„ჩვენ საქართველოსთვის ვასწავლით” – დღეს თუ ვინმეს აქვს ამ სიტყვების ამაყად წარმოთქმის უფლება, უპირველესად, ეს თქვენ ხართ, პროგრამის „ასწავლე საქართველოსთვის” მონაწილეები. რომ იცოდეთ, რამდენი ხანია ვფიქრობ, როგორ, რა სიტყვებით გამოვხატო საჯაროდ თქვენდამი სიყვარული და პატივისცემა… ეს არც ისე იოლი აღმოჩნდა.
ბედნიერი ვარ, რომ პროგრამის ამუშავების დღიდან თქვენთან ყოველწლიური ურთიერთობის საშუალება მაქვს. ტრენინგების თითოეული თქვენთან გატარებული დღე ჩემთვის დაუვიწყარია. ახლა, როცა იმ დღეების მნიშვნელობას ვაცნობიერებ, ვხვდები, რატომ არის ასე – მე გიყურებდით როგორც მომავალ გმირებს. დიახ, თქვენ, ჩემი აზრით, ნამდვილი გმირები ხართ. განა გმირობა არ არის, მიატოვო ოჯახი, შვილები, ახლობლები, სახლი, ხშირად სამსახურიც და წახვიდე არა უცხოეთში, როგორც მრავალი ჩვენი თანამემამულე, არამედ საქართველოს იმ რეგიონში, სადაც, გაუსაძლისი პირობების გამო, ადგილობრივი მოსახლეობაც კი ვეღარ ჩერდება და დედაქალაქისკენ მოისწრაფვის. თქვენ კი მიდიხართ, რათა იქაური სკოლა დახურვას გადაარჩინოთ. ამბობენ, სოფელი მაშინ კვდება, როცა იქ სკოლა იხურებაო. ალბათ, მომავალში უკეთ გამოჩნდება, რამდენი ქართული სოფლის გადარჩენაში შეიტანეთ თქვენი პატარა, მაგრამ მნიშვნელოვანი წვლილი.
რა თქმა უნდა, გმირობა ადვილი არ არის. თქვენც, ბუნებრივია, ღელავდით და ალბათ, ცოტა არ იყოს, გეშინოდათ კიდეც, სანამ გაიგებდით, რომელ რაიონში, რომელ სოფელში მოგიწევდათ წასვლა. კარგად მახსოვს, რამდენიმე წლის წინ, როცა სკოლების განაწილებისას აუდიტორიაში ერთგვარმა შიშმა და მღელვარებამ დაისადგურა, თქვენი ერთი კოლეგა, ახალგაზრდა გოგონა, წამოხტა და ყველას გამხნევება სცადა: „ხალხო, რა განერვიულებთ, რა გაშინებთ; რა მნიშვნელობა აქვს, საქართველოს რომელ კუთხეში წავალთ, – ყველგან ჩვენი პატარა ქართველები გველიან, ყველგან საქართველოა!” მერე კი ხელმძღვანელს მიმართა: „მე ყველაზე შორეულ სოფელში გამიშვით, იქ, სადაც ყველაზე მეტი პრობლემა აქვთ, მინდა, იქ ვასწავლო ბავშვებს”. მახსოვს, როგორ განმუხტა მისმა სიტყვებმა დაძაბულობა. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ასეთი შეძახილების გარეშეც პირველ მღელვარებას ყოველთვის მოსდევდა იმ კუთხით დაინტერესება, სადაც განაწილებით ხვდებოდით. ზაფხულშივე ცდილობდით რაც შეიძლება მეტი ინფორმაციის მოძიებას სოფლის შესახებ, უკავშირდებოდით სკოლის ხელმძღვანელობას. ხშირად იქ ჩასვლასა და მომავალ თანამშრომლებთან, სოფლის მოსახლეობასთან შეხვედრაზეც არ ამბობდით უარს.
დღეს, როცა საქართველოს სხვადასხვა რეგიონის სოფლებში თქვენი ცხოვრებისა და საქმიანობის ამსახველ ფოტოსურათებს ვათვალიერებ, ვრწმუნდები, რომ სწორი არჩევანი გააკეთეთ. თქვენი საქმიანობა თავად თქვენც სიამოვნებას გგვრით და ჩვენი ქვეყნის შორეულ სოფლებში მცხოვრებ პატარა ქართველებსაც დიდ სიხარულს ანიჭებთ.
გმირები საზოგადოებას ყოველთვის სჭირდებოდა, სჭირდება და მომავალშიც დასჭირდება. ისინი აძლევენ ბიძგს ღირებულებათა დამკვიდრებას. ძალიან მინდა, თქვენს გმირობას ყველა ხედავდეს. თქვენ აკეთებთ იმას, რაც ბევრს მხოლოდ სუფრასთან, სადღეგრძელოს წარმოთქმისას ახსენდება. ცდილობთ, თქვენი პატარა, მაგრამ მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანოთ საქართველოს გაძლიერებაში, ხართ იქ, სადაც დღეს ყველაზე მეტად სჭირდებით ქვეყანას და თქვენი საქმიანობით ადასტურებთ საქართველოს სიყვარულს. ვიცი, რომ გაცილებით მეტს აკეთებთ იმ სოფლებისთვის, სადაც მოღვაწეობთ, ვიდრე ეს სამსახურებრივად გევალებათ. სხვაგვარად ალბათ ვერც მოიქცეოდით, ვინაიდან გრძნობთ, რომ ამით დიდ სიხარულს ანიჭებთ იქ მცხოვრებ პატარებს.
ბედნიერი ვარ, რომ შესაძლებლობა მომეცა, შევხვედროდი ზოგიერთი იმ სკოლის დირექტორს, სადაც თქვენ საქმიანობთ და მომესმინა მათი შთაბეჭდილებები თქვენ შესახებ. მიხარია, რომ მათში დიდი სიყვარულისა და პატივისცემის გაღვივება მოახერხეთ. ვიცი, ზოგიერთი თქვენგანი პროგრამის დასრულების შემდეგაც რჩება სკოლაში და სიყვარულით აგრძელებს თავისი მოვალეობის შესრულებას, პროგრამის ცალკეული მონაწილეები კი ოჯახებითურთ გადასახლდით საქართველოს შორეულ სოფლებში.
თქვენ ხართ იქ, სადაც საქართველოს დღეს ყველაზე მეტად სჭირდება დახმარება. მართალია, ძალიან რთულ პირობებში ეწევით საპასუხისმგებლო, საინტერესო და, ამასთან, ძალზე რთულ საქმიანობას, მაგრამ გავა წლები და მერწმუნეთ, ყველაზე დიდი სიყვარულით თქვენი ცხოვრების სწორედ ამ პერიოდს გაიხსენებთ. ისევე როგორც დიდი სიყვარულით გაგიხსენებენ იმ სოფლების მცხოვრებნი. დალოცვილი ყოფილიყავით თქვენ მიერ არჩეულ გზაზე. ეს გზა საკმაოდ რთული, მაგრამ ძალიან საინტერესოა. ღმერთმა ხელი მოგიმართოთ ამ კეთილშობილური მისიის შესრულებაში. წარმატება ყოფილიყოს თქვენი მუდმივი თანამგზავრი. მიყვარხართ, მეამაყებით, მენატრებით.
პროგრამაში „ასწავლე საქართველოსთვის” 2014 წელს ჩართული პედაგოგების ორი ჯგუფი
ჰეზერ უოლპერტ-გავრონი, საშუალო სკოლის მასწავლებელი აშშ-დან, პროექტებზე დამყარებული სწავლების აქტივისტი, მრავალი სასკოლო სახელმძღვანელოს ავტორი, ბლოგერი:
– ამას წინათ მკითხეს: „რა იზიდავს ბავშვებს გაკვეთილზე?” რა თქმა უნდა, შემეძლო გამეცა ჩვეულებრივი პასუხი ჩემი სასკოლო გამოცდილებიდან და მომეყოლა რომელიმე ეპიზოდი სასკოლო ცხოვრებიდან, მაგრამ ასე არ მოვქცეულვარ. გადავწყვიტე, რომ აჯობებდა, ეს კითხვა ჩემი მერვეკლასელებისთვის დამესვა. პასუხები, რომლებიც 220 მოსწავლისგან მივიღე, დაახლოებით 10 კატეგორიად ჩამოყალიბდა, რომლებიც რამდენიმე მთავარ თემას გამოხატავდა:
1. თანატოლებთან ერთად მუშაობა
„საშუალო სკოლის მოსწავლეები მზად არიან ახლის შესასწავლად; მათ სჭირდებათ და სურთ ურთიერთქმედება სხვებთან, თანატოლებთან, საკუთარი პოტენციალის სრულად ასამოქმედებლად”.
„მოზარდებისთვის უფრო საინტერესო და ამაღელვებელია, როდესაც რამის კეთებისას საუბრის საშუალება აქვთ. კამათი და დისკუსია გვეხმარება სასკოლო ოთახის დაძაბული ატმოსფეროს განმუხტვაში და საშუალებას გვაძლევს, თავად მივიღოთ მონაწილეობა შესწავლის პროცესში”.
2. ტექნოლოგიებთან მუშაობა
„მგონია, რომ „სწავლა კეთებით” ტიპის აქტივობებში მონაწილეობა უფრო მეტად გვეხმარება ახლის ათვისებაში. ტექნოლოგიების გამოყენება ამ პროცესში ძალიან სასარგებლოა. მოსწავლეები ყოველთვის ინტერესით ვიყენებთ სხვადასხვა ტექნოლოგიას რამის კეთებისას”.
„ჩვენ უკვე ვიდეოს ციფრულ ეპოქაში, ფეისბუქის, თვითერის და სხვა ვირტუალური პლატფორმების სამყაროში ვცხოვრობთ. ისინი უკვე იქცნენ მოზარდების და, საზოგადოდ, მოსწავლეების ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილად. როდესაც ტექნოლოგიებს ვიყენებ, ისინი უფრო და უფრო მეტად მიზიდავს და საშუალებას მაძლევს, ესა თუ ის წარმოდგენა-კონცეფცია უფრო ნათლად გავიაზრო”.
3. რეალური სამყაროსა და ჩვენი სამუშაოს ერთმანეთთან დაკავშირება (პროექტებზე დამყარებული სწავლება)
„მიმაჩნია, რომ ყველაფერი ურთიერთობაზეა დამოკიდებული. არ ვგულისხმობ ურთიერთობას მასწავლებელსა და მოსწავლეს ან მოსწავლეებს შორის – ვფიქრობ, ეს არის ურთიერთობა ტექსტსა და გარე სამყაროს შორის. მაგალითად, ისტორიის მასწავლებელი გვიყვებოდა, რა ხდებოდა მსოფლიოში შუა საუკუნეებში და რენესანსის დროს. ყოველი გაკვეთილის, თხზულებისა თუ დავალების შემდეგ მასწავლებელი გვეკითხებოდა: „რა კავშირი აქვს ამ მოვლენას დღევანდელ დღესთან?” ამ კითხვამ დამაფიქრა, შემაძლებინა წარსულის დღევანდელობასთან დაკავშირება და დამანახვა მათი მჭიდრო ურთიერთკავშირი”.
„თუ საგანს მოსწავლეთა ცხოვრებას დაუკავშირებ, ეს კონცეფციას უფრო ადვილად აღსაქმელს გახდის”.
„მოსწავლეები მეტი ინტერესით ეპყრობიან შესასწავლ მასალას, თუ სასწავლო პროგრამა უფრო მეტს ნიშნავს, ვიდრე მხოლოდ სახელმძღვანელოში მოცემული ტექსტი. თუ ისეთ პროექტებს დაგვავალებენ, რომლებიც სხვა საგნებსაც ეხება და ჩვენგან დაფიქრებას მოითხოვს, ეს მოწოდებული ინფორმაციის უკეთ გაგებაში დაგვეხმარება”.
„ვფიქრობ, მოსწავლეებს ყველაზე მეტად რეალურ, ცხოვრებისეულ დილემებთან ურთიერთობა დააინტერესებთ… ალბათ, მათთან გამკლავების შესწავლაც. მიმზიდველია ისეთი პროექტებიც, რომლებიც შინაარსით უნიკალურია და სხვა სკოლებში არასოდეს მოაფიქრდებოდათ. მოსწავლეებს, ჩემი აზრით, მიიზიდავდა ისეთი ამოცანებიც, რომლებიც ადვილი გადასაწყვეტი არ არის, რომლებიც გამოსცდიდა ჩვენს, როგორც მოსწავლეების, შესაძლებლობებს და სტიმულს მისცემდა ჩვენს აზროვნებას. ყველაფერი ეს კი სამომავლოდ, როდესაც ზრდასრულები გავხდებით და სამუშაო გვექნება, მსგავსი პრობლემების გადაჭრაში დაგვეხმარებოდა. ვგულისხმობ რაღაც ისეთ საინტერესოს, რაც არასოდეს დაგავიწყდება”.
„მე უფრო მეტი მაინტერესებს, ვიდრე სასკოლო სახელმძღვანელოები გვთავაზობს. მაგალითად, საკუთარი ხელით რამის შექმნა, როგორც პროექტების შესრულებაზე დამყარებული სწავლებისას ხდება. როგორ პროექტსაც არ უნდა ვასრულებდე, იმ დროს შესწავლილი მასალა ყოველთვის უკეთ მამახსოვრდება, ვიდრე უბრალოდ სახელმძღვანელოში წაკითხული თუ ნასწავლი”.
„გაცილებით ღრმა კავშირს ვპოულობ, როდესაც ვხედავ იმას, რის შესწავლასაც ვცდილობ. როდესაც ყველა დეტალსა თუ კონტურს ვხედავ, უფრო ადვილადაც მამახსოვრდება და უფრო მეტადაც მაინტერესებს. ალბათ, გაგების უნარი და არსებულ მომენტთან მისი დაკავშირებაა ის, რაც მოსწავლეს ტაიმზ ნიუ რომანის (პოპულარული კომპიუტერული შრიფტი, – ლ.ა.) შავ-თეთრი ტექსტის მიღმა სამჯერ მეტ ენთუზიამს გაუღვივებს შესასწავლი მოვლენის მიმართ”.
4. გიყვარდეს ის, რასაც აკეთებ
„მოსწავლეთა ყურადღების მიპყრობა ხშირად სერიოზული გამოწვევაა, და თუ მონოტონურ, ერთფეროვან ახსნაში „გაიჩხირებით”, ეს უფრო მეტად გააუარესებს მდგომარეობას. მასწავლებელმა რობოტივით კი არ უნდა ილაპარაკოს, არამედ ისე, რომ მოსწავლე მიხვდეს: მასწავლებელს ასახსნელი თემისადმი მართლაც მგზნებარე დამოკიდებულება აქვს. ამ დროს შეიძლება ჩავატაროთ ე.წ. „დამოკიდებულების ტესტი” – თუ მასწავლებელს ეტყობა, რომ რასაც აკეთებს, დიდად არ აინტერესებს, მოსწავლეების რეაქციაც ასეთივე იქნება; თუ მასწავლებლის მონათხრობი გვაგრძნობინებს, რომ ის „იქ არის”, რაზეც გვიყვება, ჩვენც ავდგებით და „გავყვებით” მას”.
„მე მჯერა, რომ საკლასო ოთახში ენთუზიაზმის ატმოსფერო სტუდენტებს საკლასო დისკუსიაში ჩართვისკენ უბიძგებს. მასწავლებელს შესაძლოა შესანიშნავი ინფორმაცია ჰქონდეს საკითხის შესახებ, მაგრამ მან უნდა გვაგრძნობინოს ამ საკითხით თავისი დაინტერესებაც. სხვაგვარად მოსწავლეებს თემისადმი ინტერესს ვერ გაუღვივებს. მჯერა, რომ ენთუზიაზმი და აფექტაცია გადამდებია”.
