარები ფოთლებს…
უცხოა ქალაქი, რომელშიც ვცხოვრობთ,
მისი საზღვრები კილომეტრებით
არ იზომება.

დაგეძებ ქალაქში,
რომელშიც დავდივართ,
რომელიც სავსეა მზითა და ავ-კარგით…
რა ძნელად შეგხვდი და დაგკარგე ადვილად
ქალაქში,
რომელმაც საზღვრები დაკარგა…

ქალაქში ქალაქი… შენი და ჩემია!
და ისევ გიმღერებ… დღეს თუკი გადავრჩი,
შენ, ჩემო, ქალაქში დაკარგვა გჩვევია…
მე კი ვიკარგები შენში… ვით ქალაქში…

მე მინდა გავეცნო თქვენს უხილავ ქალაქებსაც… ამით გავამდიდრებთ ჩვენს საერთო ცნობიერებას და თანაც, ინდივიდუალობასაც არ დავკარაგვთ!

სულ ახლახან, ერთწლიანი ჩავარდნის შემდეგ, ნობელის კომიტეტმა ლიტერატურაში ორი ლაურეატი დაასახელა – ოლგა ტოკარჩუკი და პეტერ ჰანდკე. ამ ფაქტამდე რამდენიმე დღით ადრე სოციალურ ქსელებსა და ზოგადად, საზოგადოებაში დიდი მარჩიელობა მიმდინარეობდა. არაერთი ვარაუდი გამოითქვა, თუ ვინ გახდებოდა მსოფლიოს ყველაზე პრესტიჟული ლიტერატურული ჯილდოს ახალი მფლობელი. რამდენიმე წელია, ასეთ დისკუსიებში ხსენების რაოდენობით ლიდერობენ ჰარუკი მურაკამი, მარგარეტ ეტვუდი, პოლ ოსტერი, ჯულიან ბარნსი და ა.შ. თუმცა, რა თქმა უნდა, კონკრეტულად ვერასოდეს ვახერხებთ ახალი ლაურეატის გამოცნობას. სულ სხვაგან მიდის ჩვენი ვარაუდები, სულ სხვაგან ისვრიან ნობელის კომიტეტის მესვეურები. ყოველი ახალი ლაურეატის გამოცხადებისას აღშფოთებათა ტალღა საკმაოდ დიდ დისტანციაზე ვრცელდება ხოლმე. „ეს ვინღაა?“ „გაგიჟდნენ?“ „პოლიტიკაა ყველაფერი“ და მსგავსი შეძახილები ავსებს ჩვენს ყოველდღიურობას. მართლაც რა ხდება? რატომ გვექცევიან ასე? რატომ აკაკუნებენ უეცრად კარზე, რომლის მიღმაც არავინ ელის ჯილდოს? რა ფოკუსია? ნუთუ ნობელმა გარეკა?

მოდით ჩვენი მსჯელობა სამ შრედ დავყოთ და იქნებ ისეთ დასკვნამდეც კი მივიდეთ, რომელიც სხვა საკითხებზეც აგვიხელს თვალს, ვინ იცის.

შრე პირველი: პრობლემა მათშია.

თუ ამ შრეში ვიმოგზაურებთ, შეიძლება შეთქმულების ძალიან ბევრი თეორია მოვიშველიოთ, ანდა უბრალოდ სკეპტიკური სახე მივიღოთ და ვთქვათ, რომ ნობელის პრემია მართლაც პოლიტიკაა. აქვე ისმის კითხვა: მხოლოდ ლიტერატურის დარგშია პოლიტიკა, თუ სხვა დარგებშიც? მაგალითად, კონკრეტულად რა პოლიტიკური ასპექტი შეეხოთ ჯიმ პიბლზს, მიშელ მაიორს და დიდიე კელოს ფიზიკაში ნობელის პრემიის მისაღებად? ჩავთვალოთ, რომ ლიტერატურაშია ძაღლის თავი დამარხული. მივყვეთ. შესაძლოა, ნობელის კომიტეტი ყოველწლიურად ცდილობს მეინსტრიმი დაჩაგროს, ისეთი მწერლები შემოგვთავაზოს ლაურეატებად, რომლებიც ნაკლებ გაპაპსავებულნი არიან, შესაბამისად გულდაწყვეტილი დატოვოს ჰარუკი მურაკამის და მარგარეტ ეტვუდის ფანები. ისიც შეიძლება, ავტორის სამშობლოს რაობა წყვეტდეს ბევრ რამეს (აქ დერეკ უოლკოტმა ულვაშებში ჩაიცინა), ანდა მისი პოლიტიკური ხედვები, მაგალითად, ამ უკანასკნელ მოსაზრებას ამყარებს ის ფაქტი, რომ ხორხე ლუის ბორხესს ნობელი არ მიუღია, მოგეხსენებათ, ნობელის კომიტეტი, ძირითადად, მემარცხენე შეხედულებებისაა, და შესაბამისად, უფრო მემარჯვენე ავტორს ნობელის პრემიის სიამოვნება მოაკლო (აქ მარიო ვარგას ლიოსა გაკვირვებული იყურება სივრცეში, პეტერ ჰანდკე კი ნერვიულად იცინის). საერთოდაც, ვინ იცის, იქნებ ნობელი კოკობზიკობს და გვეუბნება – “აი, თქვე მდაბიოებო, რა იცით თქვენ ლიტერატურა, ეგ ვიცით ჩვენ და ჩვენვე გიკარნახებთ, რა იკითხოთ”. ა? რატომაც არა? ნობელის პრემიის მიღების შემდეგ ხომ მწერლების პოპულარობა ათასმაგდება… არათუ მწერლებისა, მათი თანამემამულე ლიტერატორებისაც კი! აი, მაგალითად, ორჰან ფამუქის ეფექტი გავიხსენოთ, თურქული კულტურის ფონდს თუ ვენდობით, „ფამუქის ნობელის პრემიის ერთ-ერთი ეფექტი მთარგმნელობითი აქტივობის ნამდვილი აფეთქება იყო. გაიზარდა მსოფლიოს ინტერესი იმ მოღვაწეთა მიმართ, ვისაც ფამუქი ახსენებდა საკუთარ ნაშრომებში. შედეგად, თურქული ლიტერატურის ისტორიაში გამორჩეული ავტორები, ვინც მანამდე ნაკლებად იყო ცნობილი ქვეყნის მიღმა, როგორიცაა, მაგალითად, მოწინავე ინტელექტუალი მწერალი აჰმეთ ჰამდი ტაპინარი, საერთაშორისო მკითხველმა გაიცნო, მათი ნაშრომები კი სულ უფრო და უფრო მეტად ითარგმნება და ხდება კვლევის საგანი“. მაშ თუ ასეა, რატომაც არ ვივარაუდოთ, რომ ნობელი ცდილობს, საკუთარ ჰანგზე გვაცეკვოს? უბრალო ახირებაა და მიტომ. თუნდაც პოლიტიკური ახირება დავარქვათ. თუმცა… მოდით, მეორე შრესაც დავუტოვოთ ადგილი.

