***

სკოლას რომ ვამთავრებდი, ერთი კაბა მქონდა, თეთრი წითელი ზოლებით. მაშინ ასე აღვიქვამდი. პირველად ამ კაბით მივხვდი, რომ ჩემი ფიქრები და სხეული ერთმანეთს გაუტოლდა. მას შემდეგ, როგორც კი დავინახავ წითელს თეთრი ზოლებით (ახლა ასე აღვიქვამ), წონასწორობა მიბრუნდება, დროებით, მაგრამ მაინც. ზოლებად დაფერილი ნიჟარის საყურეებიც ასე წამლად ვიყიდე.

***

ერთხელ სკოლაში გეოგრაფიის გაკვეთილი პრაქტიკანტმა ჩაგვიტარა. იმ გოგოს ეცვა მწვანე ჯემპრი ღამურასახელოებით და დიდი, იასამნისფერი საყურეები ეკეთა. მთელი 45 წუთი ამ ორი ფერის შეხამებას ვაკვირდებოდი და სიგიჟემდე მომწონდა. ასეთი აკვიატებები დღემდე შემომრჩა. შეიძლება გეგონოთ, რომ ყურადღებით გისმენთ, მაგრამ ფიქრი ფერების დაწყვილებისკენ გამექცეს.

***

დედაჩემის ატრაქციონი: იატაკის ჯოხზე ჩამოცმული ძველი, მწვანე კაბა, სახლის ლაგებისას ტილოზე დასკუპება და დიდ ოთახში კისკისით სრიალი. ბავშვობის მოგონებებში მსგავს ამბებს ვეძებთ მე და ელენე.

***

ერთ ზაფხულს პრიზი მოვიგე სანაყინისგან – ცივი ამარეტო ლატეთი. მისვლისას გამყიდველისთვის მხოლოდ პაროლი უნდა მეთქვა – წითელი ველოსიპედი.

***

რაღაც სამაჯური მომეწონა. წითელი მოვისინჯე, კონსულტანტმა თეთრიც გვაქვსო. წითელი იყოს, გულის გადახალისება მინდა-მეთქი. ვერ მოვირგე და აღარ ვიყიდე. იმის მერე, ყოველდღე მეკითხება მატასი – დე, გულის გადახალისება რომ გინდოდა?

***

ერთ ჩემს მეგობარს ჰქონდა ნარინჯისფერი თავშალი, რომელიც ძალიან მომწონდა. იმან, ახლახან მაჩუქეს, ცოტა ხანს ვატარებ და მერე შენი იყოსო. მომეცა დარდი – სადმე თუ მიაგდებდა, ვიღებდი და ვკეცავდი. ყავას თუ სვამდა, ვაფრთხილებდი, არ გადაესხა. ხშირად თუ ეკეთა, ვბრაზობდი. ამასობაში მაღაზიაში გადავაწყდი იმდაგვარს და ვიყიდე. დიდხანს ვატარე, მერე მომბეზრდა. ახლა კარადაში მიდევს, დავხედავ და ეს ამბავი მახსენდება.

***

თითქმის ათი წლის მერე ანტრესოლიდან ჩამოვიღეთ „მონოპოლი“. დაფასაც და ბარათებსაც შერჩენილი აქვს წითელი ღვინის ლაქები და კარგი დროის მოგონებები – როცა მეგობრებთან ერთად გათენებამდე ვთამაშობდით.

***

დათოვლილი მთების ფოტო მინდოდა დამედო. მერე ვიფიქრე, აბა, რის ჩვენებაც გინდოდა, ის დაწერე-მეთქი. სულაც არ გამოვიდა თოვლიანი პეიზაჟი. სულ პირიქით შემობრუნდა მზერა – ლევანი დაფიფქულ შეშას აბინავებს, მე მწვანილს ვჭრი ლობიოსთვის, თან წითელი კომბოსტოს მწნილი მახსენდება და ლურჯ გრაფინს გავყურებ, არაყი თუ ჩარჩა-მეთქი, ისევ ლევანისთვისთვის, თორემ ჩემი მხოლოდ თვალი ჭამს და თვალი სვამს. აი, ამ ფერებით რომ დავნაყრდები, მერე დესერტისთვის ისევ დათოვლილ მთებს გავხედავ ფანჯრიდან.

***

ნიჩბისში ისეთი ქარია, წითელი ტაშტი გაიტაცა და მე ცისფერი კიმონოთი გავედევნე. გარედან შევხედე და ფერები მომეწონა, თორემ ისე ძაან შემცივდა.

***

მაინც მძიმე სანახავია ნიჩბისის ქვის კარიერები – ტექნიკის ხმასთან ერთად როგორ ჩნდება თეთრი ლაქები მთის მწვანე ფერდობზე.

***

ახლა მინდა იმერული საღამო, ჭიშკარს რომ ჩაუვლიან მინდვრიდან დაბრუნებული ბატები და წითლად ჩამავალი მზისკენ გაფრინდებიან.

***

ახალ წელს ვხვდები ძველი კაბით, ასაკს არ გავამხელ (კაბისას). მახსოვს, დედაჩემმა საზამთრო კაბა ვიყიდეო და ველოდებოდით, რომ მრგვალ, მწვანე, ზოლებიან კაბაში გამოეწყობოდა. საზამთრო კაბა კი აღმოჩნდა შინდისფერი, თეთრი გულებით.

***

სართული ისევ შემეშალა, მაგრამ ოთახი – არა. ის ნომერიც ზუსტად ლიფტთან იყო. კარის ჯაჯგურზე ისევ ის ქალი გამოვიდა, დიდი, ყვითელი მძივით და წინა დღეებში თუ თავაზიანად მიხსნიდა, თქვენ აქ არ ცხოვრობთო, ახლა უკვე წარბშეკრულმა შემომიბღვირა. მერე ლიფტში სიცილი ამიტყდა ამის გამო. არადა, ლიფტი იყო ჩუმად სამგზავრო – კარი როგორც კი იხურებოდა, თოლიების ხმა ირთვებოდა.

***

ვერასოდეს ვიფიქრებდი, რომ პოეტური ფოტო „პრაჟსკი“ შემოდგომისა, ერთ მშვენიერ დღეს ყვითელი ფოთლის ამოცნობით დასრულდებოდა და ვიტყოდი – ეს ბოსტონის სურო უნდა იყოს.

