სხეულის მიერ საყრდენზე წარმოქმნილ წნევას ჩვენ უკვე გავეცანით. საინტერესოა, სითხე ან აირი წარმოქმნის თუ არა წნევას? თუ – კი, რაზე, ან რა განსაზღვრავს  ამ წნევას? სანამ ამ კითხვებს ვუპასუხებთ, ისევ და ისევ სითხის ან აირის შემადგენლობა უნდა გავიხსენოთ. სითხიდან დავიწყოთ: სითხის ნაწილაკები ერთმანეთთან მჭიდროდ, თუმცა უწესრიგოდაა განლაგებული. მათ შორის არსებული მანძილი კი გარკვეულწილად ურთიერთქმედების ხარისხსაც განსაზღვრავს. როგორც გვახსოვს, სწორედ სითხის ნაწილაკებს შორის ურთიერთქმედება – მიზიდვა და განზიდვა განაპირობებს იმას, რომ თხევად სხეულებს (ჭიქაში ჩასხმული წყალი, ზეთის წვეთი და ა.შ) აქვს მოცულობა, მაგრამ არ აქვს საკუთარი ფორმა. იგი იმ ჭურჭლის ფორმას იღებს, რომელშიც ჩავასხამთ. ეს თვისება სითხის უმნიშვნელოვანესი თვისებაა და მას დენადობას უწოდებენ.

სხვადასხვა სითხეს დენადობა სხვადასხვაგვარი აქვს. მართლაც, თაფლის და წყლის დენადობა განსხვავებულია. რა განაპირობებს ამ განსხვავებულობას? აღმოჩნდა, რომ სითხის მოძრაობისას სითხის მეზობელი ფენები ერთმანეთს ეხახუნება. ამ მოვლენას შინაგანი ხახუნი ეწოდება. გასაგებია, რომ იმ ნივთიერებებს, რომლებსაც დიდი შინაგანი ხახუნი გააჩნია, დენადობა მცირე აქვს და მათ ბლანტ სითხეს უწოდებენ. ბლანტი სითხეებია თაფლი, გლიცერინი, საპოხი ზეთი და ა.შ.

ნახ.1

სურ.1-ზე წარმოდგენილი ნივთიერებების სიბლანტე მარცხნიდან მარჯვნივ იზრდება და როგორც ვხედავთ, რაც უფრო ბლანტია ნივთიერება, მით უფრო დიდი ბურცობი წარმოიქმნება  ჭიქაში სითხის ჩასხმისას. გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ კი ეს სიმრუდე ქრება და სითხის თავისუფალი ზედაპირი ჰორიზონტალური ხდება.

დადგენილია, რომ სითხის თავისუფალი ზედაპირი ყოველთვის მასზე მოქმედი ძალების მართობულია. პატარა ლამბაქზე დასხმული წყლის ნაწილებზე მოქმედი სიმძიმის ძალები ერთმანეთის პარალელურია, ამიტომ წყლის თავისუფალი ზედაპირი ჰორიზონტალურია. ზღვის ან ოკეანის თავისუფალი ზედაპირი კი ვერ იქნება ჰორიზონტალური, რადგან დედამიწის სიმრუდის გამო წყლის სხვადასხვა ნაწილზე მოქმედი სიმძიმის ძალები ერთმანეთის პარალელური აღარ არის. ამდენად,  ზღვის ან ოკეანის  თავისუფალი ზედაპირი სფერულ ფორმას იღებს. სითხის ნაწილაკებს შორის მოქმედი მიზიდულობის ძალა ცდილობს, ეს ნაწილაკები რაც შეიძლება მჭიდროდ განალაგოს. სწორედ ამიტომ იღებს კოსმოსურ ხომალდში სითხე სფერულ ფორმას. იქ ხომ იგი უწონო მდგომარეობაშია (ნახ2).

ნახ.2

ამრიგად, სითხის ნაწილაკებს შორის არსებული ურთიერთქმედება საკმარისია იმისთვის, რომ სითხემ მოცულობა შეინარჩუნოს და წინააღმდეგობა გაუწიოს მის შეკუმშვას. სითხე პრაქტიკულად არ იკუმშება, თუმცა წყალი რომ საერთოდ არ იკუმშებოდეს, ოკეანის დონე 30მ-ით მეტი იქნებოდა და ხმელეთს 4% დააკლდებოდა.

რა ხდება აირებში? გვახსოვს, რომ აირის მოლეკულებს შორის შუალედები ბევრად მეტია, ვიდრე სითხის მოლეკულებს შორის. ამიტომ აირის მოლეკულები თითქმის არ ურთიერთქმედებენ. შესაბამისად, აირი ვერც ფორმას და ვერც მოცულობას ვერ ინარჩუნებს. იგი მთლიანად ავსებს იმ ჭურჭელს, რომელშიც მოვათავსებთ  და არ აქვს არც თავისუფალი ზედაპირი და არც სიბლანტე. მიუხედავად ამისა, აირი ეწინააღმდეგება მის შეკუმშვას. გასაგებია, რომ შეკუმშვისას აირის მხრიდან აღძრული წინააღმდეგობის ძალა – დრეკადობის ძალა ნაკლებია, ვიდრე სითხის შეკუმშვისას. რაც უფრო მეტად არის შეკუმშული აირი ან სითხე, მით მეტია აირის ან სითხის მიერ აღძრული დრეკადობის ძალა. სწორედ ეს ძალა ქმნის სითხესა და აირში წნევას.

ცნობილია, რომ აირში ბევრი მოლეკულაა. ისინი დიდი სიჩქარით უწესრიგოდ მოძრაობენ და ეჯახებიან როგორც ერთმანეთს, ისე  ჭურჭლის ფსკერსა და კედლებს. თითოეული მოლეკულის დაჯახება სუსტია, მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ მოლეკულათა რიცხვს, მაშინ ამ დაჯახებათა მოქმედება საგრძნობი იქნება. სწორედ მოლეკულათა დაჯახებები განაპირობებს აირის წნევას. რაც მეტი მოლეკულაა ჭურჭელში, მით მეტია დაჯახებათა რიცხვი და რაც მეტია მოლეკულების მოძრაობის სიჩქარე, მით მეტია დაჯახების მოქმედება. ამდენად, აირის წნევას განსაზღვრავს აირის მოლეკულათა დაჯახებების რიცხვი ჭურჭლის ფსკერსა და კედლებზე.

ალბათ შეგიმჩნევიათ, რომ მდინარეზე ან ტბაზე საკმარისია ამოვარდეს სუსტი ქარი, წყლის ზედაპირზე ჩნდება ტალღის ჭავლი, ან ჭიქაში ჩასხმული წყლის ზედაპირზე ოდნავ შებერვით წყალი  მაშინვე იწყებს მოძრაობას. ეს მოვლენები სითხის ნაწილაკების თავისუფალი ძვრადობით აიხსნება. იგივე ახასიათებს აირის ნაწილაკებს. სითხისა და აირის ნაწილაკების თავისუფალი ძვრადობა უდევს საფუძვლად ფიზიკის მნიშვნელოვან კანონს, რომელიც ფრანგი მეცნიერის ბლეზ პასკალის სახელს უკავშირდება. ჭურჭელში, რომელსაც დგუში ახურავს, მოვათავსოთ აირი(ნახ.3). აირის ნაწილაკები თანაბრად არის გადანაწილებული მთლიან მოცულობაში.

ნახ.3

თუ დავაწვებით დგუშს და აირს შევკუმშავთ, აირის ნაწილაკები ძვრადობის გამო ყველა მიმართულებით გადაადგილდება და ისევ თანაბრად, მაგრამ წინანდელზე უფრო მჭიდროდ განლაგდებიან. ამიტომ აირის წნევა ყველგან თანაბრად გაიზრდება. რა მოხდება თუ აირის ნაცვლად ჭურჭელში მოვათავსებთ სითხეს? სითხის შეკუმშვა, როგორც უკვე ავღნიშნეთ პრაქტიკულად შეუძლებელია, თუმცა თუ ექსპერიმენტს გავაგრძელებთ, ზუსტად იგივე უნდა მოხდეს სითხის შემთხვევაშიც. მართლაც, ჩავატაროთ შემდეგი ცდა. ნასვრეტებიან სფეროს მივამაგროთ დგუშიანი მილი, სფერო ავასოთ წყლით და დავაწვეთ დგუშს (ნახ.4). წყალი ყველა ნასვრეტიდან თანაბრად გადმოვა. შევეცადოთ ავხსნათ ეს მოვლენა. დგუში აწვება მილში მოთავსებული წყლის ზედაპირს და წარმოქმნის მასზე წნევას. წყლის მოლეკულები შემჭიდროვდებიან და ამ წნევას გადასცემენ სითხის უფრო ღრმად განთავსებულ ფენებს. სფეროს ყველა ნასვრეტიდან გადმოსული წყლის ჭავლის თანაბარი ნაკადი ასაბუთებს, რომ დგუშის მხრიდან წარმოებული წნევა სითხეში თანაბრად ყველა მიმართულებით გავრცელდა. იგივე მოხდება, თუ წყლის ნაცვლად ჭურჭელში მოვათავსებთ კვამლს.

ნახ.4

მაშასადამე, პასკალი კანონის თანახმად, წნევა სითხესა და აირზე თანაბრად გადაეცემა სითხის ან აირის ყოველ წერტილს.

ამგვარად, ამ სტატიაში გავეცანით სითხის და აირის მიერ წარმოქმნილი წნევის არსს და მათ მიერ წნევის გადაცემის ხასიათს – პასკალის კანონს.

ლიტერატურა

1. ელენე სურგულაძე. მანანა კასრაძე. ფიზიკა VII კლასი. 2003 წ;
2. გიორგი გედენიძე, ეთერ ლაზარაშვილი, ფიზიკა VII კლასი. 2001 წ;
3. ა. პერიშკინი, ნ. როდინა. ფიზიკა VII კლასი. 1989 წ ;
4. ილუსტრაციები აღებულია ვებგვერდებიდან:

2013 წელს ჩემი მეგობრები და ახლობლები დიდად არ მიესალმნენ ჩემს გადაწყვეტილებას სკოლაში შესვლის და განათლების სფეროში დარჩენის თაობაზე. იყო ასეთი რეპლიკები: „შენი გაქანების ადამიანს მანდ რა გინდა?“, „ამ სიშორეზე როგორ წახვედი (არადა, სოფელი სადახლო თბილისიდან სულ რაღაც 70 კილომეტრზე)?!“, „შენ მანდ სულ დაიკარგები!“, „სხვა სფეროში გხედავდი“, – და ა.შ.

საქართველოში მაღალი აკადემიური მოსწრების მქონე აბიტურიენტები სხვა, გაცილებით მაღალრეიტინგულ ფაკულტეტებსა თუ საბაკალავრო პროგრამებზე აბარებენ. ეს საკითხი მხოლოდ ჩვენს ქვეყანაში არ წარმოადგენს პრობლემას. 2018 წელს სასწავლო ვიზიტით ესტონეთში ვიყავი. სხვადასხვა უწყებასა თუ სკოლაში საუბრისას დაგვიდასტურეს, რომ ეს პრობლემა იქაც მწვავედ დგას. მიუხედავად ამისა, ესტონეთი საერთაშორისო კვლევებში მოწინავე ადგილს იკავებს 15 წელს მიღწეულ მოზარდებს შორის წაკითხულის გააზრების, მათემატიკური უნარ-ჩვევებისა და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში ნაჩვენები შედეგების მიხედვით.

