მდიდარია ქართული მწერლობა თუ ხალხური სიტყვიერება ანდაზებითა და აფორიზმებით. ბევრ მეცნიერულ თეორემასა და აქსიომას შეშურდება მათი სისხარტე, ლაკონიურობა თუ სიღრმე. და კიდევ, მათი მნიშვნელობა ყველას ესმის, ამისთვის ამა თუ იმ დარგის ცოდნა არ არის საჭირო.

ვინ და როგორ ქმნიდა მათ? ჩანს, კვლევა-ძიება მარტო დიპლომირებულ მეცნიერთა ინტერესი არ ყოფილა. მილეთის მკვიდრთა შორის დასაბამიდან აღმოჩნდებოდნენ ხოლმე კირკიტა ადამიანები, რომლებიც ცხოვრებაზე, საზოგადოებაზე, გარემოზე დაკვირვების შედეგებს ანდაზებად და აფორიზმებად გამოთქვამდნენ. მათი ეს შედევრები დაწერილი თუ დაუწერელი ფორმით თაობიდან თაობას, საუკუნიდან საუკუნეს გადაეცემოდა. მრავალი მათგანი ალბათ რამდენიმე საუკუნის წინათ შეიქმნა, მაგრამ დღესაც ისეთივე აქტუალურია, როგორიც ბაგეებიდან მათი პირველმოწყვეტის ჟამს. ამ „საზეპიროების“ დასწავლას არავინ არავის აიძულებს, მაგრამ მაინც ყველამ იცის – წიგნიერმაც და წერა-კითხვის უცოდინარმაც, დიდი აუდიტორიის წინ კათედრაზე მდგომმა პროფესორმაც და ყანაში მიმავალმა მხარზე თოხგადებულმა გლეხმაც.

სათაურად გამოტანილი აფორიზმის დასასრულიც ყველას კარგად მოეხსენება, თუმცა ვეჭვობ, მის მნიშვნელობას ბოლომდე ვაცნობიერებდეთ. თავს ვერ დავდებ, შესაძლოა მე მართლაც მეტისმეტად პროფესიულად ვუდგები მას, მაგრამ, ბუნებისმეტყველების დარგის მიმდევარს, სხვაგვარად არ შემიძლია.

ჩემი ღრმა რწმენით, ანდაზები და აფორიზმები, ისევე როგორც თანამედროვე თეორიები, დიდი და მრავალწლიანი დაკვირვების შედეგად იქმნებოდა. არც ერთი მათგანი „ანაზდად“ ნათქვამი არ არის. როგორც მემატიანენი წერენ, კეკულესაც და მენდელეევსაც ერთი ჩათვლემა დასჭირდათ, რომ ბენზოლის ფორმულა და ელემენტების პერიოდულობის კანონი დაეტოვებინათ შთამომავლებისთვის, მაგრამ თვალზე რულის მოკიდებამდეც მათზე ფიქრობდნენ. ასე იშვა მათი გონების ნაყოფი. „კოკასა შიგან რაცა დგას, იგივე წარმოდინდებისო“, – თქვა ჩვენმა წინაპარმა. ალბათ, ისიც კეკულესავით დიდხანს აკვირდებოდა, სანამ მას ასეთ ფორმულირებას მოუძებნიდა. კოკასა შიგან რაცა დგასო…. მაგრამ რატომ მაინცდმაინც კოკა? რატომ არა თუნგი, სათლი ან რომელიმე სხვა იმჟამინდელი სარწყული?..

…პირველი, რასაც ქიმიაში ვასწავლით, მოქმედ მასათა კანონია. დაფაზე ვწერთ უმარტივეს ქიმიურ რეაქციას, ვასწორებთ სტექიომეტრიულ კოეფიციენტებს და ვუხსნით, რამდენი გრამი საწყისი ნივთიერებაა საჭირო განსაზღვრული რაოდენობის პროდუქტის მისაღებად ან პირიქით, თუ ავიღებთ განსაზღვრული რაოდენობის საწყის ნივთიერებას, რამდენ გრამ პროდუქტს მივიღებთ. მაგალითად, ქვემოთ მოყვანილი ესტერიფიკაციის რეაქციიდან ჩანს, რომ 60 გრამი ძმარმჟავას 46 გრამ ეთილის სპირტთან ურთიერთქმედებით მიიღება 88 გრამი ძმარმჟავა ეთილის ესტერი და 18 გრამი წყალი.

ერთი შეხედვით, ყველაფერი სწორია. აღებული ნაერთების მასების ჯამი მიღებული ნაერთების მასების ჯამს უდრის, რითაც მოქმედ მასათა უზენაესი კანონის მოთხოვნები სრულდება. ეთანოლთან ძმარმჟავას ურთიერთქმედება რომ ესტერსა და წყალს იძლევა, ესეც არაერთი კვლევის შედეგადაა დადგენილი და იმასაც კი მივაკვლიეთ, წყალში ჟანგბადის ატომი მჟავადან გადადის თუ სპირტიდან. მაგრამ აქ ერთ მნიშვნელოვან გარემოებას ვივიწყებთ: ჩვენი მსჯელობა სამართლიანია მხოლოდ იდეალურ პირობებში, ჩვენ კი იდეალურ გარემოში არ ვცხოვრობთ, ამიტომ პრაქტიკაში სულ სხვაგვარადაა საქმე. ყოველი კარგად გათვლილი, ზედმიწევნით დაგეგმილი და ჩატარებული რეაქციის შემდეგ მე და ჩემს კოლეგებს პირველად ეს კითხვა გვიჩნდება: „ნეტავი რამდენი მივიღეთ მიზნობრივი პროდუქტი? რატომ?“ დავუბრუნდეთ ზემოთ მოყვანილ უმარტივეს რეაქციას. არ უნდა დავივიწყოთ, რომ აღებული მორეაგირე კომპონენტების ურთიერთქმედება მჟავა კატალიზატორის თანაობისას დუღებით მომდინარეობს, ამ დროს კი ესტერთან ერთად შეიძლება წარმოიქმნას ეთერი, ალკენი, ოლიგომერი და ა.შ. და წარმოიქმნება კიდეც. მხოლოდ ექსპერიმენტატორის მოხერხებაზეა დამოკიდებული, რამდენად შეამცირებს მათ წარმოქმნას.

ისევ კოკას დავუბრუნდეთ. მინდვრად გასული ადამიანისთვის ზაფხულის ხვატში კოკა ერთადერთი ჭურჭელი იყო, რომელიც გრილად ინახავდა წყალს და თაკარა მზით გაწამებულ მაშვრალს წყურვილის მოკვლის საშუალებას აძლევდა. რატომ მაინცდამაინც კოკა? თიხის ამ ჭურჭელს უხილავი ფორები აქვს, რომელთა ტალანებში გზის გაკვლევას მხოლოდ წყლის ზოგიერთი ანცი მოლეკულა ახერხებს და ჭარბ ენერგიასაც (სითბოს) ხელს გააყოლებს ხოლმე. კოკაში დარჩენილი წყალი კი თითქმის ისეთივე გრილი რჩება, როგორიც დილით წყაროზე აიღეს. ამრიგად, „კოკასა შიგან რაცა დგას, იგივე წარმოდინდების“ მის შიგთავს ხარისხობრივად უფრო ახასიათებს, ვიდრე რაოდენობრივად.

ეს რეალური სამყაროს ერთგვარი ფუნდამენტური კანონია. მაღალი ხარისხი გადარჩევის, ბალასტის ჩამოცილების გზით მიიღება. მიღებული ნაერთების გასუფთავება (ზოგჯერ – დიდი დანაკარგებითაც) ყოველი ქიმიური ექსპერიმენტის აუცილებელი საბოლოო პროცედურაა. ბაზარში ჯანსაღ ბოსტნეულს იმისთვის ვარჩევთ, რომ სადილის ქვაბამდე რაც შეიძლება მეტმა მასალამ მიაღწიოს. შეადარეთ ნატრიუმის ქლორის (სუფრის მარილის) ფასი სუპერმარკეტსა და აფთიაქში (ფიზიოლოგიური ხსნარი). ფასთა შორის უზარმაზარი სხვაობა ხარისხითა და სისუფთავით არის განპირობებული.

ჩვენდა სამწუხაროდ, ერთადერთი სფერო, რომელიც „გადარჩევის ამ ფუნდამენტურ კანონს“ არ ცნობს, ზოგადი, უფრო მეტად კი უმაღლესი საგანმანათლებლო სექტორია. დღეს უმაღლეს სასწავლებს პრაქტიკულად იმდენივე სტუდენტი ამთავრებს, რამდენი აბიტურიენტიც ირიცხება, თუ არ ჩავთვლით იმ ერთეულ შემთხვევებს, როდესაც სტუდენტები თავად აღარ ან ვეღარ აგრძელებენ სწავლას. მთავარია აბიტურიენტმა გადალახოს საგამოცდო ზღვარი და გახდეს სტუდენტი – დიპლომი, პრაქტიკულად, გარანტირებული აქვს.

როგორ ახერხებს ყველა სტუდენტი „სპეციალისტის“  დიპლომის მიღებას?

უნივერსიტეტის მენეჯმენტისთვის თითოეული სტუდენტის უკან ვაუჩერი დგას. ზოგიერთ უნივერსიტეტში გამიგონია, რომ ასეთი სტუდენტები საჭიროა, რათა კრიტიკული მასა შეიქმნას და სწავლით დაინტერესებულ სტუდენტებს სწავლის საშუალება მისცენ. ერთი შეხედვით, არის ამაში ლოგიკა… ისევე როგორც ფრანგულ კინემატოგრაფიაში – იღებენ ათ მდარე ხარისხის „ჰოლივუდურ“ ფილმს, რათა შეძლონ კომერციულად არამოგებიანი ერთ „ფრანგული“ ფილმის გადაღება… თუმცა…

რატომ უწერენ პროფესორ-მასწავლებლები სტუდენტებს დაუმსახურებელ ნიშნებს? ხშირად ამ კითხვაზე პასუხად გაიგონებთ: „ცოდოა, მეტს ვერ სწავლობს“… დიახ, ადამიანურად ალბათ მართლაც შესაბრალისია სტუდენტი, რომელსაც საკმაოდ დიდი ხარჯის გაღება უწევს ამ დუხჭირ ცხოვრებაში, მაგრამ აქვე ჩნდება კითხვა: რატომ არ გვეცოდება სტუდენტი, რომელიც დღესა და ღამეს ასწორებს სწავლისათვის და მაინც ისეთივე დიპლომს იღებს, როგორსაც მისი უსწავლელი კოლეგები? ამგვარად ვიღებთ უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ ცხოვრების ასპარეზზე გასულ ორი კატეგორიის სპეციალისტებს: ერთხელ უკვე წარმატებამიღწეულ, წაქეზებულ-წახალისებულ ცრუდიპლომიანებს და მცოდნე, მაგრამ ცხოვრებაზე ხელჩაქნეულ, გულგატეხილ ადამიანებს, რომლებსაც მუდამ შეაწუხებთ კითხვა, რისთვის იწვალეს ამდენი. ასე ჩაისახა რამდენიმე ათეული წლის წინ სწავლისადმი ნიჰილიზმი და ღრმად გაიდგა ფესვი ნოყიერ ნიადაგში. გადავავლოთ თვალი ფილმებსა თუ სხვა მხატვრულ ნაწარმოებებს, რამდენ „ბეთჰოვენას“, „ჭკუისკოლოფას“, „ბოტანიკოსს“ შევხდებით.

უცოდინრობის ჰორიზონტი ძალიან ახლოსა. თუ ნიჰილიზმის ჭოგრიტით ვუმზერთ – ხომ მთლად ხელის გაწვდენაზე, და ერთადერთი ბილიკი, რომელიც ამ ჰორიზონტისკენ მიიკლაკნება, სინამდვილეში მენტალური მონობისკენ მიმავალი გზაა.

ვაგრძელებთ სტატიების ციკლს, რომელიც მომზადებულია Don Kauchak-ისა და Paul Eggen-ის წიგნზე „learning and Teaching: Research-Based Methods“ დაყრდნობით. პირველ სტატიაში ვისაუბრეთ შეფასების ფუნქციებზე, ფორმალურ და არაფორმალურ შეფასებაზე, მათ დამახასიათებელ ნიშნებსა და ზოგად სტრატეგიაზე. ამჯერად მოკლედ მიმოვიხილავთ ავტორთა მოსაზრებებს შეფასების ტრადიციული და არატრადიციული მეთოდების შესახებ.