შრე მეორე: პრობლემა ჩვენშია.

ჰმ.. არ დაფიქრებულხართ, რომ შესაძლოა პატარა “ბაბლში” ვცხოვრობთ?

ბაბლი – ინტერნეტის ეპოქაში შექმნილი ტერმინი. აღნიშნავს თქვენს გარემოცვას, მიკროსოციუმს, რომელიც თქვენივე ინტერესების მიხედვითაა შეკოწიწებული და შესაბამისად, არ გაძლევთ რეალობის აღქმის საშუალებას, არ გიხატავთ სრულ სურათს და სიცრუეში გაცხოვრებთ.

ჩვენს ბაბლში, რომელიც ადრე საბჭოური ლოგიკით იყო შექმნილი, მაგალითად, ძალიან ცნობილი ნაწარმოები იყო რაფაელო ჯიოვანოლის “სპარტაკი” – ჩემი ბავშვობის საყვარელი წიგნი. არადა, მსოფლიო ლიტერატურულ სამყაროს კი არა, ჯიოვანოლის შთამომავლებს აღარ ეხსომებათ ეგ წიგნი. რა თქმა უნდა, დღეისათვის სიტუაცია რადიკალურადაა შეცვლილი და თანამედროვე ქართველი მთარგმნელები თუ გამომცემლები მაქსიმალურად ცდილობენ მსოფლიო ტრენდს არ ჩამოგვარჩინონ, მაგრამ შეუძლებელია ამის სრულად მოხერხება. ჩვენ ვეცნობით ახალ ავტორებს, ვეცნობით ისეთ მწერლებსაც, ვინც კარგა ხანია მოიპოვეს საკუთარი ადგილი ლიტერატურულ პარნასში, თუმცა ჩვენთვის ჯერ კიდევ უცნობები იყვნენ. ისეთებიც არიან, დიდებულები, მსოფლიოს ყველა ტოპ-სიებში რომ ხვდებიან და ქართულად ჯერ არ თარგმნილად, მაგრამ წიგნების ქართული ბაზარი მაინც პატარაა და თარგმნა-გამოცემა კი დიდი, რთული და ძვირიანი საქმე. ამიტომ, რა გასაკვირია, რომ არ ვიცნობდეთ ვიღაც-ვიღაცებს. შესაბამისად, იქნებ პრობლემა იმაში კი არაა, რომ ნობელი ხან „ვიღაც პატრიკ მოდიანოს“ შემოგვასაღებს და ხან „ვინმე ტუმას ტრანსტრიომერს“, არამედ იმაში, რომ, უბრალოდ, ჩვენ არ ვიცით ეს ხალხი, თორემ მათ, თავის მხრივ, დაფასება და აღიარება არ აკლიათ. განვიხილოთ ეს ვერსიაც. ვიფიქროთ იმაზე, რომ შესაძლოა მწერლები, რომლებიც ქართულ ბაზარზე პოპულარობის მწვერვალებს იპყრობენ, სულაც არ არიან იმავე პოზიციებზე მსოფლიოში და პირიქით, დედამიწის ლიტერატურული ასპარეზის ლიდერები – შესაძლოა, საქართველოში არ იყვნენ ასეთივე პოპულარულნი. თანაც, რამდენი ავტორიც გვაჯახა ნობელმა სახეში მურაკამ-ეტვუდის მოლოდინში, მგონი მაინცდამაინც ცუდები არ აღმოჩნდნენ, არა? თავიდან კი ვიუცხოვეთ და შევიცხადეთ, მაგრამ შემდგომში ხომ მოგვეწონა? არც ისე „ცუდი“ მწერლები ყოფილან, არა?

შრე მესამე: პრობლემა არ არსებობს.