მასწავლებლის პროფესიაში ჩემი შემოსვლის პირველ წლებში ერთი-ორჯერ სკოლის მოსწავლეებისგანაც გამიგონია, რომ სკოლა ხელმოცარული ადამიანების თავშესაფარია. დამეთანხმებით, რთულია ასეთ ვითარებაში მუშაობა, მით უმეტეს – სწავლება. პედაგოგიურ ფაკულტეტზე ჩაბარებაზე მხოლოდ ის მოსწავლე-აბიტურიენტები ოცნებობდნენ, რომლებიც ამ პროფესიაზე ბავშვობიდანვე იყვნენ შეყვარებულები.

ახალგაზრდების პირველი ტალღა სკოლებში მოხალისე მასწავლებლების სახით პროექტის „ქართული ენა მომავალი წარმატებისთვის“ ფარგლებში მოხვდა. ასე აღმოჩდნენ იურისტები, ფინანსისტები, ეკონომისტები, ტურიზმისა და ბიზნესის ადმინისტრირების, ხელოვნებისა და სხვა საბაკალავრო პროგრამების კურსდამთავრებულები სკოლებში. ამ პროექტმა ბევრი საინტერესო კადრი შემატა სკოლებს. განათლების სამინისტროსა და მასწავლებლის სახლის პროგრამებმა მნიშვნელოვნად გაზარდა ამ პროფესიისადმი ინტერესი.

იხ. სტატია „მასწავლებლობანობიდან – მასწავლებლობამდე“ https://mastsavlebeli.ge/?p=20407

დღეს ვგრძნობ, რომ დამოკიდებულება ნელ-ნელა იცვლება. გარშემო ვხედავ უამრავ ახალგაზრდას, რომელსაც მასწავლებლობა სურს. 2018-2019 სასწავლო წელს მყავდა რამდენიმე პრაქტიკანტი ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტიდან. სოციალური ქსელების საშუალებით შევიტყვე, რომ მათ მარნეულის სკოლებში დაიწყეს მუშაობა. ეთნიკურ უმცირესობათა წარმომადგენელი ახალგაზრდები უნივერსიტეტის დასრულების შემდეგ უბრუნდებიან მშობლიურ სოფლებს მასწავლებლად მუშაობის დაწყების სურვილით. დამეთანხმებით, რომ სახელმწიფო ენის სრულყოფილად მცოდნე კადრების მიერ ქართული ენის არმცოდნე მასწავლებლებლების ჩანაცვლება განსაკუთრებით მისასალმებელია ასეთ რეგიონებში.

ხშირად გავდივარ სხვადასხვა სასწავლო ტრენინგ-კურსს (არაპედაგოგიური მიმართულებით). შესაბამისად, მიწევს თავის წარდგენა მრავალი პროფესიის წარმომადგენლებთან. თავის წარდგენისას ხაზს ვუსვამ ჩემს ძირითად საქმიანობასა და მიღწევებს. ხშირად მეკითხებიან, რა არის საჭირო სკოლაში მუშაობის დასაწყებად. ინტერესდებიან, როგორ ჩააბარონ საგნობრივი გამოცდები… მაგალითად, იურისტებს ძალიან აინტერესებთ, როგორ გახდნენ სამოქალაქო განათლების მასწავლებლები, ეკონომისტ-ფინანსისტებს – მათემატიკის, მედიკოსებს – ქიმია-ბიოლოგიის და ა.შ.

რამ შეუწყო ხელი დამოკიდებულების შეცვლას?

ბოლო წლებია, მასწავლებლის საუკეთესო პრაქტიკის წარმოსაჩენად აქტიურად იმართება კონკურსები, რომლებშიც მონაწილეობენ მასწავლებლები/დაინტერესებულები პირები და მოსწავლეებთან ერთად აღწევენ წარმატებას. გვერდს ვერ ავუვლი მასწავლებლის ეროვნულ ჯილდოს კონკურსს და ლადო აფხაზავას დიდ საერთაშორისო წარმატებას. ამ ფაქტმა პროფესიის მიმართ ინტერესი ერთიორად გაზარდა.

აუცილებლად უნდა შევეხო სახელფასო პოლიტიკას. ცხადია, სადავოა, რამდენად მოდის ერთმანეთთან კორელაციაში სახელფასო ანაზღაურება და მასწავლებლის კვალიფიკაცია, თუმცა, ვფიქრობ, მასწავლებლის პროფესიული განვითარებისა და კარიერული წინსვლის სქემის მიხედვით დაწინაურებული პედაგოგებისთვის ანაზღაურების ზრდამ ინტერესიც გაზარდა. ვიცნობ ახალგაზრდებს, რომლებსაც აქვთ უფროსი მასწავლებლის სტატუსი, საჯარო სკოლებში მუშაობენ მცირე საათობრივ განაკვეთზე და იმავდროულად დასაქმებულები არიან ცნობილ კერძო კომპანიებში.

მე არ ჩამიტარებია რაიმე სახის კვლევა ამ მიმართულებით. სტატიაში მოყვანილი დასკვნები მხოლოდ ზოგადი დაკვირვების შედეგია, ასე რომ, მკითხველი შეიძლება დამეთანხმოს, შეიძლება – არა.

ვერ ვიტყვი, რომ მასწავლებლის პროფესია დღეს სირთულეებთან აღარ არის დაკავშირებული ან სკოლაში მუშაობა გაიოლდა. პირიქით, XXI საუკუნის გამოწვევები მასწავლებლებისგან სხვა ტიპის აზროვნებასა და დამოკიდებულებას მოითხოვს. პედაგოგს უფრო მეტი ძალისხმევა სჭირდება კლასის სამართავად, მოტივაციის ასამაღლებლად, მრავალფეროვან აქტივობათა შესათავაზებლად. ამასთან, კარიერაში პირველი ნაბიჯები ყოველთვის რთულია. პირველი დაბრკოლებების გადასალახად საჭიროა სკოლის ადმინისტრაციის, კოლეგა-მასწავლებლების თანადგომა/თანამშრომლობა და დახმარება.

ჩემი გამოცდილებიდან გამომდინარე, შემიძლია ვთქვა, რომ პედაგოგიკა არ გაიძულებს, 24 საათით მიეჯაჭვო სკოლას და რობოტის რეჟიმით იმუშაო. პირიქით, გეძლევა დროც და საშუალებაც, იმავე წარმატებით აკეთო შენთვის საინტერესო სხვა საქმე. შესაბამისად, ეს სტატია ერთგვარი მოწოდებაა იმ ახალგაზრდებისთვის, რომლებიც ოდნავ მაინც არიან დაინტერესებულნი ამ სფეროთი – რატომაც არა, შენ შეიძლება იყო მასწავლებელი!

რამდენიმე ათეული წლის წინ ბავშვის მუსიკალური აღზრდა საერთო აღზრდის აუცილებელ კომპონენტად მიიჩნეოდა. ძნელად იპოვიდით ოჯახს, საიდანაც ერთი ბავშვი მაინც არ იღებდა მუსიკალურ განათლებას სპეციალურ მუსიკალურ სასწავლებელში. მშობელთა უმრავლესობა ფორტეპიანოს ანიჭებდა უპირატესობას, ბავშვების ნაწილი ვიოლინოს ან რომელიმე სხვა მუსიკალურ ინსტრუმენტს ეუფლებოდა, ნაწილი კი სასიმღერო ხელოვნებას.

დღეს, როდესაც მშობელთა პრიორიტეტები შვილების განათლებასთან დაკავშირებით სერიოზულადაა შეცვლილი, საზოგადოდ ხელოვნება და კერძოდ მუსიკა პირველი რიგის სასწავლო დისციპლინად ნამდვილად აღარ მოიაზრება. თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ ბავშვების უმრავლესობა სკოლის პარალელურად რეპეტიტორებთან გაძლიერებულად სწავლობს ცალკეულ სასკოლო დისციპლინებს, კვალიფიციური მუსიკალური განათლების მისაღებად მათ დრო აღარ რჩებათ.

და მაინც, მუსიკა ჩვენი ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. განურჩევლად იმისა, ექნება თუ არა ბავშვს სპეციალური მუსიკალური განათლება, მას უნდა შეეძლოს მუსიკალური ნაწარმოების მოსმენა და გაგება. ადამიანი, რომელსაც მუსიკის მოსმენის უნარი შესწევს, ჩიტების ჭიკჭიკს, ნაკადულის რაკრაკს, ზღვის ტალღების ხმაურს, ფოთლების შრიალს და წვიმის წვეთების წკაპაწკუპსაც კი მუსიკად აღიქვამს და ამაში არაფერია გასაკვირი, ვინაიდან სწორედ ამ ყველაფრის ასახვას ცდილობდნენ ცნობილი კომპოზიტორები თავიანთ ნაწარმოებებში.

მაინც რაში სჭირდება ბავშვს სპეციალური მუსიკალური განათლება?

◦ მუსიკა დადებითად მოქმედებს ბავშვის გონებრივი, ფიზიკური, შემოქმედებითი უნარების განვითარებაზე;

◦ მუსიკა უხსნის ბავშვს გზას ხელოვნებისკენ, საშუალებას აძლევს, განთავისუფლდეს კომპლექსებისგან, ხელს უწყობს მის სოციალიზაციას.

◦ მუსიკა აყალიბებს ბავშვის სულიერ კულტურას, ამდიდრებს მის სულიერ სამყაროს.

◦ ბავშვი, რომელსაც მუსიკალური განათლება აქვს, ემოციურად და ინტელექტუალურად თანატოლებზე განვითარებულია.

◦ მუსიკალურ ხელოვნებას აქვს ამოუწურავი შესაძლებლობები ემოციური გამოცდილების გასამდიდრებლად და გასაფართოებლად.

◦ მუსიკალურ ინსტრუმენტებზე დაკვრის სწავლა ადრელ ასაკში დადებითად მოქმედებს ბავშვის შემდგომ განვითერებაზე. ასეთი ბავშვები გამოირჩევიან სმენით ინფორმაციის აღქმის კარგი უნარით. ასევე მათ კარგად აქვთ განვითარებული ხელის წვრილი მოტორიკა, აქვთ მდიდარი ლექსიკური მარაგი და კარგად განვითარებული ლოგიკური და ანალიტიკური აზროვნების უნარი.

◦ მუსიკალურ ინსტრუმენტებზე დაკვრა ხელს უწყობს ესთეტიკური აღქმისა და ესტეთიკური გრძნობის სრულყოფას, მუსიკალური გემოვნების ჩამოყალიბებას, ასწავლის ბავშვს მუსიკის გაგებას და სიყვარულს; ეხმარება ბავშვს ისეთი ნებელობითი თვისებების განვითარებაში, როგორიცაა მოთმინება, გამძლეობა, მიზანსწრაფულობა, სიბეჯითე. ამასთან ერთად, ავითარებს მეხსიერებას და ყურადღების კონცენტრაციის უნარს.

◦ იქიდან გამომდინარე, რომ მუსიკა ამშვიდებს, ამაღლებს განწყობას, ფსიქოფიზიკური პრობლემების მქონე ბავშვებთან საკორექციო მუშაობის პროცესში მას სერიოზული დახმარების გაწევა შეუძლია. ასეთი ბავშვების ფსიქოფიზიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობა დამოკიდებულია იმაზე, რა მუსიკას უსმენენ ისინი.

◦ მუსიკალური განათლების გარეშე თითქმის შეუძლებელია ბავშვის სრულფასოვანი გონებრივი განვითარება.

◦ ხელოვნების ყველა სხვა დარგს შორის მუსიკა ადამიანზე ზემოქმედების ყველაზე ძლიერი საშუალებაა. მუსიკას შეუძლია, ზემოქმედება მოახდინოს ადამიანის ფსიქოემოციურ და ფიზიკურ მდგომარეობაზე. აქედან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია, გავუღვივოთ ბავშვს ინტერესი და სიყვარული მუსიკის როგორც ცხოვრების ჯანსაღი წესის შემადგენელი ნაწილის მიმართ.