რამდენად განსხვავდება ეფექტური შეფასების პრაქტიკა სხვადასხვა საგნის მიხედვით საკლასო დონეზე? ეს ფაქტორი მნიშვნელოვანია, რადგან გავლენას ახდენს სწავლასა და მოტივაციაზე, ისევე როგორც კოგნიტიურ განვითარებაზე. მაგალითად, დაწყებითი კლასის მასწავლებლები უფრო მეტად აფასებენ მოსწავლეთა უშუალო აქტივობასა და უნარებს. საბაზო და საშუალო საფეხურებზე შეფასების საერთო ნიშნები დაწყებითი კლასებისგან განსხვავდება – მასწავლებელი შეფასებას აკეთებს ტესტის და არა უშუალო საგაკვეთილო აქტივობის საფუძველზე. საბაზო-საშუალო საფეხურის მასწავლებლები ხშირად თავად წერენ შემაჯამებელი დავალების ტესტებს. სხვადასხვა მასწავლებელს სხვადასხვა მიდგომა და აქცენტები აქვს, ამიტომ უნიფიცირებული ტესტები ვეღარ პასუხობს მათ მოთხოვნებს და ისინიც ამჯობინებენ, შეფასების საკუთარი სისტემა შექმნან. შეფასება საგნების სპეციფიკის მიხედვითაც განსხვავდება. ტრადიციული შეფასების ერთ-ერთ ძირითად მეთოდად ავტორები სწორედ ტესტს განიხილავენ.

მრავალ ქვეყანაში ტესტები ცოდნის შეფასების გავრცელებული მექანიზმია, თუმცა ხშირად კრიტიკის ობიექტიც ხდება. ტესტირების გზით ცოდნის შეფასებას მრავალი მოწინააღმდეგე ჰყავს. ისინი ამბობენ, რომ ტრადიციული ტესტირება უმთავრესად ინფორმაციის ცოდნასა და გახსენებაზეა ფოკუსირებული და არ მოითხოვს გამჭრიახობას აზროვნების პროცესში. ასაბუთებენ, რომ ტრადიციული ტესტირება არ აფასებს მოსწავლეთა უნარ-ჩვევებს, გამოიყენონ შემოქმედებითი აზროვნება ცხოვრებისეული პრობლემების გადასაჭრელად. ვინაიდან ქართველ მასწავლებლებს შორის მაღალია ტესტის როგორც მოსწავლის ცოდნის შეფასების მექანიზმის გამოყენების მაჩვენებელი, გაგაცნობთ რამდენიმე რეკომენდაციას, რომელთა გათვალისწინებასაც ურჩევენ წიგნის ავტორები მასწავლებლებს ტესტების შედგენის დროს:

1. მიუხედავად იმისა, რომ კარგად შედგენილი ტესტი მოსწავლის ცოდნისა და გაგების უნარის შესახებ ინფორმაციის მიღების ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალებაა, მასწავლებელი უნდა ეცადოს, მოსწავლის შემაჯამელი შეფასებისას მხოლოდ მის შედეგებს არ დაეყრდნოს.
2. მასწავლებელი უნდა დარწმუნდეს, რომ სწავლება და ტესტირება ერთმანეთს შეესაბამება. ეს გულისხმობს, რომ ტესტში მხოლოდ კონკრეტულ განვლილ მასალაზე უნდა დაისვას აქცენტი.
3. სწავლებისა და გამეორების დროს მასწავლებელმა საშუალება უნდა მისცეს მოსწავლეებს, ივარჯიშონ ისეთი მაგალითების ამოხსნასა თუ დავალებების შესრულებაში, რომელიც ტესტში იქნება მოცემული.
4. ტესტის ჩატარების შემდეგ მოსწავლეებმა უმოკლეს ხანში უნდა მიიღონ ინფორმაცია შედეგების შესახებ. მასწავლებელმა უნდა ამოკრიბოს ძირითადი შეცდომები და კლასთან ერთად განიხილოს ისინი. რა თქმა უნდა, განზოგადებით, კონკრეტული მოსწავლის სახელისა თუ სხვა მაიდენტიფიცირებელი ნიშნის მიუთითებლად. მასწავლებლებმა უნდა გაითვალისწინონ, რომ მოსწავლეები სწავლობენ არა შედეგების გაცნობის, არამედ ტესტის ირგვლივ გამართული დისკუსიის შედეგად.
5. მასწავლებელმა უნდა გამოამჟღავნოს დადებითი მოლოდინი მოსწავლეების მიმართ. ეს გულისხმობს ტესტის იმგვარად აგებას, რომ მოსწავლეებს ნასწავლის გამომჟღავნების საშუალება მიეცეთ.
6. ტესტის როგორც შეფასების ინსტრუმენტის გამოყენების მოწინააღმდეგენი შეფასების ალტერნატიული მეთოდების გამოყენებას გვთავაზობენ. ისინი აღნიშნავენ, რომ ამგვარი შეფასება პირდაპირ ზომავს მოსწავლეთა აქტივობას ცხოვრებისეული ამოცანების საშუალებით. ალტერნატიულ შეფასებას ავტორები მიაკუთვნებენ:
7. რეცენზიის დაწერა სკოლის გაზეთზე;
8. მოსწავლის პორტფოლიოს შედგენას, რომელშიც შევა მისი ნამუშევრები და შეფასდება მისი სუსტი და ძლიერი მხარეები;
9. წიგნის დაწერასა და ილუსტრირებას პატარა მკითხველებისთვის და ა.შ.

ავტორები ალტერნატიული შეფასების ორ ძირითად მეთოდს გვთავაზობენ – მოსწავლის პორტფოლიოს შეფასებასა და მოსწავლის საგაკვეთილო აქტივობის შეფასებას.

მაგალითად, წარმოვიდგინოთ ასეთი რამ: საშუალო საფეხურზე ქიმიის მასწავლებელი ხედავს, რომ მის მოსწავლეებს უჭირთ მარტივი ექსპერიმენტის ჩატარება, ამასთან, მთავარი პრობლემაა არა ტექნიკასთან მუშაობის უუნარობა, არამედ იმის არცოდნა, რა როდის უნდა გაკეთდეს. ამ პრობლემის ნაწილობრივ აღმოსაფხვრელად მასწავლებელი დროდადრო აწყობს „მოულოდნელი ექსპერიმენტის“ დღეს. მოსწავლეთა ნაწილს ევალება, განსაზღვროს ექსპერიმენტის სავარაუდო შედეგი და ჩაატაროს იგი, ნაწილს კი – დააკვირდეს ექსპერტიმენტის მიმდინარეობას და შეაფასოს, რამდენად სწორად იყო დაგეგმილი და გამოიღო თუ არა სასურველი შედეგი ექსპერიმენტმა. მასწავლებელი, თავის მხრივ, აკვირდება პროცესს. ყოველივე ეს საგაკვეთილო აქტივობის შეფასების მეთოდებს მიეკუთვნება.

საგაკვეთილო აქტივობის შეფასება ის იარაღია, რომელიც უბიძგებს მოსწავლეებს, მოახდინონ ცოდნისა და უნარ-ჩვევების დემონსტრირება განსაზღვრული ქმედებების შესრულებით და შედეგის მიღებით. როგორ მოიქცეს მასწავლებელი, რომ მისი შეფასება უფრო სანდო და ვალიდური გახდეს? ამაში მას სწორი დაგეგმვა დაეხმარება. შეფასების ამგვარი სისტემის შექმნის პროცესში ექსპერტები ოთხ საფეხურს გამოყოფენ:

1. სასურველი შედეგის განსაზღვრა. შეფასების სისტემის შექმნისას პირველი ნაბიჯი იმის გაცნობიერებაა, რისი შეფასება გსურთ. უნარ-ჩვევის ან პროცესის აღწერა მოსწავლეებს იმის გაგებაში ეხმარება, რას მოითხოვენ მათგან.
2. შეფასების ფოკუსის ამორჩევა. მას შემდეგ, რაც აქტივობის მიზანი განისაზღვრება, მასწავლებელმა უნდა გადაწყვიტოს, შეფასება პროცესზე იქნება ფოკუსირებული თუ შედეგზე. თავდაპირველად ფოკუსირება პროცესზე ხდება, ხოლო მის დაუფლებასთან ერთად ნელ-ნელა გადადის შედეგზე.
3. შეფასებისთვის სასურველი გარემოს შექმნა. საგაკვეთილო აქტივობის შეფასების ღირებულება რეალურ ამოცანებთან მის კავშირზეა დამოკიდებული. მასწავლებლის საბოლოო მიზანია, მოსწავლეს მიღებული ცოდნის რეალურ ცხოვრებაში გამოყენება შეეძლოს. დროის უსკმარისობამ, ხარჯებმა და უსაფრთხოების გარანტიის არარსებობამ შესაძლოა რეალური პროცედურების ჩატარების საშუალება არ მოგვცეს, ამიტომ შუალედის პოვნაა საჭირო.
4. შეფასების პროცედურების მომზადება – ბუნებრივი დგომა, თვალებით კონტაქტი, ჟესტების ეფექტური გამოყენება, გასაგები ენა, ადეკვატური ტონი, სათანადო სისწრაფით მეტყველება, კარგად ორგანიზებული თემები, მსმენელთა ინტერესის გაღვიძება და შენარჩუნება – ყოველივე ეს მასწავლებელს შეფასების პროცედურების მომზადებაში დაეხმარება.

ალტერნატიული შეფასების მეორე ყველაზე გავრცელებულ მეთოდად წიგნის ავტორები მოსწავლის პორტფოლიოს ასახელებენ. ისინი მას უწოდებენ „მოძრავ სურათს“, რომელიც მკაფიოდ ასახავს თითოეული ბავშვის ინდივიდუალურ საჭიროებებს. პორტფოლიო ორი ნიშნით განსხვავდება შეფასების სხვა ფორმებისგან. პირველი – მასში ნამუშევრები გროვდება განსაზღვრული ხნის განმავლობაში, რაც საშუალებას იძლევა, თვალი მივადევნოთ მოსწავლის პროგრესს; მეორე – პორტფოლიო რთავს მოსწავლეებს მომზადების, შეგროვებისა და შეფასების პროცესში. მასწავლებელმა დავალებები იმგვარად უნდა დაგეგმოს, რომ პორტფოლიოში სწავლისას მიღწეული პროგრესი აისახოს. ეს ნიმუშები შემდეგ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს მშობლისა და მასწავლებლის შეხვედრაზე და ასევე უზრუნველყოს მოსწავლე გამოხმაურებით.

თუ მასწავლებლისთვის პორტფოლიო მოსწავლეთა შეფასების ძირითადი ინსტრუმენტია, მოსწავლეები ჩართულნი უნდა იქნენ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. მაგალითად, განსაზღვრონ, რა უნდა შევიდეს მასში და როგორ უნდა შეფასდეს. ამით მასწავლებელი გააცნობს მათ საკუთარი ზრდის შეფასების სხვადასხვა ვარიანტს, რაც თვითრეგულირების უნარ–ჩვევის განვითარების კიდევ ერთი გზაა. შესაძლოა, ამან მოსწავლეებს სწორი თვითშეფასების ჩამოყალიბებისკენ უბიძგოს. პორტფოლიოს აქტიურად იყენებენ ქართველი მასწავლებლები. დაწყებითი კლასის ერთ-ერთი მასწავლებელი ინტერვიუში აღნიშნავს, რომ მოსწავლეთა უმრავლესობამ პორტფოლიოში ასახული სწავლის პროგრესი საკუთარი სიტყვებით, მაგრამ ობიექტურად აღწერა.

მართალია, ტრადიციული ტესტები და შეფასების ალტერნატიული ფორმები მნიშვნელოვანია, მაგრამ შეფასების სისტემა ამით არ ამოიწურება – მას მიეკუთვნება გადაწყვეტილებებიც ნიშნების დაწერის შესახებ. მომდევნო სტატიაში ვისაუბრებთ ისეთ მნიშვნელოვან და პრობლემურ საკითხზე, როგორიცაა ქულებით აკადემიური მოსწარების შეფასება და შესაბამისი ფორმების შექმნა.

საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით, ყველას აქვს განათლების უფლება. ამ უფლების სხვადასხვაგვარი შეზღუდვა – გაუმართავი კანონმდებლობა, ფსიქოლოგიური წნეხი, ფიზიკური ბარიერები – კანონის დარღვევაა.

ფერადკანიანი გოგონა კლასში არაერთხელ გამხდარა ბულინგის მსხვერპლი კანის ფერის გამო და ამ მიზეზით სკოლა რამდენჯერმე შეუცვლია. სამწუხაროა, რომ მასწავლებელსაც არ დაუჭერია მისთვის მხარი, როდესაც დიდსულოვნად ცდილობდა დამნაშავე მოსწავლის გამართლებას.