***

„აქეთ შავი დათვი იცის, ეს ეტყობა გადაფერდა“, – ლაგოდეხის ნაკრძალის ვიზიტორთა ცენტრში თეთრი დათვის ფიტულთან შევჩერდით მე და ჩემი მასპინძელი.

***

ფანჯრიდან გავიხედე, კაცი მომესალმა მანქანიდან. არ მეცნო, ალბათ ხშირად დადის ამ გზაზე. როდესაც წითელი ანთია, მეც ყოველდღე ვაკვირდები მძღოლების ჟესტებს უნებისყოფოთა ამოსაცნობად. ისინი კიდევ ჩვენი კორპუსისკენ იყურებიან, თითქოს უმისამართო მზერით. ზოგი ისე გაერთობა ხოლმე, უკან მდგომის სიგნალი აფხიზლებს. ასეთია შუქნიშანთან ცხოვრება.

***

„ნაყოფის აღწერა მხოლოდ ფერის მიხედვით და ისიც მხოლოდ „წითელის”აღნიშვნით სრული არაა, რადგან წითელი შეიძლება იყოს ძოწეული წითელი, მუქი წითელი, კაშკაშა წითელი, მკრთალი წითელი და სხვა,“ – ნიკო კეცხოველის წიგნიდან ამომიწერია ჩვენებურ კოწახურებზე.

***

ერთმა მცოდნე კონსულტანტმა თვალისთვის ყავისფერი ფანქარი მირჩია, შავთან შედარებით უფრო ბუნებრივად გამოიყურება და მეტ სიღრმესაც აჩენსო. ახლა მეტი რა უნდა მოეთხოვებოდეს ერთ კოსმეტიკურ ფანქარს-მეთქი, ვიფიქრე და ჩვეული ყოყმანის გარეშე ვიყიდე. რამდენიმე დღის მერე შესადარებლად ერთი თვალი შავი ფანქრით მოვიხატე, მეორე ყავისფრით. განსხვავება აშკარაა – რაც კონსულტანტმა მითხრა, სარკეში ამიხდა, მაგრამ ახლა ჩემი კეთილი რჩევა მრჩეველს: მელანქოლიურ ქალებს არასოდეს შესთავაზოთ ყავისფერი ფანქარი, თორემ კომპლიმენტის ნაცვლად გარდაუვალია შეკითხვა: „რა გჭირს, მოხდა რამე?”

***

დღეს ქუჩაში პატარა გოგოებმა ჩამირბინეს და სიჩქარეში ერთს შარფი დაუვარდა, ლურჯი ყვავილებით. წარმოვიდგინე, როგორ დამწყდებოდა გული, მე რომ ასეთი ლამაზი შარფი დამეკარგა. ავიღე და გავეკიდე. ისე გარბოდნენ, ვერ ვეწეოდი, მაგრამ მაინც ავედევნე. ჩქარი ნაბიჯით მივაფრიალებდი აბრეშუმს და გზაჯვარედინზე, საითაც ნარინჯისფერ ჟაკეტს დავლანდავდი, მეც იქით ვაგრძელებდი გზას. მომატარეს მთელი უბანი, ბოლოს შუქნიშანთან დავიჭირე. ისეთი გულამოვარდნილი ვიყავი, იმის თქმის თავიც არ მქონდა, საიდან ვდიე. დაგივარდათ-მეთქი და უი, ჰო, ჩემია, მადლობაო. ალბათ ეგონა იმ წუთის ამბავი იყო. არადა, არა.

***

ხანდახან მხოლოდ ერთ ფერს აღვიქვამ გამძაფრებულად. მაგალითად, ახლა ლურჯს ვხედავ შინ და გარეთ. მანამდე იყო ჟოლოსფერი, იქამდე – მწვანე. ტყუილად არასოდეს ჩაუვლია ამ ეიფორიას, ბოლოს ახალი საყურე შემრჩება ხოლმე. ახლა ლაჟვარდის დროა.

გასული საუკუნის ოთხმოციანების შუაწლები ახალი გადასულია. დიადი საბჭოეთი უკვე ნაჩერნობილარია. საგაზაფხულო ხვნა-თესვაც ჩატარებულია – იმ წელს პირველად დაითესა ახალი კულტურა სახელად „გლასნოსტი“… აშკარაა, რაღაც ახალი ხდება ქვეყანაში, თუმცა არავინ იცის, რომ თვით ქვეყანას უკვე სასიკვდილო სენი აქვს შეყრილი. ძალიან ახლობლებმა იქნებ იციან, მაგრამ ჩვენ არ გვეუბნებიან. ამიტომ მთელი ქვეყნის ჭირ-ვარამი ისევ ისე თუხთუხებს ჟანგიან და გამურულ ქვაბში, როგორც ხუთი და ათი წლის წინ.

ჰოდა, აი, ასეთ დროს ჩვენს სკოლას სტუმრად ეწვია ლატვიის ერთი დაძმობილებული სკოლა სუვენირებითა და საჩუქრებით ხელში. გაცილებისას ჩვენც დავიწყეთ ჩურჩხელებისა და ღია ბარათების შეგროვება. მერე შემთხვევით ერთ-ერთ სტუმარს ვკითხე: რა მოგეწონათ ყველაზე მეტად? იმას გაჩუქებთ-მეთქი. მამაჩემი ჯარში ერთ ქართველთან ერთად მსახურობდა და დამაბარა, იქნებ ქართული ბროწეული და ჩაჩა წამომიღოო. ბროწეული ვიყიდე და ეს ჩაჩა რა არის, ვერ მივაგენიო. ავუხსენით, რომ ჩაჩას ქართულად ჭაჭა ჰქვია, ეროვნული მაღალგრადუსიანი ალკოჰოლური სასმელია და მაღაზიებში არ იყიდება. ამის გამგონემ, ჯერ დაიმორცხვა, ეს რა გთხოვეთ ამ გაგანია მშრალ კანონშიო, მერე გაუკვირდა – ღვინის სამშობლოში ჭაჭა როგორ არ იყიდებაო…

დიახ, ასე იყო დიად საბჭოეთში. ღვინისა და დავით სარაჯიშვილის სამშობლოში ქარხნები რუსულ ვოდკას (სტალიჩნაია) ასხამდნენ, ქართული მაწვნის ნაცლად ჩვენი რძის კომბინატები რუსულ პრასტაკვაშას ადედებდნენ. ასე ითხოვდა გეგმური ეკონომიკა და საბჭოთა იდეოლოგია – ეროვნულობას სახლის ზღურბლისთვის არ უნდა გადმოებიჯებინა, გარეთ კი უკვე საბჭოეთი იყო და ყველაფერი – საბჭოური.