სინამდვილეში პრობლემა არ არსებობს. არც ჩვენ ვართ მსოფლიო პროცესებს ზედმეტად ჩამორჩენილები და არც სხვები არიან განსაკუთრებულად წინ. საქმე ისაა, რომ ყველას თავისი ბაბლი აქვს და ჩვენზე უარესიც კი. ჩვენი შიში ორნაირია ხოლმე, ერთით გვეშინია, რომ ჩვენი თვითმყოფადობა არ დაიკარგოს, რადგან ჩვენ წმინდა სახით შევინარჩუნეთ რაღაც, რაც მსოფლიოს აღარ აქვს, – მორალი, ადამიანობა და ა.შ. მეორე შიშით გვეშინია, რომ ისინი ძალიან წინ არიან და ჩვენ, მეორეხარისხოვან ადამიანებს, რამე არ შეგვეშალოს, არ შეგვემჩნეს ჩვენი „მდაბიოობა“ მათთან მიმართებაში, ამიტომ სულ ცდაში ვართ, რომ მათნაირები ვიყოთ და რაღაც კვაზიევროპელობა გამოგვდის ბოლოს. არადა, ბევრად მარტივადაა საქმე, ნუ ართულებთ. ყველას თავისი გასაჭირი აქვს და ყველას თავისი აღმართ-დაღმართი. ოლგა ტოკარჩუკი და პეტერ ჰანდკე, რევიუებს თუ დავუჯერებთ, ძალიან კარგი მწერლები არიან, თუმცა ძალიან ბევრ ცივილიზებულ, ეკონომიკურად მომნუსხველ და დახვეწილ ქვეყანაშიც მასობრივად არ იციან მათ შესახებ. თუმცა, პრობლემა არ არსებობს. ნობელის კომიტეტმა იცის და გაგვაცნო. ჩვენც და სხვებსაც. წავიკითხოთ, შევაფასოთ და გავაგრძელოთ ლიტერატურული ცხოვრება ზედმეტი შიშებისა და კომპლექსების გარეშე, ყოველ შემთხვევაში, ნუ გავექცევით ამ უცნაურ და მრავლისმომცველ მკითხველის შიშს, ნობელის პრემიის გამოცხადების წინ.

საკუთარ თავთან, არსებობასთან, სიკვდილ-სიცოცხლის თემასთან  დაკავშირებით ბავშვებს ხშირად უჩნდებათ კითხვები და როდესაც ისინი შეკითხვებით მოგვმართავენ, ჩვენგან ითხოვენ მეგზურობას დიდების სამყაროში. პატარებს დაუცხრომელი ინტერესი აქვთ შემეცნების და  სიახლეების გაგების  და ეს არა მარტო მათი სურვილი, არამედ მათი საგანმანათლებლო უფლებაცაა. მნიშვნელოვანია, მათ  მიიღონ პასუხები  მათთვის საინტერესო  საკითხებზე და დაიკმაყოფილონ ცნობისმოყვარეობა.

საიდან მოვედი?

თუ ვარსებობდი მანამდე?

ღმერთი სად ცხოვრობს? როგორია? თეთრი წვერი აქვს?

ჩიტი რომ მოკვდება, სამოთხეში მოხვდება?

რა ხდება სიკვდილის შემდეგ?

როგორ გავჩნდი?

ბავშვები როგორ ჩნდებიან?

ბოლო კითხვა უფრო ხშირად მეორდება ხოლმე. თუ სხვა საკითხებთან დაკავშირებით უფრო გაბედულად და თამამად ვესაუბრებით შვილებს, შეკითხვა ისეთ ბუნებრივ რამეზე, როგორიც ადამიანის ამქვეყნად მოვლინებაა- გვაბნევს და   უკვე მერამდენედ გადავავადებთ ამ საკითხზე საუბარს, სხვა რამეზე გადავიტანთ ყურადღებას და შევეცდებით, დავიწყებას მიეცეს ეს თემა. ასეთ დროს ვფიქრობთ, რომ ნაადრევია 5 ან 7 წლის ბავშვისთვის ამის ახსნა და პასუხებისგანაც თავს ვიკავებთ. ვფიქრობთ, რომ ნაადრევია ჯერ ამაზე საუბარი, ამის დროც მოვა, როდესაც საჭირო სიტყვებს და წინადადებებს დავალაგებთ და სათქმელს აზრს მოვუყრით, მაგრამ ასეთი   დროის დადგომა აგვიანებს…

ხშირად დასმული კითხვების მთავარი ობიექტები  მშობლები ვართ  და როდესაც ბავშვები ამ კითხვით ჩვენთან მოდიან, ისინი  თავიანთ ნდობას გამოხატავენ ჩვენ მიმართ  და ჩვენგან გულწრფელ პასუხებს ელიან;  ჩვენ უნდა ვიყოთ ღია და მეგობრულები და შემწყნარებელი მათი კითხვების მიმართაც,  რადგან სხვა დროს ისინი  აღარ მოვლენ  ჩვენთან რაიმე გამოცდილების გასაზიარებლად და დამოუკიდებლად შეეცდებიან,  მიიღონ ინფორმაცია მათთვის სასურველ კითხვებზე.

მშობლებს გვაკისრია ვალდებულება ბავშვების  მიერ დასმულ შეკითხვებს ყურადღებით და გაგებით მოვეკიდოთ, ვესაუბროთ ოჯახურ გარემოში იმ საკითხების შესახებ, რაც მათ აინტერესებთ. საუბარიც ზედმეტია ისეთი ფრაზების გამეორებაზე, რომელიც ჩვენს ბავშვობაში ხშირად გვსმენია, როდესაც უფროსები თავს არიდებდნენ რეპროდუქციული განათლების  საკითხებზე საუბარს : “ბავშვები წეროს მოჰყავს”, ან “ კომბოსტოში გიპოვეს” და ა.შ.  ასეთი ფრაზები ჩვენს შვილებზე  აღარ ჭრის, მეტიც არასერიოზულია…  რა უნდა იყოს იმაზე დამამცირებელი და შეურაცხმყოფელი ბავშვისთვის, რომელიც ერთ დღეს აღმოაჩენს, რომ მშობლებმა მოატყუეს, იმის მაგივრად რომ ახლოს დაესვათ და მისი ასაკისთვის შესაფერისი ფორმით აეხსნათ მისთვის საინტერესო საკითხი, დაეკმაყოფილებინათ მისი ინტერესი.