დღის ცენტრ „მზის შვილებს“ ოფისის შეცვლა მოუხდა, რადგან მომიჯნავე ოთახებში დასაქმებული მოქალაქეების თქმით, „ამ (შშმ) ბავშვების შემყურეებს შრომის უნარი უქვეითდებათ“.

კვლავაც დადუღებულია „თავისუფალი პედაგოგიკის ცენტრისა“ და მის მიმდებარე ეზოს (აღმაშენებლის 181) შორის დამაკავშირებელი კარიც, რომელიც კორპუსის „შეწუხებულმა“ მაცხოვრებლებმა შშმ მოსწავლეთა მშობლებს გადაუკეტეს. ეს ეზო უმოკლესი გზა იყო სკოლაში მოსახვედრად და პარკირების მოსახერხებელი ადგილი ეტლით მოსარგებლე მოსწავლეთა მეურვეებისთვის. სხვა მხრიდან სკოლას ცენტრალური გზა ესაზღვრება და იქ პარკირება აკრძალულია.

გარემო არაადაპტირებულია, საზოგადოება არაა შშმ პირებთან ურთიერთობისთვის მზად არც ფსიქოლოგიურად, და არც შესაბამისი განათლებითაა აღჭურვილი. ქუჩაში, ტელევიზიაში, პრესაში და, რაღა თქმა უნდა, სკოლაშიც ყოველდღიურად ვხვდებით სხვადასხვა დიაგნოზის დისკრიმინაციულ კონტექსტში გამოყენების ფაქტებს. ინტერნეტშიც წააწყდებით არაერთ სტატიას, სადაც შესაძლოა მხოლოდ ერთი ან ორი უზუსტობა შეგხვდეთ. ეს საკმარისია ხოლმე საიმისოდ, რომ გაჩნდეს ახალი მითები, დამკვიდრდეს არასწორი ტერმინები, გამყარდეს სტიგმა, სტერეოტიპები და ა. შ.

თანასწორობისა და მეტი განათლებისკენ გადადგმული პირველი ნაბიჯი ალბათ სწორი ტერმინების გამოყენებაა.

„აუტისტი“, „აუტიზმის სინდრომის მქონე“, „აუტიზმით დაავადებული“ არასწორი ფორმებია. მათ ნაცვლად „აუტიზმის მქონე“ უნდა გამოვიყენოთ, რადგან აუტიზმი დაავადება კი არა, მდგომარეობაა.

„ზანგი“ კი არა, „ფერადკანიანი“. „ზანგი“ (ლათ. Niger) მონათმფლობელურ წარსულთან ასოცირდება, შესაბამისად – დისკრიმინაციასთან ან ადამიანთა სხვადასხვა უფლებრივ ჯგუფებად დაყოფასთან.

„დაუნი“ კი არა, „დაუნის სინდრომის მქონე“ მოსწავლე. ბრიტანელმა ექიმმა ჯონ დაუნმა 1866 წელს პირველად აღწერა გენეტიკური ცვლილება, რომელსაც მოგვიანებით დაუნის სინდრომი უწოდეს.

„ინვალიდი“ კი არა, „ეტლით მოსარგებლე“. მსოფლიო თანხმდება, რომ „ინვალიდი“, რომელიც „გამოუსადეგარს“, „უვარგისს“ ნიშნავს, დისკრიმინაციული ტერმინია.

და ასე უსასრულოდ.

საქართველოში ინკლუზიური განათლების დანერგვისთანავე სკოლებში მანკიერი შემთხვევები გამოიკვეთა: განსაკუთრებული საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე მოსწავლეებს მასწავლებლები და თანაკლასელები „ინკლუზივებს“ უწოდებენ. მაშ, სადღაა თანასწორობა, თუ განსაკუთრებულ სახელს, „ტიტულს“ მივაკერებთ ბავშვს, რომელიც ცდილობს, სოციუმის სრულფასოვანი წევრი გახდეს?!.

რა ვუყოთ განათლების მიღების კონსტიტუციურ უფლებას, რომელსაც ხშირად არასრულფასოვნად ან დაგვიანებით იყენებენ სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე (სსსმ) ქართველი მოსწავლეები? სპეციალური საჭიროებების მქონე მოსწავლეთა მასწავლებლებთან შრომითი ხელშეკრულება ყოველი წლის დასაწყისში (იანვარში) ახლდება. თუმცა, ხშირად გართულებული ბიუროკრატიის გამო, პროცესი იწელება და სპეციალური საჭიროების მქონე მოსწავლეებისთვის სწავლა ორი კვირის დაგვიანებით იწყება ხოლმე. შესაძლოა ეს უკავშირდებოდეს სახელფასო ბიუჯეტის დაზოგვას სპეცპედაგოგების ხარჯზე, რითაც სსსმ მოსწავლეები ზარალდებიან.

ასეთივე პრობლემებს აწყდებიან პირველკლასელი სსსმ ბავშვების მშობლები სასწავლო წლის დასაწყისში (სექტემბერში), როდესაც ზაფხულში, გაფრთხილების მიუხედავად, სსსმ მოსწავლეს სპეცპედაგოგი სწავლის დაწყების პირველივე დღეს არ ხვდება კლასში და მის ძებნას დირექცია მხოლოდ სექტემბერში იწყებს. ამის გამო ისინი სკოლაში სიარულს რამდენიმე კვირის დაგვიანებით იწყებენ.

ფაქტია, რომ ხშირად მშობლებს უწევთ გაკვეთილებზე დასწრება და/ან სპეცმასწავლებლების „გაკონტროლება“, მიხმარება. საშუალოდ სპეციალური საჭიროების მქონე ხუთ მოსწავლეზე ერთი სპეცპედაგოგი მოდის. ახერხებენ კი ისინი ხუთივესთან თანაბრად მუშაობას და მათთვის სათანადო ხელშეწყობას საგაკვეთილო პროცესში? როგორია მათი და სხვა პედაგოგების კვალიფიკაცია და არიან თუ არა ჯეროვნად გადამზადებული ამ კუთხით? რა როლი აქვს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს რეფორმის ხარისხის კონტროლის კუთხით?

ვფიქრობ, ამ საკითხებზე ბევრი უნდა ვისაუბროთ, ვიმსჯელოთ, გადავხედოთ სხვა ქვეყნების გამოცდილებას, რომ სკოლის კარი მართლაც ყველასთვის ღია იყოს.

რომ ვუფიქრდები, თითქოს თავადაც თხრილში ჩაგდებულმა იცხოვრა. ბოლო ათწლეული მაინც. ის პერიოდი, რაც მე ვაკვირდებოდი როგორც მკითხველი, თანამოქალაქე, დაინტერესებული პირი. ასეთია ჩემი პირადი გამოცდილება ოთართან დაკავშირებით. რა თქმა უნდა, სწყინდა, აწუხებდა, ბედნიერიც იყო, მაგრამ მისი ხმა მარტო ფურცლებიდან ისმოდა. სულ რამდენიმე ვიდეო- და აუდიოჩანაწერი დაგვრჩა… არ ვიცი, რომელმა თავისიანმა ესროლა ტყვია და ამ თხრილისთვის გაიმეტა. ვფიქრობ, ეს ერთი ადამიანი არ ყოფილა – მთელი საზოგადოება იყო, მთელი სოციალურ-ეკონომიკურ-პოლიტიკური გარემო, რომელსაც იარაღი ეჭირა ხელში.

იწვა იმ თხრილში და უკვირდა, როგორ შეიძლება, კარგად ყოფილიყო ვინმე სხვისი გაჭირვებისას ან ვინმეს სხვისი ბედნიერება სწყენოდა. იწვა და ფიქრობდა ადამიანი, რომელიც ნამდვილად ვერ ჩაეტეოდა გაზეთის სვეტში. გაზეთი ხომ მასთან წარმავლობის სახე-სიმბოლოა, რაღაც ისეთი, რაც პეპელაზე სწრაფად კვდება – გუშინდელი ნომერი დღეს აღარავის სჭირდება, რადგან ახალი იბეჭდება, რომელსაც მომდევნო ნომრამდე რკინის ძალა აქვს, მერე კი ისიც ქარზე მეტად მსუბუქდება. კიდევ უფრო მალე იხოცებიან ამ გაზეთის ფურცლებზე მიმობნეული ამბები. მთავარი გმირიც ხომ ამას ამბობს: „ხოლო გაზეთი ადვილად კვდება, როგორც ფრინველი“. სიახლეებმა, რომლებსაც მთელი გვერდი უკავია, იქნებ იცოცხლონ კიდევ ცოტა ხანს, სადმე სვეტში მიმალული ისტორიები კი იმთავითვე თხრილებია, იმ თხრილის მსგავსი, რომელშიც პანამის არხთან სასიკვდილოდ დაჭრილი ამერიკელი ჯარისკაცი იწვა, ხოლო აქ, საქართველოში – ოღონდ უკვე ტექსტის გარეთ, რეალურ ცხოვრებაში – ოთარ ჭილაძე.

პოემას ორი ტექსტი უძღვის წინ. ორივე თითქოს ისტორიულ-დოკუმენტური ინფორმაციის შემცველი ნარატივია, თუმცა ერთმანეთისგან განსხვავდება. პირველს ავტორი წარმოგვიდგენს როგორც გაზეთებიდან ამოღებულ ინფორმაციას იმის შესახებ, როგორ გაიმეტეს თანამებრძოლებმა ჯარისკაცი, რომელმაც არ ინდომა სამშობლოს დასაცავად გამოსულ პანამელებთან ბრძოლა, მეორე კი ავტორის ფანტაზიის ნაყოფია, რომელიც ასევე შეიძლება ემთხვეოდეს რეალურად მომხდარ ფაქტს. წევს თხრილში კრუს ხიმენესი და მის თავს ზემოთ უდიდესი მოვლენები ვითარდება. მაგრამ პოემის შინაარსის თხრობას და მის დაწვრილებით განხილვას აღარ მოვყვები – ბლოგის ფორმატი ამის საშუალებას არ იძლევა…

პოემის დასაწყისში კრუს ხიმენესი ამბობს: „მე მარცვალი ვარ, ღმერთის კალთიდან გადმოვარდნილი / და ღმერთმა იცის, რა მელოდება – / ჩიტის ჩიჩახვი თუ ქვის საწოლი, / ეკალბარდები თუ თბილი ხნული“. შეუძლებელია, ამ სიტყვებმა არ გაგვახსენოს ახალი აღთქმისეული იგავი მთესველზე (მარკ. 4:1; ლუკ. 8:4), რომლის მიერ მიმობნეული მარცვლები სხვადასხვა ადგილას დაეცემა და მხოლოდ ერთი, ხნულში ჩავარდნილი, გაიხარებს.

ამის შემდეგ კრუს ხიმენესი თითქოს თავის სიკვდილისწინა აგონიას აღწერს (ეს პოემის ერთადერთი ადგილია, სადაც გმირი საკუთარ ფიზიკურ მდგომარეობაზე ლაპარაკობს, თუ არ ჩავთვლით პასაჟს, სადაც ის სხეულში ჩარჩენილ ტყვიებს ახსენებს). აღწერს, როგორ ებინდება მზერა და ვეღარ გაურჩევია „ხისგან – სხეული, ქვისგან – სახე, ცისგან – თვალები“. ტექსტის ამ ნაწილში შეიძლება უფრო ღრმა აზრის ამოკითხვაც. ხიმენესი უკვე სხვა ადამიანია. ის აღარ დგას ყოფილი თანამებრძოლების გვერდით, რომლებიც უიარაღო, უდანაშაულო დემონსტრანტებს ებრძვიან. მასში გარდატეხა მოხდა, ის ბევრ რამეზე დაფიქრდა და გადაწყვეტილება მიიღო, თუმცა იცოდა, რა შეიძლება მოჰყოლოდა ამას, ამიტომ ის უკვე არა მხოლოდ სულიერად, თითქოს ხორციელადაც შორდება რეალურ გარემოსა და დროს. საგნების, მოვლენების, ხმების ვერგარჩევა, მკრთალ და გადღაბნილ სურათად მათი აღქმა რეალობისგან გაცლას, სულიერად თუ ხორციელად განდგომას ნიშნავს. გავიხსენოთ გედეონი ძველი აღთქმიდან – მან უფალს სთხოვა, საქმით დაედასტურებინა თავისი სიტყვები, თანაც რამდენჯერმე. ადამიანიც არა მხოლოდ სიტყვით, საქმითაც უნდა გაემიჯნოს მიუღებელ სინამდვილეს. სხვაგვარად მისი განდგომა მოჩვენებითი იქნება.

