გგონიათ, ამბავი როცა მთავრდება, იქ არის მისი ნამდვილი დასასრული?  ფიქრობთ, რომ წერტილი მართლაც ამბის ბოლოს ნიშნავს? მართლა გჯერათ დასასრულის დასასრულობის? მე კი დარწმუნებული ვარ, რომ სულ პირიქითაა, ნამდვილი, ცოცხალი, მარად განახლებადი, დაუსრულებელი მოქმედება წერტილის შემდეგ იწყება.

ერთ მშვენიერ დღეს შოთა რუსთველმა დაასრულა თავისი პოემა, ვიზეიმეთ ქორწილები, თან განა ერთი? რამდენიმე – ამისაგან, იმისაგან, აქ , იქ… თითქოს ამბავი დასრულდა, თუმცა, მე რომ მკითხოთ, სწორედ იქ დაიწყო ნამდვილი ამბავი – პოემის წაკითხვის, შეყვარების, გადაწერის, დახატვის, დაზეპირების, გაგრძელების ნამდვილი საგა, მარადიული, ყოველდღიური, მიუხედავად ეპოქისა, პოლიტიკისა, მეფისა თუ მისი ვასლისა, დამპყრობლისა, დაშლისა თუ გაერთიანებისა, ჭირისა თუ სახადისა, სირთულისა თუ სიმარტივისა…

            სამწუხაროდ, პოეტის ავტოგრაფზე კი არა, თუნდაც პოემის დაწერის თარიღთან ოდნავ მიახლოებულ ხელნაწერზეც ვერ ვიოცნებებთ. დრომ, ომებმა, დაუდევრობამ თუ ღმერთმა იცის, რამ გაანადგურა უძვირფასესი ხელნაწერები. თუმცა, ის რაც დაგვრჩა, მაინც საოცრად შთამბეჭდავია…

ნახულობ ამ ხელნაწერებს, აშიებსა და მინდვრებზე მინაწერებს, ჩასწორებებს თუ შენიშვნებს და ხვდები, როგორი ცოცხალი შეიძლება იყოს წიგნი, როგორ შეიძლება შეცვალოს ადამიანთა ცხოვრება, მიჰყვეს მათ ბედს ანდაც, ზოგჯერ ბედის საჭე შემოატრიალოს კიდეც, თავის თავზე განიცადოს ყოველი ცვლილება, მის ყდას, ფურცელს დაეტყოს არამხოლოდ ადამიანთა შეხების, არამედ მათი  ყოველდღიური ცხოვრების კვალი…

             მაგალითად, ერთ-ერთი ხელნაწერის ავტორი უცნობია, თუმცა ჩვენთვის საცნაური ხდება მისი თუ ხელნაწერის მომავალი მფლობელის ტრფობის ამბავი, სატრფოს მონატრება, დარდი… შეყვარებული ადამიანის გულიდან ამოძახილია სხვა, ასევე უცნობი გადამწერის ხელნაწერზე – „ჩემნო იმედო, იმედო, იმედო…“ – წერს ის, ერთი სიტყვის რამდენიმეჯერ გამეორებაა, თუმცა იმდენ ამბავს ინახავს…

“ვენაცვალო წიგნო შენსა პატრონსა!” – ამბობს სხვა მინაწერი და თავისი გულის არითმიის მიზეზსაც ასახელებს: „როგორც მე ამ წიგნმა მამიდო ცეცხლი, ღმერთო ისე შენ მოუკიდე ცეცხლი ლევანის ძეს აბა ამას ტანჯვით. ღმერთო ამა ტანჯვით რისთვის დამბადე, რომ გავები სიყვარულის მახეში, როგორც მე ამ წიგნში“.

ზოგან – წიგნი მზითვის უმთავრესი განძია, ქორწინების მთავარი მოქმედი პირი. ერთ ხელნაწერს ასეთი მინაწერიც აქვს  – „ხოლო მეფემ აჩუქა ხახული აბაშიძეს, რომელმაც გამოატანა სამზითვოდ თავის ქალიშვილს ნინოს…“ შემდეგ, როგორც ჩანს ნინო აგრძელებს თავისი ოჯახური ბედნიერების ამბავს: „მე დავიწერე ჯვარი 1886 წლის გიორგობის თვის 10. ჩემი ბიჭი დაიბადა 1887 წლის ოქტომბრის 26 დღეს, მოინათლა 1889 წლის მარტში 3 დღესა პარასკევსა….“

ან ეს ამბავი, აქაც ბედნიერი ქორწინების შესახებ ცნობა  – „იქორწინა ჩემმა შვილმა ილია პატარას ძე ანდრონიკოვმა გრიგოლ მაღალოვის ასულ ნატალიასა ზედა, ქ/ა სიღნაღს… ნიშანი გავატანე ჩემს შვილსა ილია ანდრონიკოვსა აღალოვს ასულს ნატალია გრიგოლის ასულისათვის. ბედნიერი არიან ორნივე მრავალს წელთა მრავალჟამიერ“.

            კიდევ, კიდევ რისი კვალი ამჩნევია წიგნს? ვალების, დიახ, დიახ, ვალების, ხარჯების გასტუმრების, სესხებისა და ჩასესხების. რასაკვირველია, სარაინდო რომანი და ფულის აღნუსხვა ერთმანეთისგან შორს არის. თუმცა, ვინ იცის? განა ვაჭარი უსენიც ამ წიგნის პერსონაჟი არ არის?

„სახლის ქირა რომ ავიღე ერთი თუმანი, სამი მანათი ნანას მივეცი პურის საცხობშია, ორი მანათიცა ივანეს ქუდისთვის გავგზავნე. რაცა დარჩა ხუთი მანათი სამი მანათისა მაშოს კაბა და საცვლები უყიდე, მანათი და ორი შაურით ბიჭს ხალათი და პერანგი სამი აბაზისა შაქარი სამი შაურისა კოჭის ძაფი, ერთი შაურისა ნავთი” და ა.შ და ა.შ.