„საგანი ან ნიშნები მოსწავლეს ვერ დააინტერესებს უფრო მეტად, ვიდრე თავად მასწავლებელი. როცა მასწავლებელს მართლა სურს, ცოდნა გადასცეს მოსწავლეებს – არა მხოლოდ სამსახურებრივი მოვალეობის გამო, არამედ მათი განათლების სურვილით, ეს მოსწავლეებზე სასიკეთო გავლენას ახდენს. მე ვნების, გრძნობის შესახებ ვლაპარაკობ. ეს დამატებითი ძალისხმევა გვიჩვენებს, როგორ შეიძლება ნასწავლის გამოყენება მომავალში”.
5. მომეცით სკამიდან ადგმის საშუალება!
„როდესაც მოსწავლეები აქტიურობენ, სწავლების პროცესი უფრო ღრმაა, ვიდრე პასიური მოსმენსი დროს. მაგალითად, ერთხელ, ისტორიის გაკვეთილზე, დებატები გვქონდა POPA-ს და SIPA-ს ფედერალური კანონპროექტების შესახებ. კითხვა ასე ჟღერდა: „კარგია თუ ცუდი ასეთი კანონების ამოქმედება?” მასწავლებელმა მომხრეები და მოწინააღმდეგეები საკლასო ოთახის სხვადასხვა კუთხეებში დაგვაყენა და კამათის საშუალება მოგვცა. ამის წყალობით გავიგე ყველა ჩემი თანაკლასელის აზრი ამ საკამათო საკითხის შესახებ”.
6. გამოიყენეთ ვიზუალური საშუალებები
„მომწონს სურათების თვალიერება, რადგან ეს საგნის უკეთ გაგებაში მეხმარება. ვიზუალური გამოსახულება ჩემს გონებაში აღიბეჭდება”.
„ვინტერესდები, როცა გაკვეთილს თან მდიდარი ვიზუალური ინფორმაცია ახლავს. პრეზენტაციები ფაუერ-ფოინთით კარგია, მაგრამ მოსაწყენი ხდება, როცა გვერდზე ბევრი პუნქტია ჩამოწერილი. ნახატები და სურათები საუკეთესო საშუალებაა ყურადღების მისაპყრობად”.
7. მოსწავლის არჩევანი
„ვფიქრობ, თავისუფლებას დავალების შერჩევისას, პროექტის მიმართულებების განსაზღვრისას და, საზოგადოდ, მრავალფეროვან არჩევანს შეუძლია, მეტად დააინტერესოს მოსწავლეები. მრავალფეროვნება უდრის მეტ სივრცეს შემოქმედებისთვის”.
„არჩევანის თავისუფლება გვეხმარება ჩვენი ძლიერი მხარეების უკეთ გამოყენებაში. ასევე, ეს ხელს უწყობს პროექტის განვითარებას ჩვენი სურვილისა თუ ხედვის თანახმად. როდესაც იმას ვაკეთებთ, რაც მოგვწონს, უფრო მეტად ვართ ფოკუსირებულნი და სკოლაში ყოფნაც უფრო მეტად გვიხარია”.
„კიდევ ერთი გზაა სასწავლო პროგრამის მოქნილობა მოსწავლეთა უკეთესი/უარესი მოსწრების შესაბამისად. შეიძლება, არსებობდეს საპროექტო დავალებების სია და მოსწავლეებს შეეძლოთ მათგან სასურველის არჩევა თავიანთი მოსწრების დონის შესაბამისად”.
8. გესმოდეთ თქვენი კლიენტების – ბავშვების
„ხელი შეუწყვეთ მოსწავლეებს, ხმამაღლა გამოთქვან თავიანთი აზრი – ვინ იცის, რა შეიძლება ისწავლოთ მათგან”.
„თუ მასწავლებელი გვიჩვენებს, რომ სჯერა ჩვენი, გამოხატავს კეთილგანწყობასა და გულითადობას, ჩვენც გვემატება თავდაჯერება რთული ამოცანების გადაწყვეტისას. იმის თქმა მინდა, რომ სტუდენტები უფრო მეტად არიან ჩართულნი სასწავლო პროცესში, როდესაც მასწავლებლისგან „პარტნიორობას” გრძნობენ”.
„პირადად მე მიმაჩნია, რომ მოსწავლეებს მაინცდამაინც არ მოსწონთ, როდესაც მათ „მოსწავლეებივით” ექცევიან. მასწავლებლებმა უნდა გაარკვიონ, რას ვფიქრობთ პროექტზე, გამოცდასა თუ სხვა ამოცანებზე. მათ თავიანთ თავს უნდა ჰკითხონ: „როგორ ვიგრძნობდი თავს ამ მოსწავლსი ადგილას?” შეხედეთ მოვლენებს ჩვენი თვალით და გამოიყენეთ ეს შესაძლებლობა”.
„მოსწავლეებს სწავლა მაშინ იზიდავთ, როდესაც მასწავლებლები კავშირს ამყარებენ მათთან და კლასს თავს „ერთ დიდ ოჯახად” აგრძნობინებენ. მასწავლებელს უნდა ესმოდეს, როგორ მუშაობს ბავშვისა თუ მოზარდის გონება და მათთან კავშირის უზრუნველყოფა შეეძლოს. ეს აუცილებელია, რათა ყველა ბავშვმა თავი კომფორტულად იგრძნოს, ხელი ასწიოს კითხვების დასასმელად და მოითხოვოს დახმარება, როცა სჭირდება”.
„მასწავლებლებმა უნდა იცოდნენ, რომ ყველა ბავშვი, რომელსაც კი ასწავლიან, სხვადასხვანაირია”.
9. შემატეთ საქმიანობას მრავალფეროვნება
„არ მომწონს გამუდმებით ერთი და იმავე საქმის კეთება… მრავალფეროვნება თემისადმი ინტერესს მიჩენს. ეს მარტო სამუშაოს არ ეხება – გამუდმებით ერთი და იმავე კერძის ჭამა საერთოდ გაგიქრობს მადას”.
„სახალისო ექსპერიმენტები მეცნიერების გაკვეთილზე, სცენების დადგმა-გათამაშება ჩვენი ისტორიიდან… თუ გსურთ, მოსწავლეებს რამე დაამახსოვრდეთ, მოამარაგეთ ისინი ვიზუალური საშუალებებით, ხმოვანი გაკვეთილით და ემოციებით”.
„კომედიის გათამაშებისას შეუძლებელია რამე დააშავო – სიცილი ყველას უყვარს… კიდევ ერთი რამ, რაც მე მიზიდავს, ჯგუფური თამაშებია. ერთხელ, ენის ხელოვნების გაკვეთილზე, ვთამაშობდით „გავარდნაზე” – ერთმანეთს თითო ჯერზე თითო სიტყვას „ვესროდით”; თუ სიტყვის „მიმღები” სიტყვის მნიშვნელობას გამოიცნობდა, „მსროლელი” თამაშს ტოვებდა. ამ დროს მოსწავლეებს კარგად ამახსოვრდებათ, რა შეეშალათ ან რა არ იცოდნენ”.
10. იყავით ადამიანური
„არ დაივიწყოთ თვითირონია”.
მსურს, ეს წერილი კიდევ ერთი ციტატით დავასრულო. ციტატის ავტორია ჩემი მოსწავლე შერონი: „საქმე ის არის, რომ ყოველი მოსწავლე სხვადასხვანაირად ინტერესდება… მაგრამ არა უშავს, ყოველთვის არსებობს გზა, გაკვეთილზე მოსწავლე დააინტერესო, ყურადღება არ მოუდუნო, თან წაიყოლო განათლების გრძელ გზაზე. „ნეტავ რა გზაა ეს?” – იკითხავს ზოგიერთი მასწავლებელი. ახლა ყურადღებით წაიკითხეთ… მზად ხართ? ეს გზა კითხვების დასმაა. ჰკითხეთ, მიაღებინეთ მონაწილეობა სწავლის პროცესში. ეს ადვილია.
ქართველებს გვჩვევია ყოველივე ახლისთვის ეჭვის თვალით ყურება. ტრადიციული, ნაცადი გზებითა და მეთოდებით გვირჩევნია სწავლა-სწავლებაც, ცხოვრებაც, ურთიერთობაც… ცხოვრება კი ერთ ადგილას არ დგას, ყველაფერი იცვლება, ყველაფერი ვითარდება, ყველაფერი სახეს იცვლის… იცვლება თაობაც, მოთხოვნებიც, მსოფლმხედველობაც, მისწრაფებაც, მიზნებიცა და ინტერესებიც. რა თქმა უნდა, აუცილებელია, ჩვენნაირმა პატარა ერი გაუფრთხილდეს საკუთარ ადათ-წესებს, მაგრამ გლობალურ ცვლილებებს ვერავინ აღუდგება წინ და არც ჩვენ ვართ გამონაკლისი. ერთია ერისთვის დამღუპველი სიახლეების უარყოფა და მეორე – იმის უგულებელყოფა, რასაც შეუძლია, ხელი შეუწყოს ჩვენი მომავალი თაობის უკეთეს აღზრდა-განათლებას.
მასწავლებლის უპირველესი მიზანი მოსწავლისთვის ცოდნისა და ცხოვრებისეული უნარ-ჩვევების გადაცემაა. ასე იყო ყველა დროში და ასეა დღესაც. განსხვავებულია თაობა, რომელსაც 21-ე საუკუნეში უწევს სწავლა და ცხოვრება. დრო ყველას ერთნაირ მოთხოვნებს უყენებს: ქართველსაც, ინგლისელსაც, ჩინელსაც და ნებისმიერი სხვა ერის წარმომადგენელსაც.
დღეს ხშირად გაიგონებთ კამათს ტექნოლოგიებით გამდიდრებული გაკვეთილების საჭიროებაზე, მათ დადებითსა და უარყოფით მხარეებზე. ვკამათობთ მასწავლებლები, კამათობენ მშობლები, მაგრამ არავინ ეკითხება აზრს იმათ, ვისაც სწავლა უწევს და ეს პროცესი უშუალოდ ეხება. ამ კამათში ჩართვის საშუალება დღემდე არ აქვთ მოსწავლეებს. ისინი კი სწორად ამ ტექნოლოგიების დახმარებით სწავლობენ უკეთესად, მეტი ხალისით. ამის თქმის უფლებას საკუთარი გამოცდილება მაძლევს. მეც მოქმედი მასწავლებელი ვარ და ამასთან ერთად – Microsoft ტრენერი და Microsoft ინოვატორ-ექსპერტ მასწავლებელი, უშუალოდ მიწევს გაკვეთილების ჩატარებაც და ტექნოლოგიების გამოყენებაც, კოლეგებთან ურთიერთობაც და გამოცდილებისა და ტექნოლოგიური სიახლეების გაზიარებაც. ერთი სიტყვით, გარედან მაყურებელი არ გახლავართ და სხვის აზრებსა და დასკვნებზე დაყრდნობით არ ვლაპარაკობ. გამოცდილი მასწავლებელიც და ახალბედაც იმით ფასდება, რამდენად ეფექტურად გეგმავს გაკვეთილს და რას აღწევს, ტექნოლოგიები კი ყველაზე მეტად გვეხმარება მიზნის მიღწევაში. ყველა მასწავლებელს სურს თანამედროვე გაკვეთილის ჩატარება, მაგრამ ეშინია სიახლეებისა, მათ შორის – კომპიუტერისაც, რადგან სათანადოდ ვერ ფლობს მასთან მუშაობის უნარ-ჩვევებს. ყველაფრის დაძლევა შესაძლებელია, ყველაფრის სწავლა – კოლეგებისგანაც და მოსწავლეებისგანაც, რომლებიც ჩვენზე უკეთ ერკვევიან ამ ტექნოლოგიებში. გაკვეთილის მომზადებას გარკვეული ხანი სჭირდება, მაგრამ ჩვეულებრივი, ტრადიციული მეთოდით ჩატარების დროსაც ხომ წინასწარ ვემზადებით?
დღეს ტექნოლოგიები გამოყენება ძალიან მარტივია. Microsoft-ი უამრავ საგანმანათლებლო პროგრამას გვთავაზობს, რომელთა დაუფლება და ათვისება სულაც არ არის ძნელი. ამის ნათელი მაგალითია საპრეზენტაციო პროგრამა Sway, რომელიც მოკლევადიანი ტრენინგების შედეგად ძალიან პოპულარული გახდა ქართველ მასწავლებლებს შორის.
მინდა, სამოდელოდ შემოგთავაზოთ ჩემი ერთ-ერთი გაკვეთილი. იმედი მაქვს, ამ მოდელის მიხედვით უკეთესი გაკვეთილის ჩატარებას მოახერხებთ და უკეთეს შედეგსაც მიიღებთ.
ვერც მე ვიყენებ ყველა კლასთან ერთნაირი ინტენსივობით ამ ტექნოლოგიებს მისაღწევი შედეგებისა და სტანდარტების გათვალისწინებით, მაგრამ იმ კლასებში, სადაც უფრო ხშირად ვატარებ ასეთ გაკვეთილებს, უკეთეს შედეგს ვიღებ, ვიდრე ტრადიციული მეთოდებით ჩატარებული მეცადინეობისას. ყველა სკოლაში არის მეტ-ნაკლებად აღჭურვილი კომპიუტერული კლასი, მაგრამ, რა თქმა უნდა, საკლასო ოთახში მხოლოდ ტექნოლოგიების არსებობა სწავლებაში ვერაფერს შეცვლის; შედეგის მისაღწევად საჭიროა, მასწავლებელი აქტიურად იყენებდეს მათ, რათა შეძლოს მოწაფეებისთვის შემდეგი უნარების განვითარება:
oთანამშრომლობა;
oრეალურ ცხოვრებაში პრობლემების გადაჭრა;
oშემოქმედებითობა;
oთვითრეგულირება;
oკრიტიკული აზროვნება.
ახალი თემის შესწავლა ყოველთვის სირთულეებთანაა დაკავშირებული. ოდესღაც მიღებული ლექციის ფორმა დღეს ისეთი ეფექტური აღარ არის. თანამედროვე ბავშვები უპირატესად ვიზუალები არიან, მხედველობითი მეხსიერება აქვთ, ამიტომ მშვენივრად აღიქვამენ სპეცეფექტებს: მოძრავ სურათებს, მბრუნავ სფეროებს, – მაგრამ ეს ყველაფერი ინფორმაციულად თუ არ გავამდიდრეთ ილუსტრაციებითა და მუსიკით, სათანადო შედეგს ვერ მივიღებთ.
ტექნოლოგიების მიზნობრივი გამოყენების შედეგად მოსწავლეებს:
•შეუძლიათ, სკოლის გარეთაც ითანამშრომლონ ერთმანეთთან ციფრული ტექნოლოგიების გამოყენებით და გაცვალონ იდეები და აზრები;
•უფრო თავდაჯერებულები ხდებიან;
•მოსწონთ ონლაინრესურსებით სწავლება;
•შეუძლიათ, კლასში დისკუსია გამართონ მოძიებული მასალის შესახებ;
•წიგნებთან ერთად სწავლობენ სხვა, დამატებითი რესურსების გამოყენებითაც;
•ხდებიან უფრო განათლებულები და ცხოვრებისთვის მომზადებულები.
როგორც გითხარით, მსურს, შემოგთავაზოთ ტექნოლოგიურად გამდიდრებული გაკვეთილის გეგმა.