კრუს ხიმენესმა ალუდა ქეთელაური გამახსენა. ამ ორ პერსონაჟს შორის მსგავსება დიდია, თუმცა განსხვავებაც არის – ალუდა კლავს მტერს და ამის შემდეგ იბადება ახალ ადამიანად, ხოლო ხიმენესი ნაბიჯის გადადგმამდე ხვდება ამ ნაბიჯის უსამართლობას. ვინმეს იქნებ პათეტიკურიც მოეჩვენოს, მე კი ძალიან ამაღელვებელი მგონია ორივე პოემის ის ნაწილი, სადაც აღწერილია, როგორ ემშვიდობებიან გმირები საკუთარ წარსულს: „მაგრამ სიცოცხლე ჯერ არასოდეს არ მნდომებია ასე მტანჯველად, / ასე არასდროს მომნატრებია დედა და წყალი და ძველისძველი ჩემი საწოლი“, – ამბობს ხიმენესი; „ერთხელ მაუნდა ალუდას / ერთხელ მობრუნვა თავისა: / „მშვიდობით, საჯიხვეებო, / გამახარელნო თვალისა! / მშვიდობით ჩემო სახ-კარო / გულში ამშლელო ბრალისა“, – ეს უკვე ალუდა იხედება უკან. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მათ წარსულთან გამოთხოვება უჭირთ – პირიქით, როგორც ვაჟას სხვა პერსონაჟი აღნიშნავს ერთგან, მათი ფიქრი ძაფითაც კი არ არის მიბმული წარსულზე; ეს ადამიანური სისუსტეა, მშვენიერი სისუსტე, რომელიც გაცილებით ამაღლებულიც კია, ვიდრე მავანთა ძლიერება. სახარებაშიც ხომ ყველაზე ამაღელვებელი ის ეპიზოდია, სადაც ჯვარზე გაკრული ქრისტე მამას უხმობს. სწორედ ამ სიტყვების გაგონებისას ხვდები, რომ იესო – გწამს თუ არ გწამს, იყო თუ არ იყო, ეცვა თუ არა ჯვარს – შენიანია, ადამიანია და გაგიგებდა ან გაგიგებს.

პლატონს მიაჩნდა, რომ ბოროტებას არსებობა არ გააჩნია, რომ მხოლოდ სიკეთეა მატერია, ბოროტება კი სხვა არაფერია, თუ არა სიკეთის ნაკლებობა. ხიმენესსაც სჯერა, რომ მისი საქციელი ამაოდ არ ჩაივლის, რადგან იდეები გადამდებია.

„ადამიანი უფრო მეტია, ვიდრე ჰგონია, / მაგრამ აქამდე ვერ უპოვია საბრალოს თავი“, – ათქმევინებს ჭილაძე თავის პერსონაჟს, მაგრამ იგრძნობა, რომ ეს მარტო ხიმენესის კი არა, თავად მისი სათქმელიც არის, მისი წარსულით, პირადი გამოცდილებით ნაკარნახევი. მართლაც, ბევრმა საკუთარი თავის პოვნაც კი ვერ შეძლო, არათუ ამ დიდი თანამედროვის დანახვა. ამიტომ იწვა თხრილში და იქიდან, „როგორც ბროლის მაღალ ტაძარში“, წვიმაში შევყავდით.

ვიცოდი ის, რომ ყოფილ სამხედრო დასახლებაში მივდიოდი, სადაც ახლა სოციალურად დაუცველები, მაღალმთიანი რეგიონებიდან ჩამოსულები, იძულებით გადაადგილებულები, ემიგრირებული  ჩინელები და ინდოელები ცხოვრობდნენ. მოლოდინიც შესაბამისი მქონდა. ეგზოტიკური დასახლება, რომლის განსაკუთრებულობასაც, ერთი მხრივ, მისი ისტორია, მეორე მხრივ კი, ახლანდელი მრავალფეროვანი პალიტრა ქმნის. ადამიანებს მოვუსმენ, აქ როგორ აღმოჩნდნენ, როგორ ცხოვრობენ, რას აპირებენ, რას აკეთებენ, რაზე ოცნებობენ-მეთქი – გზაში ვფიქრობდი.

ყველაზე მძიმე, რაც ასეთ ადგილებში სტუმრობას ახლავს, არის პროცესი, როცა უსმენ ადამიანებს, რომლებიც იმედით გიყურებენ და ფიქრობ იმაზე, რა გზა უნდა გაიაროს მათმა სურვილებმა ასრულებამდე. მათ სჯერათ, რომ თუ მედია მათზე რამეს იტყვის, ვინმემ ყურადღება შეიძლება მიაქციოს: ნაგვის ურნები დადგას, შენობები შეაკეთონ, წყალი გაუყვანონ, გაზი ჩაურთონ, დახმარება დაუნიშნონ, ხეები დაურგონ, ბავშვებს სათამაშო მოედნები მოუწყონ  და ასე შემდეგ. შენ კი უსმენ და იცი, რომ მასალას, რომელსაც ამზადებ, ის, ვისაც ამ ყველაფრის გაკეთება შეუძლია, ან მოისმენს,  ან არა. რომც მოისმინოს, ან მიაქცევს ყურადღებას, ან არა, მაგრამ მეტი შენც არაფერი შეგიძლია, გარდა იმისა, რომ ყველაზე საყურადღებო ამბები მოაგროვო, თხრობისთვის შესაბამისი ტონი იპოვო და ადგილობრივების ამბები მოუყვე მათ, ვინც შეიძლება მათთვის რამე გააკეთოს, თუმცა თვითონ არასოდეს ყოფილან ყოფილ სამხედრო ქალაქში.

და ასე, გადავწყვიტე, მოგიყვეთ ამბავი ვაზიანში მცხოვრები პირობითად ჩინელი ქალისა.

ის ერთ-ერთი კორპუსის მეორე სართულზე ცხოვრობს, ბავშვებს ამეცადინებს, საკვირაო სკოლა აქვს და მათ, ვინც ბეჯითად ამზადებს დავალებებს, მონეტებს ჩუქნის. ამ მონეტებს ბავშვები აგროვებენ და თვეში ერთხელ სასურველ ნივთებზე ცვლიან: ტკბილეულზე, ტანსაცმელზე, ფეხსაცმელზე, სათამაშოებზე. ეს ყველაფერი, ბავშვების ოცნებები  მანქანას მოაქვს, რომელიც თვეში ერთხელ ყოფილ სამხედრო დასახლებაში მოდის.

ადგილობრივების თქმით, ეს ქალი ჩინელია, იცის რუსული და ძალიან ცოტა ქართული, თავის აქ ყოფნას ღვთის ნებად თვლის, ჰყავს დამხმარე, რომელიც მისივე მეზობელია და  ეხმარება ქართველ ბავშვებთან კომუნიკაციაში.

სწორედ ეს ქალი, ერთი ქალი იგულისხმებოდა ინფორმაციაში, რომელიც წინასწარ მქონდა ამ დასახლებაზე, რომ იქ ჩინელები ცხოვრობენ. ამ ერთ ქალს მრავლობითად აღიქვამენ ადგილობრივებიც, რომლებიც მისი კორპუსიდან მოშორებით ცხოვრობენ და პირადად არ იცნობენ, არასოდეს დაინტერესებულან, რამ მოიყვანა აქ, სადაც უცხო თითქმის არასოდეს მოდის, სადაც შემთხვევით ვერ აღმოჩნდები. ისინი ზუსტად ასე  ამბობენ: „ქვემოთ ცხოვრობენ “ჩინელები”, რომლებიც ბავშვებს ამეცადინებენ და საჩუქრებს ურიგებენ კვირაობით“. აქ კი, ამ ღატაკ და ყველასგან მიტოვებულ დასახლებაში, საჩუქარი, როგორიც არ უნდა იყოს ის, ორმაგად ძვირფასია, ისევე როგორც განათლება. თუმცა იმასაც ვერავინ გეტყვით, რა ტიპის განათლებას აძლევს ეს ერთი ჩინელი ქალი მათ შვილებს.

ჩინელი ქალი კი ამასობაში ადაპტირებას უკეთებს რელიგიურ ტექსტებს, ბავშვებს მათთვის გასაგები ენით გაურკვეველ კონფესიას აზიარებს და ასე ავსებს იმ ვაკუუმს, რაც ღატაკ და ყველასგან მიტოვებულ დასახლებაში მცხოვრებ ბავშვებს აქვთ. ასე, ტკბილი სიტყვით, თბილი ოთახით, ადვილად დასამახსოვრებელი ფრაზებით და ნახატებით, პატარ-პატარა საჩუქრებით ბავშვების გულს იგებს, მათ ნდობას იპოვებს, ერთადერთი ნათელი წერტილია მათთვის, ვისაც არც კლასგარეშე აქტივობების არჩევანი აქვთ, არც სათამაშო მოედანი, არც სივრცე, სადაც ერთმანეთს შეხვდებიან, ითამაშებენ, იმეცადინებენ, ისაუბრებენ…

ერთი, პირობითად ჩინელი ქალი, გადასარევი მაგალითია იმისა, რა ხდება სივრცეებში, სადაც ბავშვებს ბევრი თავისუფალი დრო და ცოტა გასართობი აქვთ, ცოტა რესურსი განვითარებისა და გართობისთვის; სივრცეებში, სადაც უფროსები იმდენად დაღლილი არიან ყოფითი პრობლემებით, აღარ უღრმავდებიან შვილების ყოველდღიური საქმიანობის შინაარსს, სადაც მანამ, სანამ ჩვენ თბილ სივრცეებში ერთმანეთს ჭკვიანი გამომეტყველებით მნიშვნელოვან თემებზე ვესაუბრებით, სხვა რეალურად ქმედებებს ამჯობინებს…

„სიტყვებს ხანდახან სჭირდება მუსიკა, მუსიკას კი არაფერი სჭირდება“.

ე. გრიგი

მუსიკალური ლიტერატურა სხვა საგნებთან ერთად მუსიკალურ სკოლაში სწავლების ერთ-ერთი საფუძველია. ის მიზნად ისახავს მრავალმხრივი უნარების განვითარებას: მუსიკის გააზრებულ მოსმენას, ნაწარმოებების ანალიზსა და ძირითადი თემების სმენით დამახსოვრება-გამოცნობას. დიდი ყურადღება უნდა დაეთმოს კლასიკოსი კომპოზიტორების ცხოვრებისა და შემოქმედების შესწავლას, შთაბეჭდილებების გადმოცემას; მოსწავლეებს უნდა შეეძლოთ, ამოიცნონ სტილი, ჟანრი, სხვადასხვა გამომსახველობითი საშუალება და ა.შ. დიდი კომპოზიტორების მუსიკის მოსმენა მოზარდებს მსოფლიოს მუსიკალურ საგანძურს აზიარებს და მათ სულიერებასა და კულტურის დონეს აამაღლებს.

არსებობენ ადამიანები, რომელთა სახელები მშობლიური ქვეყნის კულტურასთან, მის თავისებურებებთან აღძრავს ასოციაციებს. მათი შემოქმედება ნაციონალური სულითაა გამსჭვალული. როდესაც ნორვეგიის (Nororvegr – „გზა ჩრდილოეთისკენ“) შესახებ ვიწყებთ საუბარს, ასეთ ადამიანად მსოფლიო მნიშვნელობის კომპოზიტორი ედვარდ გრიგი წარმოგვიდგება. ნორვეგიული მუსიკის სიმბოლოდ ქცეულმა კომპოზიტორმა თავის შემოქმედებაში სული და გული და სამშობლოთი აღტაცება ჩააქსოვა.

მოსწავლეებისთვის ალბათ საინტერესო იქნება, თუ მოვუთხრობთ, რომ შორს, ჩრდილოეთში, არის მკაცრი და ცივი, მაგრამ საოცრად ლამაზი ქვეყანა – ნორვეგია, შუაღამის მზის, ფიორდებისა და ვიკინგების მხარე. აქ მიუვალი კლდეები ზაფხულში ხასხასა მწვანით იფარება, ხოლო ზამთარში – მბრწყინავი სითეთრით. ციცაბო ფერდობიდან დიდი სისწრაფით ჩამოვარდნილი ჩანჩქერისა და სანაპიროებზე ღრმად შეჭრილი ვიწრო და ხვეული ყურეების – ფიორდების ცქერას არაფერი სჯობია. საოცარი სანახავია ჩრდილოეთის ცა – ლურჯ, უძირო ტბებში სარკესავით არეკლილი, განსაკუთრებით კი – ჯადოსნური ჩრდილოეთის ციალი.