ინტერნეტის და გუგლის ეპოქაში,  ბავშვების უმრავლესობას საკუთარ სმარტფონში შეუძლია მოიძიოს სხვადასხვა ინფორმაცია მისთვის მნიშვნელოვანი საკითხის შესახებ, მაგრამ ასევე არსებობს დიდი რისკი, მან რაღაც არასწორი ინფორმაციაც მიიღოს და  დამახინჯებული წარმოდგენა შეექმნას ამ საკითხზე. ხშირად, ბავშვები ნებსით თუ  უნებლიეთ ინტერნეტში გადააწყდებიან  პორნოგრაფიული შინაარსის შემცველ ვიდეო ან ფოტო მასალას და ექმნებათ არასწორი წარმოდგენები. ვფიქრობ, სწორედ ამიტომ არის მნიშვნელოვანი შვილებთან მეგობრული საუბრები და იმ თემებისთვის ტაბუს ახსნა, რომელიც დღეს ასე სტიგმატიზებულია ჩვენს ოჯახებში თუ ჩვენს სკოლებში.

და, თუკი, ერთ დღესაც, საკუთარი შვილი შეთქმულის ღიმილით კიდევ ერთხელ გვკითხავს… ,, და, მაინც როგორ ჩნდებიან ბავშვები, ეს ვერ გავიგეო“ , ალბათ აჯობებს, ყველა საქმე გვერდზე გადავდოთ და მშვიდად და მეგობრულად ვესაუბროთ მისთვის საინტერესო თემაზე.

რამ შეიძლება გააერთიანოს ლიტერატურა, სამეცნიერო აღმოჩენები, წარმოსახვითი თუ დისტოპიური სამყარო, ენობრივი ექსპერიმენტები და სულისშემძვრელი თავგადასავალი? რასაკვირველია, სამეცნიერო ფანტასტიკამ. ლიტერატურის ეს ჟანრი განურჩევლად უყვართ გამოცდილ, ინტელექტუალურ მკითხველებსა და მათაც, ვისაც ცოტათი ეზარებათ წიგნის კითხვა.

წიგნიერების ხელშეწყობა და განვითარება, ყველა ტიპის მკითხველთან ურთიერთობას გულისხმობს, ეს განსაკუთრებით აუცილებელი და აქტუალური ხდება მაშინ, როცა  სკოლასა და მოსწავლეებს ვეხებით, სადაც სხვადასხვა უნარების განვითარება, წიგნის კითხვისა და ტექსტის გაგების ხელშეწყობა ჩვენი პირდაპირი მოვალეობაა.

ამიტომაც მგონია, რომ სამეცნიერო ფანტასტიკა, და, ზოგადად ჟანრული ლიტერატურა მასწავლებლის საუკეთესო დამხმარეა.

ქართველი ავტორების ფანტასტიკური ჟანრის წიგნები ალბათ ორ თაროზე მარტივად დაგვეტევა. მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში უკვე გვქონდა ქართული ფანტასტიკის რამდენიმე ნიმუში, როგორიცაა, ივანე ყიფიანის „ამონი ანუ ათასი წლის შემდეგ“ და ალექსანდრე აბაშელის „ქალი სარკეში“ , ჟანრი მაინც ვერ განვითარდა სათანადოდ, საბჭოთა პერიოდში დაწერილი ქართული ფანტასტიკა ერთგვარად ჰგავს ამავე დროის ფანტასტიურ ფილმებს, ანუ, ძირითადად, კაპიტალისტური მტრის კრიტიკისა და საბჭოთა პროპაგანდისთვის გამოიყენება. თუმცა, თუ პროპაგანდისტულ ნაწილს მოვაშორებთ, მშვენიერ სასწავლო რესურსად შეგვიძლია ვაქციოთ. ასეთია, მაგალითად   თამაზ ჭეიშვილის „სირიუსი ანუ იდუმალი სტუმარი“, რომლის პერსონაჟიც დროში მოგზაურობს , დავით აღმაშენებელს ხვდება და დიდგორის ბრძოლას ესწრება. ისტორიისა და ქართული ლიტერატურის ინტეგრირებული გაკვეთილისთვის შესანიშნავი ტექსტია, არ მეთანხმებით?

რამდენიმე საინტერესო ფანტასტიკური ტექსტი თანამედროვე ლიტერატურაშიც მოიძებნება, ნატო დავითაშვილს ჩვენი მოსწავლეები კარგად იცნობენ, როგორც ქართულ ფენტეზის, ლილე იროელის ქრონიკების ავტორს, თუმცა, მისი ახალი წიგნი „დაბრუნება, ადამიანები და სხვები“ ფანტასტიკის ჟანრისაა.  ამ კრებულის ერთ-ერთი მოთხრობა ავტორისა და წიგნის ურთიერთობაზე მოგვითხობს. „მის წინ შავწინწკლებიანი თეთრი პეპელა იჯდა. წამყვანმა ჰკითხა, სად და რატომ აპირებდა გამგზავრებას. პონტიადრემ უპასუხა, რომ გამომცემლობის „წიგნები აფრიკაში“ დაფინანსებით უცხო გალაქტიკების დათვალიერებას, იგივე ლიტერატურულ მივლინებაში გამგზავრებას აპირებს. შემდეგ ზოგადად ისაუბრა მწერლისთვის მოგზაურობის მნიშვნელობაზე, თუ როგორ ეხმარება მწერალს უცხო გარემო ერთი მხრივ, სტილის ჩამოყალიბებაში, და მეორე მხრივ, ამ სტილის ისეთ მეტამორფოზაში, რომ არც ძველი ხიბლი დაიკარგოს და მკითხველმა ახლის სურნელიც იგრძნოს. სწორედ ეს ახალი სურნელის მუდმივი ძიება და პოვნა აქცევს ამბების რიგით შემთხზველს ნამდვილ მწერლად.”