გაკვეთილის თემა: რომანტიზმი – ΧІΧ საუკუნის ძირითადი ლიტერატურული მიმართულება
გაკვეთილის მიზანი: მოსწავლეთა ცოდნის ამაღლება რომანტიზმის როგორც ΧІΧ საუკუნის წამყვანი ლიტერატურული მიმდინარეობის შესახებ
გაკვეთილის ამოცანები: სახვითი და მუსიკალური ხელოვნების საშუალებით მშვენიერების შეგრძნების ფორმირება, სხვადასხვა ქვეყნის კულტურათა შედარება და ევროპაში რომანტიზმის განვითარებისთვის თვალის მიდევნება.
მოსალოდნელი შედეგები, საჭირო რესურსები:
·კითხვის, მოსმენის უნარების განვითარება;
·სხვადასხვა წყაროზე: ლექსიკონებზე, ენციკლოპედიაზე, ინტერნეტში – მუშაობის გამოცდილება;
·პრობლემის მოსაგვარებლად საჭირო გადაწყვეტილებების ძებნა და ინფორმაციის სისტემატიზება-მოწესრიგება.
საჭირო რესურსები: ეკრანი, პროექტორი, კომპიუტერი (ნოუთბუქი), ხმის გამაძლიერებელი
გაკვეთილს ვიწყებ პრეზენტაციით.
სატიტულო სლაიდი ემსახურება მოტივაციის შექმნას, რომელმაც უნდა გააძლიეროს მკითხველის (მოსწავლის) მოლოდინი.
გაკვეთილის ამოცანების ფორმულირება კი ასეთია:
·როგორ ასოციაციებს იწვევს თქვენში გაკვეთილის თემის აღმნიშვნელი სიტყვას (რომანტიზმი)?
·რას ნიშნავს რომანტიზმი? (მოსწავლეები განმარტებას ეძებენ ლექსიკონებსა და ენციკლოპედიებში)
პრეზენტაციაზე მუშაობა.
სლაიდი №1. ბარათაშვილის მოცემული სტროფის ანალიზი და განხილვა
◦ რა განწყობა დაინახეთ?
◦ რა იცით რომანტიზმის შესახებ?
◦ რა მხატვრული ელემენტებია გამოყენებული და როგორი რითმითაა დაწერილი სტროფი?
. რომანტიზმის ჩასახვისა და აღმოცენების ისტორია
მცირე ლექცია რომანტიზმზე:
საუბარი გერმანელი მხატვრის სურათის რეპროდუქციის შესახებ. ტექსტის ანალიზი
კითხვებზე პასუხი:
·რატომ ახდენს სურათი ძლიერ შთაბეჭდილებას?
·რას გულისხმობს სურათის სახელწოდება?
მომდევნო ეტაპია სლაიდშოუს ჰიპერბმულზე გადასვლა (სლაიდი №3), სადაც ვაგნერის მუსიკის ფონზე (ოპერა „ვალკირიადან”) ერთმანეთს ავტომატურად ენაცვლება ფრიდრიხის რეპროდუქციები.
მივიღებთ მოსწავლეთა პასუხებს ეკრანზე გამოტანილ კითხვაზე: რომანტიზმის რომელ მახასიათებლებს შეიცავს ფრიდრიხის რეპროდუქცია და ვაგნერის მუსიკა? (სავარაუდო პასუხები: მღელვარების განცდა, იდუმალება, მარტოსულობა…)
შემდეგ ჰიპერბმულის დახმარებით ვხსნით დაფარულ სლაიდს (№9). მოსწავლეები რვეულში იწერენ რომატიზმის ძირითად მახასიათებლებს.
სლაიდი №4. სქემის ანალიზი რვეულებში
ამის შემდეგ გადავდივართ №№ 5, 6, 7, 8 სლაიდებზე, რომლებიც ემსახურება მოსწავლეთათვის სხვადასხვა ქვეყნის რომანტიკოსების გაცნობას. დემონსტრაცია მიმდინარეობს შუბერტის (კომპოზიტორი-რომანტიკოსი) (მუსიკალური ნაწილი №3 ფორტეპიანოსთვის) და შოპენის (ნოკტიურნი სი ბემოლ მინორი) მუსიკის ფონზე. მუსიკალური გაფორმება საჭიროა ემოციური დატვირთვისთვის და მოსწავლეებს მასალის აღქმაში ეხმარება.
ამის შემდეგ მოსწავლეები წერენ მცირე ესეს, ახდენენ რეფლექსიას, იღებენ საშინაო დავალებას.
შეფასება
რეფლექსია
საშინაო დავალება
მცირე ფორმის წერითი სამუშაო:
განწყობა და ადამიანი (პრეზენტაციის შემდეგ რვეულებში ან ზეპირად)
რა ვისწავლე ახალი? როგორ
დამეხმარა ტექნოლოგიები მასალის ათვისებაში? რაში გამომადგება ეს ინფორმაცია?
ინტერნეტრესურსების გამოყენებით
შევქმნათ ფონი პრეზენტაციისთვის, რომელიც გამოხატავს რომანტიზმის არსს
აქვე – მცირე რჩევა მასწავლებლებისთვის შემდეგ გაკვეთილზე ლოგიკურად გადასასვლელად:
შემდეგი თემა: „რომანტიკული ლირიკა მე-19 საუკუნის დასაწყისში”. ამ გაკვეთილზე განამტკიცებთ მოსწავლეთა წინარე ცოდნას რომანტიზმის შესახებ. გაკვეთილის დასაწყისში მოსწავლეები წარმოადგენენ საშინაო დავალებას და თან შეამოწმებთ მასალის ათვისების ხარისხს.
თქვენ ალბათ არ გინახავთ ის ლურჯი ნახატი, რომლის გამოჩენასაც ჩვენს კლასში უცნაური ამბები მოჰყვა. ის ახლაც ჰკიდია კედელზე. მართკუთხედის ფორმის თვალს მოგაგონებთ. მისი სკლერა ცისფერია, ირისი – ლურჯი, გუგაში კი ლურჯი ფერის მსხვილად დაწერილი იქსისმაგვარი ფიგურები ჩაუხატავთ. ისინი მიგვანიშნებენ, რომ პატარა მხატვარს ფერწერით უჯრედის, მისი ბირთვის და ბირთვში არსებული ქრომოსომების გამოსახვა მოუწადინებია. აქ საოცარი არაფერია გარდა იმისა, რომ მეექვსე კლასის მოსწავლეები უჯრედის ბირთვში არსებული გენებით დაინტერესებულან; გაუგიათ, რომ გენები ქრომოსომებშია განლაგებული და რომ ქრომოსომები ხშირად ორმაგდება.
„რატომ ორმაგდება, მასწავლებელო, ქრომოსომები?” – მესმის მოსწავლის ხმა. ასეთი კითხვები გვაძლევს ძალას, რომ მეექვსეკლასელებს ვასწავლოთ ის, რისი დასწავლაც მერვე და მეცხრე კლასელებს უჭირთ.
სიცოცხლე ერთი უჯრედიდან იწყება. ყოველ ნიშან-თვისებას ორი გენი განსაზღვრავს. ერთი დედამ გადასცა ახალ ორგანიზმს, მეორე კი – მამამ. ამიტომ ქრომოსომებიც წყვილებადაა წარმოდგენილი უჯრედის ბირთვში. ეს ერთი უჯრედი იყოფა ორად, შემდეგ ორივე იყოფა და წარმოქმნის ოთხ უჯრედს და ასე გრძელდება, რის შედეგადაც ჩვენ ვყალიბდებით, ვიზრდებით და ვმაღლდებით. ახალი უჯრედი წინა უჯრედს უნდა ჰგავდეს. „რა უნდა მოხდეს, რომ ახალ უჯრედში ქრომოსომების რაოდენობა იგივე დარჩეს, რაც თავდაპირველ უჯრედში იყო?” – ვეკითხები ჩემს პაწია მოსწავლეებს. რამდენიმე მოსწავლე ამბობს, რომ ქრომოსომები ჯერ უნდა გაორმაგდეს და მერე ორმა ახალმა უჯრედმა გაინაწილოს ისინი. გული სიხარულით მევსება. იწყება კამათი.
„არსებობს დასწავლის სამი გზა: კოგნიტური, აფექტური და ფსიქომოტორული.” ალბათ გახსოვთ, ვინ ასაბუთებდა ამ მოსაზრებას. გაკვეთილები ორიენტირებულია კოგნიტურ სწავლებაზე. ემოციებზე, ანუ დასწავლის აფექტურ პირობებზე სასაუბროდ მასწავლებლები ვერ ვიცლით, იმიტომ რომ პროგრამის გავლა უნდა მოვასწროთ და რა დროს ემოციებია! ფსიქომოტორული ასპექტები კი ფიზკულტურის და სპორტისთვის დაგვითმია.
ბავშვებისთვის ფსიქომოტორული განვითარება ძალიან მნიშვნელოვანია. ამიტომ დიდი ყურადღება უნდა მივაქციოთ კეთებით სწავლებას ანუ გაკვეთილში კინესტეტიკური მოქმედებების ჩართვას. სახელმძღვანელოებში ამგვარი აქტივობები აღწერილი არაა. თუმცა, მასწავლებლებს არ გვეზღუდება თავისუფლება, რომ თეორიული სწავლება მოქმედებაში გადავიყვანოთ.
ამიტომ გადავწყვიტე, რომ მეექვსე კლასელებისთვის დამედგმევინებინა „ქრომოსომების ცეკვა”. დავამზადე ფერადი ქაღალდის ქუდები. მოვიტანე ფერადი თოკები. დაფაზე დავხატე მიტოზის (უჯრედის გაყოფის ერთ-ერთი ფორმა) ოთხი ფაზა და შევუდექით ჩანაფიქრის განხორციელებას. მოსწავლეების ნაწილმა ხელი ჩასჭიდა ერთმანეთს და წრე შეკრა ბირთვის გარსის გამოსახატად. სხვა მოსწავლეები წრეში ჩადგნენ და განასახიერეს ქრომოსომების მოძრაობა დაფაზე არსებული ნახაზების მიხედვით. ორი მოსწავლე თოკებით ხელში წრის შიგნით იდგა ერთმანეთისადმი ზურგშექცევით. ისინი ცენტრიოლებს განასახიერებდნენ.
მიტოზის პირველი ფაზის დროს, მოგეხსენებათ, რომ ქრომოსომები ორმაგდება. ბავშვები, ვისაც ახლად შექმნილი ქრომოსომები უნდა წარმოედგინათ, ჩაიცუცქნენ და ქუდები დამალეს. მათ წრეში მოცეკვავე მეწყვილეები ქუდების ფერით უნდა ამოეცნოთ. ცოტა ხნის შემდეგ გვერდით ამოუდგნენ თავის შესაბამის მოსწავლეებს და ქუდებიც ჩამოიცვეს. პირველი ფაზა დამთავრდა.
მერე თოკებიანი მოსწავლეები ურთიერთსაპირისპირო მხარეს წავიდნენ. დიდი წრე, ანუ ბირთვის გარსი დაიშალა და შემსრულებლები მოქმედების ადგილს მოშორდნენ. ქრომოსომების როლში მყოფები წყვილ-წყვილად ერთ ხაზზე მოეწყვნენ. ასე მოვაწყეთ მეტაფაზური ფირფიტა. ცენტრიოლების როლების შემსრულებლებმა მათ თოკები მიაწოდეს. გაყოფის თითისტარას ჩამოყალიბებაც დამთავრდა. დასრულდა მიტოზის მეორე ფაზა.
შემდეგ მოსწავლე-ცენტრიოლებმა თოკების დამოკლება, მოსწავლე-ქრომოსომებმა კი წრის საპირისპირო პოლუსებისკენ გადაადგილება იწყეს და ორ ჯგუფად განაწილდნენ.
ბოლოს ბირთვის გარსის შემსრულებელმა მოსწავლეებმა წრე შეიკრეს თითოეული ჯგუფის გარშემო. უჯრედის გაყოფა დამთავრდა.
მოსწავლეებს ვთხოვე, დაეწერათ ის, რაც მათ შეასრულეს. უფრო მეტი თხოვნა და შეკითხვა მათ აღმოაჩნდათ. მეკითხებოდნენ, რას წარმოადგენდა თოკები, რას წარმოადგენდნენ მოსწავლეები, რომლებმაც თოკები გადაანაწილეს და ა.შ. მე შესაბამისი ტერმინები ინგლისურად და ქართულად დავწერე დაფაზე, რომ მათ გამოყენება შეძლებოდათ. რამდენიმე წუთში მომიტანეს ჩანაწერები. ჩემს გაოცებას საზღვარი არ ჰქონდა, როცა ვკითხულობდი როგორი სიზუსტით აღწერდნენ შესრულებულ მოქმედებებს.
ამ კინესტეტიკურ აქტივობას „ქრომოსომების ცეკვა – მიტოზი” დავარქვით და ფირზეც აღვბეჭდეთ. შემდეგ გაკვეთილებს ისევ ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით ვატარებდით,
დადგა მარტი. ერთ წვიმიან დღეს შევდივარ კლასში. ჩემი პატარა მოსწავლეები ფეხზე წამომდგარან. ხელებზე ფერად-ფერადი წინდები ჩამოუცვამთ: ვის შინდისფერი შავი ზოლებით, ვის სალათისფერი ყვითელი ქუსლით, სხვას თეთრი წითელი გულებით, ნაირ -ნაირები და ფერად-ფერადები. მიქნევენ წინდებიან პაწია ხელებს.
„მასწავლებელო, მასწავლებელო, რატომ დაგვავალეს წინდების მოტანა?” „რა შუაშია უნარშეზღუდულ ბავშვებთან ჩვენი წინდები?” „მასწავლებელო, მე მარტო ერთი წინდა მოვიტანე! ვერ გავიგე, დამრიგებელმა რა თქვა. რამდენი უნდა მომეტანა?”
ბავშვები გამომყავს დაფასთან. მათ ახსოვთ, რომ ადამიანს 23 წყვილი ანუ 46 ქრომოსომა აქვს. ახლა ქრომოსომები წინდებია და თითოეული მოსწავლე თითო წყვილ ქრომოსომას წარმოადგენს. ერთმანეთს რიგის მიხედვით ითვლიან. ვჩერდები 21-ე მოსწავლესთან. მერე ის მოსწავლე გამომყავს, რომელსაც ერთი წინდა აქვს მოტანილი და ხელს მაღლა ვაწევინებ.
– ახლა რამდენ ქრომოსომას განასახიერებთ? – ვეკითხები.
– ორმოცდაშვიდს, – მპასუხობენ.
– მერამდენე ქრომოსომაა სამი ნაწილით წარმოდგენილი? – ისევ ვეკითხები.
– ოცდამეერთე, – მპასუხობენ.
– ასეთ შემთხვევა ადამიანებშიც ხდება და ამას 21-ე ქრომოსომის ტრისომია ეწოდება. – ვეუბნები. – 47 ქრომოსომა აქვთ დაუნის სინდრომის მქონე უნარშეზღუდულ ბავშვებს.
მეკითხებიან, ეს ერთი ზედმეტი ქრომოსომა როგორ აშავებს ამდენ რამეს, როგორ იყრის თავს ერთად 47 ქრომოსომა, რატომ დასცინიან დაუნის სინდრომიან ბავშვებს, ან რატომ ეშინიათ მათი, რატომ იჩაგრებიან ასეთი ბავშვები.