დიდმა ნორვეგიელმა დრამატურგმა ჰენრიკ იბსენმა 1875 წელს კომპოზიტორ ედვარდ გრიგს მუსიკის შექმნა შესთავაზა პიესა „პერ გიუნტის“ თეატრალური დადგმისთვის. გრიგი სიამოვნებით დათანხმდა და მუსიკალურ კომპოზიციებზე მუშაობას შეუდგა. არსებობს ასეთი ჟანრი – გამოყენებითი მუსიკა. ასეთი მუსიკა ყველას მოგვისმენია ფილმსა თუ თეატრალურ სპექტაკლში. ის აკომპანემენტს უწევს მოქმედებას და დამოუკიდებელი მნიშვნელობა ხშირად არც კი გააჩნია. სწორედ ამ ტიპის მუსიკა შეუკვეთა დრამატურგმა კომპოზიტორს. როდესაც დიდი მუსიკოსი თანახმაა, შექმნას გამოყენებითი ანუ მეორეხარისხოვანი მუსიკა, ეს უკანასკნელი ხშირად სცდება უბრალო აკომპანემენტის ჩარჩოებს და დამოუკიდებელი მხატვრული ნაწარმოების სახეს იღებს. ედვარდ გრიგთანაც ასე მოხდა.

პოემა „პერ გიუნტში“ იბსენმა ერთმანეთს შეუხამა რეალური ამბები და რომანტიკული ფანტაზია; გამოიყენა ნორვეგიული ლეგენდები და ზღაპრები და ისინი ახლებურად, თანამედროვედ „ააჟღერა“. მწერალი ნაწარმოებს უაღრესად ნორვეგიულად მიიჩნევდა და აღნიშნავდა, რომ სკანდინავიის საზღვრებს გარეთ მისი გაგება გაჭირდებოდა, მაგრამ მისი შიში არ გამართლდა – მწერალი ხომ ცხოვრებისა და ხელოვნების მარადიულ საკითხებს შეეხო. გრიგმა კი დიდებული მუსიკა შექმნა და ამით კიდევ უფრო გაამყარა ნაწარმოების პოპულარობა. სწორედ ამ ისტორიული სპექტაკლით დაიწყო დრამატურგისა და კომპოზიტორის მსოფლიო დიდება, რასაც საუკეთესო ორკესტრების მიერ შესრულებული ჩანაწერები, უამრავი თეატრალური დადგმა და ეკრანიზაცია მოჰყვა.

ჰენრიკ იბსენის პიესაში ბევრი სატირაა. „პერ გიუნტის“ გმირი სწორედ ამ „იარაღითაა“ გამათრახებული. აქ ხაზგასმითაა ნაჩვენები, ეგოიზმმა და ამპარტავნებამ როგორ მიყვანა ის სინამდვილესთან გაუცხოებამდე. პიესის მთავარი იდეა ყოველი ადამიანის პრობლემას – პიროვნების ფორმირებას, დანიშნულებასა და რეალიზაციას ეხება. კითხვაზე: „რას ნიშნავს იყო ის, ვინც ხარ“, – პასუხს ფუქსავატი და მერყევი პერი ვერ პოულობს და გამოსავალს სახიფათო თვითკმაყოფილებაში ხედავს: „იყო საკუთარი თავით კმაყოფილი“.

პიესის მთავარი გმირი ცდილობს, „გვერდი აუაროს“ ცხოვრების სირთულეებს. იბსენს ასეთი პერსონაჟი შემთხვევით არ შეურჩევია: იმ დროის ლიტერატურულ ნაწარმოებში გმირებს ძალა არ შესწევდათ მოქმედებისთვის, ისინი ცხოვრებაში საკუთარ ადგილს ვერ პოულობდნენ. ეს იყო თავისებური გამოთხოვება რომანტიზმთან, ერთგვარი მზადება და შემდეგ გადასვლა რომანტიზმიდან რეალიზმზე.

პერ გიუნტი ადამიანთა სისუსტეებისა და მანკიერებების კრებითი სახეა.

კომპოზიტორისთვის ამოცანა საკმაოდ რთული აღმოჩნდა; სხვისი ჩანაფიქრის განხორციელება ყოველთვის ძნელია. გასაკვირი არ არის, რომ პარტიტურა მწერლის ჩანაფიქრისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა. დრამაში გადმოცემული ცხოვრების ნეგატიური მხარეების მკაცრი განსჯა მუსიკოსისთვის უცხო იყო, ამიტომ გმირის უარყოფითი თვისებები მუსიკაში არ ასახულა: „მე განსხვავებულ პერს ვხედავ. ის სოლვეიგის გულში იმად დარჩა, ვინც იყო, და მსურს, ასეთი ვიხილო ჩემს მუსიკაშიც“, – სწერდა გრიგი იბსენს. მან მთელი ყურადღება იმ ეპიზოდებზე გადაიტანა, რომლებიც მის ბუნებას – ღრმა, უმანკო ლირიკას უპასუხებდა. პარტიტურის 23 ნომერი კომპოზიტორმა ლირიკულ-დრამატულ, პეიზაჟურ და ჟანრულ-საყოფაცხოვრებო ეპიზოდებს მიუძღვნა. პრემიერა 1876 წელს გაიმართა. საზოგადოებამ იმდენად მოიწონა მუსიკა, რომ გრიგმა მისგან 2 სიუიტა შეადგინა, რომლებიც მალე სამუდამოდ დამკვიდრდა სიმფონიური კონცერტების პროგრამაში.

ახლა დროა, „პერ გიუნტიდან“ პირველ სიუიტას – იდილიურ-პასტორალური ხასიათის „დილას“ გავეცნოთ (მითითებულ ტემპთან ერთად ავტორს მიუწერია: „pastorale“, – რაც „მწყემსურს“ ნიშნავს. ნაწარმოები პასტორალურად მიიჩნევა, თუ ის ბუნების სურათებსა და სოფლის ცხოვრების სცენებს ასახავს).

ლირიკული და ზღაპრულ-ყოფითი მომენტები პეიზაჟური ჩანახატებითაა შევსებული (მოხეტიალე პერ გიუნტი მზის ამოსვლას ეგვიპტეში ეგებება, მაგრამ მის წარმოსახვაში მშობლიური ნორვეგიის სურათი იშლება). ჟღერს მწყემსური, სადა, გამჭვირვალე და მშვიდი მელოდია. ის მხოლოდ გამთენიის ფერებს კი არ გადმოგვცემს, არამედ განწყობასაც, რომელიც ამომავალი მზის ცქერისას გვეუფლება. მუსიკა ბუნების თანდათანობითი გამოღვიძების სურათს ხატავს: მზეს, ღრუბლებისგან თავის დაღწევას რომ ცდილობს, ჩიტების ჟღურტულს, ფოთლების შრიალს, წყაროს რაკრაკს. გადმოგვცემს, რა გრძნობას აღძრავს ადამიანის სულში ბუნების სილამაზე.

მუსიკალურ ქსოვილში სხვადასხვა საკრავია ჩართული. ფლეიტისა და ჰობოის ტემბრი მწყემსური სალამურის ხმოვანებას მოგვაგონებს, ხოლო ვალტორნა მონადირის ბუკივით ჟღერს. პიესაში მოტივი ვარიაციების სახით არაერთხელ მეორდება. განსაკუთრებით ხატოვანია მისი შუა ნაწილი. სიმებიანი ჯგუფის მსუყე და ფართო დიაპაზონის ხმოვანება პიესას სიცოცხლის სისავსის შეგრძნებას მატებს. მელოდიას უკანასკნელად ისევ ფლეიტა აამღერებს.

1988 წელს ამერიკულმა საგამომცემლო სახლმა „Bantam Dell Publishing Group“ გამოსცა თანამედროვეობის უდიდესი ფიზიკოსის სტივენ ჰოუკინგის წიგნი „დროის მოკლე ისტორია – დიდი აფეთქებიდან შავ ხვრელებამდე“, რომელშიც იგი მკითხველს პოპულარულ ენაზე უამბობს სამყაროს შექმნის ისტორიას, დროისა და სივრცის თავისებურებებზე, შავ ხვრელებზე. წიგნი გამოცემის დღიდან გახდა ბესტსელერი, რადგან დაწერილია საინტერესო, ცოცხალი ენით, რომლითაც ავტორი არასპეციალსტ მკითხველს მისთვის გასაგებ ენაზე უყვება სამყაროს საინტერესო ისტორიას. წიგნი რამდენჯერმეა გამოცემული, თარგმნილია 40-ზე მეტ ენაზე (მათ შორის ქართულ ენაზე ილიას უნივერსიტეტის მიერ) და გაყიდულია მისი 10 მილიონზე მეტი ეგზემპლარი.

წინამდებარე წერილში შემოგთავაზებთ ნაწყვეტს ამ წიგნიდან, რომელიც ეხება დროს.

თავი მეცხრე – დროის ისარი

…ჩვენი საუკუნის დასაწყისამდე (იგულისხმება მეოცე საუკუნე – ა.შ.) ადამიანებს სჯეროდათ აბსოლუტური დროის. სხვა სიტყვებით, ნებისმიერი მოვლენა შეიძლება ცალსახად მოინიშნოს ერთადერთი რიცხვით, რომელსაც ეწოდება დრო, და ყველა ზუსტი საათი ორ მოვლენას შორის ზუსტად აჩვენებს დროის ერთსა და იმავე ინტერვალს. მაგრამ აღმოჩენამ, რომ სინათლის სიჩქარე ერთი და იგივეა ნებისმიერი დამკვირვებლისთვის იმისდა მიუხედავად, თუ როგორ მოძრაობს იგი, მიგვიყვანა ფარდობითობის თეორიის შექმნამდე, რომელმაც უარყო აბსოლუტური დროის არსებობა. ყველა დამკვირვებელს აქვს თავისი საკუთარი დრო, რომელსაც იგი ზომავს თავის საკუთარი საათით და სულაც არ არის სავალდებულო, განსხვავებული დამკვირვებლების საათების ჩვენებები ერთმანეთს ემთხვეოდეს. დრო გახდა უფრო სუბიექტური ცნება,  რომელიც დაკავშირებულია მის გამზომ დამკვირვებელთან.

გრავიტაციისა და კვანტური მექანიკის გაერთიანების მცდელობამ მიგვიყვანა წარმოსახვითი დროის ცნებამდე. წარმოსახვითი დრო არაფრით განსხვავდება სივრცის მიმართულებებისგან. თუ მიდიხართ ჩრდილოეთის მიმართულებით, შეგიძლიათ მობრუნდეთ და წახვიდეთ სამხრეთის მიმართულებით. ანალოგიურად, თუ ვინმე წარმოსახვით დროში წინ მიდის, მას შეუძლია  შემობრუნდეს და წამოვიდეს უკან. ეს ნიშნავს, რომ წარმოსახვითი დროის ორ საპირისპირო მიმართულებას შორის არსებითი განსხვავება არ არის. მაგრამ, როდესაც საქმე გვაქვს რეალურ დროსთან, ჩვენ ვიცით, რომ დროში წინ და უკან მოძრაობას შორის არის დიდი განსხვავება. საიდან მოდის ეს სხვაობა წარსულსა და მომავალს შორის? რატომ გვახსოვს წარსული და არ გვახსოვს მომავალი?

მაცნიერების კანონები არ განასხვავებს წარსულს მომავლისგან. უფრო ზუსტად, მეცნიერების კანონები არ იცვლება C, P, T გარდაქმნების შესრულების შედეგად (C – ნაწილაკის ანტინაწილაკით შეცვლა,  P – სარკული არეკვლა, როდესაც მარცხენა იცვლება მარჯვენათი, T – ნაწილაკის მოძრაობის მიმართულების საპირისპიროთი შეცვლა).