კიდევ ერთი განსაკუთრებული წიგნი, რომელიც შესანიშნავ მწერალს, თეა თოფურიას ეკუთვნის –  „ერთი გრძელი დღე სხვა პლანეტაზე“ ერთდროულად ფანტასტიკის ჟანრის და, თანაც ძალიან რეალისტური წიგნია. თანდათან, კითხვისას ხვდები, რომ „სხვა პლანეტა“ სწორედ ჩვენ ვართ, არა მხოლოდ დედამიწა, არამედ უფრო კონკრეტულად, საქართველოც კი. წიგნიერებისა და ეკოლოგიის პრობლემები, ადამიანთა ურთიერთობები და უამრავი ჯადოსნური თავგადასავალი. „გრინკო ერთ რამეში მართალი იყო, ისინი სხვა პლანეტაზე იყვნენ. ეს პლანეტა დედამიწიდან არც კი მოჩანდა. სახელიც არ ერქვა. სახელი ხომ იმისთვისაა, რომ სხვამ დაგიძახოს, კარპასებს კი კარგა ხანს ეგონათ, მთელ სამყაროში მხოლოდ ჩვენ ვარსებობთო. მართალია, ბოლო ორი საუკუნე იყო, ასე აღარ ფიქრობდნენ, მაგრამ იხტიბარი მაინც არ გაიტეხეს და პლანეტას სახელი არ დაარქვეს. სამაგიეროდ, მეზობლები, იქვე, სხვა პლანეტებზე მცხოვრებლები, სრულიად მოურიდებლად ეძახდნენ „გაბრტყელებულ პლანეტას“.

იმ გალაქტიკას, რომელსაც ეს უსახელო, გაბრტყელებული პლანეტა ეკუთვნოდა, გრავიტაციის პრობლემა ჰქონდა. „გრავიტაცია“ უცხო სიტყვაა და როგორც ყველა უცხო სიტყვა, ესეც საკმაოდ რთულ რამეს ნიშნავს – პლანეტის მიზიდულობას. მაგალითად, დედამიწა ჩვენ გვიზიდავს და ამიტომ არ ვლივლივებთ ჰაერში, არც ჩვენი სახლები დაფრინავენ. მაგრამ იქ გრავიტაცია ძალიან სუსტი იყო, ამიტომ სხვადასხვა პლანეტიდან ხალხი ხშირად ცვიოდა და ქვევით მდებარე პლანეტაზე ეცემოდა.“ გაინტერესებთ რა ხდება ამ ბრტყელ პლანეტაზე?  წაიკითხეთ და წააკითხეთ თქვენს მოსწავლეებს, თან საინტერესო გაკვეთილებიც დაგეგმეთ.

წიგნი ,,ჯადოქრის ქუდი’’ ტუვე იანსონს ეკუთვნის, რომელიც ილუსტრაციებითა და სათავგადასავლო ამბებითაა სავსე. თუ თქვენ გადაფურცლავთ მის გვერდებს, შეიტყობთ ძალზედ უცნაურსა და ამავდროულად საინტერესო ამბებს მუმინების ხეობის შესახებ, სადაც ყოველი დღე თავგადასავალია! დიახ, თავგადასავალი, რადგან შესაძლებელია მუმინტროლი მოულოდნელად ღრუბლად გადაიქცეს ან თუნდაც საფრთხობელად! ერთ დღეს აღმოაჩინოს რომ უკაცრიელ კუნძულზეა და ეს ყველაფერი ერთი ჯადოქრის ქუდის დამსახურებაა, რომელიც მუმინტროლმა, სნუსმუმრიკმა და სნიფმა იპოვეს. კითხვის დროს ალბათ ფიქრობდით, რა რთული სახელები აქვთ მუმინების ხეობის მცხოვრებლებს, მაგრამ აქვე გიპასუხებთ, რომ ეს სახელები და მათი უცნაური ამბები ძალიან მოსწონთ ბავშვებს.

წლის განმავლობაში წაკითხულ წიგნებთა რიცხვს, ზაფხულში საკითხავიც მივუმატეთ. ხმათა უმრავლესობით ტუვე იანსონის ,,ჯადოქრის ქუდმა“ გაიმარჯვა. მოსწავლეები რომ წიგნის საკითხავად განმეწყო, გადავწყვიტე, მათთვის შემეთავაზებინა ვიქტორინა. მოსწავლეებს ვუთხარი, რომ ზაფხულის არდადეგების შემდეგ წაკითხული წიგნის განხილვის ერთ-ერთი ფორმა ვიქტორინა იქნებოდა. ასეც  მოვიქეცით.

ვიქტორინის ფორმატი იყო შემდეგი:

• Power Point-ში ავაწყვე ვიქტორინა, რომელიც შედგებოდა კითხვებისა და სავარაუდო პასუხებისგან. კითხვები იყო როგორც დეტალური, ასევე ზოგადი ხასიათის;
• შევადგინე ვიქტორინის შეფასების რუბრიკა, რომელიც გავაცანი მოსწავლეებს;
• შევარჩიე ჟიურის წევრები შეფასების რუბრიკის გამოსაყენებლად;
• მოსწავლეები დავყავი ჯგუფებად;
• პროექტორის საშუალების მოსწავლეებს საშუალება ჰქონდათ, წაეკითხათ და ასევე ჩემგან მოესმინათ შეკითხვები. მათ მიერ გაცემულ პასუხებს ჟიურის წევრები აფასებდნენ შეფასების რუბრიკის მიხედვით.