საბჭოეთი ამ ამბებიდან მალე დაიშალა. გეგმური ეკონომიკაც, ცხადია, უკან გაჰყვა, მაგრამ ჭაჭამ, ჟიპიტაურმა, ლირდემ კიდევ დიდხანს ვერ მოიკიდეს ფეხი ჩვენს ცნობიერებაში. ვისკის, ტეკილასა და თვით ვოდკას გვერდით მეჯლისზე მოხვედრილი მენახირე ბიჭივით იყო – დამორცხვებული, თავჩაქინდრული, კუთხეში მიყუჟული.

თუ ჩვენი ხაჭაპური პიცის ტოლ-სწორია, ჭაჭა რატომ უნდა იყოს ტეკილაზე ნაკლები? ან რაში სჭირდება სიტყვა „არყის“ დამატება? მით უფრო – ისეთი ფორმით, როგორითაც ჩვენში გაიდგა ფეხი – „ჭაჭის არაყი“? ტეკილას ვინ მოიხსენიებს კაქტუსის არყად? საბედნიეროდ, ბოლო დროს ყინული გალღვა და ჩვენი მაღაზიების თაროებზე უკვე გამოჩნდა ჭაჭა, მაგრამ დასანანი იქნება, თუ ამ სახელს სიტყვა „არაყს“ დავურთავთ ხოლმე.

თან, თუ დიდ მეფეს ვახტანგ VI-ს დავუჯერებთ (ვახტანგ VI. წიგნი ზეთების შეზავებისა და ქიმიისა ქმნის. თსუ-ს გამომცემლობა, 1981), სიტყვა „არაყი“ სულაც არ ნიშნავს მაინცდამაინც სასმელად ვარგის სითხეს. აი, რას წერს ქართულ ენაზე გამოცემული ქიმიის პირველი სახელმძღვანელოს ავტორი:

133. ნარინჯისა, თურინჯისა და ლიმონის არაყი და ზეთი

მოიტანე, ან გამხმარი, ან ნედლი, ნარინჯისა გინდა, თუ თურინჯისა, თუ ლიმოს ყვითელი ქერქი. ერთს ქვის ქვაბი იყოს, თუ მინისა ბადია იყოს, ან ქაშანურისა ბადია იყოს, რა ერთიც გინდოდეს, ჩაყარე. ზედ, რა ერთი წყალიც გინდოდეს, დაასხი. თავს დაახურე. 7-8 დღე დადგი. მერმე საარაყეს ქვაბში ჩაასხი, არაყსავით გამოხადე. რა დენა გაათაოს, რაც გამოვიდეს, ნახე. ერთ რაშიმე ჩაასხი ზეთი, მაგრამ ქერქი ისე უნდა გასთალო, სითეთრე არა ჰქონდეს, ქაღალდსავით იყოს.

96. არაყი დართულისა

დართული დანაყე. სხვას არაყსავით გამოხადე. ჯერ არაყი გამოვა, მერმე – ზეთი.

98. ქაფურის არაყი

მოიტანე სამი წილი გილიერმანი, ერთი წილი ქაფური. ცალ-ცალკე დანაყე, მერმე ერთად გარიე. შუშა მრუდი რომ იქნება, იმაში ჩაყარე. ქვიშა ქვაბში ჩაყარე და მინა შიგ ჩადგი. ნელი ცეცხლი მიეც. ქაფური მინის ყელში ამოვა. რა ამივიდეს, გარდმოიღე. ქაფური ამოიღე და რაც მინაში დარჩეს, გარდაყარე და ქაფურში სამი თავისი წონა გილიერმანი გაურიე, კიდევ ცეცხლი მიეც; კიდევ ასე ქენ. სამჯერ რომ ისე ქენ, მესამედ არაყად გადნება და შუშაში ჩამოვა და აღარ გაყინავს.

მაშასადამე, „არაყი“ თანამედროვე ტერმინოლოგიით დისტილატს (გამონახადს) ნიშნავს. გამოხდის პროცესით კი ბევრი რამის მიღება შეიძლება, იმისდა მიხედვით,
„საარყე ქვაბში“, ტექნოლოგები კუბს რომ ვეძახით, რას მოვათავსებთ. ვახტანგ VI-ისა და ძველი არაბი ქიმიკოს-ტექნოლოგების მიხედვით, ჭაჭაც, ნავთიცა და ბენზინიც არაყია…

ქართულში კიდევ ერთი კარგი სიტყვა გვაქვს – წინწანაქარი, რომელიც ზუსტად აღწერს პროცესსაც და მის პროდუქტსაც. თუ ვინმეს ერთხელ მაინც გამოუხდია რამე კოლბასა თუ საარყე ქვაბში, ადვილად მიხვდება ამას.

მასწავლებლები ხშირად ვაწყდებით პრობლემას, როდესაც რაიმე კონკრეტულ საკითხზე გვიჭირს მხატვრული ტექსტის მოძიება. ერთხელ ჩემმა მეგობარმა მასწავლებელმა მთხოვა, დედამიწის დღესთან დაკავშირებით გარემოს დაცვაზე პატარა მოთხრობა დამეწერა. ეს ამბავი მივიღე როგორც გამოწვევა და დავთანხმდი. ასე შეიქმნა „მზის მეგობარი“, რომელიც შემდეგში უკვე მეც გამოვიყენე. ბავშვებს მოეწონათ, იმსჯელეს, წერილები მისწერეს პერსონაჟებს და ხეებიც დარგეს. გარდა ამისა, თავისთავად გაეცნენ დღიურის ჟანრსაც და სცადეს დღიურების შექმნა. ბუნებასთან ინტეგრირებით მშვენიერი გაკვეთილები გამოგვივიდა, საერთოდაც კვირეული. მოთხრობის გაცნობის პარალელურად ვიმსჯელეთ ხეებზე, გარემოს დანაგვიანებაზე, იმაზე, თუ რა ზიანი მოაქვს ადამიანს ბუნებისთვის. ვნახეთ ანიმაციური ფილმი: „ლორაქსი“, ბოლოს კი „გადასაყრელი“ ნივთებისგან დამზადებული სამკაულებისა და სუვენირების გამოფენა-გაყიდვა მოვაწყვეთ, მოვიპატიჟეთ მშობლები, მიღებული თანხით და უპატრონო ძაღლთა თავშესაფრის ბინადრებს საკვებით გავუმასპინძლდით. იმდენად საინტერესო და სასარგებლო აღმოჩნდა ამ პატარა მოთხრობით დაწყებული თავგადასავალი, თქვენც გიზიარებთ.