ფიზიკის კანონები, რომლებიც მართავენ მატერიის ყოფაქცევას ნებისმიერ სიტუაციაში, არ იცვლება აგრეთვე მხოლოდ ორი C, P გარდაქმნების შესრულებისას. სხვა სიტყვებით, ცხოვრება ერთნაირი იქნება ჩვენთვის და სხვა პლანეტის ბინადრებისთვისაც თუ ისინი, პირველ რიგში, იქნებიან ჩვენი სარკული ანარეკლი და, მეორეც, ისინი შედგებიან ანტიმატერიისგან და არა მატერიისგან. თუ მეცნიერების კანონები არ იცვლება  C, P გარდაქმნებით და აგრეთვე C, P, T გარდაქმნებით, მაშინ ეს კანონები არ უნდა იცვლებოდნენ მხოლოდ T გარდაქმნების შესრულების დროსაც. მაგრამ ჩვეულებრივ ცხოვრებაში დროში წინ და უკან მოძრაობებს შორის  არსებობს დიდი განსხვავება. წარმოიდგინეთ, რომ მაგიდიდან ვარდება და იმსხვრევა წყლიანი ფინჯანი. თუ ამ ვარდნას ფირზე გადავიღებთ, ფირის ნახვისას ცხადი გახდება ფირის გადახვევა ხდება წინ თუ უკან. უკან გადახვევისას დავინახავთ, რომ ნამსხვრევები იკრიბება ფინჯანად და ფინჯანი ახტება მაგიდაზე. ჩვენ დავასკვნით, რომ ფირი უკუღმა ტრიალებს, რადგან ასეთი რამ ჩვეულებრივ ცხოვრებაში არ ხდება. წინააღმდეგ შემთხვევაში მოგვიწევდა ფაიფურის ქარხნების დახურვა.

იმის ასახსნელად, თუ რატომ არ ბრუნდებიან ნამსხვრევები უკან მაგიდაზე როგორც მთელი, ჩვეულებრივ ამბობენ, რომ ეს შეეწინაღმდეგებოდა თერმოდინამიკის მეორე კანონს. იგი ამბობს, რომ ნებისმიერი ჩაკეტილი სისტემის უწესრიგობა, ანუ ენტროპია, ყოველთვის იზრდება დროში. სხვა სიტყვებით, ეს ემსგავსება მერფის კანონს: ჩვენს სამყაროში ყველაფერი არ ხდება ისე, როგორც უნდა ხდებოდეს. მთელი ჭიქა მაგიდაზე ეს არის უმაღლესი წესრიგი, ხოლო დამსხვრეული ჭიქა იატაკზე იმყოფება უწესრიგო მდგომარეობაში. რთული არ არის გზის გავლა მთელი ჭიქიდან მაგიდაზე დამსხვრეულ ჭიქამდე იატაკზე, მაგრამ მოვლენების უკუსვლა შეუძლებელია.

უწესრიგობის, ან ენტროპიის გაზრდა დროის მიხედვით არის დროის ისრის, ანუ წარსულის მომავლისგან გარჩევის შესაძლებლობის, დროის მიმართულების განსაზღვრის ერთ-ერთი განმარტება. შეიძლება ვისაუბროთ დროის სამ განსხვავებულ ისარზე. პირველ რიგში, ეს არის თერმოდინამიკური ისარი, რომელიც გვიჩვენებს დროის მიმართულებას, რომელშიც იზრდება უწესრიგობა ან ენტროპია. მეორე, ფსიქოლოგიური ისარი. ეს არის მიმართულება, რომელშიც ჩვენ შევიგრძნობთ დროის სვლას, რომლის დროსაც ჩვენ გვახსოვს წარსული და არა მომავალი. და მესამე, კოსმოლოგიური ისარი. ეს არის დროის მიმართულება, რომელშიც სამყარო კი არ იკუმშება, არამედ ფართოვდება.

ამ თავში, გამომდინარე სამყაროს საზღვრების არარსებობის და სუსტი ანთროპიის პრინციპებიდან,  მე დავამტკიცებ, რატომ არ აქვს სამივე ისარს ერთნაირი მიმართულება და, უფრო მეტიც, რატომ უნდა არსებობდეს საზოგადოდ დროის განსაზღვრული ისარი. მე დავამტკიცებ, რომ ფსიქოლოგიური ისარი განისაზღვრება თერმოდინამიკურით და რომ ორივე ყოველთვის ერთნაირადაა მიმართული. დაშვებით, რომ სამყაროსთვის სამართლიანია  საზღვრების არარსებობის პრინციპი, ჩვენ დავინახავთ, რომ სამყაროს მთელი ისტორიის მანძილზე არ არის სავალდებულო, მათ ჰქონდეთ ერთნაირი მიმართულება. მაგრამ მე ვაჩვენებ, რომ თუ ეს მიმართულებები ერთმანეთს ემთხვევა, შეიძლება წარმოიქმნას გონიერი არსებების განვითარების პირობები, რომელთაც შეუძლიათ დასვან შეკითხვა: რატომ იზრდება უწესრიგობა იმ მიმართულებით, რომელშიც სამყარო ფართოვდება?

ჯერ განვიხილოთ დროის თერმოდინამიკური ისარი. თერმოდინამიკის მეორე კანონი გამომდინარეობს იქიდან, რომ უწესრიგო მდგომარეობების რაოდენობა ყოველთვის გაცილებით მეტია, ვიდრე მოწესრიგებული მდგომარეობების. ავიღოთ, მაგალითად, ნახატები საბავშვო კუბებზე. არსებობს კუბების მხოლოდ ერთი ურთიერთგანლაგება, რომლის დროსაც იქმნება სასურველი ნახატი. ამავე დროს არსებობს უამრავი განლაგება, რომლის დროსაც ეს ნახატი საერთოდ არ იქმნება.

ვთქვათ, რაღაც სისტემა თავიდან იმყოფება რომელიმე მოწესრიგებულ მდგომარეობაში. ეს მდგომარეობა დროში შეიძლება შეიცვალოს მეცნიერების კანონების შესაბამისად. რაღაც დროის შემდეგ სისტემა, სავარაუდოდ, მოწესრიგებული მდგომარეობიდან გადავა მოუწესრიგებელ მდგომარეობაში, რადგან ამ უკანასკნელთა რიცხვი გაცილებით მეტია. მაშასადამე, თუ სისტემა თავიდან იმყოფება მოწესრიგებულ მდგომარეობაში, დროის მიხედვით უწესრიგობა გაიზრდება. თუ ჩვენი კუბები თავიდან მოწესრიგებულად არის განლაგებული, მათი არევის შემდეგ შეიცვლება მათი განლაგება და, სავარაუდოდ, მათი განლაგება გახდება უწესრიგო, რადგან ამ  უწესრიგობათა  რიცხვი გაცილებით მეტია. სურათის რაღაც ნაწილი შენარჩუნებული იქნება, მაგრამ შემდგომი არევა ამ ნაწილებსაც დაშლის და უწესრიგობა დროში გაიზრდება. საბოლოოდ არანაირი სურათი აღარ დაგვრჩება. ამრიგად, თუ თავიდან სისტემა მოწესრიგებულ მდგომარეობაშია, დროთა  განმავლობაში სისტემის უწესრიგობა გაიზრდება.

ვთქვათ, ღმერთმა ინება სამყაროს ისეთი განვითარება, რომ, საწყისი მდგომარეობის მიუხედავად, ის მაღალი წესრიგის მდგომარეობით დასრულდა. ადრეულ სტადიაში სამყარო, სავარაუდოდ, მოუწესრიგებელ მდგომარეობაში იქნებოდა. მაშინ თქვენ დაინახავდით, როგორ შეიკრიბებოდა ნამსხვრევები, გამრთელდებოდა ფინჯანი და ახტებოდა მაგიდაზე. მაგრამ ადამიანები, რომლებიც ამას დაინახავდნენ, უნდა ყოფილიყვნენ იმ სამყაროს ბინადარნი, რომელშიც უწესრიგობა დროში მცირდება. მე ვამტკიცებ, რომ მათი ფსიქოლოგიური დროის ისარი უნდა იყოს მიმართული უკან, ანუ მათ უნდა ახსოვდეთ მომავლის მოვლენები. დაინახავდნენ რა ფინჯანს მაგიდაზე, მათ უნდა ხსომებოდათ მისი ნამსხვრევები იატაკზე, მაგრამ როდესაც ფინჯანი აღმოჩნდებოდა მაგიდაზე, მათ არ ეხსომებოდათ დამსხვრეული ფინჯანი იატაკზე.

ადამიანის მეხსიერებაზე მსჯელობა არ არის უბრალო რამ, რადგან ჩვენ არ ვიცით თავის ტვინის მუშაობის დეტალები. სამაგიეროდ, ჩვენ ყველაფერი ვიცით იმის შესახებ, თუ როგორ მუშაობს კომპიუტერის მეხსიერება. მე მგონია სავსებით ლოგიკური იქნება დაუშვათ, რომ კომპიუტერისა და ადამიანების დროის ფსიქოლოგიურ ისარს ერთნაირი მიმართულება აქვს. ეს რომ ასე არ ყოფილიყო, მაშინ იმ კომპიუტერით, რომელსაც ეხსომებოდა აქციების ხვალინდელი კურსი ბირჟაზე, შეიძლებოდა შესანიშნავად გვეთამაშა ბირჟაზე.

კომპიუტერის მეხსიერება, უხეშად რომ ვთქვათ, ეს არის ელემენტების შემცველი მოწყობილობა, რომელთაც ორიდან ერთ-ერთ მდგომარეობაში ყოფნა შეუძლიათ. ასეთი მოწყობილობის მარტივი მაგალითია აბაკუსი (საანგარიშო), რომელიც წარმოადგენს ჰორიზონტალური მავთულების ერთობლიობას მათზე წამოცმული კოჭებით, რომელთაც მხოლოდ ორ მდგომარეობაში შეუძლიათ ყოფნა[1]⁾. ვიდრე კომპიუტერის მეხსიერებაში შეყვანილი არაფერია, ის იმყოფება მოუწესრიგებელ მდგომარეობაში, რომელშიც კოჭების ორივე მდგომარეობა თანაბარალბათურია (კოჭები მავთულებზე უწესრიგოდ არის განლაგებული). მას შემდეგ, რაც კომპიუტერი სისტემასთან ურთიერთქმედებაში შევა, რომლის მდგომარეობაც უნდა დაიხსომოს, მისი მდგომარეობა გახდება სავსებით განსაზღვრული და სისტემის მდგომარეობაზე დამოკიდებული (ყოველი კოჭა იქნება მავთულის მარჯვენა ან მარცხენა კიდურა  მდგომარეობაში). ამრიგად, კომპიუტერის მეხსიერება გადავიდა მოუწესრიგებელი მდგომარეობიდან მოწესრიგებულში. მაგრამ იმისათვის, რომ დავრწმუნდეთ, იმყოფება თუ არა მეხსიერება სწორ მდგომარეობაში, უნდა დავხარჯოთ გარკვეული ენერგია (მაგალითად, კოჭების გადაადგილებაზე ან კომპიუტერის კვებაზე). ეს ენერგია გადავა სითბოში  და ამით გაიზრდება სამყაროს უწესრიგობა. შეიძლება ვაჩვენოთ, რომ უწესრიგობის ეს ნაზრდი ყოველთვის მეტია, ვიდრე მოწესრიგების ნაზრდი კომპიუტერის მეხსიერებაში. კომპიუტერის გაგრილების აუცილებლობა მიუთითებს იმაზე, რომ როდესაც კომპიუტერის მეხსიერებაში რაღაც იწერება, სამყაროს უწესრიგობა იზრდება.

დროის მიმართულება, რომელშიც კომპიუტერი იმახსოვრებს წარსულს, აღმოჩნდება იგივე, რომელშიც იზრდება უწესრიგობა.

მაშასადამე, დროის მიმართულების ჩვენი სუბიექტური შეგრძნება – დროის ფსიქოლოგიური ისარი – ჩვენს გონებაში დროის თერმოდინამიკური ისრითაა მოცემული. კომპიუტერის მსგავსად, მოვლენები ჩვენც ისე უნდა დავიხსომოთ, რომ ენტროპია გაიზარდოს. ამასთან თერმოდინამიკის მეორე კანონი თითქმის ტრივიალური ხდება. უწესრიგობა იზრდება იმიტომ, რომ ჩვენ დროს ვზომავთ იმ  მიმართულებით, რომელშიც იზრდება უწესრიგობა. რთულია ამ ლოგიკასთან კამათი! და მაინც, საერთოდ რატომ უნდა არსებობდეს დროის თერმოდინამიკური ისარი? ან სხვა სიტყვებით, სამყარო რატომ უნდა არსებობდეს მაღალი წესრიგის მდგომარეობაში დროის ერთ-ერთ ბოლოში, იმ ბოლოში, რომელსაც ჩვენ წარსულს ვუწოდებთ? რატომ არ უნდა არსებობდეს იგი სრულიად მოუწესრიგებელ მდგომარეობაში? ეს ხომ უფრო ალბათური იქნებოდა. გარდა ამისა, რატომ იზრდება უწესრიგობა დროში იმ მიმართულებით, რომელშიც სამყარო ფართოვდება?