ვიქტორინის განმავლობაში მოსწავლეებმა მოახდინეს წაკითხული ტექსტის ანალიზი. გაიხსენეს ზაფხულში წაკითხული წიგნი, მოახდინეს მიღებული ცოდნის ტრანსფერი. კითხვების გარკვეული ნაწილი ისეთ დეტალებს ეხებოდა, რომლებზე სწორი პასუხიც მაძლევდა იმის საშუალებას, შემეფასებინა, რამდენად გააზრებულად ჰქონდათ მოსწავლეებს წიგნი წაკითხული.

ვიქტორინამ მომცა იმის საშუალება, რომ კითხვის პროცესი მოსწავლეთათვის უფრო საინტერესო გამეხადა, აგრეთვე წიგნის შეჯამების ერთ-ერთი ფორმა მათთვის განსხვავებული და საინტერესო ყოფილიყო.

ვიქტორინა სხვადასხვა საგანში

აუცილებელი არ არის სემესტრის ან წლის ბოლოს ჩავატაროთ ზეიმი, რომელიც ზოგიერთ მოსწავლეს მაინცდამაინც არ უყვარს. შეგვიძლია სემესტრი შევაჯამოთ არა სპექტაკლების დადგმითა და ლექსების წარმოთქმით, არამედ შეძენილი ცოდნის დემონსტრირებით.

აქედან გამომდინარე ვიყენებ შემაჯამებელ ვიქტორინას, რომელიც შედგება რამდენიმე საგნისგან. ეს არის ქართული, მათემატიკა, ბუნებისმეტყველება – საგნები რომლებსაც ვასწავლი, თუმცა შეგვიძლია ჩავრთოთ სხვა საგნის მასწავლებლებიც, თუ მათ ამის სურვილი ექნებათ.

• თითოეულ საგანში დგება სამი კატეგორიის კითხვებს. მარტივს, საშუალოსა და ძლიერს;
• ვიქტორინას ვყოფ სამ ნაწილად. პირველი, მეორე და მესამე ტური;
• ჯგუფებს ვაკომპლექტებ ისე, რომ თითოეულს თანაბარი შესაძლებლობა ჰქონდეს. (ანუ ყველა ჯგუფშია საშუალო და მაღალი აკადემიური მოსწრების მოსწავლეები);
• თითოეულ ტურში, თითო საგანში მოცემულია ათი შეკითხვა. მოსწავლეების შეფასება ხდება წინასწარ შედგენილი შეფასების რუბრიკით, რომელიც ჟიურის წევრებს სწორ პასუხებთან ერთად აქვთ;
• თითოეული შეკითხვა ფასდება სხვადასხვა ქულით, რაც კითხვასთან ერთად გამოდის მონიტორზე;
• მოსწავლეები წერენ სწორ პასუხს, რომელსაც ისინი დანიშნულ დროში (2 წთ.) პასუხობენ და მიაქვთ ჟიურის წევრებთან;
• თითოეული ტურის შემდეგ ჟიური აცხადებს გუნდების მიერ დაგროვილ ქულებს;
• საბოლოოდ გამოვლინდება ერთი გუნდი, რომელიც ყველაზე მეტ ქულას, ანუ სწორ პასუხს დააგროვებს.

მოსწავლეებისთვის ვიქტორინა არის ერთ-ერთი მოტივაცია, რომელიც მათ ნასწავლი ცოდნის გამეორებასა და გახსენებას უწყობს ხელს.

ჩემთვის ვიქტორინა არის ერთ-ერთი იმ აქტივობათაგანი, რომელიც ყველაზე კარგად მეხმარება შესწავლილი მასალის გამოვლენა, გახსენებასა თუ გამოყენებაში.

2019-2020 სასწავლო წლიდან ზოგადი განათლების საბაზო საფეხურის VII კლასში, ახალი საგნის – „მოქალაქეობა“- სწავლება დაიწყო. აქამდე სამოქალაქო განათლება მხოლოდ IX-X კლასებს მოიცავდა. ვფიქრობ, საგანი იმსახურებს სათანადო ყურადღებას და გადავწყვიტე მოსწავლეებშიც თავიდანვე აღმეძრა ინტერესი. ამის გაკეთება არ არის მარტივი. საბოლოოდ პრობლემების ყუთს მივანიჭე უპირატესობა. ამ სტატიაში, მოქალაქეობის მასწავლებლებს, მინდა გავუზიარო კონკრეტული აქტივობა, რომელიც ეროვნული სასწავლო გეგმის საგნობრივი სტანდარტით დასახული ამოცანებისა და მიზნების შესრულებას უწყობს ხელს.

საგნის – „მოქალაქეობა“ – ფარგლებში მოსწავლე ახლოს გაეცნობა საზოგადოებას, რომელშიც ცხოვრობს; შეისწავლის ლოკალურ, სახელმწიფოებრივ და გლობალურ დონეზე მიმდინარე სოციალურ-პოლიტიკურ პროცესებს. დამეთანხმებით, XXI საუკუნე უსაზღვრო შესაძლებლობების ხანაა, ამიტომ სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია აქტიური მოქალაქისთვის დამახასიათებელი უნარ-ჩვევების გამომუშავების ადრეული ასაკიდან დაწყება.