მზის მეგობარი

ისეთი ლურჯი და მბზინვარე კანი აქვს, რომ ძნელია საკუთარი თავი არ მოსწონდეს. განსაკუთრებით მაშინ, მზის ოქროსფერი სხივები რომ გადაწყვეტენ ხოლმე მასთან თამაშს. ოჰ, ეს ისეთი სანახაობაა, რომ მერწმუნეთ მის მსგავს ვერსად ვერ ნახავთ.

ეს მზესთან მოთამაშე, ძალიან ლამაზი, ძალიან კეთილი და მხიარული არსება პატარა დელფინი გახლავთ, სახელად ზიზი.

ზიზი ზღვაში ცხოვრობს, სადაც საკუთარი სახლი მოუწყვია, ნიჟარებითა და ათასნაირი წყალმცენარეებით, მარჯნებით, ზღვის ვარსკვლავებით მორთულ-მოკაზმული.

ზიზი, დილით ძალიან ადრე დგება და მაშინვე მზესთან შესახვედრად მიემართება. მისთვის ეს ყველაზე საყვარელი დროა. მზეც სწორედ ამ დროს ამოდის და ერთი სული აქვს, თავის პატარა მეგობარს მიაკითხოს, სხივები მის სველ ტანზე ააცეკვოს, მიეალერსოს, ათასგვარად ააბრჭყვიალოს, შეუღიტინოს, მოკლედ რომ ვთქვათ, კარგად გაერთონ.

ერთხელ, როდესაც პატარა დელფინი მზის სხივებს ეხუტებოდა, კუდზე სამკაულად ზღვის ვარსკვლავი დაებნია, ყელზე კი ნიჟარებში ნაპოვნი მარგალიტების მძივი, სწორედ მაშინ ზიზიმ შეამჩნია, რომ რაღაც ძველებურად ვერ იყო. თითქოს სხივებს მხიარულება და სიხალისე მოჰკლებოდათ, ისე აღარ ბრჭყვიალებდნენ, ზანტადაც კი მოძრაობდნენ დელფინის კრიალა კანზე.

ზიზის, რაღა თქმა უნდა, ბევრი არ უფიქრია და მაშინვე ჰკითხა სხივებს მოწყენილობის მიზეზი:

• მზეო, მზეო ჯადოსნურო, ბრჭყვიალავ და ოქროსფერო, დღეს რა დაგმართია, რატომ დაჰკარგვია ხალისი შენს სხივებს?
• ჩემო ტკბილო და კეთილო! ერთ ამბავს შევესწარი, მეტად ნაღვლიანს, ერთ გოგონას, ზღვის ნაპირას ქოხში რომ ცხოვრობს, საყვარელი ლეკვი დაჰკარგვია, ვერ გავუძელი მისი ცრემლების ყურებას. გასამხიარულებლად სხივებიც კი გავგზავნე, მაგრამ სულ ამაოდ.

ამოიოხრა მზემ, და ოხვრას თეთრი ღრუბლის ქულაც ამოაყოლა. თავის ჩაქინდვრაც კი დააპირა, მაგრამ მერე გაახსენდა, რომ მზე იყო, თავის დახრით კი დედამიწაზე უამრავ ცოცხალ არსებას მოაკლებდა სითბოს. ამიტომაც, მოიკრიბა ძალები და წითლად გაკაშკაშდა.

შემდეგ კი დაამატა:

• ამ ამბავში, ყველაზე სევდიანი ის არის, რომ ლეკვს ერთი ხე ჰქონდა ამოჩემებული, მაღალი, ბრტყელ ფოთლებიანი, ამ ხით განსაზღვრავდა ხოლმე სად იყო, ამ ხით იგნებდა ყოველთვის გზას. ერთხელაც, ადამიანებმა ხე – მოჭრეს, მოსპეს სიცოცხლე, იმისთვის, რომ საკუთარი სურვილები აეხდინათ, ფუფუნებაში ეცხოვრათ. ხესთან ერთად უამრავი სიცოცხლე დაიღუპა და დარჩნენ უსახლკაროდ: ხეზე, მცხოვრები ჩიტები, ჭიაღუები, ციყვები. თავად ადამიანებიც ჩავარდებიან ცუდ დღეში, თუ ასე გააგრძელეს, რადგან ხეები სუნთქვისთვის აუცილებელ ჟანგბადს აძლევენ, ქარისგან და მტვრისგან იცავენ. საწყალმა ლეკვმა, კი გზა დაკარგა და ამით პატარა გოგოც ძალიან დაანაღვლიანა.
• მზეო, ცის გვირგვინო! შენ ხომ ყველაფერს ხედავ მთელ ქვეყანაზე, იქნებ იცოდე, სად იმყოფება გოგონას ლეკვი, იქნებ დაეხმარო, რომ გოგონამ საკუთარი ბედნიერება კვლავ იპოვოს. რა კარგი იქნება დაეხმარო ადამიანებს იმის გაგებაში, რომ დედამიწაზე ნებისმიერ სიცოცხლეს უნდა გაუფრთხილდნენ, საკუთარი თავებისთვის, ჩვენთვის. რამდენი ზღვის ბინადარია დაღუპული – იმ საშინელი ნივთებით, საწვავით თუ ნაგვის ნარჩენებით, დაურიდებლად რომ ყრიან წყალში. ერთხელ, რაღაც ბრჭყვიალა ნივთს წავაწყდი ფსკერზე. მინდოდა, გამეგო, რა იყო. მივუახლოვდი. როგორც კი შევეხე, ისეთი ბასრი პირი ჰქონდა რომ კანი გამიჭრა. ძალიან შემეშინდა, უკან მოუხედავად გამოვიქეცი. შემდეგ აღმოჩნდა, რომ ზღვაში მოსროლილი კონსერვის ქილა იყო.