◦ მუსიკა ადამიანის გრძნობებისა და ემოციების გამოხატვის ერთ-ერთი უძველესი ხერხია. მას შეუძლია ნერვულ-ფსიქიკური დაძაბულობის მოხსნა, მაშასადამე, ფსიქოთერაპიული ეფექტი აქვს. მისი დახმარებით ადამიანი შეიძლება ბევრი შინაგანი პრობლემისგან გათავისუფლდეს.

◦ მუსიკა მატებს ბავშვს საკუთარი ძალების რწმენას.

◦ მუსიკალური უნარების განვითარება მნიშვნელოვანია ბავშვის ჰარმონიული განვითარებისთვის, რადგან მუსიკა უდიდეს გავლენას ახდენს ინდივიდუალურობის ფორმირებაზე.

◦ მუსიკა ეხმარება ბავშვს, შეიცნოს და გაიგოს ადამიანური გრძნობების, ემოციებისა და განცდების სამყარო. მუსიკალურ ხელოვნებას ბავშვის ემოციურ სფეროზე ზემოქმედების უნიკალური თვისება აქვს. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ემოციური სფერო წამყვანია ბავშვის ფსიქიკური განვითარებისთვის (ის გადამწყვეტ როლს ასრულებს ბავშვის პიროვნების ჩამოყალიბებაში, უმაღლესი ფსიქიკური ფუნქციების განვითარებაში, ქცევის რეგულაციაში), ადვილი მისახვედრი იქნება, რა როლის შესრულება შეუძლია მუსიკას ბავშვის საერთო ფსიქოფიზიკურ განვითარებაში.

◦ ვინაიდან ბავშვი მუსიკალურ ბგერებზე მეტყველების განვითარებამდე დიდი ხნით ადრე რეაგირებს, მუსიკა ფართო შესაძლებლობებს იძლევა ბავშვისა და უფროსის ურთიერთობისთვის, საფუძველს უყრის მათ ემოციურ კონტაქტს.

◦ მუსიკა ეხმარება ბავშვს, გადალახოს ურთიერთობაში არსებული ბარიერები, უკეთესად შეიცნოს საკუთარი თავი და სხვა ადამიანები, მოახდინოს საკუთარი შესაძლებლობების რეალიზება.

◦ ფასდაუდებელია მუსიკის როლი ბავშვის ესთეტიკურ აღზრდაში. მუსიკალური აღზრდა ესთეტიკური აღზრდის ნაწილია, რომელიც განსაკუთრებულ როლს ასრულებს ბავშვის პიროვნების განვითარებაში.

◦ მუსიკა იძლევა უბადლო შესაძლებლობას ბავშვის სულიერი სფეროს, მისი შემოქმედებითი პოტენციალის განვითარებისთვის.

◦ ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, მუსიკალურ აღზრდას შეუძლია ხელი შეუწყოს ბავშვის მუსიკალური კულტურის ფორმირებას. მუსიკალური უნარ-ჩვევების განვითარება და მუსიკალური კულტურის საფუძვლების ფორმირება კი ადრეული ასაკიდან უნდა დავიწყოთ. ბავშვობაში სრულფასოვანი მუსიკალური შთაბეჭდილებების დეფიციტი მოგვიანებით ძნელი აღმოსაფხვრელია.

საშობაო დღესასწაული ვინ მოთვლის, რამდენ წიგნში გვეგულება. დარწმუნებული ვარ, საკუთარი რჩეული თქვენც გაქვთ – მე კი ამ წერილში ჩემს საყვარელ სამეულს წარმოგიდგენთ. მათში შობის დღესასწაულს განსაკუთრებული ადგილი აქვს მიჩენილი. გარდა ამისა, სწორედ შობის დღესასწაულზე ხდება უმნიშვნელოვანესი მოვლენა მთავარი გმირების ცხოვრებაში.

ყველაზე მხიარული და არაორდინალური

„პეპი გრძელწინდას მოგზაურობას“ ასტრიდ ლინდგრენი საშობაო დღესასწაულით ასრულებს. მართალია შობა დიდი ხნის ჩავლილია, მაგრამ პეპის ამ „უზუსტობის“ გასამართლებლად საკმაოდ მყარი არგუმენტი გააჩნია: „ჩემი ვილის კალენდარი ჩამორჩა და კალენდრის ხელოსანთან უნდა მივიტანო შესაკეთებლად…“

მხიარულების კუნძულიდან დაბრუნებული პეპი თავის საყვარელ ვილა „ყიყლიყოს“ საშობაო ღია ბარათს დაამსგავსებს: ფუმფულა თოვლგადაფარებული სახლის ტერასაზე დიდ სანთელს დაანთებს, სამზარეულოს შუაგულში უზარმაზარ ნაძვის ხეს დადგამს ჩვიდმეტი მოციმციმე სანთლით, სუფრაზე   საშობაო ღვეზელებს, თხლად დაჭრილ შაშხს, ძეხვს და სხვა უამრავ ნუგბარს დაახვავებს, ღუმელში ცეცხლს ააგიზგიზებს, არც საჩუქრებს დაივიწყებს და ფერად შეკრულებს ყველასთვის გაამზადებს.

ზღურბლზე გაშეშებული ტომი და ანიკა აღტაცებისგან ხმას ვერ იღებენ. არადა, როგორ სწყდებოდათ გული მხიარულების კუნძულზე შობა სათანადოდ რომ ვერ აღნიშნეს. დიახ, ასეთი გახლავთ პეპი – მისი წყალობით ყველა სურვილი ხდება, მის გარშემო უსაზღვრო ბედნიერებას გრძნობენ ადამიანები. საკუთარი თავით აღტაცებას არც თავად მალავს, „მე ძალიან მუყაითი ვარო!“ – ამაყად გაიძახის სადაც კი ამის შესაძლებლობა ეძლევა.

ლინდგრენისეული შობა მხოლოდ შესაკეთებელი კალენდრის გამო როდია არაორდინალური, ამ ზღაპრულ დღესასწაულზე მისი გმირები მართლაც რომ გამორჩეულ სურვილს ჩაიფიქრებენ. სამივეს სჯერა, რომ ყოველთვის და ყველგან მხიარულად იქნებიან, რომ დიდების მსგავსად თამაშს არ დაივიწყებენ, თუმცა თავის დასაზღვევად ჯადოსნურ აბებს დალევენ, აბებს, რომლებიც სამუდამოდ პატარებად დატოვებთ!

„პეპის უნდა, სულ პატარა იყოს,“ – ასე ჰქვია უკანასკნელ თავს „პეპი გრძელწინდას მოგზაურობაში“ – თავს, რომელიც შობის სურნელითაა გაჟღენთილი. ავტორი ფრთხილად გვაპარებს, რომ პეპი იზრდება. გოგონა მართალია ამას არ აღიარებს, მაგრამ ჯადოსნური აბების ვარგისიანობაში ეჭვი ეპარება – ყოყნმანობს, შესაძლოა არ იმოქმედონო. ანიკას და ტომის წასვლის შემდეგ კი  სევდიანი თვალებით დიდხანს შესცქერის საშობაო სანთელს.

ყველაზე თბილი და ცრემლიან-ღიმილანი

„ქარი ტირიფებში“ ცხოვრებისეული გაკვეთილებითა და ჭკუის სასწავლებელი ამბებით სავსე საგანძურია. ეს წიგნი ადამიანური განცდებითა და ემოციებით ისეა გაჯერებული, ზოგჯერ გავიწყდება, წიგნის გმირები ცხოველები რომ არიან. განსაკუთრებით თვალშისაცემია ეს ტენდენცია, საქმე სახლის, მშობლიური კერის სიყვარულს როცა ეხება. შობის საოცარი ღამეც სწორედ იმ თავში დგება, რომელსაც „Dulce Domum“ ანუ ტკბილი სახლი ჰქვია. ეს თავი იმ შეგრძნებას ეხმიანება, ყველა ცხოველის გულში რომ ბუდობს და ზოგჯერ კარნახობს: „ეს გზა დანამდვილებით სახლამდე მიგიყვანსო…“

მოქმედება თხუმნელას უბრალო, მაგრამ კოხტა და მყარ სახლში ვითარდება, თუმცა თავის დასაწყისში ეს სახლი არავის ახსოვს. გზააბნეულ ვირთხასა და თხუნელას შემოაღამდებათ, სწრაფი ნაბიჯებით წინ მიიწევენ და ამ დროს თხუნელას მიტოვებული სახლი თავის პატრონს მიაგნებს. დიახ, მიაგნებს, თითქოს ცოცხალი არსებააო, „მაცნეებსა“ და „შიკრიკებს“ გაუგზავნის. ვინ არიან ეს „შიკრიკები“ და „მაცნეები?“ პასუხი გაგაოცებთ – სახლის სურნელი და მისი მომნუსხველი ძახილი, ოთახებიდან წამოქროლილი ნაზი ჰაერი.

დაბრუნებულ თხუნელას სახლი სიხარულით იპატიჟებს, წყენის გარეშე იღებს უკან, ვინაიდან  კარგად იცნობს პატრონს, თითოეულ ნივთზე მოგონებას გონების კუთხე-კუნჭულში ერთგულად რომ დაატარებდა.

ვირთხა და თხუნელა საშობაო ფუსფუსში ჩაებმებიან, სუფრას გაშლიან და ამასობაში კარს მომღერალი მინდვრის თაგვების გუნდი მოადგება: სანთლის სანათის მინავლებულ შუქზე ნახევარწრედ მოქუჩდებიან, ყელი წითელი კაშნეებით აქვთ შეფუთული, თათები ღრმად უწყვიათ ჯიბეებში, ფეხებს გასათბობად აბაკუნებენ, მძივებივით თვალებით მორცხვად იცქირებიან, სრუტუნებენ და დრუნჩს სახელოთი იწმენდენ. მერე კი წინაპარი თაგვების სიმღერას იმღერებენ (რომელიც ქარბუქისგან გამოკეტილ, ბუხრიან ოთახში დაწერილს გავდა და თაობიდან თაობას გადაეცემოდა, რათა შობას ემღერათ)…

ვირთხა და თხუნელა თაგვებს სახლში იპატიჟებენ, გემრიელი ვახშმითა და ცხელი სასმელით უმასპინძლდებიან. „Dulce Domum“ მართლაც რომ პირის ჩასატკბარუნებელი თავია – შობის დღესასწაულის სიხარულითა და სევდით შეზავებული. თავი, რომელიც გვახსენებს, რომ წელიწადის ამ მშვენიერ დღეს იქ უნდა დავბრუნდეთ, სადაც მშობლიური სახლის ნაცნობი სურნელი გვეგულება; რომ „სახლის სიყვარული ყველას ისე ღრმად გვაქვს გამჯდარი სულსა და გულში, თითქოს იქ ღუზით ჩაუშვესო…“

ყველაზე დასაფიქრებელი

განა შესაძლოა, შობის დღესასწაულზე ჩარლზ დიკენსის „საშობაო სიმღერა“ არ ვახსენოთ?!  მთელ წიგნს თუ ვერ გადავიკითხავთ, უკანასკნელი თავი მაინც გავიხსენოთ. „მეხუთე სტროფში“ ებინეიზერ სკრუჯი (რომელმაც უკვე სამ სულთან ერთად იმოგზაურა, საკუთარი ბავშვობა, სიყმაწვილე და გარდაცვალება იხილა) იღვიძებს!!!