            ზოგჯერ ნაძლევის დადების თვითმხილველი, ზოგჯერ წყევლისა თუ დამუნათების შემნახველი, ხანაც მემატიანე, ხან ლოცვის ადგილი… ხან ნამდვილი, მკითხველური ბედნიერების მომსწრე -„ამიაშვილის ასული მაია აქანა კითხულობს“… „მიწყალე მე ღმერთო“ – მიუწერია ერთს, „ეს წიგნი ეკატერინესი იყოს, ღმერთმა მოახმაროს“   – უთქვამს მეორეს.   „წელსა ჩყიბ (1812) თვესა ნოემბრის მ (30) ამ რიცხვში დაწერილ არს: საქართველოს აზნაურიშვილი მაისურაძის ასული ნინო; პირველი ხელნაწერი არის და რაც შეცდომით მამსვლია ნუ დამგმობთ“, – დროის წიაღიდან გვესაუბრება მესამე.

წიგნი კი აგრძელებს  ცხოვრებას, მთავარი ამბები ჯერ კიდევ წინ არის, ტარიელისა და ავთანდილის ამბები წასაკითხი, დასახატი და გასაგები – ოცდამეერთე საუკუნის ახალი მკითხველისათვის.

( ტექსტში გამოყენებულია ინფორმაცია „ვეფხისტყაოსნის“ პარალელური კორპუსიდან – https://corpora.iliauni.edu.ge/)

რამდენიმე ხნის წინ ჩემი ახლობლის სტატუსს გადავაწყდი ფეისბუქზე, ჩიოდა, ზღაპარი ვერ წამიკითხავს შვილიშვილისთვის, ან დედინაცვალი მოითხოვს ქმრისგან გერის აკუწვას და მერე ნახარშის მომზადებას ან მამა ტოვებს ტყეში საცოდავ შვილებს, მოკლედ, ისეთი ამბებია მოთხრობილი, ამის წაკითხვა რომ გავაგრძელო, ჩემს საწყალ შვილიშვილს ღამე აღარ დაეძინებაო. ჰოდა, ჩემმა ახლობელმა რჩევა ჰკითხა გამოცდილ ნაცნობებს. ნაცნობებსაც არ დაეზარათ და მილანძღ-მოლანძღეს ზღაპრები, ზოგიერთებმა დასკვნაც გამოიტანეს, რომ ქართული ზღაპრები არასოდეს არაა კეთილი და გაიხსენეს კეთილშობილური ევროპული ზღაპრები; საქმეში უფრო მეტად ჩახედულმა გულშემატკივრებმა დაინდეს ქართული ზღაპრები, ზღაპრის მოარული სიუჟეტი გაიხსენეს და დაასკვნეს, რომ ქართული კი არა, ზოგადად ზღაპარია ასაკრძალი. მეც არ დამეზარა და ჩემს ახლობელს მოკრძალებული აზრი გავუმხილე ზღაპრების წაკითხვა-არწაკითხვის საკითხზე. სანამ ამ მოკრძალებულ აზრს თქვენც მოგახსენებდეთ, დავძენ, რომ ჩემი ახლობელი ქალბატონი თავადაც მკვლევარია, ჩემი კომენტარები ადეკვატურად გაიგო, გაიზიარა ფოლკლორის სპეციალისტების წუხილი და ფოლკლორისტებს პატარა სასარგებლო რჩევებიც მოგვცა. ამ წერილს არც დავწერდი, რომ არა შემდგომი მოვლენები. საქმე ისაა, რომ ბოლო დროს ფეისბუქზე უკვე ხშირად გადააწყდებით ზღაპრების ღირსების შემლახავ ან ღირსების დამცველ სტატუსებს და კომენტარებს ზღაპრების სასკოლო პროგრამაში თუ კლასგარეშე საკითხვად შეტანის მიზანშეწონილობის შესახებ. ეს დავა არც საქართველოსთვისაა ახალი და არც სხვა ქვეყნებისთვის, ეს დავა საუკუნეებია, დიახ, საუკუნეებია, მიმდინარეობს მთელ რიგ ქვეყნებში. ზოგიერთი მშობელი, პედაგოგი, ფსიქოლოგი, თანამდებობის პირი სხვადასხვა დროს ხან მორალს უწუნებდა ზღაპრის გმირებს, სისასტიკეში და ძალადობაში ადანაშაულებდა მათ, ხანაც თვლიდა, რომ ზღაპრის სიუჟეტები სტერეოტიპების გამყარებას ემსახურება და სექსისტურია. მოპაექრე მხარეებს უკვე ასპარეზი არ ყოფნიდათ და მალე ადაპტირებულ ზღაპრებსაც გამოუცხადეს ომი, მერე ფოლკლორის სხვა ნიმუშებსაც გადაწვდნენ და ბოლოს საქმეებმა საგაზეთო ფურცლებიდან სასამართლოებში გადაინაცვლა. ყველაზე გახმაურებული ინციდენტი ალბათ მაინც ძმები გრიმების ზღაპრებს უკავშირდება, განსაკუთრებით, კონკიას, ფიფქიას, წითელქუდას, რაპუნცელს, გრეტელისა და ჰენსელის ზღაპარს და სხვა ყველასთვის ბავშვობიდან ნაცნობ ზღაპრებს. ჯერ იყო და პოლიტიკოსებმა გადაწყვიტეს, ზღაპრები თავიანთი იდეოლოგიისთვის მოერგოთ. სწორედ ასე იქცა წითელქუდას ანტაგონისტი მგელი საძაგელ ებრაელად, რომელიც ერჩის გერმანელ ხალხს. ფაშიზმის დამარცხების შემდეგ ზოგიერთმა ზღაპრის კრიტიკოსმა დაასკვნა, რომ გერმანელების სისასტიკე ბავშვობაში ამ სასტიკი ზღაპრების კითხვამ განაპირობა. გაისმა მოწოდებები აკრძალულიყო ძმები გრიმების ზღაპრები, ხოლო სამოციანი წლებიდან დაიწყო არა მარტო ძმები გრიმების, არამედ სხვა ზღაპრების დევნაც ევროპისა და ამერიკის სხვადასხვა სკოლაში და, რა თქმა უნდა, პირველ რიგში, გერმანიაში. განათლების მესვეურებმა გაიზიარეს ზღაპრის კრიტიკოსების მოწოდება და უარი თქვეს ზღაპრების სასწავლო მიზნებით გამოყენებაზე. თუმცა ამ ტალღამაც მალე გადაიარა და დღეს ზღაპრები ისევ დაბრუნდა საბავშვო წიგნების თაროებზე, შესაბამისად, მასწავლებლებიც (არა ყველა) მიუბრუნდნენ ზღაპრის ტექსტების სასწავლო მიზნებით გამოყენებას და მშობლებმაც (გამონაკისის გარდა) გააგრძელეს ზღაპრების შვილებისთვის წაკითხვა/მოთხრობა. თუმცა პროტესტი მაინც გაისმოდა ხოლმე, ხან წითელქუდას კალათიდან ალკოჰოლის ამოღებას მოითხოვდნენ, ხანაც ქორწინებამდე კოშკში გამომწყვდეულ ასულთან ჭაბუკის სტუმრობის პასაჟს, მეფის ასულს რომ მერე აღარ გაკვირვებოდა, ტანსაცმელი რატომ აღარ მეტევა ტანზეო, ხანაც სკაბრეზისა და არანორმატიული ლექსიკისგან ტექსტების გაწმენდა-გათავისუფლებას…