ზიზიმ ამოიოხრა. ამ საკითხზე ძალიან ბევრს ფიქრობდა და გამოსავალს ეძებდა. მზეს კი მოლოდინით სავსე თვალებით შეჰყურებდა, და გულში კი გაუჩერებლად იმეორებდა: რა მოხდება გოგონამ დაიბრუნოს თავის ლეკვი, რა მოხდება ლეკვი გოგონასთან დაბრუნდესო.

• მშვენიერო ზიზი, როგორ არ ვიცი. პატარა ლეკვს გზა აბნევია, და ახლა შეშინებული, აკანკალებული, ზედ ზღვის ნაპირზე, მეთევზის ძველი ფარდული რომაა იქ შეყუჟულა, და დაბნეულობისგან აღარ იცის, რა ქნას. უბრალოდ ზის და ელოდება, როდის იპოვიან. მე მზე ვარ და არ შემიძლია, გოგონას რაიმე ვუთხრა, დაველაპარაკო, მივანიშნო. თან უამრავი საქმე მაქვს, სანამ საუბრით ვერთობი, შეიძლება სადღაც ადამიანი, ცხოველი თუ მცენარე იყინებოდეს და მზის სხივებს ნატრობდეს. ადამიანებს კი მუდამ მივანიშნებ, რომ გარემოს გაუფრთხილდნენ, თუმცა ვინ იგებს და ვის ესმის ჩემი ნიშნების! ახლა უნდა დაგტოვო. აბა, ხვალინდელ დილამდე მეგობარო!

ჰოდა, ამის მერე იყო რომ ჩვენმა ზიზიმ გადაწყვიტა: რაც არ უნდა მომხდარიყო, ლეკვს პატრონს აუცილებლად დაუბრუნებდა და მიწაზე ერთ ხეს მაინც დარგავდა, ოღონდ როგორ ეს ჯერ არ იცოდა.

ანას დღიურიდან

გამარჯობა დღიურო. ერთი საოცარი ამბავი მინდა მოგიყვე. ხომ გახსოვს, ლეკვი რომ მაჩუქა მამიკომ? როგორ მიყვარდა, როგორ ვუფრთხილდებოდი, სულ მამიკოს მახსენებდა. მამიკო მეზღვაურია, ზღვაშია. ასე მეგონა, თავის რაღაც ნაწილი დამიტოვა. მჯეროდა, რომ თუ ჩემი ლეკვს არ შესცივდებოდა, მამიკოც თბილად იქნებოდა, თუ ლეკვი მაძღარი მეყოლებოდა, მამიკოსაც არ ეშიებოდა. ჰოდა, რამდენიმე დღის წინ ლეკვი დაიკარგა, სად აღარ ვეძებე! ძალიან დავსევდიანდი, მაშინვე გამეფიქრა: მამიკოს ხომ არ უჭირს ნეტა რამე-მეთქი, ღმერთმა დაიფაროს! ცრემლები ღაპაღუპით ჩამომდიოდა და ვგლოვობდი: აქეთ ხმელეთზე – ლეკვს და ზღვაში – მამას. აღარც მზის სხივები მახარებდა და აღარც ლურჯად მოკიაფე ზღვა.

ეს დარდი მაქვს გულში, თან ზღვის ნაპირს მივუყვები და რას ვხედავ, ზღვის ნაპირს, ნელი ცურვით მოუყვება პატარა, ლურჯი დელფინი. გავჩერდი. ისიც გაჩერდა. გადავდგამ ნაბიჯს და მომყვება. აი, საოცრება! ვფიქრობ, იქნებ რამის თქმა უნდა, უნდა ვცადო. გადავწყვიტე, გავყოლოდი. გავყევი, ვდიე, ვდიე კარგა ხანს. დაღლილობისგან შევჩერდებოდი ხოლმე, შეჩერდებოდა ჩემი წყლის მეგზურიც და შემდეგ ერთად ვაგრძელებდით გზას. ვიარეთ, ვიარეთ და მივადექით ერთ, ძველ ფარდულს. აქ გაჩერდა ის და ცხვირით რაღაცას მანიშნებს, ვუყურებ და მგონია, თითქოს მიღიმის. დედას გეფიცები ასეთი კეთილი სახე იშვიათად თუ მენახოს. მივუხვდი, რისი თქმაც სურდა. ფარდულს მივუახლოვდი, სადაცაა უნდა გავაღო მისი ჭრიალა კარი, რომ ლეკვის წკმუტუნი არ შემომესმა! სიხარულისგან და გაოცებისგან ლამის გავგიჟდი, შევვარდი შიგნით, იქიდან კი ჩემი პატარა, საწყალი, შეშინებული ლეკვი შემომახტა. სველი ენით მთელი სახე ამილოკა, თან კუდს აქიცინებდა და ბედნიერებისგან თვალები უციმციმებდა. გამოვედით ფარდულიდან, გავიხედე ზღვისკენ, ჯადოსნური რამ ვნახე: ჩემი დელფინი ტალღებზე ცეკვავდა, მალაყებს გადადიოდა, მის სველ, ლურჯ კანზე კი მზის სხივები ოქროსფრად ელავდნენ, ისე ბრჭყვიალებდნენ, რომ თვალი ძლივს გავუსწორე. თითქოს მზე და პატარა დელფინი ერთ დიდ ალმასად ქცეულიყო.

ცოტა ხანში, ასე ცეკვა-ცეკვით ნაპირს მოუახლოვდა, და ჩემს მოლოდინში გაინაბა. მეც მივედი, ერთი ხელით ლეკვს ვიხუტებ, მეორით კი მინდა, დელფინს მივეფერო, მადლობა გადავუხადო. დელფინი არ ინძრევა, ხელი გადავუსვი მის სლიკინა კანს, ის კი პირით მეფერება. ვიგრძენი ხელში რაღაცას მიდებს, მუჭა გავაკეთე. პატარა მარცვლებია, წვრილი კენჭების ტოლა. დავემშვიდობეთ ერთმანეთს. მაგრამ ვიცი, რომ კიდევ შევხვდებით, ის უკვე ჩემი მეგობარია.

ჩემო დღიურო, როგორ უნდა გაგაოცო! დელფინმა კენჭები კი არა, თესლი მაჩუქა, ნამდვილი ხის თესლი. სახლიდან მოშორებით დავთესე ისეთ ადგილას, რომ ზღვიდანაც კარგად მოჩანდეს. ძალიან სწრაფად იზრდება. ძალიან დიდი ფოთლები აქვს. ჩემს ლეკვს ისე უყვარს, რომ სულ მის ჩრდილში ნებივრობს. ბევრი არ მიჯერებს, ამ ამბავს. მაგრამ შენ ხომ მაინც გჯერა?