შობის მოძულე, უხეში, ძუნწი და ქვახარშია პერსონაჟი, „პირველ სტროფში“ რომ გაგვაცნო ავტორმა, სრულიად გარდასახულია. საკუთარი წარსულის გამოსყიდვის სურვილი ამოძრავებს, სურს შეცვალოს ბედისწერა და კეთილი ზრახვებით გულანთებული მოქმედებას იწყებს. თუ უწინ მუდამ იმაზე ფიქრობდა, რა გზებით გაეძარცვა, გამოეძალა, ტყავი გაეძრო და  სული ამოერთვა გაჭირვებულებისთვის, თუ უპოვარს მისკენ ხელის გაშვერაც კი აშინებდა, დამფრთხალი გამვლელ-გამომვლელი კი საათსაც ვერ ეკითხებოდა, კათარზისგამოვლილს ვეღარც კი სცნობენ. „მასზე ყვებოდნენ, რომ არავის შეეძლო შობის ისე აღნიშვნა და პატივისცემა, როგორც მისტერ სკრუჯს… ნეტავ შეძლონ და ჩვენზეც იგივე თქვან! თითოეულ ჩვენგანზე!..“

სახეზე გამკრთალი პირველი ღიმილიდან უდიდეს ქველმოქმედებამდე წიგნის მთავარი გმირი ხანგრძლივ და რთულ გზას გადის. მისი ტრანსფორმაცია იმედს გვაძლევს, რომ ნებისმიერ ადამიანს, თუნდაც ისეთ გულქვასა და შეუვალს, როგორიც ებინეზერ სკრუჯი იყო, აუცილებლად გამოუჩნდება გულშემატკივარი. რომ ადამიანებმა „უხმო შეთანხმებით ერთმანეთს გულები უნდა გავუხსნათ,“ არა მხოლოდ შობას, ყოველთვის, როცა ჩვენგან თანადგომას ელიან.

ახლა კი ისღა დამრჩენია, პატარა ტიმის სიტყვები გავიმეორო: ღმერთმა თავისი წყალობა ნუ მოგაკლოთ!

ყოველთვის ვცდილობ, მოსწავლეებში შემოქმედებითი აზროვნება მეტად გავაღვივო. ოტია იოსელიანს უყვარდა ხოლმე თქმა: ბალზაკმა 20 ტომი სისულელე დაწერა და მერე გახდა გენიოსიო.

„ცდისა და შეცდომის“ ეს კლასიკური მაგალითი საოცრად ცხადი და საგულისხმოა, თუ როგორ შეიძლება თავდაუზოგავმა შრომამ შედეგი მოიტანოს, თუნდაც ამ შრომას, ერთი შეხედვით, არანაირი გრძელვადიანი მიზანი არ ჰქონდეს.

მოსწავლეებს, მოახლოებული დღესასწაულების კვალდაკვალ ვთხოვ ხოლმე, მოიფიქრონ და დეტალურად აღწერონ რამე ისეთი, რაც მანამდე არავის გამოუგონია – იქნება ეს სახლში ჩაშენებული ნარჩენების გადამამუშავებელი მინი რობოტი, რომელიც კომპოსტს სადღაც საერთო სივრცეში აგზავნის და ამას მერე ბაღ-ბოსტნების გასანოყიერებლად ვიყენებთ, თუ ახალი დღესასწაული, რომელიც შესაძლოა, კარგი ტრადიციის დასაწყისი აღმოჩნდეს.

ეს გასართობი, ძალიან კარგი საშუალებაა, ერთის მხრივ, ახალი ინფორმაციის მისაწოდებლად, მეორეს მხრივ კი, წერითი უნარების განვითარებისთვის (განსაკუთრებით, ვითარებაში, როცა კლავიატურის ეპოქის ბავშვებს სულ უფრო უჭირთ კალმით წერა).

საახალწლო დავალება კი ამგვარი მოვიფიქრე: ჯერ მოვუყევი რამდენიმე უძველეს ტრადიციაზე, რომელიც ახალი წლის დადგომასთან იყო კავშირში, შემდეგ, ვთხოვე, საკუთარი, ალტერნატიული ახალი წლის აღნიშვნის ვერსია გამოეგონათ, ისეთი, როგორიც აქამდე ისტორიკოსებმა არ იცოდნენ, მაგრამ შეიძლება დამაჯერებელი ყოფილიყო.

ზრდასრულებისგან განსხვავებით, ბავშვები მსგავს დავალებას უფრო მეტი ხალისით  ასრულებენ, მათი ფანტაზია უსაზღვროა. შედეგები ისეთი სახალისო, ზოგჯერ ღრმა, ხანდახან თითქმის გენიალური და ყოველთვის საინტერესო.  ვფიქრობ, ეს მეთოდი ბევრ პედაგოგს შეიძლება გამოადგეს.

2019 წლის მიწურულს, ახალი წლის უძველესი ტრადიციების შესახებ ინფორმაცია ერთად მოვაგროვეთ.

გაირკვა, რომ ძველ ბაბილონში ახალი წელი მარტის ბოლოს, ახალმთვარეობასთან ერთად დგებოდა. სამყაროს აღორძინებისა და ბუნების გაღვიძების მრავალდღიან დღესასწაულს, ბაბილონელები აკიტუს ეძახდნენ და ეს საერთო სახალხო დღესასწაული იყო, რომლის დროსაც აკიტუს ქანდაკებები ქუჩებში გამოჰქონდათ და მსხვერპლს სწირავდნენ. ხალხი თვლიდა, რომ ამ დროს, კოსმიური ქაოსისგან განწმენდა ხდებოდა და ის წელი ბევრად უფრო საინტერესო და იმედიანი იქნებოდა ყველასთვის.

ძველი რომაელები ახალ წელს თითქმის იმავე დღეს აღნიშნავდნენ, როგორც ამას ჩვენ ვაკეთებთ – პირველ იანვარს. ორსახოვანი იანუსის პატივსაცემად მოფიქრებული განახლების ეს დღესასწაული „ცვლილებებისა და ახალი წამოწყებების“ ღმერთისთვის პატივის მიგება იყო. ამ დროს, მეზობლები და ნათესავები ერთმანეთთან ლეღვით, თაფლითა და საჩუქრებით მიდიოდნენ.

ძველეგვიპტური კულტურა კი, ნილოსთან მჭიდრო კავშირის გამო, ახალ წელს, როგორც უმეტესობა დღესასწაულებისა, წყალუხვობას უკავშირებდა. რომაელი ისტორიკოსის, ცენზორინუსის ცნობით, ძველეგვიპტელებმა ახალი წლის აღნიშვნა ვარსკვლავ სირიუსის 70 წლიანი „გაქრობისა“ და გამოჩენის შემდეგ დაიწყეს. ეს ამბავი კი ივლისს დაემთხვა, როცა დიდხნიანი გვალვების შემდეგ, ნილოსი ისევ ადიდდა, მოსავალი კვლავ უხვად მოვიდა და მოსახლეობამ შიმშილით სიკვდილს თავი დააღწია (სავარაუდოდ, ეს კონტინენტის 150 წლიან გვალვას ემთხვევა). ამ დღესასწაულს ეგვიპტელები Wepet Renpet-ს უწოდებენ და დღემდე აღნიშნავენ, როგორც მადლიერების გამომხატველ ამბავს.

„ახალი წლის“ დადგომას ძველეგვიპტელები მუტის ტაძრის რიტუალს ამთხვევდნენ, როდესაც ყველა, ქალიცა და კაციც, უნდა დამთვრალიყო და ეზეიმა. ალბათ, Octoberfest, რომელიც ყოველწლიურად ტარდება გერმანიაში, სათავეს სწორედ აქედან იღებს, რადგან არსად, დედამიწის ზურგზე არ ისმებოდა იმდენი ლუდი, რამდენიც ახალ წელს ეგვიპტეში.

როგორც წესი, ახალი წლის აღნიშვნის ტრადიციები უამრავია მსოფლიოში. აცტეკების, ძველირანელების, ჩინელების, იაპონელების, უძველესი გერმანული ტომებისა თუ დრუიდების. საკითხავ და მოსაყოლ მასალას რა გამოლევს დედამიწაზე, მოსწავლის თვალსაწიერი ფართოვდება, მულტიკულტურული სიახლოვის განცდა ჩნდება. ყველა ქვეყნის ტრადიციაში აღმოვაჩენთ ხოლმე ჩვენთვის მსგავსს და ახლობელს, რაც აქრობს განცდას, რომ ეგვიპტელი პრინციპულად სხვა ადამიანია და არა ჩვენნაირი, მართალია განსხვავებული კულტურის, მაგრამ მაინც ჩვენნაირი, იგივე შიშებითა და სიხარულით, რაც გვაქვს, მსგავსი ცრურწმენებითა და იმედებით, მასაც უყვარს, მასაც სტკივა და მასაც უხარია და რომ შეიძლება, დედამიწის რომელიმე სხვა კუთხეში, ჩვენსავით კითხულობდნენ სკოლის მოსწავლეები კალანდაზე და იმავეს ფიქრობდნენ, რასაც ახლა ჩვენ.

სიამოვნებით გაგიზიარებდით ბავშვების შექმნილ ახალ ტრადიციებსაც, მაგრამ შევუთანხმდი, რომ არ გავასაჯაროებ მათი ნებართვის გარეშე, მე კი მოსწავლეებთან  შეთანხმებას ყოველთვის ვიცავ.

“ეზოში ბავშვები არ არიან” – შემომჩიოდა ჩემი მეორეკლასელი შვილი, როდესაც ეზოში ჩასვლას ვთხოვდი სათამაშოდ, მას კი მარტოს არ სურდა თამაში.  სექტემბერში, სწავლის დაწყებისთანავე, ეზოები დაცარიელდა.  ბავშვების ხმაური მიწყდა და არც  ფეხბურთის თამაშისგან და კედელზე ენერგიული დარტყმებისგან  თავგაბეზრებული მეზობლების ყვირილი ისმოდა.  ისინი  სახლში ჩაიკეტნენ; აღარც სკუტერით, აღარც სკეიტით და ველოსიპედით მოქრიალე ბავშვები აღარსად ჩანდნენ. დაიწყო რუტინა, საინტერესოც და ცოტათი გულის გამაწვრილებელიც.

რუტინა სტრუქტურირებული რეჟიმია, რომელიც შესასრულებელი აქტივობების მიხედვით არის დაგეგმილი და  ბავშვის ძირითად საჭიროებებზეა მორგებული. ასეთი საჭიროებებია: დროული ძილი, დროული კვება, სავალდებულო საქმიანობები. ბავშვის რუტინის აუცილებელი კომპონენტია ასევე ფიზიკური აქტივობაც. ასევე მნიშვნელოვანია, დროის გამონახვა და მისთვის ყურადღების დათმობა. ფიზიკური აქტივობის, როგორც ბავშვის განვითარების  მნიშვნელოვანი კომპონენტის შესრულებას,  განსაკუთრებით უნდა ვესწრაფვოდეთ მშობლები და ხელს უნდა ვუწყობდეთ ბავშვის აქტიურ დასვენებას და გართობას.

სამწუხაროდ, ხშირად,  ისევ ჩვენ – მშობლები, როდესაც ჩვენი შვილები სწავლას შეუდგებიან, პირველივე კლასიდანვე ვტვირთავთ მათ უზარმაზარი პასუხისმგებლობებით, რაც არათუ მათ  ემოციურ ჯანმრთელობაზე, ასევე ფიზიკურ ჯანმრთელობაზეც უარყოფითად აისახება, რადგან მათ აღარ რჩებათ დრო ფიზიკური დასვენებისთვის, თამაშისთვის და მუდმივად უფროსებივით “გადარბენის” რეჟიმით ცხოვრობენ… ან, როგორ უნდა იკმარო დღის განმავლობაში  რამდენიმე ათეული წუთი, სკოლის დერეფნებში სირბილისთვის?! ნამდვილად, არ კმარა!