არადა, ძმები გრიმები ფოლკლორის პირველი შემგროვებლები იყვნენ. მათი თავდაპირველი მიზანი სულაც არ იყო ზღაპრების ჩაწერა ბავშვების განსანათლებლად. პირველი კრებული, ყოველგვარი ილუსტრაციების გარეშე, 1812 გამოსცეს და ეს წიგნი პატრიოტულ ნაბიჯად უფრო შეფასდა, რადგან ნაპოლეონის მიერ დაპყრობილ გერმანიაში ზეპირი ნიმუშების გადარჩენა ღირსეული საქმე იყო. მაშინ ძმებ გრიმებს არც უფიქრიათ, რომ მათი შეგროვილი გერმანული ზღაპრები იმდენად პოპულარული გახდებოდა, რომ სწრაფად ითარგმნებოდა სხვადასხვა ენებზე და მისი ყველაზე აქტიური მკითხველი ბავშვი გახდებოდა, ხოლო მათი დაწყებული საქმე, ზღაპრის და დანარჩენი ფოლკლორული ტექსტების შეგროვება ჯერ მთელი ევროპის მასშტაბით, მერე კი მსოფლიოს დანარჩენ ნაწილებშიც დაიწყებოდა. გრიმების კრებულს კომენტარები ჰქონდა და ეს კომენტარები ტექსტზე უფრო ვრცელი იყო. ვერც იმას ვიტყვით, რომ არავინ ფიქრობდა ამ ზღაპრების იმ დროისთვის ზოგჯერ შეუსაბამო და შეუთავსებელ მორალურ მხარეებზე. თავად გრიმების კრებულიც რაღაც სახით ადაპტირებული იყო იმდროინდელ, განსაკუთრებით, ქრისტიანულ ნორმებთან. ამიტომაც გრიმების ვერსიაში ბოროტი დედა ანჩხლ დედინაცვლად იქცა, დაუნდობელი მამა ეშმაკმა ჩაანაცვლა, ქორწინებამდე სექსის მიმანიშნებელი პასაჟები გაშალაშინდა, მაგრამ მერედამერე ზღაპრები კიდევ უფრო მეტად ადაპტირდა დროის მოთხოვნებთან და ბოლოს საქმე დააგვირგვინა მულტიპლიკაციამ. დღეს თითქმის ყველა ბავშვი ზღაპრებს, ასე ვთქვათ, უოლტ დისნეის ინტერპრეტაციით იცნობს. მაგრამ საქმე ისაა, რომ არც ეს ინტერპრეტაცია აღმოჩნდება ხოლმე მისაღები ზოგიერთი დარგის სპეციალისტებისთვის (რა თქმა, უნდა, ამ ცალკეულ დარგებშიც ყველა მკვლევარს ერთი პოზიცია ვერ ქნება), იქნება ეს გენდერის საკითხებზე მომუშავე ადამიანი თუ ფსიქოლოგი, პედაგოგი თუ ლინგვისტი.

საქართველოში ზღაპრების წინააღმდეგ პირველად ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში გაილაშქრეს. ცნობილია აკაკის წერილიც, რომელსაც ერთი მასწავლებელი ედავებოდა, ჩვენ გამოსაფხიზლებელ და არა დასაძინებელ წერილებს ველოდებით თქვენგან ჟურნალშიო, რაზეც აკაკის ენამოსწრებულად შეუნიშნავს: „მოდი, მოვიყვანოთ ყმაწვილები, ეგ „ბროწეულის წყარო“ წავუკითხოთ და თქვენი პედაგოგიური ნაწერებიც და რომელმაც უფრო ადრე დააძინოს, ის დარჩეს გამტყუნებულიო“. სერიოზული სახე მიიღო პედაგოგ ნინო ძიძიგურის (რომელიც ზღაპრების შეტანას სახელმძღვანელოებში იმ მოტივით თვლიდა გაუმართლებლად, რომ მოზარდში შიშის, ცრუმორწმუნეობის, ეგოიზმის განვითარებას უწყობს ხელსო) და პროფესორ მიხეილ ჩიქოვანის (იგი წერდა, რომ ზღაპრების ხელოვნური გარდაქმნა, მისი შელამაზება და შევსებაც, ხალხური ზღაპრების ლიტერატურული კანონების მიხედვით გადამუშავებაც კი არ არის მიზანშეწონილიო) დაპირისპირებამ, ნოდარ შამანაძისა და ანა ღვინიაშვილის პოლემიკამ. ვინაიდან დღემდე არ წყდება ზღაპრის მიმართ მტრული დამოკიდებულების გამოვლენა, პერიოდულად თავიანთ თვალსაზრისს აფიქსირებენ ცნობილი ფოლკლორისტებიც (აღსანიშნავია პროფესორ ფიქრია ზანდუკელის შესავალი წერილი წიგნისთვის „წერილები საბავშვო ფოლკლორზე“, პროფესორ ზურაბ კიკნაძის წერილი ჟურნალ „კადმოსში“ და პროფესორ რუსუდან ჩოლოყაშვილის წერილი კრებულში „მხატვრულ სახეთა ტრანსფორმაციის ფორმები ქართულ ფოლკლორში“). რამდენიმე წელია, რაც ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის ფოლკლორის განყოფილების თანამშრომელი ვარ. არაერთხელ შევსწრებივარ სხვადასხვა სახის კამათს და დაპირისპირებას. მახსოვს, ერთ-ერთი გამომცემლობის ხელმძღვანელმა გამოსაცემად ოცდაათი საბავშვო ზღაპრის შერჩევა გვთხოვა. ნებისმიერმა სპეციალისტმა იცის, რომ ჯადოსნური ზღაპრების დასასრული კეთილია, ხოლო სხვა ნაწილები – ნაკლებად. როგორც იქნა, შევთანხმდით, რომ მეტნაკლებად „კეთილ“ ზღაპრებს შევარჩევდით. მე, რუსუდან ჩოლოყაშვილმა და რუსუდან ცანავამ დიდი მონდომებით შევარჩიეთ ასეთი ზღაპრები, საკმაოდ დიდი შრომა და ენერგიაც გავწიეთ, იოლი საქმე ხომ არაა, ათასობით ზღაპრიდან მხოლოდ 30 შეარჩიო? სამწუხაროდ, ჩვენმა შერჩეულმა ზღაპრებმა დღის სინათლე ვერ იხილეს. შემდეგ, ერთ-ერთი პროექტის ფარგლებში,  განათლების სამინისტროდან გვთხოვეს „კეთილი“ ზღაპრების კრებულის მომზადება. არაქართული გვარის მინისტრი აღშფოთებული იყო ქართული ზღაპრების სისასტიკით და უკვირდა, რატომ არ წერდნენ ქართველები ევროპული ყაიდის ზღაპრებს. ცოტაც და ალბათ რინგზე გაიწვევდა ჩვენი განყოფილების ხელმძღვანელს, რომელიც დიდი ნებისყოფის ხარჯზე ცდილობდა გაენათლებინა ზედაპირულად მოაზროვნე მინისტრი… მადლობა ღმერთს, ეროვნულ სამეცნიერო ფონდში მაინც იყვნენ კომპეტენტური ადამიანები და დაგვიფინანსეს ქართული პროზის 22 ტომის აკადემიურად მომზადება (აქედან რამდენიმე ტომი სწორედ ზღაპრებია, ჯადოსნურიც და ნოველისტურიც). სამწუხაროდ, ეს ტომები მხოლოდ ელექტრონული სახითაა და ელოდება თავის დროს, როდის მოიცლის რომელიმე გამომცემელი და წიგნების სახით გამოსცემს მათ.