არიან პოეტები, რომელთა ტექსტების აღქმა-გააზრება მკითხველისთვის იოლია, პოეტური მეტყველება ნათელი და დაუშიფრავია და არიან პოეტები, რომელთა ტექსტები არ არის მასობრივი მკითხველისთვის, ტექსტი თითქოს კოდირებულია და პალიმფსესტივით რამდენიმეშრიანი. „ძალიან გამოკიდებული იმაზე, რომ მოეწონოთ, არა ვარ“, – უთხრა ინტერვიუში ტორესა  მოსის ამ უცნაურად მეტყველმა და კიდევ უფრო უცნაური ტექსტების შემოქმედმა კაცმა. ასეთია მოდერნისტული და პოსტმოდერნისტული პოეზია, განსხვავებით რომანტიკული და რეალისტური მწერლობისგან. პოეზიის სწავლების დროს მასწავლებელს მართებს განსაკუთრებული ძალისხმევა, რომ მოდერნისტული და პოსტმოდერნისტული ტექსტების საიდუმლო პოეტური შიფრ-კოდები, მეტაფორული ენა, სიმბოლურ-ალეგორიული ქვეტექსტები ახალბედა მკითხველამდე მიიტანოს. ბესიკ ხარანაული ასეთ „რთულ“ პოეტთა რიგს მიეკუთვნება. „ბევრი რამ, ტაბუირებული რომ იყო, იმიტომ შემომაქვს, რომ ვერთობი, ვლაღობ. სიტყვებს ძაან დიდი წებო აქვთ და უცნაურები არიან სიტყვები“, – ბესიკის ეს სიტყვებიც ზემოხსენებული ინტერვიუდანაა.

2015 წელს გამომცემლობა „ინტელექტმა“ გამოსცა მისი პოეტური კრებული უცნაური სახელით „ყვავი ხის წვერზე ისაღამოებს“. კრებულის ბოლოსიტყვაობაში ვკითხულობთ: „ცხოვრებისგან სხვა არაფრით მისარგებლია, მარტო ასაკით“, – ასეთია განაცხადი წიგნის ავტორისა და მთავარი გმირისა, რომელიც სრულიად ახალი გადასახედიდან იწყებს შემოქმედებით რეფლექსიას – ის 175 წლის პოეტის მდგომარეობაშია. ეს მისი ახალი როლია და ახალი სასჯელიც, რომელსაც  თვითნებურად იღებს საკუთარ მარტოობაში. ეს ახალი მდგომარეობა განაპირობებს კიდეც წიგნის მთავარ თვისებას – სიახლეს, რომელიც მარადიულ თემებს განსხვავებული კუთხით წარმოაჩენს: სიკვდილ-სიცოცხლე, სიყვარული და სიძულვილი. ამ ყველაფერს კი განუმეორებელი თვითირონიის ხიბლი, მოხდენილი იუმორი ახლავს, რაც კიდევ უფრო მეტი ხალისით შეიტყუებს მკითხველს პროზისა და პოეზიის გასაყარზე შექმნილ, თავბრუდამხვევად რთულ და ამავდროულად მსუბუქ წიგნში“.

დიახ, მართლაც რომ „თავბრუდამხვევად რთულია“ ბესიკის პოეტურ სამყაროში ნავიგაცია, მაგრამ როცა პოეტი ლექსს გამოაქვეყნებს, ის უკვე მხოლოდ მისი არაა, მკითხველისაცაა და ჩვენ უნდა შევძლოთ მისი რთულად აღსაქმელი პოეტური სახლის ცხრაკლიტულების გასაღებების ძიება. თავად ამბობს იმავე ინტერვიუში, „რო ვთქვი, მე ის უკვე აღარა ვარ“…

„რაც არ ითამაშება, ის არც იცხოვრება“… ბესიკის ეს ფრაზაც იმავე ინტერვიუდანაა. ცხოვრება თამაშია მწერლისთვის. ეს პოეტური კრებული (სხვებიც მასთან ერთად) თითქოს პოეტური პერფორმანსია, ერთგვარი სიტყვებით თამაშია, ლოგოსის მაგია, განსხვავებული მეტყველება, როგორც მხოლოდ პოეტს ან ქურუმს შეუძლია საუბარი. ის აქ როლშია, მოთამაშეა, მსახიობი, პერფორმერი. ლექსში „ჩემს სახლში ყველა ციხეზე სუფთა ჰაერია“ ის იტყვის: „აი, რაები გამომრჩებოდა, იქ რომ ვიყო, სადაც სხვები ყრიან,

    აი, რაებს არ ვიტყოდი,

                 ასსამოცდათხუთმეტი წლის ტყავი რომ არ მეცვას

                 და შიგ თხუთმეტი წლისა არ ვიტანჯებოდე“…

ას სამოცდათხუთმეტი წლის პოეტი თხუთმეტი წლის ბიჭის განცდებით – ეს ბესიკის ახალი როლია და იმდენად საინტერესო, დამაინტრიგებელი, სააზროვნო, რომ სიტყვის მაგიით დაინტერესებული მკითხველი ამ წიგნს ხელიდან ვერ გააგდებს. ამჯერად მინდა ვისაუბრო კრებულის პირველ ლექსზე, რომელსაც ასე ჰქვია: „ავტორი: – თავისთვის, ოდნავ გასაგონად“…

ლექსის ლირიკული გმირი საიქიოს გზაზე შემდგარი მოხუცი პოეტია. ქურუმს გვაგონებს. ლექსის ლირიკული ამბავი ასეთია: ზამთარი რომ გავიდა და გაზაფხული დადგა, პროტაგონისტი სოფელში წავიდა. ბევრი რამ შეცვლილი დახვდა. დაიბარა სოფლის „საზუგარდოება“ (თუნდაც მხოლოდ ეს ირონიული სახელი ყველაფერს ამბობს ანტაგონისტებზე), ბირჟის მებჭენი, რომლებიც ზლაზვნით, თუმცა რაღაც საინტერესოს მოლოდინით მოვიდნენ. შვილ-შვილიშვილებმა გმირი სტუმრების დასახვედრად საგანგებოდ გამოაწყვეს: „აბრაშუმის“ (აქაც თვითირონია!) ნიფხავ-პერანგზე პალტო მოასხეს, საკარცხულში ჩასვეს, ნიშში თოფ-იარაღი დაუკიდეს, წინ მაგიდა დაუდგეს ზედ  – კალამ-ფურცლით, გვერდით ცოცხი და საგზაო ჯოხი, რომ სანახევროდ სჩვენებოდა მსმენელს. მასპინძელმა სტუმრებს რომ შეხედა, მიხვდა, რომ ზომა-წონა და ღირსება მათთვის მის წარმოსახვას მოემატებინა და გული დაწყდა.