მახსენდება ერთი დაუნის სინდრომიანი გოგონა, კეთილი და მხიარული, რომელიც ყველას ეცნობოდა ქუჩაში და რომელმაც დეპრესიისგან თავისი მეზობელი იხსნა. მოსწავლეებს ვუყვები მასზე. ვუყვები იმაზე, რომ ეს გოგონა სპეციალურ სკოლაში დადიოდა, სადაც მას მარტივი არითმეტიკული მოქმედებების შესრულება ასწავლეს. ვეკითხები, რა აზრის იქნებოდნენ იმაზე, რომ ასეთ ბავშვს ჩვენს კლასშიც ესწავლა.
მპასუხობენ, რომ ამას დადებითი მხარეც აქვს და უარყოფითიც. ზოგ გაკვეთილზე ერთად უნდა იყვნენ, ზოგი კი ასეთ ბავშვს განცალკევებულად უნდა ჩაუტარდეს, რომ ისინი არ დასცინებენ უნარშეზღუდულ ადამიანებს, რომ კარგი ადამიანი სუსტს არ ჩაგრავს და ისინი არავის არასდროს არ დაჩაგრავენ, სუსტს გვერდში ამოუდგებიან.
იმ დღეს მოსწავლეები სურათის გადასაღებად რომ გაყავდათ დიდ მწვანე მოედანზე, მე ვიცოდი, რომ ჩემი პაწია მოსწავლეები სკოლის მოსართავად კი არ სველდებოდნენ წვიმიან ამინდში, ისინი ფერადი წინდებით თანაგრძნობას უცხადებდნენ გზააბნეულ ორმოცდამეშვიდე ქრომოსომას.
აუტიზმს (ბერძნ. აუტო=საკუთარი თავი) როგორც დამოუკიდებელ დიაგნოზს საკმაოდ ხანმოკლე ისტორია აქვს. კერძოდ, 1980 წლამდე მისი სიმპტომები შიზოფრენიის ნაწილად განიხილებოდა. წინამდებარე სტატიის მიზანი აუტისტური სპექტრის დარღვევათა ისტორიული განვითარების მოკლე მიმოხილვაა, რაც, ჩემი აზრით, აუტიზმის ფენომენის უკეთ გაცნობიერებაში დაგვეხმარება.
რა არის აუტიზმის სპექტრის დარღვევა (ასდ)?
აუტიზმი ნეიროგანვითარებითი დარღვევაა, რომელსაც ახასიათებს პრობლემები სოციალურ ინტერაქციასა და სოციალურ კომუნიკაციაში, ასევე ქცევებისა და ინტერესების შეზღუდული რეპერტუარი (დიაგნოსტიკური და სტატისტიკური სახელმძღვანელო, DSM-5, American Psychiatric Association-APA, 2013). კომუნიკაცია თავისი არსით სოციალურია და, შესაბამისად, ტიპური განვითარების მქონე ინდივიდებთან მისი დაყოფა სოციალურ და არასოციალურ ასპექტებად, როგორც წესი, არ ხდება. აუტისტური სპექტრის შემთხვევაში კი მნიშვნელოვანია, გამოვიყენოთ ტერმინი „სოციალური კომუნიკაცია”, რადგან აუტიზმის მქონე პირებთან სწორედ კომუნიკაციის სოციალური ასპექტი, მაგალითად, სხვისთვის საკუთარი გრძნობებისა და აზრების გაზიარება წარმოადგენს სირთულეს და კომუნიკაციას იყენებენ არა სოციალური, არამედ ინსტრუმენტული მიზნებისთვის.
კომორბიდული გონებრივი განვითარებისა და ენობრივი განვითარების შეფერხება ხშირია, თუმცა აუცილებელ კრიტერიუმებად არ მიიჩნევა აუტიზმის დიაგნოზის დასასმელად.
აუტიზმის სპექტრისთვის დამახასიათებელი სიმპტომები, როგორც წესი, ბავშვის სიცოცხლის პირველსავე წლებში იჩენს თავს, მაგრამ დიაგნოზის დასმა ხშირად გვიანდება. კარგად ფუნქციონირებადი აუტიზმის მქონე ბავშვის ბევრი მშობელი ამბობს, რომ სკოლაში მიყვანამდე შვილისთვის არაფერი შეუმჩნევიათ. ადეკვატური მეტყველებისა და ნორმალური ინტელექტის მქონე ბავშვების განვითარებაში სკოლის მაღალ კლასებში გადასვლამდე ეჭვი იშვიათად შეაქვთ. ასაკის მატებასთან ერთად კი სოციალური მოთხოვნები იზრდება და ნიშნებიც, ბუნებრივია, უფრო მკაფიოდ იჩენს თავს.
აუტიზმის კომპლექსურობა სპეციალისტთა შორის ხშირად იწვევდა აზრთა რადიკალურ სხვადასხვაობას. უთანხმოება ხშირად მწვავეც იყო. უნდა ითქვას ისიც, რომ აუტიზმის დიაგნოსტიკის კრიტერიუმები გამუდმებით იცვლება ახალი მტკიცებულებების საფუძველზე. უფრო მეტიც – არსებობს მრავალი მითი აუტიზმის შესახებ. თუმცა სწორედ სირთულე და ამოუცნობობაა იმის მიზეზიც, რომ მის მიმართ მეცნიერთა და მედიის ინტერესი უფრო და უფრო იზრდება.
აუტიზმს ხშირად შეცდომით მოიხსენიებენ დაავადებად, მაშინ როდესაც ის განვითარების შეფერხებაა და არა დაავადება. აქედან გამომდინარე, აუტიზმის დიაგნოსტირება შეუძლებელია სისხლის ანალიზის, სამედიცინო ტესტებისა თუ კომპიუტერული ტომოგრაფიის საშუალებით. დიაგნოზი უმთავრესად ბავშვის ქცევაზე დაკვირვების შედეგად და მშობლებსა და საბავშვო ბაღის ან სკოლის პედაგოგებთან საუბრების საფუძველზე დაისმის.
უკანასკნელი მონაცემებით, დაახლოებით ყოველი 100 ბავშვიდან ერთს აუტიზმის დიაგნოზს უსვამენ (Baird et al., 2006). აუტიზმის შემთხვევების მატებას, ე.წ. ეპიდემიას, ხსნიან ცნობიერების გაზრდით, გაუმჯობესებული ადრეული სქრინინგით და დიაგნოსტიკური კრიტერიუმების ცვლილებებით. მაგალითად, საბავშვო ბაღების, სკოლისა და პოლიკლინიკების პერსონალმა დღეს უკეთესად იცის, რა ნიშნებს უნდა მიაქციონ ყურადღება, რომ ბავშვის განვითარების ესა თუ ის დარღვევა არ გამოეპაროთ. დიაგნოზის დასმა შედარებით ადრე რომ ხდება, რა თქმა უნდა, კარგია, მაგრამ, იმავდროულად, ყურადსაღებია, რომ თანდათან იზრდება ძვირად ღირებული და საეჭვო პროგრამების რიცხვი. მშობლებს ხშირად უჭირთ მტკიცებულებებზე დაფუძნებული პროგრამსი არჩევა და სპეციალისტების პროფესიონალიზმზე არიან დამოკიდებულნი.
მოკლე ისტორია
ლეო კანერი (1896-1981)
ჰანს ასპერგერი (1906-1980)
შეუძლებელია აუტიზმის შესახებ საუბარი ორი ადამიანის, ლეო კანერისა და ჰანს ასპერგერის ხსენების გარეშე.
1943 წელს ავსტრიელმა ფსიქიატრმა ლეო კანერმა (Leo Kanner) დღეს უკვე არარსებულ ჟურნალში „The Nervois Child” გამოაქვეყნა სტატია სახელწოდებით „Autistic disturbance of affectice contact”. სტატიაში მან აღწერა 11 ბავშვი, რომლებიც ისეთ სიმპტომებს ამჟღავნებდნენ, რომლებიც მანამდე არსად ყოფილა აღწერილი. კანერი იმედს გამოთქვამდა, რომ ეს განსაკუთრებული მდგომარეობა მალე სათანადო ყურადღებას მიიქცევდა.
ერთი წლის შემდეგ, 1944 წელს, ასევე ავსტრიელმა ჰანს ასპერგერმა (Hans Asperger) ჟურნალ „Autistic Psychopathy of Childhood”-ში გამოაქვეყნა სტატია „Die 'Autistischen Psychopathen' im Kindesalter”. ამრიგად, თავის მიერ აღწერილ მდგომარეობას მან „აუტისტური ფსიქოპათია” უწოდა. ასპერგერის სახელს უკავშირდება „ასპერგერის სინდრომი”, რომელიც ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის დაავადებათა საერთაშორისო კლასიფიკაციის მე-10 გადახედვის (ICD-10) (WHO, 1992) მიხედვით, აუტისტური სპექტრის ყველაზე უკეთ მოფუნქციე კატეგორიაა, თუმცა DSM-5 ასპერგერის სინდრომს ცალკე დიაგნოზად აღარ გამოყოფს.
კანერისა და ასპერგერის მიერ აღწერილი სიმპტომები ერთმანეთის მსგავსი, თუმცა არაიდენტური იყო. ასპერგერის მიერ აღწერილ პირებს ენობრივი უნარები უკეთესად ჰქონდათ განვითარებული. ასპერგერს მიაჩნდა, რომ მის მიერ აღწერილი სინდრომი და კანერის ინფანტილური აუტიზმი ორი სხვადასხვა მდგომარეობა იყო.
მიუხედავად იმისა, რომ ტერმინი „აუტიზმი” ჯერ კიდევ 1911 წელს გამოიყენა ცნობილმა ფსიქიატრმა ეუგენ ბლეულერმა (Eugen Bleuler), კანერისა და ასპერგერის დამსახურებაა აუტიზმის შიზოფრენიისგან დამოუკიდებლად განხილვა და მისი თეორიული აღწერის პირველი მცდელობა.
„მაცივარი დედების” თეორია
1949 წელს კანერმა კვლევის შედეგად დაასკვნა, რომ აუტიზმი ინტელექტუალურ ოჯახებში დაბადებულ ბავშვებთან გვხვდება. აუტიზმის მქონე ბავშვების დედებს ის ახასიათებდა როგორც ემოციურად „ცივებს”, თუმცა შემდეგ თავადვე ამტკიცებდა, რომ დედები არასოდეს დაუდანაშაულებია ბავშვების აუტიზმში.
„მაცივარი დედების” თეორიის გავრცელებას ხელი ბრუნო ბეთელჰეიმმა შეუწყო.
ბრუნო ბეთელჰეიმი (1903-1990), ზიგმუნდ ფროიდისა და ფსიქოანალიზის გავლენის ქვეშ მყოფი ამერიკელი ბავშვთა ფსიქოლოგი და მწერალი, აუტიზმს ემოციურ დარღვევად მიიჩნევდა და მშობლებს, განსაკუთრებით კი დედებს ასახელებდა მის მიზეზად. კერძოდ, მას მიაჩნდა, რომ ინფანტილური აუტიზმი გამოწვეულია მშობლების სურვილით, აუტიზმის მქონე ბავშვი საერთოდ არ არსებობდეს. ბეთელჰეიმმა 1967 წელს გამოსცა წიგნი „The empty fortress: Infantile Autism and the Birth of the Self”, რომელიც მალევე იქცა ბესთსელერად. ბეთელჰეიმის თეორია იმდენად პოპულარული იყო, რომ მას დღესაც ჰყავს მიმდევრები, თუმცა ამჟამად, საზოგადოდ, ეჭვქვეშ არ დგას, რომ აუტიზმი თანდაყოლილი დარღვევაა და არავითარი კავშირი ბავშვების მიმართ მშობლების დამოკიდებულებასთან არ აქვს. რა თქმა უნდა, მშობლებისა და შვილების ურთიერთობა სხვა გარეგან ფაქტორებთან ერთად დიდ როლს ასრულებს ბავშვის განვითარებაში, მაგრამ ეს ეხება როგორც აუტიზმის მქონე, ასევე ტიპური განვითარების მქონე ბავშვებს.
1964 წელს ფსიქოლოგმა ბერნარდ რიმლანდმა, რომელსაც აუტიზმის მქონე ვაჟი ჰყავდა, გამოაქვეყნა წიგნი „Infantile Autism: The Syndrome and its Implications for a Neural Theory of Behavior”, რომლითაც „მაცივარი დედების” ჰიპოთეზას დაუპირისპირდა. რიმლანდმა წარმოადგინა ალტერნატიული, სოლიდური ჰიპოთეზა აუტიზმის გამომწვევ მიზეზებში ბიოლოგიური ფაქტორის როლის შესახებ.
აუტიზმის შესწავლაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ერიკ სქოფლერმაც (Eric Schopler, 1927-2006). პირველმა სწორედ მან აღიარა მშობლების გადამწყვეტი როლი აუტიზმის მქონე ბავშვთა განათლებაში. მან აგრეთვე სათანადოდ შეაფასა სანდო კვლევებზე დაყრდნობით მიღებული ცოდნის პრაქტიკაში ინტეგრირების მნიშვნელობა. სქოფლერი ხაზგასმით აღნიშნავდა, რომ აუტიზმი უნდა მივიღოთ როგორც ბავშვის ნაწილი და უნდა ვიმუშაოთ ბავშვთან ერთად და არა ბავშვის წინააღმდეგ. მან განავითარა პროგრამა „TEAACH-Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children” (Schopler, 1971), რომელსაც დღეს მთელ მსოფლიოში წარმატებით იყენებენ აუტიზმის მქონე ბავშვებთან მუშაობისას.
წარმოშობით ნორვეგიელი ივარ ლოვოსი (Ivar Lovaas, 1927-2010) გამოყენებითი ქცევითი ანალიზის (Applied Behavioral Analysis-ABA) ერთ-ერთ ფუძემდებლად ითვლება. მისი ადრეული მეთოდები, რომლებიც, სხვათა შორის, ელექტროშოკსაც შეიცავდა, სისასტიკის გამო მკაცრი კრიტიკის საგნად იქცა. გარდა ამისა, მისი მტკიცებულება, რომ 1987 წელს ჩატარებულმა კვლევამ დაადასტურა, თითქოს აუტისტური სპექტრის მქონე ბავშვთა 49% აუტიზმისგან „განიკურნა”, ფუჭ იმედებს აღძრავდა. თუმცა ლოვოსის ზოგადი გზავნილი მაინც დადებითი იყო. მაშინ როდესაც მრავალი პროფესიონალი მშობლებს სდებდა ბრალს და შვილების ინსტიტუტებში მოთავსებას ურჩევდა, ლოვასმა განაცხადა, რომ ამ ბავშვების მკურნალობას აზრი აქვს. ქცევის გამოყენებითი ანალიზის ერთ-ერთი ძირითადი ცნება, განმტკიცება (reinforcement), თავისი არსით ასევე დადებითია.
აუტიზმში გენეტიკური ფაქტორის როლის თვალსაზრისით გარდამტეხი მნიშვნელობა აღმოაჩნდა 1977 წელს მაიკლ რუთერისა და სუსან ფოლსტეინის მიერჩატარებულ კვლევას. კვლევაში მონაწილეობდა 21 ბრიტანელი ტყუპი. აღმოჩნდა, რომ იდენტური (მონოზიგოტური) 11 წყვილიდან ოთხს აუტიზმის დიაგნოზი დაუსვეს. თუმცა გენეტიკური ფაქტორის შესახებ ჯერჯერობით ბევრი არაფერია ცნობილი.
აუტიზმის ერთ-ერთი პიონერი მკვლევარი, უთა ფრითი (Uta Frith), მიიჩნევს, რომ აუტიზმის ამოცანა დღემდე ამოუხსნელია. მართლაც, მიუხედავად იმისა, რომ დღეს უკვე ბევრი რამაა ცნობილი, ჯერ კიდევ უამრავი კვლევაა საჭირო აუტიზმის ფენომენის უკეთ შესასწავლად.