რაც შეეხება ჩემს მოკრძალებულ აზრს: მეც, ბევრი ფოლკლორისტის მსგავსად, მიმაჩნია, რომ ფოლკლორული ნაწარმოებების უდიდესი ნაწილი, ზღაპარი იქნება ეს, სიმღერა თუ გათვლა, ხალხური რწმენა-წარმოდგენების შესახებ უძველეს ინფორმაციას ინახავს, ამ ჟანრებში ხდებოდა საკრალურის პროფანაცია. გვიანდელი ფენებისგან ტექსტების გათავისუფლება და უძველეს შრეებთან მიახლოება ურთულესი, მაგრამ სიურპიზებით სავსე საქმეა. ძალიან მიყვარს ეს პროცესი და ამიტომაც დიდი სიამოვნებითა და გატაცებით ვაკეთებ ჩემს საქმეს. მე ფოლკლორს მეცნიერულად ვუდგები და ვიკვლევ. ამ საქმეში ადაპტირებული გამოცემები ვერ დამეხმარება და ამიტომაც, გული მტკივა, როდესაც გამომცემლები არ ინტერესდებიან ფოლკლორული ტექსტების აკადემიური გამოცემებით და მათ ადაპტირებულ-ილუსტრირებულ გამოცემებზე აქვთ გათვლა. მე პირადად არასოდეს წავუკითხავდი და არც წასაკითხად მივცემდი ჩემს შვილებს ზღაპარს კონკიაზე, რომელიც აქტივისტ გოგოებს შემოიკრებს, კლუბს თუ მოძრაობას დააარსებს და მერე ემიგრაციაში წავა ამერიკაში; სამოქალაქო პოზიციის მქონე ბავშვებზე უამრავი საინტერესო ნაწარმოებია შექმნილი და სწორედ ამ ნაწარმოებებს შევურჩევდი ჩემს შვილებს წასაკითხად, რა საჭიროა კონკიას მივანიჭოთ ახალი, მისთვის უცხო ფუნქცია. და კიდევ ერთი: მე პირადად მარტო ფოლკლორული კი არა, ყველანაირი ტექსტის ადაპტაციის სასტიკი მოწინააღმდეგე ვარ, არასოდეს ვყიდულობდი ჩემი შვილებისთვის არც ადაპტირებულ ჰომეროსს, არც სერვანტესს, არც შექსპირს და არც რუსთველს. მე ჩემი არგუმენტები მაქვს და მიმაჩნია, რომ ლექსიკის სიმდიდრისთვის, გემოვნების დახვეწისთვის, კრიტიკული აზროვნების განვითარებისთვის ავტორის წაკითხვა უპირველესია, თუკი ამის ფუფუნებაა, მაშინ, რა თქმა უნდა, ორიგინალის ენაზე. თუმცა ჩემთვის ისიც გასაგებია, რომ ყველას თავისი გემოვნება, მოსაზრება გააჩნია ამ საკითხზე და ესეც მშობლის არჩევანია და უფლება, რას იყიდის შვილისთვის და რას – არა. მაგრამ, აბა, ახლა ერთი წუთით წარმოიდგინეთ, ჩემს კვლევაში იმ უფლისწულზე ვილაპარაკო, ბაყაყის კოცნის შედეგად რომ მოუხსნა ჯადო ასულმა და არ ვიცოდე, რომ ეს პასაჟი ადაპტაციის (გავიხსენოთ თუნდაც ასტრიდ ლინდგრენის „ჩვენს სალტკროკელები ვართ“, სადაც საყვარელი პერსონაჟი სტინა, იმ იმედით, ბაყაყი უფლსწულად გადაიქცევაო, ბაყაყს კოცნის) შედეგია, ავთენტური ტექსტის მიხედვით კი, ბაყაყს გოგონა კი არ კოცნის, არამედ გამწარებული კედელზე ანარცხებს; ანდა, ლექციაზე კომბლეს ბატონის ცემა დავაბრალო მაშინ, როცა ავთენტურ ზღაპარში ამის შესახებ დუმს, მულტფილმში კი ეს პასაჟი ასეთ სახით ადაპტირდა… ხომ იტყვით, რომ არაკომპეტენტური ვარ? აი, მეც მეშინია, რომ ადაპტირებულ ლიტერატურაზე გაზრდილი თაობა აღარ მიუბრუნდება ორიგინალს და მის მეხსიერებაში არასწორად ჩაიბეჭდება დამახინჯებული სიუჟეტები, გადასხვაფერებული გმირები და კიდევ, ვინ მოთვლის, რამდენი რამ. ამიტომაც მე ასაკზე მორგებული ტექსტების შერჩევის მომხრე კი ვარ, ოღონდაც არა ტექსტების აკრძალვის, რადგან ასე მგონია, ზღაპრებზე გაგულისებულებს დღეს ავტორის ხელიდან გამოსული ნაწარმოებები არ გვახსენდება, თორემ ხვალ და ზეგ, აკრძალვის პირველ ეტაპს მეორე ეტაპი მოჰყვება ავტორების კურიკულუმიდან ამოღების მოთხოვნით და, ვინ იცის, მაზეგ ეგებ ავტოდაფეებიც მოვაწყოთ. ასე დაიწყო ეს პროცესები გერმანიაში (აქ 1933 წლის მოვლენებს ვგულისხმობ)… ჩვენ კი ისტორიას ხომ იმიტომაც ვსწავლობთ, რომ შეცდომები გავაანალიზოთ და მომავალში აღარ გავიმეოროთ?!