როდესაც, სკოლის მოსწავლეს არ რჩება დრო თამაშისთვის, მას შესაძლოა ჩამოუყალიბდეს სკოლის მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულება და გაუჩნდეს პროტესტი. უნდა გვახსოვდეს, რომ სკოლამდელი ბავშვის და ასევე დაწყებითი საფეხურის მოსწავლის განვითარების მთავარი სტრატეგია და ერთ-ერთი მთავარი აქტივობა არის ისევ თამაში  და არ უნდა უგულებელვყოთ ის. თუ თამაში, საკლასო ოთახის ფანჯრებს მიღმა, ღია და დაცულ სივრცეში განხორციელდება, მით უფრო სასიკეთო იქნება  ბავშვებისთვის.

ჩვენს ისედაც შემჭიდროვებულ და წუთებზე გათვლილ რუტინაში მნიშვნელოვანია, ყოველდღიურად გამოვნახოთ დრო ბავშვის ფიზიკური გართობისა და თამაშისთვის. მშობლების ამ საკითხში დასარწმუნებლად კი შესაძლოა მოვიშველიოთ ის კვლევები და მათი  შედეგები, სადაც ასახულია, თუ როგორი ცხოვრების წესით აღწევენ მოსწავლეები წარმატებას ცხოვრებაში.

ბავშვები აღწევენ წარმატებას  სკოლაში:

რომელთაც მოწესრიგებული აქვთ ძილის რეჟიმი;

რომელთაც რჩებათ თავისუფალი დრო დღის განმავლობაში;

ბავშვები, რომელთაც ნაკლები შეხება აქვთ  ტექნოლოგიებთან;

და ასევე, ის ბავშვები, რომლებსაც აქვთ სახლში თამაშის გამოცდილება და წახალისებული არიან პრობლემების დამოუკიდებლად გადაჭრისათვის.

თამაში ბავშვის განვითარების მნიშვნელოვანი კომპონენტია, მით უფრო ფიზიკური აქტივობა, რომელიც ბავშვისთვის მნიშვნელოვანია როგორც ფიზიკური, ასევე ფსიქიკური ასპექტითაც. გარდა ამისა, ბავშვი რომელიც ღია სივრცეში  თამაშობს, იხარჯება ფიზიკურად და სხვა ბავშვებთანაც ამყარებს ურთიერთობას, ეს მრავალმხრივ დადებითად მოქმედებს მის ფიზიკურ თუ ფსიქიკურ  ჯანმრთელობაზე. ფიზიკურად აქტიური ბავშვები კი სკოლაში უკეთ სწავლობენ და აკადემიური და სოციალური უნარებითაც  გამოირჩევიან.

შორენა ტყეშელაშვილი

ბავშვები სწავლობენ ისეთი თამაშების მეშვეობით, რომლებიც მათი პროქსიმული განვითარების ზონაში[1] მიმდინარეობს.

სწავლისა და დასწავლის პროცესის წარმატებისთვის აუცილებელია რამდენიმე ფაქტორი, რომლებიც კრიტიკულ როლს ასრულებს ბავშვის განვითარებაში:

ა) მოსწავლეს გვერდით უნდა ჰყავდეს ვინმე, ვისაც აქვს სათანადო ცოდნა და უნარები და ვინც სწავლების პროცესს სწორად წარმართავს;

წბ) მოსწავლეს უნდა ჰქონდეს გარემო, სადაც სხვებთან სოციალური ურთიერთქმედება საშუალებას მისცემს, დააკვირდეს და შემდეგ დაისწავლოს ის უნარები, რომლებიც თავად ჯერ არ აქვს განვითარებული;

გ) მხარდამჭერი აქტივობები/ვარჯიში/ერთად თამაში, რომლებიც მოსწავლეს დაეხმარება, განავითაროს ის ახალი უნარები, რომლებიც ფიზიოლოგიურად და მენტალურად უკვე მოიაზრება მისი პროქსიმული განვითარების ზონაში, მაგრამ ვერ განვითარდება უფრო გამოცდილი მენტორის გარეშე.

ლევ ვიგოტსკის კონცეფციის მიხედვით, გააზრებული და დინამიკური ინსტრუქტაჟი (სწავლება), რომელიც ქმნის ურთიერთგანათლების (ურთიერთსწავლების) სოციალურ და კულტურულ ბუნებას, ხელს უწყობს ბავშვის ფსიქოლოგიურ განვითარებას[2].

განათლების ამერიკული სისტემის ერთ-ერთი ყველაზე მწვავე კრიტიკოსი, ფსიქოლოგი, ბოსტონის კოლეჯის პროფესორი, დოქტორი პიტერ გრეი, თანამედროვე დასავლური განათლების ერთ-ერთ საინტერესო ასპექტზე ამახვილებს ყურადღებას. იგი კითხულობს: რატომ არის აშშ-ში, ბრიტანეთსა და მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში სასკოლო განათლება დაყოფილი სამ დონედ ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით (ელემენტარული სკოლა, ე.წ. საშუალო სკოლა და მაღალი სკოლა – High School)?

როგორც გრეი წერს, ერთ-ერთი ყველაზე უცნაური რამ, რაც, მისი აზრით, დამაზიანებელია ბავშვისთვის, ის არის, რომ ჩვენ, უფროსები, ბავშვებს ჩვენი სურვილებისა და წარმოდგენების გამო „ვანაწილებთ“ განათლების მისაღებად ასაკობრივ ჯგუფებად. თანაც, – აღნიშნავს დოქტორი გრეი, – ამას ვაკეთებთ არა მხოლოდ სკოლებში, არამედ არასასკოლო გარემოშიც.

ასეთი სეგრეგაციული, გამმიჯვნელი წესებით ჩვენ ბავშვებს ვუზღუდავთ განათლების ისეთ მნიშვნელოვან კომპონენტს, რომელსაც განათლების ბუნებრივი გზით მიღება ჰქვია.

ისე მოხდა, რომ ასაკობრივ ჯგუფებად დაყოფილი სასკოლო სწავლების სისტემა სწორედ იმ დროს გაჩნდა, როდესაც წარმოება ამწყობ ხაზზე – კონვეიერზე გადავიდა. ანალოგია, ვფიქრობთ, გასაგებია.

ასაკობრივ ჯგუფებად დაყოფილი საგანმანათლებლო სისტემა მოსწავლეებსაც კონვეიერული ხაზის ფილოსოფიით განიხილავს და მათ ერთი პუნქტიდან (გაჩერებიდან) მეორემდე (კლასიდან კლასში) გადააადგილებს, ისევე როგორც კონვეიერის ხაზზე გადაადგილდება პროდუქტი ზუსტად და ერთი და იმავე სიჩქარით. ქარხნის მუშა (მასწავლებელი) ყოველ გაჩერებაზე კონვეიერზე განლაგებულ პროდუქციას ერთსა და იმავე კომპონენტს ამატებს. ხაზის ბოლოს ქარხანა გარეთ „აგდებს“ ახალ ზრდასრულ, მზა ადამიანებს, რომლებიც ერთნაირები, მწარმოებლის (პროფესიონალი განმანათლებლების) საერთო სპეციფიკაციით არიან შექმნილები (წარმოებულები).

რა თქმა უნდა, ნებისმიერმა ადამიანმა (ჩვენ მიერ შექმნილ ასაკობრივ ჯგუფებად დაყოფილ სკოლებში მომუშავეთა ჩათვლით), რომელსაც ჰყოლია ან უბრალოდ უნახავს ბავშვი, კარგად იცის, რომ ბავშვთა განვითარების ასეთი „კონვეიერული“ ფილოსოფია მცდარია – ბავშვები, მიუხედავად იმისა, რომ მათი განვითარების ეტაპები მსგავსია, ერთმანეთისგან განსხვავდებიან და ყოველ მათგანში მკაფიოდ ჩანს ინდივიდუალობა.

ბავშვები არ არიან პასიური პროდუქცია, რომელსაც კომპონენტებს ამატებენ. ბავშვები არ არიან  „დაუმთავრებელი“ მოზრდილები, რომლებსაც თანდათანობით „შენება“ სჭირდებათ წინასწარ განსაზღვრული მეთოდით თუ სიხშირით.

ბავშვები სრულფასოვანი ადამიანები არიან, საკუთარი უფლებებისა და ნების მქონე ადამიანები, რომლებიც მუდმივად მოითხოვენ კონტროლს თავიანთ ცხოვრებაზე და რომლებიც, მიუხედავად ჩვენ მიერ მათთვის გაწერილი ცხოვრების გეგმისა, დაჟინებით ესწრაფვიან იმის სწავლას, რაც თვითონ სურთ და მუდმივად სრულყოფენ იმ უნარებს, რომელთა განვითარებაც თვითონ უნდათ. ყველასთვის უკეთესი იქნებოდა, ეს გზა, ნაცვლად დაბრკოლებების აღმართვისა, მათთან ერთად გაგვევლო.

ადრე გამოქვეყნებულ წერილებში მე რამდენჯერმე შევეხე ბავშვების თვითგანსწავლის – უფროსების ყოველგვარი ჩარევის გარეშე  სწავლის – ბუნებრივ უნარს. კერძოდ, ვისაუბრე თვითგანათლების პროცესებზე თანამედროვე მონადირე-შემგროვებლებში და თვითგანათლებაზე ორიენტირებულ ზოგიერთ სკოლაში (სადბერი ველის სკოლა მასაჩუსეტსში, აშშ – Sudbury Valley School).

ზემოთ მოყვანილი მაგალითების ყველაზე საინტერესო თავისებურება ის არის, რომ განსაზღვრულ გარემოში ბავშვები მუდმივად ურთიერთქმედებენ სხვადასხვა ასაკობრივი ჯგუფის ბავშვებთან. ანთროპოლოგების აზრით, შერეული ასაკობრივი ჯგუფები მონადირე-შემგროვებელთა საზოგადოებაში თვითგანათლების გადამწყვეტი ფაქტორი იყო. დენიელ გრინბერგი[3] ყოველთვის ემხრობოდა ბავშვების შერეული ასაკობრივი ჯგუფების თვითგანათლების მეთოდს სადბერი ველის სკოლაში, რომლის ერთ-ერთი დამაარსებელიც თვითონ არის.

რამდენიმე წლის წინ მე და ჯეი ფელდმანმა (იგი ჩემი დოქტორანტი გახლდათ) სადბერის სკოლაში ჩავატარეთ შერეული ასაკის ბავშვების ურთიერთქმედების კვლევა. ჩვენი მიზანი იყო, განგვესაზღვრა:

ა) რამდენად შერეული ასაკისა იყო სკოლაში ბავშვების ურთიერთქმედება;

ბ) რა კონტექსტში ხდებოდა შერეული ასაკის ბავშვების ურთიერთქმედება;

გ) შერეული ასაკის ბავშვების რა ტიპის ურთიერთქმედება უწყობდა ხელს მოსწავლეების თვითგანათლების პროცესს.

როდესაც ბავშვებს არჩევანს არავინ უზღუდავდა, ისინი დროის უმეტეს ნაწილს სხვადასხვა ასაკის ბავშვებთან ერთად ატარებდნენ.

რაოდენობრივი კვლევის მონაცემების თანახმად, სადბერის სკოლაში მოსწავლეთა 50%-ზე მეტს სოციალური ურთიერთობა ჰქონდა მოსწავლეებთან, რომელთა ასაკი 2 წლით ან მეტით აღემატებოდა ან ჩამორჩებოდა მათსას, ხოლო 25%–ს – მათზე 4 წლით უფროს ან უმცროს თანასკოლელებთან. შერეული ასაკის მოსწავლეთა ურთიერთქმედება განსაკუთრებით ხშირი იყო თამაშის დროს. ყოველგვარი აქტიური თამაში უმეტესად შერეული ასაკის ბავშვების მონაწილეობით მიმდინარეობდა, ხოლო საუბრები (თამაშის ელემენტების გარეშე) – ნაკლებად შერეული ასაკის ბავშვებს შორის.