ჩვენ ყოველდღე ვსარგებლობთ ინტერნეტით, მაგრამ ვიცით კი ყველაფერი მის შესახებ? გვესმის, რით განსხვავდება ერთმანეთისგან „დომენი” და „ბრაუზერი”? ვადევნებთ თვალს სიახლეებს, რომლებიც ინტერნეტსივრცეში ორინტირებას გვიიოლებს?
ინტერნეტი ქმნის გლობალურ საინფორმაციო სივრცეს. სწორედ ამიტომ უწოდებენ მას მსოფლიო ქსელს. ინტერნეტს იყენებენ აშშ-ში, იაპონიაში, ავსტრალიაში, საქართველოში, ინდოეთსა და ზიმბაბვეში. ის სწრაფად ვითარდება და ამჟამად 180-ზე მეტ ქვეყანას მოიცავს.
ყველა ქვეყანაში არის საინტერესო და სასარგებლო ვებგვერდები (საიტები), რომლებზეც ნებისმიერს მიუწვდება ხელი. როგორ გავიგოთ, რომელი ქვეყნისაა ვებგვერდი? ამაში გვეხმარება დომენი. დომენი ინტერნეტრესურსების სამისამართო სახელის ელემენტია და ქვეყნის იდენტიფიკაციისთვის გამოიყენება, გვაჩვენებს, სად, რომელ ქვეყანაშია რეგისტრირებული ვებსაიტი. მაგალითად, ორასოიანი დაბოლოება კოდით ჩანს, რომ .ge საქართველოა, .fr – საფრანგეთი, .uk – დიდი ბრიტანეთი, .de – გერმანია, .cn – ჩინეთი. ზოგი დომენი არა ქვეყნის, არამედ თემატიკის მაჩვენებელია. მაგალითად, .edu-ს იყენებენ სასწავლო-საგანმანათლებლო ორგანიზაციები, .net-ს – ორგანიზაციები, რომლებიც დაკავშირებული არიან ინტერნეტის ქსელთან, .info-ს – საინფორმაციო რესურსები, .org-ს – არაკომერციული ორგანიზაციები, .com-ს – კომერციული ორგანიზაციები. ვებგვერდების უმეტესობა .com-ით არის რეგისტრირებული, რაც იმას ნიშნავს, რომ ინტერნეტში რეგისტრაცია აქვს გავლილი უამრავ კომერციულ ორგანიზაციას.
ბრაუზერი სპეციალური პროგრამაა, რომლის მეშვეობით ინტერნეტში ვმოძრაობთ და ვებგვერდებს ვათვალიერებთ, ვპოულობთ სურათებს, ფოტოებს, ტექსტებს, ფილმებს, სტატიებს. ეს ყველაფერი ბრაუზერის ფანჯარაში ჩანს. ამრიგად, ჯერ შედიხართ ინტერნეტში, მერე კი ბრაუზერში. არსებობს რამდენიმე ბრაუზერი. პერსონალური კომპიუტერებისთვის მომხმარებლები იყენებენ Internet Explorer-ს, Mozilla Firefox-ს, Safari-ს, Google Chrome-ს, Opera-ს. ყველაზე პოპულარული ბრაუზერი Chrome-ია. ის კომპანია Google-მა შეიმუშავა. მას მსოფლიოში 300 მილიონამდე ადამიანი იყენებს.
ინტერნეტი შესაძლებლობათა ფართო არეალს გვთავაზობს. ის არჩევანის საშუალებას გვაძლევს. ჩვენ თავად ვწყვეტთ, რომელ სერვისზე გავხსნათ ელექტრონული ფოსტა -gmail.com-ზე თუ yandex.ru-ზე, ვირჩევთ, საიდან მივწეროთ მეგობრებს – ICQ-დან თუ Skype-იდან.
ინტერნეტის საშუალებით შესაძლებელია უამრავი სხვადასხვა ტიპის ინფორმაციის მოპოვება. ასევე – ფოტოსურათების დამუშავება გრაფიკული რედაქტორის – Adobe Photoshop-ის დახმარებით: მათი ზომის შეცვლა, რედაქტირება, კორექტირება. არსებობს ონლაინ Photoshop-იც და სხვა გრაფიკული რედაქტორებიც გამოსახულების გასაუმჯობესებლად, მაგალითად, Gimp.
თუ ხშირად გაქვთ საქმე ამობეჭდილ მასალასთან, შეიძინეთ პრინტერი. მისი მოხმარება ძალიან ადვილია. თანამედროვე პრინტერები ისე ბეჭდავს, რომ არც ერთი პიქსელი არ ჩანს – გამოსახულება „სუფთაა”. არსებობს 3D პრინტერებიც.
ყოველდღიურად ინტერნეტი უამრავი ახალი ინფორმაციით ივსება. ზოგი ბლოგზე წერილს აქვეყნებს, ზოგი კი მას კომენტარს უკეთებს. იმისთვის, რომ მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენების საქმის კურსში იყოთ, გამოიყენეთ RSS (Really Simple Syndication). ის საიტზე გამოქვეყნებული სიახლეების სიას წარმოადგენს. სიის თითოეული წევრი შეიცავს როგორც სიახლის სათაურს და ტექსტს, ისე დამატებით მონაცემებსაც – გამოქვეყნების თარიღს, ავტორს და ა.შ. მისი მშვეობით იოლად გავიგებთ, არის თუ არა საიტზე რამე სიახლე. RSS-ის დახმარებით ინტერნეტში ინფორმაციის ძიებაც და გავრცელებაც გაცილებით ადვილია. მაგალითად, მოგეწონათ კონკრეტული ვებგვერდი, კიდევ – ბლოგი და სხვა ვებგვერდი. ამ რესურსებზე ყოველდღიურად შესვლა მოუხერხებელია, RSS კი ერთ ადგილას უყრის თავს ყველა ინფორმაციას. როგორ გამოვიყენოთ RSS, ამის შესახებ ინფორმაციას საძიებო სისტემის მეშვეობით მოიპოვებთ.
რა არის საძიებო სისტემა? როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ინტერნეტში ზღვა ინფორმაციაა. კარგია, როდესაც იცით, სად და როგორ ეძებოთ; თუ არა, შეგიძლიათ ისარგებლოთ საძიებო სისტემებით, მათ შორის – Google-ით, Yahoo!-თი და სხვ. ინფორმაციის მოსაძებნად სისტემის შესაბამის ველში უნდა ჩაწეროთ ძირითადი სიტყვა ან ფრაზა.
ცნობისათვის: პირველი საძიებო სისტემა Wandex-ი 1993 წელს შექმნა მეთიუ გრეიმმა მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური უნივერსიტეტიდან. დღეს ის აღარ არსებობს. 1998 წელს შეიქმნა Google, რომელიც ამჟამად ყველაზე პოპულარული საძიებო სისტემაა. გარდა ამისა, დღეს უკვე რეალიზებულია საძიებო სერვისები, რომლებიც გამოსახულებაზე ან ხმოვან სიგნალზე რეაგირებს. თქვენი მოთხოვნის შემდეგ სპეციალური პროგრამები ავტომატურად მოივლიან ყველა ვებგვერდს და მოგაწვდიან თქვენთვის საინტერესო რესურსების სიას. წარმოიდგინეთ, რამდენ დროს დაკარგავდით, ეს რესურსები თავად რომ მოგეძებნათ. დღეს მსოფლიოში ოფიციალურად არის რეგისტრირებული 174 მილიონი ვებგვერდი, არაოფიციალური სტატისტიკით კი მათი რაოდენობა 600 მილიონზე მეტია.
ინტერნეტის საშუალებით შეგვიძლია, შინიდან გაუსვლელად გავიგოთ, როგორი ამინდი იქნება ხვალ, რამდენად სანდოა ესა თუ ის ავიაკომპანია, ვიკითხოთ წიგნები, ვირტუალურად ვიმოგზაუროთ მსოფლიოს უამრავ ქვეყანაში. ახალ თაობისთვის ძნელი წარმოსადგენია, როგორ ცხოვრობდნენ მათი მშობლები ინტერნეტის გარეშე. ინტერნეტის შექმნაზე მუშაობა ჯერ კიდევ 60-იან წლებში დაიწყეს, მაგრამ რეალურად გლობალური ქსელი 1991 წლიდან ამუშავდა. ახლა ის ყველასათვის ხელმისაწვდომია.
სხვა საქმეა, სანდოა თუ არა ინტერნეტში ნაპოვნი მასალა. სასურველია, ამ სივრცეში მოძიებული ყოველგვარი ინფორმაცია რამდენჯერმე გადამოწმდეს და კრიტიკულად შეფასდეს. სადაც არ უნდა ცხოვრობდეთ, დემოკრატიულ საზოგადოებაში თუ ერთპარტიულ ქვეყანაში, სხვადასხვა მედიაწყაროდან მიღებული ინფორმაციის ანალიზის უნარი ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს უნარად მიიჩნევა.
მედიაგანათლება საკმაოდ დიდ გავლენას ახდენს ადამიანის აქტიურ სამოქალაქო პოზიციაზე, ციფრულმა რევოლუციამ კი მას მნიშვნელოვნება შემატა. ციფრულმა მედიამ და სოციალურმა ქსელმა ჩვეულებრივი მოქალაქეები გამომცემლებად აქცია. მედიაგანათლებულია არა ის, ვისაც ესმის, რა დგას მიღებული ინფორმაციის უკან, არამედ ის, ვისაც თავად შეუძლია საჭირო კონტენტის შექმნა და სხვადასხვა ფორმით გავრცელება. მედიაგანათლება ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ფორმალურ და არაფორმალურ განათლების სისტემებში მკვიდრდება.
მედიაინფორმაციული განათლება შეიძლება შეფასდეს საბაზო კომპეტენციად განსაზღვრული საზოგადოებრივი, სოციალური თუ პირადი მიზნების მისაღწევად. მედიაგანათლებაში ტექნოლოგიების ეფექტიანი გამოყენების შედეგად უფრო ადვილია, უწყვეტად ვითარდებოდე, იმაღლებდე პროფესიულ სტატუსს. ამ ტიპის განათლება უფრო ფართო კონტექსტშიც განიხილება და მოიცავს ცხოვრების ისეთ სფეროებს, როგორებიცაა სამოქალაქო საზოგადოება, პოლიტიკა და ტექნოლოგიები, პროფესიული თვითგამორკვევა, კეთილდღეობის ხარისხი და სხვ. საზოგადოების ინფორმატიზაცია ახალი საგანმანათლებლო ფორმების წარმოშობას აძლევს ბიძგს. XXI საუკუნის მოსწავლემ და მასწავლებელმა კოლოსალურ საინფორმაციო ნაკადში ორიენტაცია არ უნდა დაკარგონ, მათ უნდა შეეძლოთ სხვადასხვა ჟანრისა და ტიპის მედიატექსტების ანალიზი. მედიასთან მუშაობის უნარები სკოლის მერხიდანვე აითვისება, ამიტომ მედიაგანათლების განვითარება თანამედროვე სასწავლო დაწესებულებების ერთ-ერთი პრიორიტეტი უნდა იყოს – ინფორმაციის მთავარი ნაკადი ხომ სწორედ მედიაარხებით (ბეჭდური პრესა, რადიო, ტელევიზია, კინო, ვიდეო, მობილური ტელეფონები, ინტერნეტი…) აღწევს ჩვენამდე.
ზოგადად, შეკითხვა ცოდნის ინსპირატორია. მხოლოდ პასუხგაცემულ ან მსჯლობის თემად გადაქცეულ შეკითხვას ვგულისხმობ. პასუხი ყველა შეკითხვას უნდა გაეცეს. მოსწავლის გონებაში კითხვის ნიშნების დატოვება და მასთან ერთად ფილოსოფიის მხარეში სეირნობა მასწავლებლის სამოქმედო გეგმაში არ შედის. ამას მოსწავლე თავად მიხედავს – წინ ცხოვრების დიდი გზა აქვს.
პედაგოგიური გამოცდილებით, გარემოზე დაკვირვებით, სპეციალურ თუ მხატვრულ ლიტერატურაზე დაყრდნობით გირჩევთ, რომ მისცეთ მოსწავლეებს თემის გარშემო რაც შეიძლება მეტი შეკითხვის დასმის უფლება, თუნდაც – „შოკისმომგვრელის”.
ასწავლეთ შეკითხვების დასმა.
მოითხოვეთ შეკითხვები – ცალკე სამუშაო ფორმადაც აქციეთ დავალება „შეკითხვები”.
თუ დამიჯერებთ, ეს ძალიან ეფექტურია.
მაგრამ მე, მასწავლებელმა, მხოლოდ იმის შემდეგ შემიძლია პასუხი გავცე მოსწავლის შეკითხვებს, როცა თავად მექნება მასზე პასუხი გაცემული: რა მევალება და რას მოელიან ჩემგან?!
ამ შეკითხვაზე პასუხი გაკვეთილზე ჩემი უფლება-მოვალეობის განმსაზღვრელი იქნება.
მევალება სწავლება.
და რას ელოდებიან მოსწავლეები ლიტერატურის შესწავლისგან?
პირველ რიგში – ურთიერთობას, მეორე რიგშიც – ურთიერთობას და ისევ ურთიერთობას.
ლიტერატურა სწორედ ის საგანია, რომელიც ურთიერთობის უსაზღვრო შესაძლებლობას იძლევა.
ლიტერატურა იძლევა, მაგრამ ჩვენ უნდა დავუდოთ სათავე, თორემ ლიტერატურა ცალკე დარჩება და მოსწავლე – ცალკე.
ამოიღეთ ურთიერთობიდან ბრძანებითი კილო ყველა ნიუანსით.
მოითხოვეთ თქვენი თავისგან, რომ სასაუბროდ მხოლოდ თხრობითი კილო გქონდეთ და პატივი ეცით კავშირებითს, რადგან ის აზრის აუცილებელი საშენი მასალაა.
პასუხგაუცემელი შეკითხვა არ არსებობს.
ყურადღება მიაქციეთ, რომ მოსწავლე ახალს იგებდეს თქვენგან; გახდით ავტორიტეტი მისი კითხვის ნიშნებით სავსე გონებისთვის. ზოგჯერ ამისთვის პოპულისტური ხერხის გამოყენებაც მოგვიწევს, ან სუბიექტურად არც ისე მისაღები თეზის დამოწმებაც, მაგრამ ეს ცოდნის გადაცემის საკვანძო საკითხების ეფექტურად სწავლებაში დაგვეხმარება – შრომის შედეგს დაგვანახებს.
შრომა-სწავლება ხომ მასწავლებლის ერთადერთი დანიშნულებაა.
მხოლოდ დასმული შეკითხვების ანალიზი მიგახვედრებთ, რომელი ასპექტია საინტერესო მათთვის, რომელია თქვენი საპროგრამო კუთხით მნიშვნელოვანი და მათ შორის კავშირსაც დაგამყარებინებთ. შეკითხვები მოგცემთ კარგი შედეგის მისაღწევი ლავირების საშუალებას და გაპოვნინებთ ოქროს გასაღებს.
რაც მეტია მოსწავლეების წვლილი თემის განხილვაში, მათთვის ის მით უფრო საინტერესო ხდება. თუნდაც რეალურად არ იყოს მათი აქტივობა მოაჩვენეთ, რომ ამა თუ იმ საკითხს მათი მოთხოვნების შესაბამისად უსვამთ ხაზს. აქტიურად ჩართეთ მოსწავლე თქვენს თხრობაში.
ამგვარი დამოკიდებულებით, ნიადაგი კარგად მზადდება დასათესად.
ყურადღების გამახვილება საჭირო გზაზე მიგვანიშნებს.