მე და ჩემი ძმა ის იშვიათი ბავშვები ვიყავით, ვინც პირველ სექტემბერს – პირველი კლასის პირველ სექტემბერს – უკვე იცნობდა თავის მასწავლებელს. მერი ბულია ჩვენი კარის მეზობელი იყო და მან იმ 90-იანებში, უფრო კონკრეტულად კი 1994 წლიდან, ჩვენთვის არა მხოლოდ წერა-კითხვის სწავლება ითავა, არამედ სახლიდან სკოლამდე და სკოლიდან სახლამდე მშვიდობიანად მიყვანაც. აოხრებულ, დარბეულ ქალაქს ყოვედღიურად, დილაობით, სკოლისკენ მიმავალი მოსწავლეები აცოცხლებდნენ, რადგან მათ მშობლებს და მასწავლებლებს ჯერ კიდევ სჯეროდათ, რომ ომი, ბინძური პოლიტიკა და განუკითხაობა ცხოვრების წესად არ უნდა ქცეულიყო.

იმ დილასაც ჩვეულებრივ პირველი მე გავვარდი ჭიშკრისკენ, პურისა და ყველის მოზრდილი ლუკმა სულმოუთქმელად გადავყლაპე და სანამ ჩემი ძმა კვალში ჩამიდგებოდა, უკვე ვხედავდი, როგორც ეშვებოდა ჩვენი მასწავლებელი კიბეზე. ის წინ, ჩვენ – უკან. ხმაამოუღებლად მივყვებოდით. სულ მინდოდა მეკითხა (მაგრამ ვერასდროს გავუბედე), იმ სიჩუმეში, რომელსაც მხოლოდ მისი ნაბიჯების ხმა არღვევდა, რაზე ფიქრობდა, უფრო სწორად, ჩვენზე თუ ფიქრობდა. ვერ ვკითხე, მაგრამ იმას კი ვგრძნობდი და ვხედავდი, რომ ხანდახან, ტროტუარზეც და ქუჩის გადაკვეთისას, თავს შემოაბრუნებდა, გამოგვხედავდა და როცა დარწმუნდებოდა, რომ საშიში არაფერია, თავის თანამგზავრთან ერთად აგრძელებდა გზას.

თანამგზავრი ნათელა ჯინჯოლია იყო, რუსულის მასწავლებელი, ქუჩის თავში რომ გვიცდიდა და მერი ივანოვნასთან ერთად აპირებდა შემდეგი ოცი წუთი – სკოლამდე მისასვლელი გზა – პოლიტიკაზე, საჭირბოროტო საკითხებზე და სკოლაზე საუბრით გაელია. ისინი გზადაგზა ჩერდებოდნენ, შეკამათდებოდნენ, საჭირო რეპლიკებს ცვლიდნენ ერთმანეთში. ჩვენც ვჩერდებოდით, დიდად არ გვესმოდა მათი სალაპარაკო თემის შინაარსი, მაგრამ არც გადასწრება გვინდოდა. სულერთია, კლასში მაინც ის მასწავლებელი უნდა დაგვხვედროდა ან თუ არ დაგვხვედროდა, შემოსულიყო მაინც, ვისაც გადავუსწრებდით, მხედველობის არედან დავუსხლტდებოდით. ეს დროებითი ოინები მაინცდამაინც არ გვხიბლავდა, მით უმეტეს, რომ ჩვენს ოინებზე ერთი-ორჯერ მწარედაც მოგვხვდა.

– ბურთი უსულო არსებაა და თავისი ნებით არ მოვა და არ გეტყვით, მორჩით თამაშს, თავი დამანებეთ, საკმარისიაო! – გვითხრა ერთხელ მერი მასწავლებელმა და რომ არ გამცინებოდა, ქვედა ტუჩის ძარღვზე ისე მწარედ ვიკბინე, პირი სისხლით გამევსო. ისე, მართალი იყო, ჩვენზე უფრო ბურთი რომ შეეცოდა – თამაშის აზარტში შესულები დღე-ღამეს ვერ ვარჩევდით და ქუჩაში შუქი თუ ბჟუტავდა, ღამის საათებშიც  შეგვეძლო ნამდვილი მუნდიალის მოწყობა.

მაგრამ ეს მერე, მოგვიანებით, მაშინ კი, 1994-ში, შუქი ისეთივე იშვიათი მოვლენა იყო, როგოც, ვთქვათ, „კიპიტელნიკი“ ახლა. სამაგიეროდ, უშუქოდ და უპატრონოდ დარჩენილ ქალაქში სხვა, ფეხბურთზე გაცილებით სახიფათო თამაშები იმართებოდა დღისითაც და ღამითაც.