ფარდობითობის ზოგადი კლასიკური თეორია ვერ იძლევა იმის გამოთვლის საშუალებას, თუ როგორ შეიქმნა სამყარო, რადგან დიდი აფეთქების სინგულარულ წერტილში ბუნების ჩვენთვის ცნობილი ყველა კანონი უნდა დაირღვეს. სამყარო შეიძლება წარმოიქმნას რომელიღაც ერთგვაროვან, ძალიან მოწესრიგებულ მდგომარეობაში. ეს მიგვიყვანდა დროის მკაფიოდ განსაზღვრულ ისრებთან – თერმოდინამიკურ და კოსმოლოგიურ ისრებთან, როგორც ახლა ამას ვაკვირდებით ჩვენ. თუმცა სამყაროს საწყისი სტადია სავსებით შესაძლებელია ყოფილიყო ძალიან არაერთგვაროვანი და მოუწესრიგებელი. მაშინ სამყარო იქნებოდა ძალიან მოუწესრიგებელი და უწესრიგობა ვეღარ გაიზრდებოდა დროში. ის დარჩებოდა შეუცვლელი. მაშინ არ იქნებოდა  დროის  თერმოდინამიკური ისარი, ან შეიძლებოდა შემცირებულიყო და მაშინ დროის თერმოდინამიკური ისარი იქნებოდა დროის კოსმოლოგიური ისრის საპირისპირო.

არცერთი ეს შესაძლებლობა არ არის თანხმობაში იმასთან, რასაც ჩვენ ვაკვირდებით. როგორც ჩვენ ვნახეთ, ფარდობითობის ზოგადი კლასიკური თეორია ირღვევა, როდესაც დრო-სივრცის სიმრუდე იზრდება, არსებითი ხდება კვანტური გრავიტაციის ეფექტები და კლასიკური თეორია არასაიმედო ხდება სამყაროს აღწერისთვის. სამყაროს წარმოშობის ასახსნელად საჭიროა მივმართოთ კვანტურ გრავიტაციას. თუმცა, რომ გავიგოთ, თუ როგორ განვსაზღვროთ კვანტური გრავიტაციის თეორიაში სამყაროს მდგომარეობა, აუცილებელია, როგორც წინა თავებში ვნახეთ, ვიცოდეთ, თუ როგორ იქცეოდა სამყარო დრო-სივრცის საზღვარზე წარსულში. ეს აუცილებლობა ვიცოდეთ ის, რაც ჩვენ არ ვიცით და არც უნდა ვიცოდეთ, აღარ იქნება, თუ წინა ისტორიები საზღვრების არარსებობის პრინციპს დააკმაყოფილებენ: მათ აქვთ სასრული განფენილობა, მაგრამ არ აქვთ არც საზღვრები, არც კიდეები, არც განსაკუთრებულობები. მაშინ დროის ათვლის დასაწყისი უნდა ყოფილიყო დრო-სივრცის რეგულარული, გლუვი წერტილი. სამყარო დაიწყებდა თავის გაფართოებას სავსებით მოწესრიგებული და ერთგვაროვანი მდგომარეობიდან. ის არ შეიძლებოდა ყოფილიყო სრულად მოწესრიგებული, რადგან ამით დაირღვეოდა კვანტური თეორიის განუზღვრელობის პრინციპი. ეს ნიშნავს, რომ უნდა არსებულიყო ნაწილაკების სიმკვრივის და სიჩქარის მცირე ფლუქტუაციები, მაგრამ  საზღვრების არარსებობის ძალით ეს ფლუქტუაციები უნდა ყოფილიყო მცირე, რათა თანხმობაში ყოფილიყო  განუზღვრელობის პრინციპთან.

თავიდან სამყარო შეიძლებოდა გაფართოებულიყო ექსპონენციალურად ან გაბერილიყო. შედეგად მისი ზომები ბევრჯერ გაიზრდებოდა. სიმკვრივის თავიდან მცირე ფლუქტუაციები, შემდეგ გაიზრდებოდა. იქ არის გაფართოება, სადაც ფლუქტუაციები გადააჭარბებდა საშუალოს, შენელდებოდა ჭარბი მასის გრავიტაციული მიზიდულობის გამო. ბოლოს და ბოლოს ასეთი არეები აღარ გაფართოვდებოდნენ და დაიწყებდნენ კოლაფსირებას. შედეგად გაჩნდებოდნენ გალაქტიკები, ვარსკვლავები და ჩვენი მსგავსი არსებები. ამრიგად, სამყარო მისი წარმოშობის მომენტში შეიძლებოდა ყოფილიყო ერთგვაროვან და მოწესრიგებულ მდგომარეობაში და გადასულიყო დროში არაერთგვაროვან და მოუწესრიგებელ მდგომარეობაში. ასეთი მიდგომით შესაძლებელი იქნებოდა დროის თერმოდინამიკური ისრის არსებობის ახსნა.

მაგრამ, რა მოხდებოდა, როდესაც სამყარო გაფართოებას შეწყვეტდა და დაიწყებდა შეკუმშვას? მობრუნდებოდა თუ არა დროის თერმოდინამიკური ისარი? დაიწყებდა თუ არა უწესრიგობა დროში შემცირებას? იმათ, ვინც გადარჩებოდა ამ ფაზურ გადასვლაში, გაუჩნდებოდათ ფანტასტიკური შესაძლებლობები. იქნებ მათ შეიძლებოდა, დაენახათ როგორ იკრიბება ფინჯნის ნამსხვრევები და როგორ ბრუნდება ფინჯანი მაგიდაზე? ან იქნებ მათ სცოდნოდათ ბირჟაზე აქციების ხვალინდელი კურსი? მართალია, ფიქრი იმაზე, თუ რა მოხდება, როდესაც სამყარო დაიწყებს შეკუმშვას, ნაადრევია, რადგან მანამდე დარჩენილია სულ ცოტა ათი ათასი მილიონი წელიწადი. თუმცა ამის შესახებ შეიძლება უფრო მალეც გავიგოთ, თუ შავ ხვრელში ჩავხტებით. შავი ხვრელის მდგომარეობაში ვარსკვლავის კოლაფსი სამყაროს კოლაფსის ანალოგიურია. ამიტომ, თუ უწესრიგობა შემცირდება სამყაროს შეკუმშვის ფაზაში, იგივე მოხდება შავი ხვრელის შიგნით. მაშინ იქ მოხვედრილ ასტრონავტს შეიძლებოდა ფული ეშოვნა რულეტზე თამაშით, რადგან ეცოდინებოდა თუ სად გაჩერდებოდა ბურთულა. (მართალია, თამაში იქნებოდა ხანმოკლე, რადგან მანამდე ასტრონავტი გადაიქცეოდა სპაგეტად. ის გაქრებოდა მოვლენების ჰორიზონტის მიღმა, ვიდრე შეგვატყობინებდა დროის თერმოდინამიკური ისრის შემობრუნების შესახებ.

თავიდან მე ვთვლიდი, რომ სამყაროს შეკუმშვის შემდეგ უწესრიგობა უნდა შემცირდეს, რადგან სამყარო უნდა დაბრუნდეს თავის საწყის გლუვ და ერთგვაროვან მდგომარეობაში. ეს იმის მომასწავებელი იქნებოდა, რომ შეკუმშვის ფაზა ეკვივალენტურია გაფართოების ფაზის შებრუნებულ დროში. შეკუმშვის სტადიაში ადამიანები მათ დაბადებამდე დაიხოცებოდნენ და შეკუმშვის განმავლობაში გაახალგაზრდავდებოდნენ.

ასეთი დასკვნის მიმზიდველობა გაფართოებისა და შეკუმშვის ფაზების სიმეტრიაშია. მაგრამ მისი განხილვა არ შეიძლება თავისთავად, სამყაროზე სხვა წარმოდგენებისგან დამოუკიდებლად. ისმის შეკითხვა: ეს დასკვნა გამომდინარეობს საზღვრების არარსებობის პირობიდან, თუ პირიქით ამ პირობასთან შეუთავსებელია? როგორც აღვნიშნე, მე თავიდანვე მივიჩნევდი, რომ საზღვრების არარსებობა მართლაც ნიშნავს, რომ უწესრიგობა უნდა გაიზარდოს შეკუმშვის სტადიაში. ნაწილობრივ მე შეცდომაში შემიყვანა დედამიწის ზედაპირთან ანალოგიამ. დაუშვათ, რომ სამყაროს დასაწყისი ჩრდილოეთ პოლუსს შეესაბამება. მაშინ სამყაროს დასასრული უნდა ჰგავდეს მის დასაწყისს, ისევე როგორც სამხრეთ პოლუსი ჰგავს ჩრდილოეთ პოლუსს. მაგრამ სამხრეთ და ჩრდილოეთ პოლუსები სამყაროს დასაწყისსა და დასასრულს შეესაბამება წარმოსახვით დროში. რეალურ დროში დასაწყისი და დასასრული შეიძლება დიდად განსხვავდებოდნენ ერთმანეთისგან. მე შეცდომაში შემიყვანა კიდევ ერთმა შრომამ, რომელშიც მე განვიხილავდი სამყაროს ერთ მარტივ მოდელს, სადაც შეკუმშვის ფაზა მსგავსი იყო დროში შებრუნებული გაფართოების ფაზისა. მაგრამ ჩემმა კოლეგამ პენსილვანიის შტატის უნივერსიტეტიდან დონ პეიჯმა აჩვენა, რომ ასეთი სიმეტრიისთვის სულაც არ იყო აუცილებელი საზღვრის არარსებობის მოთხოვნა. შემდეგ ჩემმა ასპირანტმა რაიმონდ ლეფლემმა დაადგინა, რომ უფრო რთულ მოდელში სამყაროს შეკუმშვა ძალიან განსხვავდება გაფართოებისგან. მე მივხვდი, რომ შევცდი: საზღვრების არარსებობის მოთხოვნიდან გამომდინარეობს, რომ შეკუმშვის დროს უწესრიგობა უნდა იზრდებოდეს. დროის თერმოდინამიკური და ფსიქოლოგიური ისრები არ იცვლიან თავის მიმართულებას არც შავ ხვრელში და არც სამყაროში, რომელიც შეკუმშვას დაიწყებს.

რას გააკეთებდით თქვენ, რომ თქვენი ასეთი შეცდომა აღმოგეჩინათ? მავანნი არასოდეს აღიარებენ თავიანთ შეცდომას და იწყებენ არგუმენტების ძებნას თავიანთი იდეების გასამართლებლად. ასე მოიქცა ედინგტონი, როცა თავის აზრს იცავდა. მე ვფიქრობ, ბევრად უფრო სწორი იქნება, თუ საკუთარ შეცდომას საჯაროდ აღიარებ. ამის მაგალითია აინშტაინი, რომელმაც აღიარა, რომ სამყაროს სტატიკურ მოდელში მის მიერ კოსმოლოგიური მუდმივას შემოტანა მისი ყველაზე სერიოზული შეცდომა იყო.

დავუბრუნდეთ დროის ისარს. დაგვრჩა ერთი საკითხი: რატომ აქვთ, როგორც ამას დაკვირვება გვიჩვენებს, დროის თერმოდინამიკურ და ფსიქოლოგიურ ისრებს ერთნაირი მიმართულება? ანუ რატომ იზრდება უწესრიგობა იმ მიმართულებით, რომელშიც სამყარო ფართოვდება? თუ ჩავთვლით, რომ სამყარო გაფართოების შემდეგ დაიწყებს შეკუმშვას, რაც გამომდინარეობს საზღვრების არარსებობიდან, მაშინ ჩვენი შეკითხვა იქნება ასეთი: რატომ უნდა ვიმყოფებოდეთ ჩვენ  გაფართოებისა და არა შეკუმშვის ფაზაში?