მოგეხსენებათ, ერთი და იგივე თემა, მასალა სხვადასხვა გარემოში განსხვავებულად ვითარდება. როგორი საშუალებებიც არ უნდა მქონდეს დამუშავებული, წარმოუდგენელია, აბსოლუტურად ერთგვარად ვიმუშაო პარალელურ კლასებში. ამის გაუთვალისწინებლობითაა, რომ ზოგჯერ კითხვის ნიშანიც გამჩენია, მეათე პირველში რატომ იყო უკეთესი შედეგი, ვიდრე მეათე მეორეში-მეთქი?!
და, მაინც, შეუძლებელია, რომ ყველა კითხვაზე მქონდეს პასუხი. თუ პასუხი ფაქტობრივ ცოდნას მოითხოვს და მე პასუხი არ მაქვს ან არ მახსოვს, ეს თამამად უნდა ვთქვა. მშვენიერი საშუალებაა მოსწავლეების გასააქტიურებლად, ვამბობ, რომ არ ვიცი და მოვძებნი წიგნში ან ინტერნეტში, ან უმჯობესია, თვითონ მოიძიონ ინფორმაცია, როგორც ინტერნეტში კარგად გარკვეულებმა. მიეცით უპირატესობის და საკუთარი შესაძლებლობის შეგრძნება, ეს ეხმარება ადამიანს. ჩათვალეთ, რომ მიწა პოხიერდება, მოსწავლეების წვლილი იზრდება. მოსწავლე ძლიერდება ისევე, როგორც მე ვძლიერდები, როცა ვინმეს ჩემი დახმარება სჭირდება, თვითშეფასება მეზრდება.
იზრუნეთ მოსწავლის თვითშეფასებაზე, დე, ნუ ჩაგთვლით ყველაფრისმცოდნედ, სამაგიეროდ ნიადაგი მზადდება.
ახლა, თქვენი დროც მოვიდა, თავადაც დასვათ შეკითხვები და რაც შეიძლება ისეთი, მოსწავლეებისთვის თქვენგან მოულოდნელი, მათთვის – აქტუალური, რა თქმა უნდა საქმისთვის გამოსადეგი. კიდევ ერთხელ გაუსვით ხაზი, რომ თქვენ გაინტერესებთ და მათი ხედვა გაკვეთილის განმსაზღვრელია.
იოლი არ არის მკითხველი მოსწავლე მიახვედრო, რომ ლიტერატურაა ისიც, რასაც სახლში გაუთავებლად კითხულობს და ისიც, რის სწავლასაც სკოლაში ავალებენ.
დავით კლდიაშვილის „სამანიშვილის დედინაცვლის” გაგრძელება რომ დაწერონ, როგორ ცხოვრობს პლატონი მამულის გაყოფის შემდეგ, მოუსმინონ ერთმანეთის ვარიანტს, იკამათონ, მოიწონონ ან არ მოიწონონ და ჩვენც, ოსტატურად ვიხმაროთ კავშირებითი კილო, ყოველთვის ემახსოვრებათ, რომ არასდროს დაკარგონ კაცმოყვარეობა.
ვეძებოთ იაკობ ცურტაველის თხზულებაში მხატვრული პასაჟები, ვისაუბროთ პერსონაჟების არაერთგვაროვნებაზე, დავუახლოვოთ დღევანდელობას და ერთ-ერთი მსჯელობისას, თუ მიადგებით დღეს პოპულარულ თემას, გენდერს, ჩათვალეთ, რომ ნიადაგი მომზადებულია.
ან თუ იმსჯელებთ, რომ „ვეფხისტყაოსნიდან” არც ავთანდილია უცოდველი კრავი და ფატმანიც კაცმოყვარე, ანუ ნიჭიერი ადამიანია, ან თუ იმსჯელებთ „ქაჯობაზე” პოემაში და „ქაჯობაზე” დღეს, ამით ერთმანეთს უფრო დავუნათესავებთ მოსწავლეს „ვეფხისტყაოსანს”, ვიდრე საზეპირო სტროფების მოთხოვნით.
ბევრი შეკითხვა ბევრ თავსატეხსაც აჩენს და თავსატეხის ამოხსნის მინიშნება ლიტერატურაშია. თქვენც ხშირად უნდა დაეჭვდეთ, დასვათ შეკითხვა, გამოთქვათ აღტაცება, სინანული, სურვილი … მიეცით მოსწავლეს პასუხის საშუალება. დღეს ბევრი ახალი წიგნი იბეჭდება, თანამედროვე მსოფლიო ლიტერატურის მშვენიერი თარგმანები. ყველას ვერ შევიძენთ. ათხოვეთ და ინათხოვრეთ წიგნი მოსწავლეებისგან. ეს მათთან დაგაახლოვებთ, დამიჯერეთ.
მოკლედ, ამგვარი და კიდევ სხვა კრეატივები გვეხმარება, რომ „სკოლის” ლიტერატურა საინტერესო გავხადოთ და მოსწავლეებს „დავაახლოვოთ” .
წინააღმდეგ შემთხვევაში, მოსწავლის გონებაში სამუდამოდ დაიბუდებს ერთი პასუხგაუცემელი შეკითხვა: რად მინდა, რისთვის ვისწავლო?!
გოჩა აბულაძე _ ქართველი ჟურნალისტები მას „ევროპაში ცნობილ ქართველ ბარიტონად” მოიხსენებენ; წარმატებული და დიდი მომავლის ახალგაზრდა… შემოქმედი, რომელიც მაქსიმალურად იხარჯება სცენაზე… მისი ხმა ნიაგარას ჩანჩქერივითაა… გიპყრობს და გშთანთქავს… გავსებს ცოცხალი ემოციებით: სევდით, ტკივილით, სიხარულით, ბედნიერებით…. მისი ხმა არღვევს ფორმებს, გავიწყებს თავს, აგიტაცებს, როგორც ბობოქარი ტალღა… გათამაშებს, გამოგზაურებს… სიცოცხლის წყურვილით გავსებს…
გოჩა აბულაძისათვის ცხოვრება – აწმყოა… არ არსებობს „იყო” და „იქნება”…. ასეთი დამოკიდებულების გამო ყოველ დღე ბოლომდე იხარჯება და მასში ბავშვი და ბრძენი ერთდორულად ლაპარაკობს, რადგან ყველა დრო ერთად აქვს „შეკრებილი” აწმყოში…
გაიგეთ უფრო მეტი ევროპაში წარმატებულ და საქართველოში ნაკლებად ცნობილ ბარიტონზე… სიცოცხლეზე, ცხოვრებაზე, სიმღერაზე შეყვარებულ ადამიანზე…
ც.ბ _ ვიზუალური, აუდიალური და კინესთეტიკური აღქმის ადამიანები სამყაროს განსხვავებულად შეიმეცნებენ… ვიზუალები „ხედავენ” სამყაროს, აუდიალებს _ „ესმით” და კინესთეტიკები _ „გრძნობენ”… საოპერო მომღერალს უპირატესად როგორი აღქმა აქვს, ალბათ ეს კითხვა არ უნდა დაგისვა… ამ შემთხვევაში, მაინტერესებს, შენში, როგორც მუსიკალური აღქმის (და არა მარტო აღქმის, არამედ გამოხატვის) ადამიანში, როგორ შემოდის სამყარო, ადამიანები…? რა არის შენთვის სიმღერა? როგორ იბადება მელოდია?
გ.ა. _ ოპერის მომღერალში ალბათ უფრო აუდიალური და კინესთეტიკური აღქმის უნარებია შერწყმული. საერთოდ სიმღერა ჩემთვის ძალიან შინაგანია, სულის სიღრმეში დაბადებული ენერგიაა, შეიძლება ითქვას, ატომიც, რომელსაც აქვს ძალა, მთელი დედამიწა გაათბოს (ამის ნათელი მაგალითია მარია კალასი)… თუ ამას გრძნობ და განიცდი, თავისთავად ახდენ ზემოქმედებას მსმენელზე, გაგყავს ის რეალური სამყაროდან და ამოგზაურებ სივრცეებში, რომელიც ამოუწურავია.
ჩემთვის კარგად ნამღერი სიმღერა მზეა, რომელიც ადამიანებს უსასრულოდ ჩუქნის სხივებს და ათბობს მათ სულებსა… ხმა ძალიან მნიშვნელოვანია საოპერო მომღერლისთვის, აუცილებელიც! მომღერლის სიდიადე კი მხოლოდ ხმის სიძლიერით არ ისაზღვრება, მომღერლის სიდიადე იმაშია, თუ საიდან უშვებს ის ამ ხმას. როცა წვის პროცესია სულში, ხმა ალდება და ანთებს მსმენელსაც, რასაც ჩვენ ზემოქმედებას ვუწოდებთ, თუ ხმა მხოლოდ ძლიერად ჟღერს და მომღერლის ამოცანაც მხოლოდ ესაა, მაშინ ასეთი ხმა მხოლოდ აყრუებს მსმენელს და არაფერი საერთო არ აქვს ხელოვნებასთან.
ც.ბ. _ მგონი ავთანდილს „ვეფხისტყაოსანში” საოპერო ხმა ჰქონდა… უბრალო წაღიღინება ისეთი ძალის მქონე ვერ იქნებოდა, რომ „სმენად მხეცნი მოსულიყვნენ” და „წყლიდან ქვები გამოსულიყვნენ”….
“რა ესმოდის მღერა ყმისა, სმენად მხეცნი მოვიდიან,
მისვე ხმისა სიტკბოსაგან წყლით ქვანიცა გამოსხდიან…”
ადამიანი უსმენს მუსიკას და აუდიო-რეზონანსი ცვლის მისი ცნობიერების მდგომარეობას. ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ კარგი ხმა (მუსიკა) ჰარმონიას გვაზიარებს… ან ემოციურ რეზონანსში მოვყავართ…
მსოფლიო და ქართული საოპერო ხმებიდან რომელს გამოარჩევდით ამ ძალის მქონედ და რატომ?
გ.ა. _ მუსიკის ზემოქმედების უნარი ძალიან დიდია. მაგალითისთვის მოცარტის „ჯადოსნური ფლეიტა” შეიძლება მოვიყვანოთ, რომელიც ყველა ბავშვის საყვარელი ოპერაა. სწორედ მუსიკის ძალაზე აქვს გენიოს მოცარტს ეს ოპერა შექმნილი და ჩვენ ვხედავთ, თუ როგორ ჰარმონიას ქმნის ფლეიტის საოცარი ხმოვანება მსმენელში და როგორ მოჰყავს რეზონანსში იგი…
ქართველი მომღერლებიდან, რომლებმაც ჩემზე საოცარი შთაბეჭდილება მოახდინეს, გამოვარჩევდი ზურაბ ანჯაფარიძეს, ის გამორჩეული მომღერალია, ბევრჯერ მიმოგზაურია და გავსულვარ რეალური სამყაროდან მისი წყალობით. ის დათიკო ანდღულაძის მოსწავლე იყო და ჩემი მაესტროს, ნოდარ ანდღულაძის, დიდი მეგობარი. არაერთხელ მსმენია მის გასაოცარ ადამიანობაზე და უბრალოებაზე ულამაზესი ისტორიები, მე მას არ ვიცნობდი, მაგრამ ვთვლი, რომ სულიერად მე მისი გამორჩეული პატარა მეგობარი ვარ… მსოფლიო ვარსკვლავებიდან, პირველ რიგში, მარია კალასზე ვიტყვი. ის სიმღერის ღმერთ-ქალია, მის სიმღერას ისეთი ზემოქმედების უნარი აქვს, უკიდურესად ცივ და გაყინულ ადამიანსაც კი გაუთბობს გულს… შეიძლება ყველა მომღერალზე საკუთარი აზრი გქონდეს, მაგრამ, კალასის შემთხვევაში, ყველას ერთი აზრი აქვს: ის საოცრებაა!
ერთ მომღერალს ვერ ავუვლი გვერდს ასევე, მით უმეტეს, ქართველი მომღერლის გადმოსახედიდან, ჩვენ ხომ ჰამლეტ გონაშვილის ქვეყანაში გავიზარდეთ…
ც.ბ. _ შენი ბუნების საუკეთესო მეტაფორა მგონია „ცვალებადი ამინდი”…. რაც კარგად ჩანს შენი ფეისბუკის პროფილის ფოტოების ხშირი ცვალებადობით…
ამ მეტაფორაზე გამახსენდა ჩემი მეგობრის, კარგი პოეტის, პაატა შამუგიას ერთი ლექსის ფრაგმენტი:
„…და ვიქნები….
მოსალოდნელი,
როგორც ცვალებადი მოღრუბლულობა
და ცვალებადი,
როგორც მოსალოდნელი სიყვარული…”
რა იწვევს შენს ცვალებადობას… უმეტესად როგორი ამინდია შენგან მოსალოდნელი… ხშირად მოულოდნელი პროგნოზი ხომ არ დგება და რა შემთხვევაში…? მიზეზები, რომლებიც ამინდის (ხასიათის) ცვალებადობას განაპირობებენ…
გ.ა. _ ვფიქრობ, რომ შინაგანად ცვალებადი ადამიანი არ ვარ, გარეგნულად ალბათ უფრო ემოციური და მგრძნობიარე, ადამიანი, რომელიც უმნიშვნელო ცხოვრებისეულ დეტალზეც კი ფორსირებულად რეაგირებს, ამიტომ გარედან ჩანს, რომ ხშირად ვიცვლები.
ჩემი ემოციური ცვლილებები დამოკიდებულია იმაზე, რას ვმღერი და რას ვღიღინებ გულში, თუ რაიმე მინორული ავიტაცე, ქვეცნობიერად, რა თქმა უნდა, მოქმედებს და ამ დროს მივდივარ ტყეში მარტო და შორს… მიყვარს ფოტოგრაფია და ძალიან მეხმარება მუსიკა ამაში, ვრთავ საყვარელ მელოდიას იმის მიხედვით, თუ როგორი განწყობა მაქვს და დავდივარ ყურთსასმენებით და „გავდივარ მომსახურეობის ზონიდან” ჩემი აპარატით, ეს პროცესი უდიდეს სიამოვნებას მანიჭებს!
ც.ბ. _ გოჩა, როცა შენ და შენი ძმა, ასევე არაჩვეულებრივი მომღერალი, უჩა აბულაძე, იტალიაში, ცნობილ ოზიმოს აკადემიაში უფასო ადგილებზე ჩაირიცხეთ, გამოცდის შემდეგ საქართველოში შენს მაესტროს, ნოდარ ანდღულაძეს, დაუკავშირდნენ და მიულოცეს: „აბულაძეებმა ხელოვნების ზეიმად გადაგვიქციეს გამოცდაო…”. შენ საქმიანობას რომ ვაკვირდები, სიტყვა „დღესასწაული” შენი არსებობის განუყოფელი ნაწილია… ვფიქრობ, რომ გამომცდლებმა ზუსტად შეგაფასეს, მე უბრალოდ, დავუმატებდი, რომ ეს მხოლოდ შენი პროფესიული შეფასება არ არის… შენი მიმართება და დამოკიდებულება სამყაროს მიმართ არის „დღესასწაული”, სიცოცხლის სადიდებელი… და ამ დამოკიდებულებას ყოველ დეტალში ავლენ… ეს თემა მინდა, რომ განავრცო…
გ.ა. _ მადლობა, რომ ეს ეპიზოდი გამახსენეთ… ეს მართლაც დიდი დღესასწაული იყო, როდესაც ბატონმა ნოდარმა დაგვირეკა და ეს ამბავი გვიამბო. მაესტრო სიხარულს ვერ მალავდა, საოცრად ბედნიერი იყო. მე ძალიან კარგად მესმის მისი… მან ხომ ყველაფერი მიუძღვნა ხელოვნებას და მოგვიძღვნა ჩვენ, შეგირდებს.