ერთი აშკარა უპირატესობა, რომელიც მცირე ასაკის ბავშვებისთვის სხვადასხვა ასაკის ბავშვებთან ურთიერთობას მოაქვს, ის არის, რომ პატარები ერთვებიან, სწავლობენ და ახორციელებენ იმ აქტივობებს, რომელთა შესრულებაც მარტოებს არ შეუძლიათ და მხოლოდ მათზე უფროსების მონაწილეობით ხდება შესაძლებელი.

(პირველი ნაწილის დასასრული)

თარგმნა ლევან ალფაიძემ

[1] პროქსიმული განვითარების ზონა (Zone of Proximal Development, ZPD, ინგლ.) – ტერმინი, რომელიც შემოიღო ცნობილმა საბჭოთა ფსიქოლოგმა ლევ ვიგოტსკიმ (1896-1934). ვიგოტსკის თანახმად, პროქსიმული განვითარების ზონა არის მანძილი განვითარების ფაქტობრივ (რომელიც განისაზღვრება პრობლემის დამოუკიდებლად გადაჭრის უნარებით) და პოტენციურ დონეებს (რომელიც განისაზღვრება პრობლემის გადაჭრის უნარით უფროსის ხელმძღვანელობით ან უფრო განვითარებული უნარების მქონე თანატოლებთან ერთდ) შორის (Vygotsky, 1978, p. 86).

[2] Hafiz M.Iqbal, Cognitive Development, Educational Theories of, International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (Second Edition), International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2015, Pages 51-57.

[3] დენიელ გრინბერგი (Daniel Greenberg; დაიბ. 1934 წელს) – სადბერი ველის სკოლის ერთ-ერთი დამაარსებელი

თანამედროვე მსოფლიო ლიტერატურის გაცნობა აუცილებელია ქართული მწერლობის, როგორც მისი შენაკადის, გასააზრებლად. სასიხარულოა, რომ ქართველ მთარგმნელთა წყალობით ავსტრიულ მწერლობას საკმაოდ კარგად ვიცნობთ, მათ შორისაა თომას ბერნჰარდი, პოსტმოდერნისტი მწერალი, პროზაული თუ დრამატურგიულ ტექსტების ავტორი (მაია ფანჯიკიძის თარგმნილი მისი პიესა „სანახაობის მომწყობი“ რუსთაველის თეატრში წარმატებით დაიდგა კიდეც).  ამჯერად მის მრავალმხრივ საგულისხმო რომან „სარდაფს“ წარმოგიდგენთ, რომელშიც ყმაწვილის ზრდისა და განვითარების, საკუთარ თავსა თუ სამყაროსთან ურთიერთობის რთული და წინააღმდეგობებით სავსე გზაა წარმოჩენილი (თარგმნა მაია მირიანაშვილმა). „შეიცან თავი შენი“ – ეს უძველესი სიბრძნე ყოველი ადამიანისათვის თავიდან ხმიანდება და სხვათა გამოცდილება გზის სიძნელეს არავის უადვილებს. რომანის პირველივე სტრიქონები ცხადყოფს მწერლის სურვილს, როგორმე რაღაც წესრიგი აღმოაჩინოს ამ ქაოსურ, ლაბირინთულ ყოველდღიურობაში. შეიძლება ამიტომაც წარუმძღვარა რომანს ეპიგრაფად მონტენის სიტყვები: „ირგვლივ ყველაფერი აბურდულ-დაბურდულია, განუწყვეტელი ფუსფუსია, სადღაც, გაურკვეველი მიმართულებით თუ მიზნით“. მწერალს კი სურს სიმწყობრის, ჰარმონიის მოპოვება, გაურკვეველი მიმართულების შეცვლა გარკვეული გეზით და „ამაოება ამაოთას“ დაძლევა.

მისი გამოსავალი ასეთია. ადამიანმა, უპირველეს ყოვლისა, გზა უნდა აირჩიოს. გზა საკუთარი თავისაკენ, მაგრამ ისე, რომ არ მოსწყდეს ამ ყოველდღიურ ქაოსსა და ფართიფურთს. ან კი ვისა აქვს ფუფუნება ყოველივე ამისგან თავდაღწევისა. ამქვეყნად უამრავი გზა არსებობს, ღორღიანი თუ გზატკეცილი, აღმოსავლეთისა თუ დასავლეთისკენ პირმოქცეული, აღმართი თუ დაღმართი, მაგრამ ყველაზე ძნელი, გრძელი, უფრო ზუსტად, დაუსრულებელი, კი ისაა, რომელსაც საკუთარი თავისაკენ მიჰყავს ადამიანი. ვინ არ შესდგომია ამ გზას თამამი სილაღითა თუ ეჭვიანი ბორძიკით, სიხარულითა თუ ტანჯვა-წამებით. შედგომილნი ბევრი გვინახავს, გზის დამლევი კი არავინ. რადგან გზის ბოლო მართალია სრულ თვითშემეცნებას გულისხმობს, მაგრამ თანვე — სიკვდილს. ეს არის შესვლა განათებულ წყვდიადში, მზიან ღამეში. ეს ღმერთთან მიახლოებას, მის „ჭვრეტას“ გულისხმობს.

რომანის გმირი გიმნაზიელი ყმაწვილია, ცხოვრებისაგან უკვე საკმაოდ გაბეზრებული, ყოფითი წვრილმანებისა და საზრუნავთაგან დაქანცული, სკოლის აუტანელი უგუნური რეჟიმით გულგაწვრილებული, მასწავლებელ-მოსწავლეთა მუდმივი ფარისევლობითა და მლიქვნელობით გულგატეხილი, უგზო, უმომავლო, უოცნებო, უსარგებლო და მხოლოდ სხვათა ნების მექანიკური აღმსრულებელი. დიახ, იგი გრძნობს, რომ არავის სჭირდება, როგორც უმაქნისი და გადაგდებული ნივთი, ამიტომაც ერთ მშვენიერ დღეს გადაწყვეტს, ან თავი მოიკლას (რომლის ძალაც არ ეყოფა), ან აირჩიოს გზა, სრულიად საწინააღმდეგო იმისა, რომლითაც აქამდე დადიოდა.

მწერალი „თავის“ თავგადასავალს გვიამბობს, უფრო ზუსტად, რომანის მთხრობელი იხსენებს ყმაწვილობას, ამიტომაც აღწერილი ამბები თუმცა ყმაწვილობის ასაკის დროინდელია, მაგრამ უკვე შეფასებული და გაანალიზებულ-გაჩხრეკილი. წარსული უკვე ერთგვარი სიმბოლოა და მეტაფორა, ამიტომაც რომანს, მიუხედავად რეალისტურობისა, მაინც გადაჰკრავს მისტიკურ-ალეგორიული ელფერი.

ყმაწვილი ახალ გზას ირჩევს, გარშემომყოფთა აზრით, ყველაზე უარესს, გზას სარდაფისაკენ, სადაც მუშაობას იწყებს ხილ-ბოსტნეულის გამყიდველად. პირველი, რასაც შეიგრძნობს, არის თავისუფალი არჩევანის მომაჯადოებელი ხიბლი, შემდეგ კი დანარჩენი „სიამოვნებანი“, ხალხთან, უბრალო ადამიანებთან ურთიერთობა და განცდა, რომ „საჭირო ხარ“.

მწერალი სარდაფს აღგვიწერს როგორც უფსკრულს, სადაც მხოლოდ ჭუჭყი, სიბინძურე და უბედურებაა. გარეუბანში, სადაც ეს სარდაფი მდებარეობს, მხოლოდ ღატაკი, გალოთებული, უმომავლო, ცხოვრებისაგან დამცირებულ-დაბეჩავებული ადამიანები ცხოვრობენ, რომელთა პერსპექტივა ციხე, საგიჟეთი და სასაფლაოა. ამ გარემოში თითქოს საგანგებოდ აღუმართავთ უსახური, პირქუში, ულაზათო შენობები, „ნაყოფი ჩვენი უსულგულო, უნიათო, უნიჭო, გესლიანი ეპოქისა“. ზუსტად და დაუნდობლად არის შეფასებული XX საუკუნე. მართალია, რომანში II მსოფლიო ომის შემდგომი წლებია წარმოჩენილი, მაგრამ ისტორიულ დროს დიდი მნიშვნელობა არ ენიჭება, რადგან პრობლემები, რომელთაც განსჯის მწერალი, ყოფიერების განმსაზღვრელ-განმაპირობებელია, მარადიულია და ნებისმიერი დრო-სივრცისათვის დამახასიათებელი.

სარდაფს მწერალი ხან განსაწმენდელს ადარებს, ხან ჯოჯოხეთს, რადგან აქ იმგვარი ტანჯვა-წამების თვითმხილველი გახდა, რისაც დანტე — ჯოჯოხეთში „მოგზაურობისას“. სარდაფი მწერლისათვის სხვა მხარეა, ცხოვრების შიდაპირი, სიმბოლურად — ქვეცნობიერი, სადაც იბადებიან ბნელი თუ ნათელი სურვილები, გარემოს შესაბამისად სახეცვლილნი.

სარდაფში გმირი განიცდის ერთგვარ კათარზისს, ეზიარება მოყვასის სიყვარულს, სხვათა თანაგრძნობას, გაუგებს გემოს სიხარულსა და ტკივილს, სასოწარკვეთასა და უიმედობას. მისი სული აქ იწვრთნება და იზრდება. თითქოს მისი „დაფლვა“ ხდება ამ სარდაფში ხელმეორედ შობისათვის, ცოდვათა განწმენდილი აღდგენისათვის. ასე რომ, ამ თვალსაზრისით, რომანი შეიცავს ტრადიციულ ქრისტიანულ ალეგორიულ ქვეტექსტსაც.

რომანის გმირი სარდაფში ეზიარება თვით სიმართლესაც, თანაც იმგვარს, რომელსაც ვერცერთ წიგნში ვერ ამოიკითხავდა. და აქ მწერალი აწყდება ერთ სიძნელეს: შეიძლება კი საერთოდ გადმოიცეს სიმართლე, ან რამდენად ინარჩუნებს სიტყვაში განცდა სიწრფელეს? მწერლის აზრით, „აღწერილი რეალურს არასოდეს თანხვდება და სინამდვილეში ის სულ სხვა რამეა“. ამიტომაც საუბრობს „პირწმინდა რეალობაზე“, რომელიც უშუალოდ ისახება სულზე და რომელიც ვერასგზით ვერ გადმოიცემა, ვერ გამეორდება. მისი ასლის გადაღება შეუძლებელია. „პირწმინდა რეალობას ვერასოდეს მიუახლოვდები“. აღწერილი კი ყოველთვის „რეალურად გასაღებული ტყუილი, ან ტყუილად გასაღებული რეალობაა“.

მაშ რაღა აზრი აქვს წერას? რატომ მოგვითხრობს მწერალი ცხოვრების ერთი მონაკვეთის შესახებ ასეთი ჟინითა და გატაცებით?

„რასაც აქ ვწერ, ეს არის სიმართლეც და არცაა სიმართლე იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ სიმართლე თუ ჭეშმარიტებაა, ჩვენში ჩასახლებული კეთილშობილური სწრაფვაა მხოლოდ“. რამ დაბადა მწერალში ეს კეთილშობილური განზრახვა? იმან, რომ გაზეთში ამოიკითხა შერცჰაუზერფელდის დასახლების აღების თაობაზე, არადა, მისი „სარდაფი“ სწორედ ამ რაიონში მდებარეობდა. თითქოს მეხსიერებიდან უშლიდნენ წარსულს, უძვირფასესსა და დაუვიწყარს, ამიტომაც გადაწყვიტა სიტყვაში გაეცოცხლებინა ის, რაც სხვათათვის რეალურად აღარ არსებობდა.