ჯიხურს რომ გავცდით და ის-ის იყო თეატრისკენ უნდა გაგვეხვია, რომელიღაც მოსახვევიდან ხრიალის, დგანდგარის, გრუხუნის, ხავილის, ყეფის ხმა მოგვაწყდა ერთიანად. შემობრუნება ძლივს მოვასწარით და ტანკიც გამოჩნდა. შორიდანაც ჩანდა: შიგ მეზღვაურის მაისურგადაცმული ტიპი იჯდა, რომელიც სწრაფად და ნერვიულად მოაგორებდა ტანკს. თავი პირდაპირ ჩვენკენ დაეღერებინა, სიჩქარეს არ უკლებდა და ადგილზე გაქვავებულები, ფეხმოკვეთილები ველოდით, როდის ამოიჭრებოდა ტროტუარზე.

მაგრამ უცებ, თითქოს საჭე გაუსხლტაო, ოდნავ მხარი ექცა და წონასწორობადაკარგული პალმას შეასკდა. პალმა ჯერ დაიზნიქა, შემდეგ წამოიმართა, ისევ დაიზნიქა და გადატყდა. ტანკისტმა ერთი გაოცებულად მიმოიხედა, შეიგინა, რამდენიმე წამით შეგვატოვა მზერა, ტანკი მოატრიალა და გაგვეცალა.

– წამოდით, რას უყურებთ?! – მერი მასწავლებლის ხმამ გამოგვარკვია. შიშნაჭამები, დაზაფრულები ვიდექით და ბოლომდე არ გვჯეროდა, რომ ის, რაც წუთ-ნახევარში მოხდა, ფილმი ან ფილმიდან ჩარჩენილი სიზმრის ეპიზოდი არ იყო. „წამოდით, ფეხი გამოადგით!“ – ხმამაღლა გვეძახდა მერი ბულია და თავისკენ გვექაჩებოდა, თითქოს ეშინოდა, რამდენიმე წამის წინ მომხდარ ამბავს არ მოვენუსხეთ და სწავლაზე კი არა, მშვიდი პალმების აყირავებაზე გვეფიქრა, იმ საქციელებზე, რომელიც დედაენაში არ წერია, მაგრამ აი იასავით სწავლობენ ისინი, ვისაც ომი და სისხლი სწყურია.

– ახლავე წამოდით! – მკაცრი და მომთხოვნი იყო ჩვენი პირველი მასწავლებელი, რომელიც მომხდარს არ იმჩნევდა და იმ წუთას ალბათ ყველაზე მეტად ფიქრობდა ჩვენზე, დათრგუნულ და გადარჩენილ ბავშვებზე.

მეტჯერ არ გაუმეორებია. შებრუნდა და წავიდა. გავყევით.

ადამიანს შეიძლება ჰქონდეს უდიდესი იდეა სამყაროში, სრულიად ახალი და ცვლილებების მომტანი, მაგრამ თუ მას არ შეუძლია ამაში სხვა ადამიანების დარწმუნება, – ეს იდეა სრულიად არაფერს ნიშნავს.

გრეგორ ბერნსი

ალან დოიჩმანი წიგნში -The Second Coming of Steve Jobs – წერს: სტივ ჯობსი დიდოსტატია, მას შეუძლია, აიღოს რაიმე მოსაწყენი საგანი, მაგალითად, ელექტრონული მოწყობილობების ნაწილები, და შეფუთოს დრამატული ისტორიით. ჯობსს ჰქონდა უნარი, წარედგინა არა მხოლოდ პროდუქტი, არამედ ის იდეები, რომელიც ამ პროდუქტით მიიღწეოდა, მას შეეძლო  შეეცვალა ადამიანთა ცხოვრება, განათლება და გართობა… ის ქმნიდა განსაკუთრებულ მაგნეტიზმს, აზრის მაგნეტიზმს, რაც მის გარშემომყოფებზეც მოქმედებდა და ამის წყალობით რეალიზდებოდა ყველაზე უფრო საოცნებო და, ერთი შეხედვით, მიუღწეველი აზრები. სტივ ჯობსი კომპიუტერებს კი არა, არამედ ადამიანთა შესაძლებლობების გამოვლენის ინსტრუმენტებს ჰყიდდა… ეს კი საგნის სრულიად სხვა მხარეა…

თუ თქვენ არ შეგიძლიათ დაიპყროთ ადამიანთა ყურადღება, თქვენს იდეას, პროდუქტს, არ აქვს წარმატების არავითარი შანსი. ნუ გაწირავთ თქვენს იდეებს, მხოლოდ იმის გამო, რომ არ შეგიძლიათ სათანადოდ წარდგენა… ნახეთ, როგორ აკეთებდა ამას სტივ ჯობსი და მისი მეთოდიკით გაიუმჯობესეთ პრეზენტაციის უნარები. როგორც სტივი ხშირად ამბობდა გამოსვლების და პრეზენტაციების წინ:

„ახლა კი დავიწყოთ…“

Carmine Gallo წიგნში: The Presentation Secrets of Steve Jobs – წერს:

მე მაქვს ცუდი და კარგი ინფორმაცია თქვენთვის. ცუდი ის არის, რომ თქვენ მოგიწევთ თქვენი პრეზენტაციები შეადაროთ სტივ ჯობსის გამოსვლებს, რომელსაც შეეძლო ყველაზე მოსაწყენი საკითხი თეატრალიზებულ წარმოდგენად ექცია, თავისი გმირებით და ურჩხულებით, ზუსტად შერჩეული სლაიდებით გამოეწვია ემოცია და  აღფრთოვანება.

კარგი ინფორმაცია კი ის არის, რომ სტივ ჯობსის გაკვეთილებით დახვეწოთ თქვენი გამოსვლები და სულ ერთია, ვინ ხართ: ბიზნესმენი, მარკეტოლოგი, მასწავლებელი… ერთნაირად საჭიროა, ისწავლოთ ინფორმაციის იმგვარად გადაცემა, რომ შექმნათ მაგნეტიზმი, ახალ განცდათა ველი, რომელიც აღაფრთოვანებს და ენთუზიაზმით აღავსებს მსმენელს.

რა არის „სამთა წესი“?