–         ხალხო, სოფელო! – მიმართა „ქურუმმა“ თანასოფლელებს, – მალე მოვკვდები! ზამთარში ქალაქში საიქიოს გზას ვისუფთავებდი და მშვიდად მოვკვდებოდი კიდეც, მაგრამ თქვენ გამახსენდით, ჩემი წყალ-ჭალა მომენატრა, სადაც ასე გზნებით ვმღეროდი, აქაური წყალი მომენატრა, რადგან ქალაქის წყალი ჩემთვის საწამლავია! ხალხო, სოფელო, მიდექ-მოდექით, ქვეყნიერებას ნუ ჩამორჩებით, გეყოთ სულ სხვის კარზე მიყუდება, ტვინი გაიხსენით! მე მარგალიტი ვიყავ თქვენ შორის და ახლა დიდხანს არ ვიქნები… არ იფიქროთ, ჭკუას გასწავლით, ეს უზნეობად მიმაჩნია, არ გეგონოთ, ქურდ-ბოზობის ამოძირკვის ილუზია მქონდეს, არა, ეგენია ადამიანის ხერხემალი, ხოლო სხვა ყველაფერი – მასზე გაშლილი მარაო. და მეც უხილავ მუზას კი არ ვთხოვდი სიმღერას, არამედ სარკეში საკუთარ თავს მივმართავდი: გაირთხე, ჩემო პირ-ბაგევ, წარამარაის გარმონო!

სტუმრები რომ წავიდნენ, ბესიკის გმირს მოფსმა მოუნდა და ბერფუყ წნორთან მიაყენეს.

ლექსის ლირიკული ამბავიც, თხრობის მანერაც, დეტალებიც, ლირიკული გმირებიც და მხატვრული სახეებიც იდუმალი, შეუცნობელი, გროტესკული, მაგიური, დამაფიქრებელი და დამაინტრიგებელია.

ფიქრები ლექსის მთავარ სათქმელზე: ერთი შეხედვით ეს ფორმითა და შინაარსით უცნაური ლექსი არ ჩანს იდეურად ისეთი ღრმა, როგორიც არის სინამდვილეში. მწერლის მისია ყოველთვის იყო აქტუალური თემა ჩვენს მწერლობასა და საზოგადოებაში. უკვე ხანში შესული პოეტი თავის ხალხზე, მათ ავ-კარგსა და ქვეყანაზე ფიქრობს. ლექსი მინიმალისტურად, მარტივად და გენიალურად ამბობს მთავარს, რაც აწუხებს ჩვენს საზოგადოებას. ეს არის ილიასეული მამხილებელი პათოსი, სარკაზმი და საზოგადოების გაკეთილშობილების სურვილი. ავტორმა იცის საკუთარი თავის ფასიც, ზოგადად მწერლის სიტყვის ძალაც და თავს უფლებას აძლევს, რომ ხალხს გადამწყვეტი სიტყვა უთხრას, გამოაფხიზლოს, გონს მოიყვანოს, შეაჯანჯღაროს. მას არც კი შეუძლია მშვიდ სიკვდილზე ფიქრი. ასე რომ ყოფილიყო, როგორც თავად ამბობს, ქალაქშივე საკუთარი ხელებით დაიხუჭავდა თვალებს, მაგრამ ეს მიწა-წყალი ენატრებოდა და ამ ხალხის დარდი ჰქონდა. და რა არის ამ ხალხის პრობლემა: პირველი ის, რომ ისინი უმაქნისები არიან, არაფრის კეთება არ უნდათ, უმოძრაოდ გალევენ წუთისოფელს, ამიტომაც ღარიბ-ღატაკნი არიან და ვერც ქვეყანას არგებენ ვერაფერს, მეორე ისაა, რომ სხვისი წყალობის მოლოდინი აქვთ მუდამ, სხვის კარებს ეყუდებიან, სხვისი სარფიანი მასპინძლობისკენ უჭირავთ თვალი და მესამე კი ისაა, რომ პარვა და ტყუილი მათ უკურნებელ სენად ქცეულა. ბესიკი მათ ეხვეწება: „ნუ მომპარავთ, ნუ მომატყუებთ, რამდენადაც იყოს ეს თქვენთვის შესაძლებელი!“ პოეტი ვერასდროს იქნება მორალისტი, პირიქით, მას სძულს მორალისტობა და უზნეობად მიაჩნია სხვისთვის ჭკუის დარიგება, არც იმით იტყუებს თავს, რომ ოდესმე ქურდ-ბოზობა ამოიძირკვება ამ სამყაროში, მაგრამ ის ხომ „წარამარაის გარმონია“, აკაკის ენაზე რომ ვთქვათ „გარემოების საყვირი“ და ისიც კი ადარდებს, რომ „კაცი პურს ცეცხლავს და არ უმღერის“. ლექსი პოსტმოდერნისტული ნარატივის სახით არის გადმოცემული და იდეები თითქოს მის ამორფულ სიტყვიერ ქსოვილში არის გაბნეული, მაგრამ მაინც ნათლად იკვეთება ჰუმანისტური იდეალები. მწერალს თავისი ხალხის გაკეთილშობილება დაუსახავს მიზნად. საამისო ძალა კი ყველაზე მეტად სწორედ მწერალს შესწევს, რადგან არავის სიტყვას არა აქვს იმხელა ფასი, რამდენიც მწერლისას.