არადა, სარდაფის ჯოჯოხეთი აუცილებელი განსაწმენდელი უნდა შექმნილიყო მკითხველისთვის, რომლისთვისაც უცხო იყო უიმედობითა და სირცხვილით აღსავსე ცხოვრება. ოღონდ ეგაა, სარდაფს მაინც ყოველი ადამიანი გაივლის, ოღონდ ზოგი განიწმინდება, თავს დააღწევს ჯოჯოხეთს და ახლად იშობა უბედურებაზე აღმატების გზით, ზოგი კი სამუდამოდ იქ დარჩება, მუდმივი სიბნელისა და ბოროტებისათვის განწირული.

მწერლისათვის სარდაფია მთელი ხორციელი ცხოვრება, სადაც სული გამუდმებით ივნებს და საბოლოო გათავისუფლებისთვის ემზადება. სარდაფი ცხოვრებისეული გამოცდილების სიმბოლოცაა. ჭუჭყიანი, ბნელი შუაგულია ყოფისა, რომელიც აუცილებლად უნდა მოიხილოს ადამიანმა. ასეთია ამ მწერლის მორალი, განსხვავებით უაილდისაგან, რომელიც ქადაგებდა, ნუ გამიშვებთ ცხოვრებაში, წიგნებში მეტი სისავსით შემიძლია განვიცადო სიცოცხლეო.

სარდაფში მუშაობამ მწერალს (იგივე მთხრობელს) შეაგრძნობინა არა მხოლოდ სიდუხჭირის, გაუტანლობის, ღალატის, დამცირების, სიბეჩავის არსი, არამედ უპირველესად გააცნო ენა, აქაური, უწმაწური, მაგრამ უაღრესად გულწრფელი და მეტყველი. სარდაფში მან უნიღბო სახეები ნახა.

კითხულობ რომანს და, სამწუხაროდ, თვალწინ თანამედროვე საქართველოს სურათები გეშლება. თითქოს მთელი ჩვენი ქვეყანა დამსგავსებია სარდაფს, თითქოს აქაურობაზე წერდეს მწერალი, მიტოვებულ ჭუჭყიან გარეუბნებზე, რომლებიც მხოლოდ არჩევნებისას ახსენდებათ. საზოგადოების სასაუბრო თემებიც ძირითადად იგივე დარჩენილა: საყოფაცხოვრებო, ომი, სექსი, ამერიკელები. განსაკუთრებით საგულისხმო ამერიკელების თემაა. იქაც „ამერიკელებზე საუბრისას, ერთი მხრივ, მოკრძალებულობა და შეფარული ზიზღი შეიგრძნობოდა, მეორე მხრივ კი მონური მორჩილება“.

ასე რომ, რომანი წარმოგვიდგება, როგორც თვითშემეცნების მისტერია. მწერალი გაიაზრებს, როგორ მოხდა მისი ზიარება ცხოვრებასთან, როგორ იპოვა საკუთარი თავი და გზა. ეს გვაგონებს სიზიფეს იმ წუთებში, როდესაც ის მძიმე ლოდს მიათრევს და მწვერვალისაკენ მიმართული მზერა თითქოს ტვირთს უმსუბუქებს, რადგან, როგორც კამიუ იტყოდა, გააზრებული ტანჯვა უბედურება კი არა, ბედნიერებაა. ტრაგიკული კაცი ამაღლებულიცაა, რადგან უბედურებაზე მაღლა დგება. სარდაფი იქცა გმირისთვის ერთგვარ „შინად“: „ასე მეგონა, დასრულდა ჩემი ცხოვრების უსარგებლო, უბედური, საშინელი ხანა“. მართალია, აქ იყო „მონოტონური დამთრგუნველობა“, მაგრამ იყო მოლოდინიც რაღაც არსებითის, სიღრმისეულის გაგებისა, ზედაპირულობის გარღვევისა და სიცოცხლის საიდუმლოს ახსნისა.

რომანი მკითხველს კიდევ ერთხელ დააფიქრებს სიკვდილ-სიცოცხლის არსზე, ასაკთან ერთად გაჩენილი გულგრილობის რაობაზე, როცა ყველაფერი სულერთი ხდება: „სულერთია — რა მშვენიერი, გასაგები და მოკლე ფრაზაა“, რადგან „ყოველი შესაძლებლობა უკვე ნაცადია“.

რას არგებს ადამიანს გამოცდილება, თუნდაც, ჯოჯოხეთი რომ გამოიაროს. განა შეცდომების გააზრება ცოდვებისაგან დაიცავს? ყველაფერი ბოლოს ხომ მაინც სულერთია. ყოველ არჩევანსა თუ გზას ხომ მაინც საბოლოო იმედგაცრუება მოჰყვება? „თანდათან გაიხსნება ყველა კარტი. მხოლოდ იდეაა ასეთი — ჩასწვდე, გაიგო შენი თუ სხვისი ცხოვრების არსი.  ყოველ ადამიანში საკუთარ თავს შევიცნობთ, და ვიდრე ვიარსებებთ, იძულებულნი ვართ, თითოეულის ბედი გავიზიაროთ“. მწერალი საკმაოდ პესიმისტურ დასკვნამდე მიდის: „ყველგან, ყველაფერში საკუთარ თავს ვეძებთ, მაგრამ რაც უნდა ვეცადოთ, ვერ ვპოულობთ“. ოცნება ოცნებადვე რჩება. მაგრამ განა ეს შეიძლება გახდეს სასოწარკვეთის მიზეზი? და მწერალს, რომელმაც ძირისძირამდე გაჩხრიკა ტანჯვა და გამოსცადა მისი ჯურღმულები, თითქოს გონება უნათდება: „ბოლოს და ბოლოს ყველაფერი სულერთია! ბუნებაშიც ხომ მთავარი ესაა: ყველაფერი ერთ მთლიანობაშია მოქცეული“.

ასე შეიჭრა ტრაგიპესიმისტურ „სულერთიაში“ ოპტიმისტური „სულერთია“. თუ თავდაპირველად „სულერთია“ სრულ გულგრილობას, გაუცხოებას, აპათიას გულისხმობდა, ახლა ფიქრის მდინარებამ მისი შიდაპირი გამოაჩინა. „სულერთია“ ნიშნავს სისავსეს, ჰარმონიას, სიყვარულს, იმედს, რწმენას, სხვათა გაგებას, თანაგრძნობას, ერთიანობას სამყაროსთან, მის ნაწილად შეგრძნებას. ეს უკვე რელიგიური განცდაცაა, ღვთის წყურვილია, იმ „ღრმა ერთისაკენ“ მისწრაფებაა, რომელიც აბურდულ ყოფას დაალაგებს და გარკვეულ მიმართულებას, გზას მისცემს. გზის ბოლო კი სიკვდილია, რომელიც, როგორც რილკე იტყოდა, ყოველდღე უნდა ვისწავლოთ, შევეგუოთ და შევიყვაროთ, რადგანაც მას თავს ვერანაირად ვერ დავაღწევთ.

რომანში კაფკასეული მოტივებიც შემოიჭრება. ვიღაცის ავი მზერა თითქოს გამუდმებით დევნის ადამიანს და აშინებს, მაგრამ კაცმა ხომ ეს სასჯელი თვითონვე მოიპოვა. რომანის ცალკეულ პასაჟებში ბიბლიური შესაქმის ალუზიები ჩნდება. „ჩვენ ყველას ერთნაირად გვაქვს მისჯილი ეს ცხოვრება, რაც იმას ნიშნავს, რომ სამუდამოდ სიკვდილმისჯილნი ვართ. მაგრამ რომელი დანაშაულისთვის, არავინ იცის. ან იქნებ სულაც არანაირი დანაშაული არ მიგვიძღვის, ან იქნებ მომავალში დავაშავებთ რამეს და მერე ჩვენ გამო სხვები დაისჯებიან“.

ცოდვის, სინანულის, მსხვერპლისა და გამოსყიდვის თემები რომანის რეალურ პლანს სიღრმესა და მნიშვნელობას მატებს. მიუხედავად საბედისწერო პირქუში წინასწარგანზრახულობისა, მწერალი ადამიანს დასაღუპავად არ იმეტებს, რადგან „უკვე ვისწავლეთ წინააღმდეგობის გაწევა და ვეღარაფერი შეგვაფერხებს“.

რომანის მთავარი სათქმელიც ესაა, ცხოვრებისათვის წინააღმდეგობის გაწევა, გაძლება და იმ გზაზე სიარული, რომელსაც ადამიანი საკუთარი თავისაკენ მიჰყავს. ყმაწვილის გარდა, რომანში სხვა საინტერესო პერსონაჟებიც არიან. მათ შორის, პაპა, რომელიც შვილიშვილს რომანტიკულ იდეალებს აყვარებს. ოცნებას გადაყოლილი მწერალი-ფილოსოფოსი ჩვენს „დამანგრეველ დროში“ შვილიშვილს სულს მუსიკითა და ნახატებით უვსებს. რომანის მხატვრული სივრცე ჩვენს დროს, ჩვენს საზრუნავებს იტევს, ამიტომაც მოდის ასე ახლოს ქართველ მკითხველთანაც.

სოციალურ მედიაში დღეგამოშვებით იმის ნატვრაში არიან, განგებამ როგორმე მეტეორი გვესროლოს. ისე, ერთი ზორბა მეტეორი კი გამოგვაფხიზლებდა, მაგრამ ოცნებები ზოგჯერ ხდებაო და მართლა რომ გვესროლოს, ამ ისედაც დაქცეულ ქვეყანას ესღა უნდა?

არადა, დროდადრო ისვრის ხოლმე. მეტეორი კოსმოსური წარმოშობის მყარი სხეულია, ძირითადად რკინის, ან ქვის შემცველობის და როცა ძალიან ინატრებ დედამიწაზეც ვარდება. სავარაუდოდ, 1920 წელს, სამხრეთ აფრიკის ერთ-ერთ პროვინციაშიც სწორედ ასე იხვეწებოდნენ მეტეორს და ისიც ჩამოვარდა. ფერმერმა, გვარად გობმა იპოვა და მეტეორსაც „გობა“ უწოდეს. 60 ტონას იწონიდა და რკინას შეიცავდა. ასეთ რკინას სპილენძის მსგავსად ამუშავებენ. მეტეორიტული რკინა ყოველთვის შეიცავს ნიკელს, ნახშირბადი მის შემადგენლობაში ნაპოვნი არ არის.

ამერიკის ერთ-ერთ შტატში კი ფორთოხლის ზომის მეტეორიტმა სახლის სახურავი გახვრიტა, ჯერ რადიოს დაეცა, შემდეგ ოჯახის დიასახლისს ხელში მოხვდა და ძალიან დაუზიანა.

ბოლო წლებში მეტეორული რკინა ნაპოვნი იყო გრელანდიაში, როგორც მარცვლების, ასევე ლოდების სახით. იგი შეიცავდა 2% Ni, 0,1% Pt, 0,2% Co-ს.

მეტეორი „უილლამეტი“ ასევე რკინას და ნიკელს შეიცავს. ის ორეგონის შტატში ჩამოვარდა და სიდიდით მეტეორიტებს შორის მეექვსე ადგილზეა. სავარაუდოდ, ჩამოვარდნილი მეტეორი ინდიელებმა იპოვეს და ადგილზე, სახელად უილლამედი, გადაიტანეს. თაყვანს სცემდნენ და „მთვარის სტუმარს“ ეძახდნენ.