თითქმის ყოველთვის, სტივ ჯობსი იყენებდა, ე.წ. „სამთა წესს“. ეს ციფრი თითქოს მაგიური იყო მის გამოსვლებში. გამოსვლას ჰყოფდა სამ ნაწილად, ქმნიდა სამ ისტორიას… ინფორმაციებში უმეტესად 3 ფიგურირებდა. ამ წესს ჰქონდა თავისი ენციკლოპედიური ახსნა: „სამთა წესის“ იდეა გაჩნდა მე-20 საუკუნის 60-იან წლებში, როდესაც ჰარვარდის უნივერსიტეტის სწავლულთა ჯგუფი ადამიანის მეხსიერების უნარებს იკვლევდა. ამ კვლევების მიხედვით, ყველაზე სწრაფად უმრავლესობა იმახსოვრებს: 3 ციფრს, 3 ამბავს, 3 წესს…. სწორედ ამ ცოდნაზე აფუძნებდა ჯობსი თავისი გამოსვლების სიუჟეტს.

„სამთა წესი“ გამოიყენა სტივ ჯობსმა თავის ცნობილ გამოსვლაში სტენფორდის უნივერსიტეტის კურსდამთავრებულთა ცერემონიალზე. მან სამი ამბით წარმოადგინა მთელი თავისი ცხოვრება: გულისტკივილით, დამარცხებებით, გამარჯვებებით, სიხარულით, ბედნიერებით, სევდით….

„დღეს მინდა გიამბოთ სამი ისტორია ჩემი ცხოვრებიდან. არაფერი გრანდიოზული, უბრალოდ, სამი ისტორია. პირველი ისტორია: წერტილების შეერთება; მეორე ისტორია: დანაკარგი და სიყვარული; და მესამე ისტორია: სიკვდილის შესახებ“.

რით იყო მომხიბვლელი ეს სამი ისტორია მსმენელებისთვის? უბრალოებით, გულწრფელობით და რწმენით. პირველ ისტორიაში სტივი ჰყვება, როგორ მიატოვა Reed College 6-თვიანი სწავლის შემდეგ. მიატოვა, რადგან მისი აღმზრდელი მშობლების მთელი თანხა იმ სწავლაზე იხარჯებოდა, რომლიდანაც ვერ გაერკვია, რა უნდოდა და როგორ  დაეხმარებოდა კოლეჯი ამის გაცნობიერებაში. მერე აირჩია კალიგრაფიის გაკვეთილები, მაშინ ვერ გაეგო, ეს რაში დასჭირდებოდა, მაგრამ მოგვიანებით, როდესაც გამოვიდა პირველი Macintosh დახვეწილი ტიპოგრაფიით, მიხვდა, კალიგრაფიის გაკვეთილების გარეშე  ეს ვერ მოხერხდებოდაო, – აღნიშნვდა ჯობსი.

ამ ისტორიის აზრი ბოლოს ორატორმა შეაჯამა: კოლეჯში სწავლის დროს შეუძლებელი იყო შემეერთებინა ეს წერტილები, მაგრამ 10 წლის შემდეგ ყველაფერი ცხადი გახდა. თქვენ ვერასდროს შეაერთებთ წერტილებს, თუ მხოლოდ წინ იყურებით, ამას შეძლებთ, როდესაც წარსულს გადახედავთ. მიენდეთ ცხოვრებას, კარმას, ბედს… რასაც გნებავთ, ასეთ მიდგომას არასდროს უმტყუნია ჩემთვის და ამან შეცვალა ჩემი ცხოვრება.

საკუთარი ისტორიის კონკრეტული ამბებით ჯობსმა შექმნა ცოცხალი მეტაფორა, ცოცხალი იგავი და ამ ამბავში მთავარი, რა თქმა უნდა, ის აზრი და იდეაა, რომლის მიტანაც უნდოდა მსმენელამდე: მიენდეთ ინტუიციას, არ შეგეშინდეთ ცვლილებების, ადრე თუ გვიან მოვლენათა კავშირს დაინახავთ და ყველა წერტილს შეაერთებთ…

მეორე ისტორია წაგებასა და სიყვარულზეა… 20 წლის ასაკში ჯობსმა მეგობართან ერთად დააარსა  Apple მამის გარაჟში. 10 წლის შემდეგ Apple 2 მილიარდიან კომპანიად იქცა. 30 წლის ასაკში ჯობსი კომპანიიდან გამოაგდეს… გაქრა ის, რაც მისი ცხოვრების აზრს შეადგენდა… როცა თვეების შემდეგ ჯობსი აანალიზებს, რა დარჩა ამ ამბიდან, ხვდება, რომ ერთადერთი, რაც გადარჩა, არის სიყვარული, სიყვარული იმ საქმისა, რომელსაც აკეთებდა. ამ სიყვარულმა მისცა მას ძალა, რომ ახალი ენერგიით ყველაფერი ნულიდან დაეწყო და შექმნა ახალი კრეატიული და წარმატებული კომპანია NeXT.

ამ ისტორიის მთავარ იდეას ჯობსი ასე აყალიბებს: ეს არ მოხდებოდა, მე რომ Apple -დან არ გავეთავისუფლებინე. წამალი მწარე იყო, მაგრამ პაციენტს არგო…. თქვენ უნდა მოძებნოთ ის, რაც გიყვართ… და ერთადერთი საშუალება აკეთოთ დიადი საქმეები, არის ის, რომ გიყვარდეთ ის, რასაც აკეთებთ… თუ თქვენ ჯერ არ გიპოვიათ საყვარელი საქმე, ეძებეთ… არ შეჩერდეთ….!

მესამე ისტორია სიკვდილს ეხება. სტივი ჰყვება: როდესაც 17 წლის ვიყავი, წავიკითხე ასეთი ციტატი: „თუ თქვენ ისე ცხოვრობთ, რომ თითქოს ეს თქვენი ბოლო დღეა, ოდესღაც თქვენ მართალი აღმოჩნდებით“.  მას შემდეგ ყოველ დილით სარკეში ჩემს თავს  ვეკითხები: დღეს რომ ჩემი ცხოვრების ბოლო დღე იყოს, გავაკეთებდი თუ არა იმას, რის გაკეთებასაც დღეს ვაპირებ? და თუ რამდენიმე დღის მანძილზე პასუხია: „არა“…, მაშინ ვხვდები, რომ რაღაც უნდა შევცვალო…

სიკვდილის ხსოვნა – საუკეთესო საშუალებაა გაექცე აზრს იმის შესახებ, რომ რაიმე გაქვთ დასაკარგი… თქვენ უკვე შიშველი ხართ… თქვენ აღარ გაქვთ მიზეზი, არ მიჰყვეთ თქვენი გულის ძახილს…

ასეთია სამ ამბავში… სამ ისტორიაში გადმოცემული სტივ ჯობსის ცხოვრება, რომელიც მან უამბო სტენფორდის უნივერსიტეტის კურსდამთავრებულებს…

რატომ სამი…?