ფიქრები პროტაგონისტზე: როცა ბესიკის მონათხრობს ვკითხულობ და მის გმირს წარმოვიდგენ, ვხედავ ბესიკს და ვამბობთ: ეს ნამდვილად ის არის, მისი ხასიათი, მისი ხმა, მისი სახე, მისი ფერთამეტყველება. ეს კრებული ნამდვილად მისი ცხოვრების რეფლექსიაა, გაჯერებული თვითირონიით, სამყაროზე დაკვირვებით, ფილოსოფიური ჭვრეტით, ლირიკულ გმირთა ფსიქოში ინტროსპექციით. ამ ლექსის ბესიკი ნამდვილი ქურუმია. ცხოვრებაში თავმდაბალი და სიტყვაძუნწი ბესიკი აქ განბრძნობილსა და წმინდანს ემსგავსება. ამის დამადასტურებელი სახე-სიმბოლოა თუნდაც მისი საკარცხული. საკარცხული ხომ სვანური კულტურიდან მახვშის, ოჯახის ლიდერის ატრიბუტი იყო. ბესიკიც მახვშია, შვილები და შვილიშვილები მის ნება-სურვილს ასრულებენ. მან გემოვნებიანი პერფორმერივით დადგა სცენა. იცოდა, რომ „ყოველ საქმეს, რაგინდ სერიოზულს, მოჩვენებითი მხარე უნდა ახლდეს, როგორც ბუხარს ნაცარი“… ბუხარი პოეტის ფერადი სამყაროს ალეგორიად მესახება, იმ შემოქმედებითი ცეცხლის ალაგად, რომელიც მასში მუდამ ღვივის, ხოლო ნაცარი – მისი ფილოსოფიური ფიქრისა. ცოცხი სიმბოლოა იმისა, რომ პოეტი არის ადამიანთა სულების დამგველ-დამწმენდელი, როგორც ჰერაკლე ასუფთავებს ავგიას თავლას, ხოლო საგზაო ჯოხი მისი ცხოვრებისეული გზის სიმბოლოა. ის, რომ გმირი ნაწილობრივი სახით, სანახევროდ ეჩვენება სტუმრებს, მის ღვთაებრივ ბუნებაზე, ინიციაციურ სიბრძნეზე მიუთითებს. ნიშანდობლივია ბესიკისგან აღიარება იმისა, რომ თურმე მისი წარმოსახვა არაადეკვატურად აფასებდა სოფლის კაცებს და გული სწყდება, რომ პოეტის წარმოსახვამ „სინამდვილეს ისევ ააცდინა“… მას არ აქვს პრეტენზია, რომ მისი შეფასებები ან სინამდვილის აღქმა უცდომელია. თვითკრიტიკა და თვითირონია ხაზს უსვამს გმირის სიძლიერეს. მისი მთავარი მამოძრავებელი ქვეყნის სიყვარულია. როგორც თავად ამბობს,  მშობლიური მიწის სიყვარული აძლევდა ინსპირაციას: „გულს მომელამუნა ეს მიწა, მთები, მდინარე, ჭალა, – სადაც გზნებით ვუკრავდი რიყეზე“… მშობელი ხალხის სიყვარულიც ქვეყნის სიყვარულით არის ნასაზრდოები… თავისი ხალხის განსაცდელისადმი კი ის გულგრილი ვერ იქნება. ლექსის დასასრულს მისი ეპატაჟური ფრაზა: „რომ წავიდნენ, მოფსმა მომინდა. მიმაყენეს ბერფუყ წნორთან – საუკუნის ხარჯი გავიღე“… არ უნდა იყოს შემთხვევითი. ბერფუყი წნორი თვალში საცემი სახე-სიმბოლოა, ეს არის ალუზია დავით გურამიშვილის „დავითიანის“ ლექსიდან „სწავლა მოსწავლეთა“, სადაც პოეტი ამბობს:

„ვით ძნიად წნორი ბერფუყი დაიგრიხების წნელადა,

ეგრეთვე კაცი მხცოვანი განისწავლების ძნელადა“…

წნორი, ტირიფისებრთა ოჯახის ხე, იგივე ლათინური Salix alba, რომლისგანაც სამოსის შესაღებ წითელ საღებავს იღებდნენ, ალბათ იმიტომ გააცოცხლა გურამიშვილმა, რომ ეს ხე თავისი დაშვებული ტოტებით, მოქნილობითა და ელასტიკურობით არის გამორჩეული, მაგრამ როცა ბერფუყია, უკვე ვერც მისი რტოები დაიგრიხება წნელად. სიბერე ყველაფერს უკარგავს მომხიბვლელობას. ხოლო როცა ბესიკი იტყვის, რომ მოსაფსმელად მიაყენეს ბერფუყ წნორთან, ის ალეგორიულად ამით გამოხატავს უნდობლობას სოფლელებისადმი, რომლებიც სიკვდილის წინ კი დაამუნათა, მაგრამ მათი ცხოვრების წესის შეცვლის იმედი არ აქვს და მათ ამ მანკიერ მხარეს „მიაფსა“… თუმცა თავისი ვალი კი მოიხადა.

ფიქრები ლექსის ენასა და თხრობის მანერაზე: თავისი ინდივიდუალიზმითა და ორიგინალურობით აღმაფრთოვანებელია ბესიკის პოეტური ენა, ნაზავი პროზისა და პოეზიისა, აბსოლუტურად საკრალიზებული, დაწმენდილი, დაშიფრული. მთელი ლექსი თითქოს ერთი უწყვეტი მისტერიაა, რომელიც ერთი ამოსუნთქვით უნდა წაიკითხო, ემოცია არ ნელდება არსად. მართალია, ვერლიბრის სალექსო ფორმაა, მაგრამ მის ფრაზებს აქვს საოცარი რიტმიკა, ნამდვილი მაგია, რომელიც იპყრობს მკითხველს, ავტორის დიდი შინაგანი ენერგიაა ჩადებული ყოველ სტრიქონში. როგორი გულწრფელიც არის მთავარი ლირიკული გმირი, ისეთივე გულწრფელი და ემოციურია ტექსტის ენაც. მხატვრული ხერხებიდან გამოყენებულია შეფარული ირონია, ლიტოტესი (სოფლის კაცების სახეების ხორცშესასხმელად), შედარებები, ეპითეტები, მეტაფორები (მაგალითად: „ძირს დავუშვი თოფი ხელმოცარვისა“, ან: „ეგენია ხერხემალი ადამიანისა, ხოლო სხვა ყველაფერი მასზედ გაშლილი მარაო“)…

ბესიკ ხარანაულის მოცემული ლექსი საუკეთესო მასალაა მასწავლებლისთვის, როგორც უცხო ტექსტი, რომლის მეშვეობითაც შეგვიძლია საშუალო საფეხურის მოსწავლეებს პოსტმოდერნისტული ტექსტის დეკოდირება-ანალიზი ვასწავლოთ.

ფოტო: არტარეა