მე და ჩემი ძმა ბავშვობიდან ერთად ვმღერით, არასოდეს გვიმღერია ვინმეს დავალებით, უბრალოდ გვემღერებოდა და ეს უკვე დღესასწაულს ნიშნავდა ჩვენს ოჯახში. მენატრება სულ უჩასთან და დედასთან ერთად სიმღერა, მამა ხშირად დადიოდა საზღვარგარეთ, როცა ის ბრუნდებოდა, ესეც დღესასწაული იყო. საერთოდ მე ყოველი დღე მაქსიმალურად ვიხარჯები, არც ვიცი, ხვალ რა იქნება, არასოდეს ვაკეთებ ჩემი ემოციების ეკონომიას და ამაში გულწრფელობა მეხმარება .
ჩემს სოფელში, სიმონეთში, “ეზოსბოლოზე” პატარა ღელე მორაკრაკებს, იქ ჩავდივარ ხოლმე ჩემს მონადირე ძაღლებთან ერთად (ჯესია და ჯერია) და ვმღერი, ძაღლებთანაც გულით უნდა იმღერო… სიმღერა სულის ზეიმია. აი, იქ ვგრძნობ ყველაზე ბედნიერად თავს, ახლა ვიცი, რომ იქ საოცარი გაზაფხულია … მენატრება, ძალიან მენატრება და ეს მონატრებაც დღესასწაულია…
ც.ბ. _ მსახიობი და მომღერალი ერთდროულად ხარ… ასეთია საოპერო ხელოვნება…. ის ყველაზე უფრო მთლიანია და, შესაბამისად, რთულიც… შენი მასწავლებელი ნოდარ ანდღულაძე ამბობს ერთ-ერთ ბოლო ინტერვიუში, რომ მათი დაცალკევება შეუძლებელია, რომ ეს არის ხმისა და დრამატურგიის მთლიანობა… ვფიქრობ, რომ შენ შენი მასწავლებლის ღირსეული მემკვიდრე ხარ… შენი ხმა და მსახიობობა ერთნაირ აღფრთოვანებას იწვევს მაყურებელში… „თავად ბგერა უკვე ხასიათია, უკვე დრამატურგიაა” (ნოდარ ანდღულაძე).
მე მაინტერესებს, რამდენად ხარ იდენტიფიცირებული შენს როლთან… სიმღერის (თამაშის) დროს სცენაზე გახსოვს თუ გავიწყდება გოჩა აბულაძე და რით და როგორ გამდიდრებს თითოეული შესრულებული როლი, თითოეული ხმა… რას ტოვებს შენში…? პროფესიულის გარდა რა პიროვნულ გამოცდილებას გმატებს…?
გ.ა. _ ბატონ ნოდართან 6 წელი ვმეცადინეობდი, უდიდესი გამოცდილება და ცოდნა მივიღე მისგან, ის უაღრესად განათლებული ადამიანი იყო.
ოპერის მომღერალი, რა თქმა უნდა, უნდა იყოს მსახიობიც, ყველა კარგი მსახიობი ვერ იქნება, თუმცა თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ როცა ვისმენთ აუდიო ჩანაწერს და ვიღებთ დიდ სიამოვნებას ამა თუ იმ ცნობილი მომღერლისგან, მნიშვნელოვანი უფრო მაინც სიმღერაა.
მე ორი თვის წინ მაგდებურგის ოპერის თეატრში (სადაც ამჟამად ვიმყოფები კონტრაქტით) ვიმღერე პუჩინის „ბოჰემაში”, რომელშიც მხატვარი მარსელოს როლი შევასრულე, მოქმედება პარიზში მიმდინარეობს… არც მხატვარი ვარ და არც პარიზს ვიცნობ კარგად, თუმცა დღეს თამამად შემიძლია გითხრათ, რომ მე მხატვარიც ვარ და პარიზელიც ამ სპექტაკლის თამაშის შემდეგ.
ც.ბ. _ გოჩა, როდესაც იტალიაში ცნობილმა ჟურნალმა გამოაქვეყნა შენზე რეცენზია: „დაიბადა ვერდის ახალი ბარიტონი, მას ჰქვია გოჩა აბულაძე, ის საქართველოდან არის. ეს ჯორჯია არ შეგეშალოთ ამერიკის შტატში, ეს არის კავკასიის ქვეყანა, სადაც ჯერ კიდევ შერჩენილია სულიერება, რაც მომღერალმა სრულად წარმოაჩინა თავის შესრულებაშიო” და გადარებდნენ ისეთ დიდ მომღერლებს, როგორებიცაა: ლეო ნუჩი, რენატო ბრუზონი, დიმიტრი ხვოროსტოვსკი და ეტორე ბასტიანინი… ყოველი ასეთი დიდი აღიარების შემდეგ შენ ამბობ, რომ „თავში კი არ გივარდება” ასეთი მიღწევები, უბრალოდ, თვითრწმენას გმატებს… მინდა, გაიხსენო ის წარმატებები, რომლებმაც თვითრწმენა გაგიმტკიცა…
გ.ა. _ დიდი ბედნიერებაა, როდესაც საზღვარგარეთ სცენიდან აცნობ შენს პატარა ქვეყანას ხალხს. საქართველომ მომცა ყველაფერი, რაც გამაჩნია, რაც ჩემთვის ყველაზე ძვირფასია და საფიცარი. იტალიელები საკმაოდ კარგად იცნობენ უკვე ჩვენს ქვეყანას. 3 წლის წინ ლა-სკალას სცენაზე ფურორი მოახდინა ანიტა რაჭველიშვილმა, დიდი წარმატებით მოღვაწეობს ნინო მაჩაიძე, ისინი უკვე ვარსკვლავები არიან და, ამავდროულად, ჩემი მეგობრები, რაც უდიდეს სტიმულს და ენერგიას მაძლევს.
გავიხსენებდი ერთ ეპიზოდს, როცა ვერონაში 26 წლის ასაკში ვიმღერე ფრანკო ძეფირელის „ჯამბაზებში”, მქონდა დიდი პატივი, მემუშავა უდიდეს რეჟისორთან ერთი თვის განმავლობაში. თავი ზღაპარში მეგონა, ერთ-ერთი რეპეტიციის შემდეგ დამიძახა და მკითხა, საიდან ხართო, (ის ახლა 95 წლის არის), როდესაც ვუთხარი, რომ საქართველოდან ვარ, მითხრა: სამწუხაროა, რომ არასოდეს ვყოფილვარ შენს ქვეყანაში, თქვენ ისე მღერით, გამიჩნდა სურვილი, ვნახო თქვენი სამშობლოო, თავზე ხელი გადამისვა და გულში ჩამიკრა ლეგენდარულმა ფრანკო ძეფირელმა.
ასევე მილანში გავიმარჯვე მაგდა ოლივეროს სახელობის საერთაშორისო კონკურსში. მაგდა ოლივერო მსოფლიოს ერთ-ერთი უდიდესი სოპრანოა, რომელიც მარია კალასის გვერდით დგას. 102 წლის არის ქალბატონი მაგდა, მაგრამ ჟიურიში იჯდა. ჩემთვის ყველაზე დიდი ბედნიერება ის იყო ამ კონკურსზე, რომ თვით მაგდა ოლივერომ გადმომცა ეტორი ბასტიანინის პრიზი, როგორც კონკურსის მონაწილე საუკეთესო ბარიტონს.
სულ ცოტა ხნის წინ გერმანიაში, მაგდებურგის თეატრში, სადაც ამჟამად ვიმყოფები, სეზონის საუკეთესო მომღერლად მაღიარეს…
ც.ბ. _ მინდა გაიხსენო სკოლა და ბავშვობა… როგორი იყავი? აგრეთვე შენი პირველი შეხვედრა სიმღერასთან… საოპერო მომღერალი როდის და როგორ დაიბადა შენში?
გ.ა. _ ბავშვობა ქალაქ ქუთაისში და სოფელ სიმონეთში გავატარე. სკოლას რაც შეეხება, მახსოვს, როცა გაკვეთილი არ ვიცოდი, მასწავლებელი სიმღერით „მსჯიდა”, მეც დიდი სიამოვნებით და სიყვარულით ვიხდიდი სასჯელს და გახარებული მოვქროდი სახლისკენ.
მინდა გავიხსენო ჩემი უძვირფასესი ბებია, რომელიც საოცრად მენატრება და მაკლია. ციალა ბებია იყო და იქნება შრომის და პატიოსნების მაგალითი ჩემთვის.
სიმღერა დიდ სიამოვნებას მგვრიდა ყოველთვის, მაგრამ ოპერაზე არ ვგიჟდებოდი ძალიან. პირველი შთაბეჭდილება პავაროტის მოსმენით შემექმნა. პავაროტიმ დიდი გავლენა მოახდინა ჩემზე. სკოლა რომ დავამთავრე, ყველაზე მეტად რაც არ მასვენებდა და რაც დიდ სიამოვნებას მანიჭებდა, იქ აღმოვჩნდი. დღევანდელი გადმოსახედიდან კი ვფიქრობ, რომ მე პროფესია არ მაქვს… ისეთივე სიხარულით ვმღერი დღეს, როგორც უჩასთან და დედასთან ვმღეროდი 3 წლის ასაკში.
ც.ბ. _ გოჩა, თქვენ რომ ასწავლიდეთ სკოლაში… როგორ შეაყვარებდით ბავშვებს საოპერო ხელოვნებას… ოპერის მსმენელი (მაყურებელი) ხომ განსაკუთრებულია და მას მომზადებაც სჭირდება…
გ.ა. _ მე ბავშვებს ოპერას ვერ შევაყვარებდი. ჩემთვის რომ ვინმეს დაეძალებინა ოპერის სიყვარული, დღეს ალბათ ოპერის მომღერალი ვერ ვიქნებოდი. უბრალოდ, თუ ბავშვს სიმღერის ნიჭი ექნებოდა, ძალიან დიდი სიხარულით ვასწავლიდი ხალხურ სიმღერებს. ეს არის ამოუწურავი განძი და საიდუმლოც. ჩვენი ფოლკლორი ჩვენი ეროვნული სულიერების სახეა. იტალიური „ბელკანტო”, რომელიც ლამაზ სიმღერას ნიშნავს, ფაქტობრივად დაკარგულია, რადგან იტალიელებმა დაივიწყეს საკუთარი ფოლკლორი.
ამიტომ ვთვლი, რომ ფოლკლორის სწავლებით ბავშვებში ვდებთ საგანძურს და როცა გაიზრდებიან, დაე, თავად გადაწყვიტონ, რომელ ჟანრში უფრო ბედნიერად იგრძნობენ თავს და იქ იმღერონ.
ც.ბ. _ მინდა გვესაუბრო შენს ჰობზე, ფოტოხელოვნებაზე… ფეისბუკზე ხშირად აქვეყნებ ძალიან საინტერესო მხატვრულ ფოტოებს… რაში გეხმარება კამერა…?
გაქვს კიდევ რამე დაფარული ნიჭი, ჯერ რომ არავინ იცის…?
გ.ა. _ ფოტოხელოვნება ჩემი ჰობია… ძალიან დიდ სიამოვნებას მანიჭებს, მეხმარება განტვირთვაში. უკვე 5 წელია, რაც გატაცებული ვარ ამ ჰობით, ყოველდღე რაღაცას ვსწავლობ… ამოუწურავია ფოტოკამერის შესაძლებლობები… სამყარო სავსეა სილამაზით, სამწუხაროდ, ადამიანები ვერ აღიქვამენ ბუნების მშვენიერებას… ფოტოაპარატით ცხოვრების და ბუნების ბევრი საინტერესო დეტალი აღმოვაჩინე… ახლა ახალი კამერა შევიძინე და სტიმული გამიჩნდა, მეტის დანახვა შევძლო. ერთი შეხედვით, უმნიშვნელო საგნების დანახვა ახალი ფოკუსით, ცხოვრებას სულ სხვაგვარად წარმოაჩენს…
ც.ბ. _ არ შემიძლია, არ გკითხო შენს ვიდეოზე, რომელმაც დაიპყრო ინტერნეტ-სივრცე… ოჯახურს სიტუაციაში მეგობრები მღერით „საქართველო ლამაზო”-ს… მეც რამდენჯერმე მოვისმინე და ყოველ ჯერზე დამიპყრო ამ ხმებმა… ძალიან შინაგანი სიღრმიდან მოდის და ადამიანის ყველაზე დაფარულ სიღრმეებში აღწევს… დიდი სიყვარული და საუცარი ენერგია იფრქვევა… რას გვეტყვი ამ ვიდეოზე?
გ.ა. _ მე და ჩემი ძმა, უჩა, მეგობრებთნ ერთად სუფრაზე ვმღერით ანა კალანდაძის გასაოცარ ლექსზე ასევე გასაოცარ სიმღერას, „საქართველო ლამაზოს”… ახალი ჩამოსული ვიყავი ლონდონიდან და მონატრებული მქონდა ყველაფერი ქართული….. შეზარხოშებულები და წელზემოთ შიშვლები ვმღეროდით. ამ დროს თურმე ვიღაც იღებდა ვიდეოს და მერე, როგორც ხდება, ეს ვიდეო იუთუბიზე მოხვდა და ძალიან პოპულარული გახდა. ბედნიერი ვარ, რომ უამრავ ადამიანს მოეწონა. გულით ნამღერი იყო, როგორც ყოველთვის ვმღერით ხოლმე მეგობრები… ბევრი მღერის გულით საქართველოში…
ც.ბ. _ გვიამბეთ თქვენი ამჟამინდელი და მომავალი კონტრაქტების შესახებ…
გ.ა. _ ამჟამად გერმანიაში მაგდებურგის თეატრის სოლისტი ვარ. კონტრაქტი მაქვს ორ საკმაოდ ცნობილ სააგენტოსთან და ისინი მუშაობენ ჩემი კარიერული წინსვლისთვის. ვემზადები ახალი გამოწვევებისთვის. 29 მარტს მქონდა პრემიერა, ვერდის „ტრავიატა”, ვასრულებდი მამა გერმონტის როლს. პრემიერამ დიდი წარმატებით ჩაიარა.
დაგეგმილი მაქვს, რომში და ნეაპოლში სოლო კონცერტები, ვემზადები მოსმენებისთვის და მომავალი წლის სეზონისთვის, კიდევ ერთი უმნიშვნელოვანესი გასტროლი მელოდება.
ზაფხულში მოვდივარ მსოფლიოში ყველაზე ლამაზ და ძვირფას ქვეყანაში, საქართველოში.
ც.ბ. _ ფრაზა, რომელიც ახლა ყველაზე მეტად გამოგხატავს?
გ.ა. _ ცხოვრება უბრალოებაშია… უნდა შეძლო და იფრინო…
ბგერათა მრავალფეროვან სამყაროში ჩვენ ყოველდღიურად სხვადასხვა „ხასიათის” სიტყვები ჩაგვესმის. თუ დავაკვირდებით, ყოველ წარმოთქმულ სიტყვას ჟღერადობის საკუთარი შეფერილობა აქვს. ეს განსაზღვრული სიმაღლის ბგერა – ტონი გახლავთ.