ამ შეკითხვაზე პასუხს იძლევა სუსტი ანთროპიის პრინციპი: შეკუმშვის ფაზაში არსებობის პირობები გამოუსადეგარია ისეთი გონიერი არსებებისთვის, რომელთაც შეუძლიათ იკითხონ, თუ რატომ იზრდება უწესრიგობა იმავე მიმართულებით, რომელშიც სამყარო ფართოვდება? საზღვრების არარსებობის პირობა სამყაროს გაფართოებას წინასწარმეტყველებს მის ადრეულ სტადიაზე. ეს ნიშნავს, რომ გაფართოება უნდა ხდებოდეს კრიტიკულთან ახლო სიჩქარით,  რომლის დროსაც კოლაფსი გამორიცხულია და ამიტომ კოლაფსი არ იქნება ძალიან დიდხანს. მაგრამ მაშინ ყველა ვარსკვლავი დაიწვება, ხოლო მათი წარმომქმნელი პროტონები და ნეიტრონები დაიშლება უფრო მსუბუქ ნაწილაკებად. სამყარო დარჩებოდა პრაქტიკულად სრული უწესრიგობის მდგომარეობაში, რომელშიც არ იქნებოდა დროის ძლიერი თერმოდინამიკური ისარი. უწესრიგობა ძალიან არ გაიზრდებოდა, მაგრამ გონიერი ცხოვრებისთვის საჭიროა დროის ძლიერი ისარი. იმისათვის, რომ გადარჩნენ, ადამიანებმა უნდა მიიღონ საკვები, რომელიც გამოდის როგორც ენერგიის მოწესრიგებული ფორმის მატარებელი, და გარდაქმნან იგი სითბოდ, ე.ი. ენერგიის მოუწესრიგებელ ფორმად. მაშასადამე, შეკუმშვის ფაზაში არანაირი გონივრული ცხოვრება არ იქნებოდა. ამით აიხსნება დროის თერმოდინამიკური და ფსიქოლოგიური ისრების ერთნაირი მიმართულება. არ არის სწორი დაშვება, რომ უწესრიგობა გაფართოების გამო იზრდება. ყველაფრის მიზეზია საზღვრების არარსებობა, მის გამო იზრდება უწესრიგობა და მხოლოდ გაფართოების ფაზაში იქმნება გონივრული ცხოვრების პირობები.

შევაჯამოთ ყოველივე. მეცნიერების კანონები არ განასხვავებენ ერთმანეთისგან დროში წინ და უკან მიმართულებებს. მაგრამ არსებობს სულ მცირე დროის სამი ისარი, რომლებიც წარსულს მომავლისგან ასხვავებენ. ეს არის თერმოდინამიკური ისარი, ანუ დროის მიმართულება, რომელშიც იზრდება უწესრიგობა;  ფსიქოლოგიური ისარი – მიმართულება რომელშიც გვახსოვს წარსული და არა მომავალი; კოსმოლოგიური ისარი – მიმართულება, რომელშიც სამყარო ფართოვდება და არ იკუმშება. მე ვაჩვენე, რომ დროის თერმოდინამიკური  და კოსმოლოგიური ისრები თითქმის ეკვივალენტურია და ამიტომ ერთნაირი მიმართულება უნდა ჰქონდეთ. საზღვრების არარსებობის პრინციპიდან გამომდინარეობს დროის მკაფიოდ განსაზღვრული თერმოდინამიკური ისრის არსებობა, რადგან სამყარო უნდა წარმოქმნილიყო ერთგვაროვან და მოწესრიგებულ მდგომარეობაში. ხოლო ამ ორი მიმართულების თანხვედრის მიზეზი არის ის, რომ გონიერი არსებების ცხოვრება შესაძლებელია მხოლოდ გაფართოების ფაზაში. შეკუმშვის ფაზა მათთვის მიუღებელია, რადგან მათ სჭირდებათ დროის ძლიერი თერმოდინამიკური ისარი.

სამყაროს შეცნობის გზაზე ადამიანის პროგრესმა სამყაროს მზარდი უწესრიგობის ფონზე წესრიგის პატარა კუთხესთან მიგვიყვანა. თუ ამ წიგნის ყველა სიტყვას დაიხსომებთ, თქვენი მეხსიერება მიიღებს ინფორმაციის დაახლოებით ორ მილიონ ერთეულს და წესრიგი თქვენს გონებაში ორი მილიონი ერთეულით გაიზრდება. მაგრამ ვიდრე ამ წიგნს კითხულობდით სულ მცირე ათასი კალორია მოწესრიგებული ენერგიის, რომელიც თქვენ საკვების სახით მიიღეთ, გარდაიქმნა ენერგიის მოუწესრიგებელ ფორმად, რომელიც თქვენ გადაეცით გარემოს თქვენ გარშემო სითბოს სახით კონვექციის და ოფლის გამოყოფის მეშვეობით. სამყაროს უწესრიგობა გაიზრდება ოცი მილიონი ერთეულით, რაც ათი მილიონი მილიონჯერ აჭარბებს წესრიგის ნამატს თქვენს გონებაში. ეს იმ პირობით, რომ თქვენ ჩემი წიგნიდან ყველაფერს დაიხსომებთ…

თარგმანი წიგნიდან A brief history of time – Bantam Dell Publishing Group 1988 US

[1] მკითხველს შეიძლება კიდეც ახსოვდეს აბაკუსის სხვა სახელი, საბჭოეთის დროინდელი საანგარიშო „ჩოთქი“.

ბატონი პი ჩქარი ნაბიჯით შევიდა წიგნის მაღაზიაში. ასეთი არეული თაროები, მიმოფანტული წიგნები და ბევრი ძახილის მიუხედავად ვერნაპოვნი გამყიდველი – ცოტა უჩვეულო ამბავი კი იყო, მაგრამ აბა რა დააბნევდა ბატონ პის, ლიტერატურათმცოდნესა და ესეების მარჯვედ მწერალ კაცს. პირველი, რაც დაასკვნა, მარტივად სათქმელი გამოდგა: ,,თანამედროვე ლიტერატურაში მიმდინარეობები აღარ არსებობს, დიახ, დაიხ, აღარც ისეთი ზოგადი და ფილოსოფიური, როგორც პოსტმოდერნიზმია. უფრო ზუსტად: ყველა ისე წერს, როგორც ეწერება, ისე, კითხულობს, როგორ ეკითხება. და ეს უკეთესია? არ ვიცი, არ ვიცი, სწორედ. აბა, ჩვენ კრიტიკოსებს რა საქმეღა დაგვრჩენია?!’’

იკითხა თითქმის ხმამაღლა, ნახევრად იმის იმედად, რომ კონსულტანტი გოგო გამოჩნდებოდა, მაგრამ ამაოდ. წავალ, ჩაის დავლევ – ეს მეორე ხმამაღალი ფიქრის მცდელობა გახლდათ.

ბატონი პი თბილ, არტისტულ კაფეში ზის. კედლებზე პლაკატებია: ,,ი.ი.-ს პორნო დღიურები ლექსებად’’ ,,უ.უ.-ს პოეზია სამშობლოზე და ქარზე’’ ,,ო.ო. -ს ლექსები სამივე თემაზე’’

-,,ჩაი, თუ შეიძლება. ყველაზე იაფიანი ვისკი რომელი გაქვთ? ჯონი? ოო, ჯონ სტეინბეიკი, ჯონ, ჯონ, ბევრ მწერლას მახსენებს ჯონი’’

თქვა და რვეული დააძრო. წერდა:

,,ამბობენ, რომ ჯოისის ,,ფენიგანის ქელეხი’’ ერთ-ერთი პირველი პოსტომდერნული ტექსტია. ა, ეს რა შუაშია, ასე, კი არა, უფრო მხატვრულ-სიმბოლურად.

 ეცვა სადღაც ოდნავ დახეული ჯინსი.. ჩანთა ,,სტიკერებით’’..ერთი შეხედვით თანამედროვე..რაღაც აზრით – მეორე შეხედვითაც.. მოვიდა ჩვეულებრივ..დაჯდა მაგიდასთან, როგორც სხვა ათასი მისი მსგავსი ანაც არამსგავსი …ვინმე ახალგარდაცვლილი კაცის ლექსები მოძებნა..რაღა ვინმე.. როგორც სხვა ათასმა მსგავსმა და არამსგავსმა..მერე მობილურში მესიჯად აკრიფა და კმაყოფილი სახით გაგზავნა.

  ,,მე შენ მიყვარხარ და მეყვარები, რამ დამავიწყოს შენი თვალები, შენი თვალები, როგორც ალები, მე შენ მიყვარხარ და მეყვარები’’

რაღაც ამგვარი..

ხოლო თქვენ მოხვალთ და მეტყვით: აი, პოსტმოდერნიზმი, აი, მაღალი და დაბალი ხელოვნების გათანაბრება, აი, მასკულტურის აღზევება და მერე სიმულაკრები და ჩაკრები და დერიდა და იჰაბ ჰასანი.

ან მოხვალთ და მეტყვით. შეგშურდა. დიახ, შემშურდა. არა, უფრო გავბრაზდი. თუნდაც ბევრი ჩემი მეგობრის გამო. ძალიან საინტერესო და მაგარი პოეტის გამო და მაგივრად.

   დღეს რომ საქართველოში პოეზიაა პოპულარული, ასეთი საშინელი ამბავი იშვიათად ყოფილა. თუმცა ჩვენებური ლექსმოყვარეობა დიდწილად ყოველთვის ზერელე გალხდათ.ახლა, ინტერნეტ-ვიდეოთა ერაში უფრო აიშვა თავი. ადრეც დავწერე, ერთმა კაცმა დაიდო ჩვენი ცოდვა და კეთილად მოგვატყუა. ასე თქვა. ყველა ქართველი პოეტია და ყველა ქართველი პოეტი ორჯერ პოეტი. სულ მგონია, რომ ტიციანის ეს სტრიქონები ამაზე პასუხია (თუნდაც დროში და სივრცეში დაშორებული): ,, იმერეთში მღერის დანიელა ურია,
კახეთში კიდევ – დედას ლევანა…

საქართველოში ყოველ ჭორფლიან ქალს
თავის საკუთარი ჰყავდა პოეტი.
დღეს ღვთისმშობელი ძირს რომ ჩამოვიდეს,
მითხარით, მართლა ვინ ეტყვის ლექსს? ’’

  აღქმა კი გვქონდა სხვანაირი. არ დაიჯეროთ. ყველა ქართველის პოეტობა ანუ. არც მკითხველობა დაიჯეროთ. მერე რა, რომ  ,,ვეფხისტყაოსნის’’ და ,,თოვლის’’ ქვეყანა გვქვია და აღაზას სცენა ჩვენს ენაზეა დაწერილი და სულხან-საბას ლექსიკონი (ერთ-ერთი უდიდესი პოეტური წიგნი – ჩემი აზრით).    ამ ტექსტების დიდმა ნაწილმა ქართველ მკითხველს გვერდი აუარა. უფრო სწორედ მკითხველმა აუარა გვერდი. ბევრს ჩვენთან ვაჟა არ ესმის. არც გურამიშვილი. გალაკტიონის ის ლექსები უყვართ, ბოლოს რომ თვითონვე ეზიზღებოდა. შეიძლება თქვათ, რომ ყველგან ასეა. ყველა ქვეყანაში. შეიძლება. მაგრამ ნუ ვიჟინებთ მაინც იმ ორჯერპოეტობას.

  ამ ტელე-ინტერნეტ პოეზიის ორი მიმდინარეობა არსებობს. სამიჯნურო და საკუთრივ პოეტის შესახებ. ანუ გაუტეხელი, უდარდელი, დაუფასებელი, მაგრამ მაინც ღრუბელშემოსილი პოეტის შესახებ. პირველი, ისეთია, ზემოთ რომ sms-ით გაიგზავნა. მეორე დაახლოებით ასეთი:

  ,,ვერვინ დამძალავს , მე ვარ პოეტი,

და მთები ამაქვს ღმერთთან ტკივილით,

არ მინდა ფული, არ მინდა სახლი,

ლექსები უნდა ვშობო კივილით.

ასე, ასე ვიქნები მარად,

მე არ ვიცვლები პოეტი მქვია,

სანამ ჩემ ამაყ, ნაჩუქარ პალტოს

არ შეჭამს ჭია.

მე დავბრუნდები მერე მიწაზე,

თქვენ რომ გგონივართ ხუთი წლის მკვდარი,

მე დავბრუნდები. პირამიდები.

ორი ღერი სიგარეტი.

ქარი.’’

ეს ,,ლექსი’’ მე დავწერე რა თქმა უნდა. როგორც წინა. შევეცადე სტილით მიმებაძა. ბევრს ვერაფერს გავხდი და ამასობაში პირველ სიტყვასა ზედა მოვიდეთ. გოგომ რაღაც პასუხი მიიღო. სავაურადოდ მეორე სტროფი იყო. კმაყოფილმა გაიღიმა. მაშინ ვიფიქრე, ეგებ მე ვცდები და ეს ქელეხი კი არა, ქორწილია.

ვინ იცის’’

ვინ იცის, წაიკითხავს კი ამა ვინმე? – ისევ ხმამაღლა ამოიხრა ბატონმა პიმ. ჩაის ჭიქას ჩახედა და გავიდა.