მოქალაქეობის საგნობრივი სტანდარტის მიხედვით სწავლა-სწავლება მიზნად ისახავს:

• დაეხმაროს მოსწავლეს საკუთარი თავის საზოგადოების სრულუფლებიან წევრად აღქმაში;
• გაუღვიძოს საკუთარი ქვეყნისადმი მზრუნველობის სურვილი;
• ასწავლოს სამოქალაქო მონაწილეობის ფორმები; გააცნობიერებინოს, რომ მას შეუძლია და მართებს საკუთარ ქვეყანაში (თემში/მუნიციპალიტეტში/სახელმწიფოში) პოზიტიური ცვლილებების განხორციელება;
• გამოუმუშავოს მოქალაქისთვის საჭირო უნარ-ჩვევები (თანამშრომლობის, კონფლიქტის მართვის, სამეწარმეო და ფინანსური) და ღირებულებები/დამოკიდებულებები (ადამიანის უფლებების, განსხვავებული აზრის პატივისცემა, ტოლერანტობა);
• დაეხმაროს კანონის უზენაესობისა და დემოკრატიის პრინციპების გათავისებაში;
• ჩამოუყალიბოს საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობის კულტურა.

საბაზო საფეხურის საგნობრივი სტანდარტი შემაჯამებელი სამოშაოების ფართო არჩევანს გვთავაზობს. მათ შორის, მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია პროექტების შემუშავებასა და მათ განხორციელებას. ყუთის იდეა სწორედ პრობლემის დანახვისა და მისი მოგვარებისკენ უბიძგებს მოსწავლეებს. ამავდროულად მე, როგორც პრაქტიკოს მასწავლებელს მომცა საშუალება პირველივე გაკვეთილზე დამეწყო მე-7 კლასის მოსწავლეებთან პროექტების მიმართულებით მუშაობა.

I ნაბიჯი

მე-7 კლასის მოსწავლეებს საგნის პროგრამისა და მიზნების გაცნობის შემდეგ, ვთხოვე  გადაეხედათ პირველი კარის/თავის შინაარსისთვის და  მოენიშნათ აქტუალური, პრობლემური საკითხები/თემები. შემდეგ გაკვეთილზე საკლასო ოთახის ცენტრში დახვდათ „პრობლემების ყუთი“, რომელშიც მოათავსეს პრობლემები.

II ნაბიჯი

საგაკვეთილო პროცესის დასრულების შემდეგ გავხსენი ყუთი და დავიწყე შემოსული საკითხების დახარისხება კატეგორიების მიხედვით (გარემოსდაცვთი/ეკოლოგიური, საყოფაცხოვრებო, სოციალური, უფლებები და ა.შ.).

აღმოჩნდა, რომ ჩვენი მოსწავლეები, ხშირ შემთხვევაში, იმაზე კარგად ამჩნევენ თემში არსებულ პრობლემებს, ვიდრე ჩვენ. მათ არ მოსწონთ მარნეულში საზოგადოებრივი ტრანსპორტის მოძრაობის გრაფიკი,  სიხშირე და აპროტესტებენ კიდეც აღნიშნულს. დაბინძურებული სადარბაზოები და ეზოები, ქუჩაში უპატრონო ცხოველები და ა.შ.  მათთვის ძალიან დიდ პრობლემას წარმოადგენს. რამდენიმე მოსწავლემ ყურადღება გარე განათების არარსებობაზე გაამახვილა.

11-12 წლის ბავშვები აქტიურ მოქალაქებად რომ ვაქციოთ, დიდი შრომაა საჭირო. პრობლემების დანახვა ერთია და მათი მოგვარება მეორე. ამიტომ სასურველია, მათ კარგად გაიაზრონ მონაწილეობის უფლება და ადვოკატირების ინსტრუმენტები.

შესაბამისად, შემდგომი ნაბიჯები იქნება ადვოკატირების ინსტრუმენტების საშუალებების გაცნობა და თემში არსებული პრობლემების მოსაგვარებლად ეფექტური კამპანიის ერთობლივად დაგეგმვა. კამპანია ორიენტირებული იქნება თემში არსებული პრობლემის მოგვარებაზე/გადაჭრაზე ან უფლებამოსილი პირების დაინტერესებაზე.

წინა სტატიებში რამდენჯერმე ვახსენეთ სხეულის დეფორმაციისას აღძრული ძალა და მას დრეკადობის ძალა ვუწოდეთ. ისიც ვთქვით – ამ ძალას უფრო ახლოს მომავალში გავეცნობითო. ახლა სწორედ ამ ძალაზე უნდა ვისაუბროთ. რას ნიშნავს დეფორმაცია? დეფორმაცია არის რაიმე ძალის გავლენით სხეულის ფორმის ან მოცულობის შეცვლა. უფრო ზუსტად კი დეფორმაცია სხეულის ის მდგომარეობაა, როცა მისი სხვადასხვა ნაწილი სხვადასხვანაირად მოძრაობს. (სურ.1).

სურ.1

1-ელ სურათზე თითი   ძალით მოქმედებს ღრუბლის შუა ნაწილზე და შედეგად ეს უბანი წაინაცვლებს ღრუბლის დანარჩენი ნაწილების მიმართ S მანძილზე.

ასეთ მდგომარეობაში მყოფ სხეულს  დეფორმირებული ეწოდება. დეფორმირებულ მდგომარეობაში სხეული სულაც არ იმყოფება მისთვის ბუნებრივ, წონასწორობის მდგომარეობაში. ის თითქოს ამ დროს „შეშფოთებულია“ და ცდილობს დაუბრუნდეს საწყის მდგომარეობას, სადაც  გაცილებით  „მშვიდად“ გრძნობს თავს. შესაბამისად, დეფორმირებულ ღრუბელში აღიძვრება დრეკადობის ძალა, რომელიც მოქმედებს თითზე და აწვება მას. თითის მოცილების შემდეგ ღრუბელი უბრუნდება საწყის მდგომარეობას, იბრუნებს ფორმას და დრეკადობის ძალაც ისპობა.