მუსიკა მსოფლიო ფენომენია, ენა საზღვრების გარეშე. მუსიკა და ენა განუყოფელია. თავის ტვინში ისინი ერთნაირი სისტემით მუშაობენ. მუსიკა და ენა ტონალობებსა და ბგერებს განსაზღვრული წესებით უხამებენ ერთმანეთს. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ენების მელოდიის იმიტაციას მუსიკა ახდენს. მსოფლიოში ენების უმეტესობა ტონალურია (ენები მუსიკალური მახვილით), განსაკუთრებით – აზიის (ჩინური, ტაილანდური, ვიეტნამური) აფრიკისა და ამერიკის ძირძველი ენები. ეს ეხება ინდოევროპულ ენებსაც (მაგალითად, დანიური ენა ვოკალური ტიპის ენებს განეკუთვნება). ამ ენებში გადამწყვეტი ტონის სიმაღლეა. სწორედ ის განსაზღვრავს სიტყვის ან მარცვლის მნიშვნელობას, ანუ აზრის გადმოცემისთვის განმსაზღვრელი ბგერის სიმაღლეა.
იმის მიხედვით, როგორ გარემოში გვიწევს ყოფნა, ტონი მუდმივად გვეცვლება. არსებობს საქმიანი, მბრძანებლური, ქედმაღლური, ალერსიანი ტონი. მედიცინაში გვხვდება გულის ყრუ და სუფთა ტონები, მხატვრობაში – ნათელი და მუქი ტონები… ფერის ერთ-ერთი მთავარი მახასიათებელი ხომ ტონია. ტონი ფერისა და სინათლის კავშირია და ეს ურთიერთდამოკიდებულება განსაზღვრავს ნატურის მთლიანობაში აღქმას. აი, ყოველდღიურ ცხოვრებაში კი კარგ ტონად ითვლება გარშემო მყოფთათვის უხერხული სიტუაციების არიდება ანუ ეტიკეტის დაცვა. ქცევის კულტურა ჩვენს მანერებზეა დამოკიდებული. მაგალითად, როგორ მივმართავთ თანამოსაუბრეს, საუბრისას გამოყენებული გამოთქმები, ტონი, ინტონაცია, ჟესტიკულაცია, მიმიკა და სხვა. საზოგადოებაში კარგ მანერებად მიიჩნევა თავმდაბლობა, თავდაჭერილობა, ხმადაბლა საუბარი და ყურადღების გულწრფელი გამოვლენა.
როგორც აღვნიშნეთ, ურთიერთობებში ტონალობას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. საინტერესოა, რა არის ტონალობა და როგორ აიგება ის. მაგალითად, ხან თუ საზეიმო მანერით ვლაპარაკობთ, ხან – მაღალფარდოვნად, ხან – ოფიციალურად, ცივად, ხან კი მეგობრულად, ინტიმურად, განსაკუთრებით თბილად. და მაინც, ურთიერთობებს უმთავრესად სამგვარი ტონალობა განსაზღვრავს: ოფიციალური, ნეიტრალური და მეგობრული. ურთიერთობისას ტონალობა დამოკიდებულია სხვადასხვა ფაქტორზე – იმაზე, ოფიციალურია თუ არა გარემო, ნაცნობობის ხანგრძლივობაზე, სიახლოვეზე, მოსაუბრეთა განსაკუთრებულ ურთიერთდამოკიდებულებასა და პიროვნულ თვისებებზეც კი.
სხვათა შორის, ოფიციალურ-საქმიანი ურთიერთობისას მბრძანებლური ტონი უფრო და უფრო მოძველებულად და მიუღებლად მიიჩნევა, ის თანდათან უკან იხევს და ადგილს ურთიერთთანამშრომლობის პრინციპს უთმობს, ამიტომ ოფიციალური ურთიერთობისას ძირითადი ტონი ხდება მშვიდი, გაწონასწორებული, თავშეკავებული და თბილიც კი. ყოველ კულტურულ ადამიანს უნდა შეეძლოს საჭირო ტონალობის შერჩევა ნებისმიერ სამეტყველო სიტუაციაში. წინააღმდეგ შემთხვევაში კომუნიკაცია წარუმატებელი იქნება.
თანამოსაუბრესთან კეთილმოსურნე ურთიერთობის დასამყარებლად საჭიროა შეირჩეს ურთიერთობის ისეთი ტონალობა, რომელიც მოცემულ ვითარებასა თუ გარემოში ყველაზე მოხერხებული იქნება. ერთს შესაძლოა ასე მივმართოთ: „უკაცრავად”; მეორეს – „მაპატიეთ”; მესამეს – „გთხოვ, მაპატიო”. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მოტივი მართავს ჩვენს სამეტყველო ეტიკეტს, ხოლო მიზანი კი არის მიმართვის არჩევანი.
უცნაურია, რომ ადამიანები თავიანთი საუბრის ტონს ნაკლებ ყურადღებას აქცევენ, ხან კი უბრალოდ არ იციან ან იქნებ ვერც ახერხებენ ხმის მოდულირებას ანუ ტონალობის ვარირებას. ყოველ ჩვენგანს ხომ საკუთარი ტონალობა აქვს; ხმის ტემბრი, საუბრის მანერა ინდივიდუალურია.
ალბათ ყველამ ვიცით, რომ სიმღერა აუმჯობესებს ჩვენი ხმის ტემბრს. სიმღერაში რეგულარული მეცადინეობით ხმას გამოუმუშავდება ისეთი თვისებები, როგორიცაა სიმსუბუქე, გამჭვირვალობა, ფრენა, სირბილე, მოქნილობა, სასიამოვნო ხავერდოვანი კეთილხმოვანება.
მუსიკასა და მეტყველებას შორის საკმაო მსგავსებაა. ორივე გააზრებული და ლოგიკურია. ისევე როგორც მეტყველება, მუსიკაც გადმოგვცემს აზრებსა და ემოციებს. როგორც მეტყველებაში, ასევე მუსიკაშიც ცალკეული ბგერები ან ბგერათა ნაკრები არაფრისმთქმელია, არაფრის გამომხატველი. ეს შემთხვევითი ბგერებია – ანბანის ასო-ბგერები (ელემენტები). აზრის გამოსახატავად ბგერები აუცილებლად ორგანიზებული უნდა იყოს განსაზღვრული სისტემის ჩარჩოებში. მაგალითად, ასო-ბგერები, რომლებსაც მეტყველებისას ვიყენებთ, ანბანის მიხედვით არის ორგანიზებული. ცხადია, ანბანის ცალკეული ასო-ბგერა ჯერ კიდევ არ არის მეტყველება, ეს მხოლოდ „სამშენებლო მასალაა” მეტყველებისთვის. ინფორმაციის გადასაცემად ჩვენ ასო-ბგერებს ერთმანეთთან სტრუქტურულად ვაკავშირებთ და ასე თანდათან ბგერებს ჯერ სიტყვებად, მერე კი წინადადებად ვაქცევთ. ბგერებს შორის ყოველთვის არსებობს განსაზღვრული ურთიერთდამოკიდებულება, კომბინაცია, კანონზომიერება. სწორედ ბგერათა მთელი ეს სისტემა და მათი ურთიერთშეხამება მეტყველებაში არის ენა. სხვაგვარად ორგანიზებული იგივე ბგერები უკვე სხვა ენას ქმნის.
შინაარსობრივად მუსიკაშიც ასევეა – ოქტავაში შემავალი თორმეტივე ბგერა ანბანია (ოქტავების გამეორების ჩათვლით). უნდა აღინიშნოს, რომ მუსიკა თორმეტიდან ძირითადად 7 ბგერას (საფეხურს) ეფუძნება. ეს 7 ბგერა ოქტავებში შესაძლოა სხვადასხვაგვარად განლაგდეს და მათ შორის ჩამოყალიბდეს განსხვავებული ურთიერთკავშირი, სისტემები, როგორც სხვადასხვა ენები მეტყველებაში. ამგვარი სისტემა მუსიკაში კილოს ნიშნავს.
კილო ბგერათა რიგია (ტონებისა და ნახევარტონების თანმიმდევრობა), უფრო ზუსტად კი ბგერათა რიგის სტრუქტურა, გამაში ნოტებს შორის ურთიერთკავშირი, დაფუძნებული არამყარი და მყარი საფეხურების მიზიდულობაზე. მეტ-ნაკლებად დასრულებული მუსიკალური აზრი, გამოხატული ერთ ან რამდენიმე ხმაში, ძირითადად მთავრდება მყარი ბგერით (ან აკორდით), უმეტესად – ტონიკით (I საფეხურით).
მუსიკის ისტორიული განვითარების გზაზე გამომუშავდა ტონების სხვადასხვა რაოდენობის მქონე კილოებრივი სისტემები. ალბათ ვიცით, რომ მუსიკალური ხელოვნება მრავალი ათეული წლის განმავლობაში კილოს საფუძველზე ვითარდებოდა. მაგალითად, ზოგიერთი უძველესი კილო დღემდე გამოიყენება ხალხურ და პროფესიულ მუსიკაში. თუმცა ეს უძველესი და ასევე შუა საუკუნეების კილოები საგრძნობლად განსხვავდებოდა დღევანდელი კლასიკური მაჟორისა და მინორისგან იმით, რომ მათი მრავალფეროვნება მაჟორისა და მინორის მკაფიო ამოცნობის საშუალებას ვერ იძლეოდა. კილოს გააზრება და ბგერათა შორის ფუნქციური დამოკიდებულება თანდათან ვითარდებოდა.
ხანგრძლივი განვითარების შედეგად ფორმირებულმა ევროპულმა მუსიკის ბგერითმა სისტემამ საყოველთაო გავრცელება პოვა მსოფლიოში. შემდგომ სწორედ მათ ეწოდათ ყველასთვის კარგად ნაცნობი კილოები: მაჟორი (მხიარული) და მინორი (სევდიანი).
ეს ცნებები მოიაზრებს ოქტავაში შემავალი ქრომატული ბგერათა რიგის 12 სხვადასხვა სიმაღლის ბგერას, რომელთა შორის მხოლოდ 7-ია ძირითადი (დიატონური) და აქვს საკუთარი სახელი (დო, რე, მი, ფა, სოლ, ლა, სი). ყოველი კილო შეიძლება აიგოს ნებისმიერი საფეხურიდან. შედეგად ერთი და იგივე კილო შესაძლოა შეგვხვდეს ნებისმიერ სიმაღლეზე იმის მიხედვით, სად მდებარეობს მისი პირველი საფეხური ანუ ტონიკა.
ჩვენ არაერთხელ გვსმენია ტერმინები: გამა დო მაჟორი, გამა ლა მინორი და ა.შ. მაგრამ მათი მნიშვნელობა ბევრმა შესაძლოა არც იცოდეს. ერთი მხრივ, გამა ტექნიკური სავარჯიშოა თითების სისწრაფის განსავითარებლად, მეორე მხრივ კი ტონალობას განსაზღვრავს (გამის დასახელება დამოკიდებულია კილოზე, რომელშიც ის აგებულია და ტონიკაზე, საიდანაც იწყება). ტონიკა პირველი და ყველაზე მთავარი ბგერაა ტონალობაში. უნდა ვიცოდეთ, რომ ის ტონალობის გვირგვინია.
მოდი, ამჯერად, გავარკვიოთ, რა ადგილი უკავია ტონალობას მუსიკაში.
ტონალობა არის მუსიკალური კილოს მდებარეობის დამკვიდრება (ფიქსირება) განსაზღვრული სიმაღლის ბგერათა რიგის კონკრეტულ მონაკვეთზე. ის არის ტონიკისა (I საფეხური) და კილოს ურთიერთკავშირი. ტონალობა კილოს სიმაღლეა. კილოს აგება შესაძლებელია ნებისმიერი ნოტიდან. მაგალითად, თუ ავაგებთ მაჟორულ კილოს ნოტიდან „დო”, მას დაერქმევა დო მაჟორი; მინორულ კილოს ნოტიდან „ლა” – ლა მინორი. ე.ი. თუ გვსურს, მივიღოთ ტონალობა დო (ან 7 ნოტიდან ნებისმიერი) მაჟორი, მაშინ ტონიკად უნდა მივიჩნიოთ ნოტი „დო”, ხოლო კილოდ (მიხრილობა) – მაჟორი (ან მინორი). ტონიკა არის – დო. მაჟორი არის კილო და არა ტონალობა, ხოლო დო მაჟორი არის ტონალობა. ვინაიდან თანაბრად ტემპერირებულ წყობაში, ოქტავაში, არის 12 სხვადასხვა დასახელების ბგერა, გვაქვს 12 მაჟორული და 12 მინორული ტონალობა (აქვე აღვნიშნავ, რომ ალტერაციის ნიშნებს მომავალში აუცილებლად შევხვდებით).
ამრიგად, ყველა ტონალობისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება ორ უმთავრეს კომპონენტს – ტონიკასა და კილოს, ანუ:
(ამიტომაც გვხვდება მუსიკალურ ლიტერატურაში ორივე ტერმინი – „კილო-ტონალობა”).
მარტივად თუ ავხსნით, ტონალობა შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ სახელმწიფოდ, რომელსაც აქვს გარკვეული საზღვრები, რომელთა დარღვევა (დამწყებთათვის სწავლის პროცესში) სასურველი არ არის. თუმცა მოგვიანებით ერთი ნაწარმოების ფარგლებში სხვადასხვა ტონალობაში გადახრა ისედაც ისწავლება. „საზღვრების” ამ „დარღვევას” კომპოზიტორები ხშირად მივმართავთ ხოლმე.
ტონალობის უფრო უკეთ გაგებისთვის ავიღოთ თვითმფრინავის კონსტრუქტორი. ყველა დეტალის გამოყენებით შეგვიძლია ავაწყოთ თვითმფრინავი. ფანტაზიას გასაქანს თუ მივცემთ, სხვა რამის აწყობასაც შევძლებთ. მაგრამ თუ გამოვიყენებთ დეტალს, რომელიც ნაკრებში არ შედის, უცნაური ფორმის კონსტრუქცია გამოგვივა, შესაძლოა, ულამაზოც. ასევეა მუსიკაშიც: ტონალობა ხომ „ნოტების ნაკრებია”, რომლის გამოყენებით შესაძლებელია კეთილხმოვანი მელოდიის შექმნა ან პირიქით.
მელოდია ან ნებისმიერი აკორდი, როგორც წესი, რომელიმე ტონალობაშია აგებული. მაგალითად, ფაილი, რომელიც ჩვენს კომპიუტერშია, საქაღალდეში ინახება, საქაღალდე – კომპიუტერის ერთ-ერთ მყარ დისკზე. სწორედ მყარი დისკია კილო, საქაღალდე – ტონალობა, ხოლო კონკრეტული ფაილი – აკორდი.
წერილს ვასრულებ მაჟორულ ტონალობაში (C-dur), თქვენთან კიდევ ერთხელ შეხვედრის სურვილით.
ტრადიციულად, სასკოლო მათემატიკის კურსში ძირითადი ყურადღება ექცევა აღწერითი სტატისტიკის მიმართულებას, რომლის ძირითადი მიზანია ამა თუ იმ ვითარებასთან დაკავშირებული მონაცემების რიცხვითი მახასიათებლების დადგენა. მაგალითად: მოსახლეობის საშუალო სიმჭიდროვე, საშუალო ხელფასი, ნალექების საშუალო წლიური მაჩვენებელი, ყველაზე მოთხოვნადი პროდუქტი (რაოდენობრივი მონაცემების მოდა). ვრცლად
ჟურნალ „მასწავლებლის“ თითოეული ნომრის მომზადებისას, ცხადია, ვფიქრობთ მასწავლებელზე და იმ საჭიროებებზე,რომელთა წინაშეც ის ახლა დგას.
ვფიქრობთ მასწავლებელზე, რომელიც ჩვენგან დამოუკიდებლადაც ფიქრობს, როგორ მოემზადოს გაკვეთილისთვის, რა...
ვრცლად 