ჩამოვარდნისას, ატმოსფეროში შემოსულ მეტეორს დამახასიათებელი ნათება აქვს და ეს ნათება მასში შემავალ მეტალის იონებზეა დამოკიდებული. ასე, მაგ. რკინის შემცველი კაშკაშა ყვითლად ანათებს, კალიუმის – იისფრად, ნატრიუმის ასევე ყვითლად, მაგნიუმის კი ცისფრად.

თავდაპირველად ადამიანთა ნაწილი (ზემოთ ხსენებული ინდიელების არ იყოს) მეტეორიტს „მთვარის ქვას“ უწოდებდა და კერპად მიიჩნევდა. სხვა ნაწილი კი მას შრომის იარაღების დასამზადებლად იყენებდა. თუმცა, ასეთი კოსმიური  რკინა ბუნებაში ცოტაა.

მიხვდით ალბათ, რომ დღეს კოსმოქიმიაზე მინდა დავწერო, რადგან ის უკიდეგანო სამყაროც ფაქტობრივად ქიმია.

კოსმოქიმია მეცნიერებაა, რომელიც შეისწავლის კოსმოსური სხეულების ვარსკვლავების, პლანეტების, კომეტების, ასტეროიდების ქიმიურ შედგენილობას. დამოუკიდებელ დარგად კოსმოქიმია მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს ჩამოყალიბდა. დედამიწაზე ჩამოვარდნილი მეტეორიტებისა და მზის სპექტრის შესწავლამ აჩვენა, რომ კოსმოსში გავრცელებულია იგივე ქიმიური ელემენტები, რომლებიც დედამიწაზე გვხვდება.

გახსოვთ, პოეტი კითხულობდა:

„…არის თუ არა სიცოცხლე მარსზე?!

არის თუ არა იქ სადმე წყალი?!

სიცოცხლე მარსზე იქნება მაშინ,

როდესაც მარსზე იქნება ქალი”.

(ტარიელ ჭანტურია)

ბატონი ტარიელი ალბათ ისეთ ქალს გულისხმობდა ცივ ქვაზე რომ დაგასახლებს. უფრო მეტიც, ამ ქვას წვენსაც, რომ გაადენს. თუმცა, წყლის და ატმოსფეროს გარეშე ასეთი ქალიც კი ვერაფერს გახდება.

სადღაც წავიკითხე, ვიღაც „მდიდარ ბიძიებს“ მარსზე უკვე ყველაფერი დაუნაწილებიათ, თუმცა მგონი პირველი რეისი 2030 წელს იგეგმება?

არადა, სხვა მწერალი გვიმტკიცებს, რომ მარსზე ქალი თავის ოჯახით უკვე ცხოვრობს.

„მათ ჰქონდათ ბროლის სვეტებიანი სახლი პლანეტა მარსზე ამომშრალი ზღვის პირას, და ყოველ დილას შეიძლებოდა დაგენახათ, როგორ მიირთმევდა მისის კ. ოქროსფერ ნაყოფს, რომელიც ბროლის კედლებზე იზრდებოდა, ანდა როგორ ასუფთავებდა სახლს თითო მუჭა მაგნიტური მტვრის მიმობნევით, რომელიც ჭუჭყს იკრავდა და მასთან ერთან მიჰყვებოდა ცხელ ქარს“ (რეი ბრედბერი, „ილა“).

მარსზე თუ რამე მტვერია, ის რკინის (III) ჰიდროქსიდია, რომელიც სწორედაც, რომ მტვრის სახით გვხდება და პლანეტას მოწითალო შეფერილობას აძლევს. მარსის ატმოსფეროს შემადგენლობაშია CO₂, H₂O, N₂, CO, NH₃, CH₄, NO.

პლანეტა მერკურის ატმოსფერო არ გააჩნია.  შესაბამისად, ძალიან მცირე რაოდენობით არის წყალბადი, ჰელიუმი, არგონი, ნეონი. მერკურის ზედაპირის 70% მეტალურია, 30% სილიკატური.

ახლა ერთი შეკითხვა მაქვს, ცერცვის მარცვლის დათესვით ბარონი მიუნჰაუზენი სად გაემგზავრა? ან, პოეტი სირანო დე ბერჟერაკი რისი ჭვრეტით იყო გატაცებული? გახსოვთ? თავის ფანტაზიებში სირანო მთვარეზე მიფრინავს.

„პირველ რიგში, წელზე ნამით სავსე ბევრი ბოთლი მივიმაგრე. მზის სხივები მათ ისეთი ძალით ეჯახებოდნენ, რომ წარმოქმნილმა ენერგიამ ჰაერში ამწია და ისეთ სიმაღლეზე ამტყორცნა, რომ ყველა ღრუბელზე მაღლა აღმოვჩნდი. თუმცა, მიზიდულობამ თავისი გაიტანა და მთვარესთან მიახლოების ნაცვლად, ყველაფერი პირიქით მოხდა და შევამჩნიე, რომ მისგან სულ უფრო შორს და შორს მივდიოდი. დავიწყე მიმაგრებული ბოთლების დამტვრევა და ვიგრძენი, რომ მიწაზე ვეშვებოდი“. ასეთია სირანოს პირველი ნაფიქრალი მთვარეზე წასვლასთან დაკავშირებით.

თუმცა, სირანოსა და მიუნჰაუზენისგან განსხვავებით, მეცნიერები მთვარეზე იყვნენ, იქიდან გრუნტიც ჩამოიტანეს შესასწავლად და ახალი მიმართულებაც წარმოიშვა – სელენოქიმია, ანუ მთვარის ქიმია.

რატომ სელენო? მთვარეზე ჰელიოსის და – სელენა ცხოვრობს და იმიტომ https://mastsavlebeli.ge/?p=7568

მთვარის ფერი მისი ქიმიური შედგენილობითაა განპირობებული. აქ შეხვდებით  SiO₂, MgO, CaO, Al₂O₃, FeO.

ვარსკვლავთშორის სივრცეში ყველაზე გავრცელებული ელემენტებია: H₂, He, Ne, N, C, Si. მეტიც, ბოლო ხანს აღმოაჩინეს პოლიმერული მოლეკულებიც-პოლიაცეტილენი და პოლიფორმალდეჰიდი.

კოსმოსურ მტვერში აღმოჩენილი ნივთიერებებია HCOOH, HCONH₂, NH₃, HCOH, CH₃CN, CS₂.

სატურნი, დაშორების მიხედვით, მზისგან მეექვსე პლანეტაა. მისი რგოლების 78% წყლისგან შედგება, 7% ამორფული ნახშირბადია. აქვეა ზოგიერთი ორგანული ნივთიერების შენარევი, როგორიცაა მეთანი, აცეტილენი და ნახშირბადის ოქსიდები. ეს ორგანული ნაერთები, სავარაუდოდ, კოსმიური ულტრაიისფერი გამოსხივების ფონზე წყალსა და ნახშირბადს შორის მიმდინარე პროცესებით წარმოიქმნება. შემდეგ ისინი იშლებიან, ერთმანეთთანაც რეაგირებენ, თუმცა ვერ ასწრებენ დიდი რაოდენობით დაგროვებას. თავად პლანეტა სატურნი გაზის გიგანტია და ქიმიური თვალსაზრისით თითქმის სუფთა წყალბადს წარმოადგენს. ანუ, 96,3% წყალბადია, 3,25% He, 0,45% CH₄.

აღსანიშნავია, რომ სატურნის წყალბადი მთლიანად გაზისებრ მდგომარეობაში არ არის. წნევის მატებასთან ერთად პლანეტის ცენტრისკენ წყალბადი ჯერ თხიერ ფორმას იღებს, შემდეგ კი მყარდება და მეტალური ფორმის ხდება.

სატურნს დაახლოებით 65 თანამგზავრი პლანეტა აქვს. ისინი ფაქტობრივად ქვის ნატეხებს წარმოადგენენ. ერთ-ერთი მათგანი ტიტანია, რომელიც ზომით მარსსაც კი აღემატება. ტიტანს მკვრივი ატმოსფერო აქვს, რომელიც 98,4% აზოტისგან, 1,6% მეთანისგან და 0,1 წყალბადისგან  შედგება. ტიტანის ატმოსფეროში წარმოიქმნებიან ორგანული რადიკალები. მათგან კი ბენზოლი და სხვა უფრო რთული ნაერთები ფორმირდება. ტიტანის ზედაპირზე, ე.წ. კრიოვულკანები იფრქვევიან, რომელთა შედგენილობაა წყალი, ამიაკი და ალკანები. ტიტანის შუაგულში მყარი ბირთვია, რომელიც მეთანის ჰიდრატებით და ყინულითაა გარშემორტყმული. ამ შრეებს შორის შესაძლოა წყლის შრე არსებობდეს. თუმცა,  ის ძალიან მარილიანი და გოგირდშემცველი იქნება.

სატურნის ორბიტაზე კიდევ ერთი საინტერესო თანამგზავრია, სახელად ენცელადი. ის სატურნთან ყველაზე ახლოსაა.  გაცილებით მეტ წყალს შეიცავს, რომელიც თხევად მდგომარეობაშია. პლანეტის შიგნით კი სილიკატური ბირთვია. საინტერესოა ისიც, რომ მის სამხრეთ ნაწილში წყლის გეიზერებია. ეს მხარე გაცილებით მეტად თბება და წყალი მასში გახსნილი ნივთიერებებით გარეთ იფრქვევა.

ზემოთ ტიტანი ვახსენე და… უნდა შეგახსენოთ, რომ ელემენტი ტიტანიც არსებობს. უფრო სწორად, ის უნდა გავიხსენოთ, რომ ლითონი ტიტანი დღეისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანი მასალაა კოსმოსური კონსტრუქციების დასამზადებლად. მისგან ასევე ძალიან ბევრ ულტრა გამძლე და მსუბუქ შენადნობებს ღებულობენ.

ერთ-ერთი მათგანი ტიტან/ნიკელის შენადნობია და მას ნიტინოლი ეწოდება. კოსმოსური ანტების აგებისას იყენებენ. ხომალდის აწყობისას ამ შენადნობისგან დამზადებულ პატარა გორგალს კორპუსში ათავსებენ. გახურებისას გორგალი რამდენიმე კმ-ის სიგრძის ფარგლებში სწორდება.

ნიტინოლისგან დამზადებული სამედიცინო კლიფსებით ადამიანის ორგანიზმში სხვადასხვა ღრმა ქსოვილების ამოკერვა ხდება. სხეულის სითბოს გავლენით, სისხლძარღვში მოთავსებული ნიტინოლის მავთული გორგლის ფორმას იღებს. შენადნობის ასეთი ფორმა ფილტრის როლს ასრულებს და თრომბის წარმოქმნას უშლის ხელს. ტიტან/ნიკელის შენადნობს განსხვავებული თვისებები აქვს. მავთული ტემპერატურის გავლენით სხვადასხვა ფორმას იღებს (ანტენის შემთხვევაში სწორდება, სისხლძარღვებში კი გორგლის ფორმა აქვს).

„არის თუ არა სიცოცხლე მარსზე?“ – კითხვას სვამს პოეტი…

არ არის. ისიც არ ვიცით, იქნება თუ არა. სიცოცხლე პლანეტა დედამიწაზეა და ამ პლანეტას უდიერად ვეპყრობით.

ამ პლანეტაზე ბუნებას ვინ ჩივის, ადამიანებსაც უდიერად ეპყრობიან და ხშირად…

„გზაზე არ მოჩანს არსით,

მხოლოდ ქარი ჰქრის ნელა,

ცაზე ანათებს მარსი

და   ქ ვ ე ყ ა ნ ა ზ ე    ბ ნ ე ლ ა…“ (გალაკტიონი).