ჩვენს მიერ განხილული მაგალითი წარმოადგენს დრეკადი დეფორმაციის შემთხვევას. დრეკადია დეფორმაცია, თუ დეფორმაციის გამომწვევი ძალის მოქმედების შეწყვეტის შემდეგ დეფორმირებული სხეული აღიდგენს ფორმასა და მოცულობას. ასეთ სხეულს კი დრეკადი სხეული ეწოდება.

არსებობს პლასტიკური სხეულიც. ეს ისეთი სხეულია, რომელიც დეფორმაციის გამომწვევი ძალის მოხსნის შემდეგ ფორმას ვეღარ აღიდგენს. მაგალითად, სველი თიხა, პლასტელინის ნაჭერი, ტყვია და ა. შ.

სურ.2

ცხადია, სხეულების ასეთი დაყოფა პირობითია და  აქ გათვალისწინებულია ის ფაქტორი, თუ როგორ იქცევა სხეული ერთი და იმავე გარე ძალის მოქმედების შედეგად –  როგორც დრეკადი თუ როგორც პლასტიკური?

არსებობს ნივთიერებათა კლასი, რომელიც მცირე დეფორმაციის დროს ირღვევა, იმსხვრევა. ასეთ ნივთიერებებს მყიფე ეწოდება. მყიფე სხეულია  მინა, ფაიფური, თუჯი, მარმარილო და ა.შ.

მე-3 სურათზე წარმოდგენილია ტვირთი, რომელიც ღუნავს საყრდენს. ესე იგი, სურათზე საყრდენის დეფორმაცია ღუნვითია.

სურ.3.

თუმცა სხეული შეიძლება განიცდიდეს სხვა სახის დეფორმაციასაც. გარე ძალის მოქმედებით სხეული შეიძლება დაიგრიხოს, გაიჭიმოს, შეიკუმშოს და ა.შ. ამ თვალსაზრისით არსებობს დეფორმაციის შემდეგი სახეები: კუმშვის, ჭიმვის, ძვრის, ღუნვის და გრეხვის (სურ.4).

სურ.4

ახლა გადავიდეთ დრეკადობის ძალის მათემატიკურად შესწავლაზე. ამ მიზნით თვალსაჩინოებისათვის გამოვიყენოთ ზამბარა (სურ.5).

სურ. 5

მათემატიკურ შესწავლაში ვგულისხმობ დრეკადობის ძალის სხვადასხვა ფიზიკურ სიდიდეზე მათემატიკური დამოკიდებულების დადგენას. ფიზიკა ექსპერიმენტული მეცნიერებაა და შესაბამისად, ამა თუ იმ კანონზომიერების დადგენა უნდა ეფუძნებოდეს  შესაბამისი ექსპერიმენტის შედეგებს. მოცემულ შემთხვევაშიც უნდა გამოვიყენოთ ექსპერიმენტი.  მე-5 სურათზე ზამბარის ერთი ბოლო დამაგრებულია საყრდენზე, ხოლო მეორე ბოლო თავისუფალია. წონასწორობაში მყოფი ზამბარის სიგრძე l₀–ია. ზამბარაზე იმოქმედეს გარე ძალით და გაჭიმეს. ზამბარა დაგრძელდა x-ით (წანაცვლება, დეფორმაციის სიდიდე) და მისი  სიგრძე გახდა l. დეფორმირებულ ზამბარაში აღიძვრება დრეკადობის ძალა F_დრ, რომელიც მიმართულია x-ის საპირისპიროდ. გაზომვით დგინდება, რომ რამდენჯერაც გაიზრდება x, იმდენჯერ გაიზრდება დრეკადობის ძალის სიდიდე. ესე იგი, დრეკადობის ძალის სიდიდე პირდაპირპროპორციულად არის დამოკიდებული წანაცვლებაზე (x-ზე).

დრეკადობის ძალის შესწავლაში დიდი წვლილი შეიტანა ინგლისელმა მეცნიერმა რობერტ ჰუკმა. 1670 წელს სწორედ მან დაადგინა (2) კანონზომიერება და მას ჰუკის კანონი დაერქვა: სხეულის (ზამბარის) გაჭიმვისას ან შეკუმშვისას აღძრული დრეკადობის ძალის სიდიდე პირდაპირპროპორციულია წანაცვლებისა (x-ის) და მიმართულია მის საპირისპიროდ.

გასათვალისწინებელია, რომ ჰუკის კანონი პლასტიკური სხეულებისთვის არ სრულდება. იგი მართებულია მხოლოდ დრეკადი სხეულებისათვის.

ამგვარად, ამ სტატიაში გავეცანით დეფორმაციის მოვლენას და დრეკადი დეფორმაციისას  აღძრულ დრეკადობის ძალას.

ლიტერატურა

1. გიორგი გედენიძე, ეთერ ლაზარაშვილი, ფიზიკა VII კლასი. 2001 წ;
2. ელენე სურგულაძე. მანანა კასრაძე. ფიზიკა VII კლასი. 2003 წ;
3. ა. პერიშკინი, ნ. როდინა. ფიზიკა VII კლასი. 1989 წ ;
4. ილუსტრაციები აღებულია ვებ-გვერდიდან:

https://www.linearmotiontips.com/mechanical-properties-of-materials-stress-and-strain/.