ეს უკვე იცით….

მომსახურების სფეროში შშმ პირებთან მიმართებაში ორი მნიშვნელოვანი საკითხი არსებობს: დასაქმება და მათი მომსახურების სტანდარტი. მოპყრობის თვალსაზრისით, სამწუხაროდ, საქართველოში სამედიცინო პერსონალიც კი არ არის ჯეროვნად გადამზადებული. დიაგნოზის შეტყობისას პირველი რეაქცია – შეცოდება – სახეზე აწერიათ. ეს სავარაუდოდ გაუცნობიერებელი შიშის გამოხატულებაცაა, რადგან ცოტა თუ იციან, ვთქვათ, აუტიზმის შესახებ.

შშმ ბავშვის სხვადასხვა ადგილას, ამა თუ იმ ღონისძიებაზე ტარება მშობლებისათვის სტრესთანაა დაკავშირებული – აუტიზმის მქონე ბავშვის უცნაურ ქცევაზე საზოგადოების ზოგიერთი წევრის მხრიდან გამკიცხავი მზერის გამო, ეტლით მოსარგებლე ბავშვის შემთხვევაში მოუწესრიგებელი ინფრასტრუქტურის გამო და ა. შ.

სასიამოვნოდ გაოცებული დავრჩი, როდესაც საქართველოს მაღალმთიანი კურორტის ერთ-ერთ კაფეში ჩემი ჰიპერაქტიური, აუტიზმის მქონე შვილის ქცევებმა არც პერსონალის და არც სტუმრების ყურადღება არ მიიქცია. არადა მან ფეხზე გაიხადა, სავარძლებზე ისე იხტუნავა, როგორც ბატუტზე; მთელი კაფე ფეხდაფეხ მოიარა, დაათვალიერა, ყველა ნივთს შეეხო, იატაკზე გაფენილ რომელიღაც ცხოველის ბეწვზე წამოწვა, მალე კი საიდანღაც საბავშვო წიგნი მოარბენინა – როგორც აღმოჩნდა, პატარა სტუმრებისთვის წინდაწინ ჰქონიათ გათვალისწინებული სპეციალური, სათამაშოებითა და წიგნებით სავსე კალათა. მისთვის თავისუფლება რომ არ მიგვეცა, ის აუცილებლად დიდი ხმაურით გამოხატავდა პროტესტს და სავარაუდოდ მალევე მოგვიწევდა იმ ადგილის დატოვება. ამ შემთხვევის საპირისპირო ფაქტი მახსენდება: სულ სხვა რეგიონში, ერთ-ერთმა პოპულარულმა კაფე-რესტორანმა სოციალურ ქსელში განცხადება რომ გამოაქვეყნა, – თორმეტ წლამდე ბავშვები ტერიტორიაზე არ დაიშვებიან იქ გამოფენილი ექსპონატების შესაძლო დაზიანების გამოო. სად უფრო იგრძნობენ ბავშვი და მშობელი კომფორტულად თავს, იოლი მისახვედრია.

სტატია მეტწილად ეხება აუტიზმის მქონე შედარებით პატარა ასაკის მქონე პირებს. მოზარდთა და ზრდასრულთა შემთხვევაში სიტუაცია, ცხადია, რთულდება. თუმცა მათ არ უნდა შეეზღუდოთ თავისუფლად გადაადგილებისა და საჯარო სივრცით სარგებლობის უფლება. კვების ობიექტები, მუზეუმები, მაღაზიები თუ ბიბლიოთეკები მზად უნდა იყვნენ შშმ მომხმარებლის მისაღებად: შენობებს უნდა ჰქონდეს პანდუსები, ლიფტები, საბავშვო კუთხეები, უსინათლოთათვის – სპეციალური ბილიკები, ხმოვანი და ბრაილის შრიფტით შესრულებული გზამკვლევები, სასურველია პერსონალმა იცოდეს ჟესტების ენა და ა. შ. ამისათვის საჭიროა ქმედითი ტრეინინგები. მაგალითად, საქართველოში ეტლით მოსარგებლე პირები წუხილს გამოთქვამენ, რომ ხშირ შემთხვევაში კაფის პერსონალმა არ იცის, რომ მათ უნდა მიეხმაროს კარის გაღებაში, ფინჯანი არ უნდა დადგას მაგიდის შუაში, ანუ ისეთ მანძილზე, სადამდეც ხელის გაწვდენა ეტლით მოსარგებლეს გაუჭირდება და ა. შ.

გთავაზობთ რჩევებს, რომელიც, ვფიქრობ, არა მხოლოდ კვების ობიექტების ადმინისტრაციას და რიგით პერსონალს გამოადგება, არამედ მომსახურების სხვადასხვა სფეროს წარმომადგენლებსაც:

• იყავით კეთილგანწყობილი და მეგობრული;
• გულწრფელი ღიმილით გამოხატეთ დახმარების სურვილი;
• მომხმარებელს უყურეთ თვალებში, ისაუბრეთ ნელა და გარკვევით;
• არავერბალური მომხმარებლისთვის გამოიყენეთ სენსორული მენიუ, სხვადასხვა ვიზუალური მასალა თქვენს სფეროში;
• იყოლიეთ ცალკე თანამშრომელი, რომელიც ითავებს შშმ ბავშვზე მეთვალყურეობას, სათამაშოების კუთხესთან მიყვანას და რამდენიმე წუთის განმავლობაში მასთან თამაშს, რათა მშობელმა შეძლოს განტვირთვა;
• ეცადეთ, ყურადღება არ მიაქციოთ მომხმარებლის უცნაურ ხმას, ქანაობას, რწევას, ბოლთის ცემას ან სირბილს;
• გაითვალისწინეთ, რომ აუტიზმის მქონე პირთათვის შეიძლება გამაღიზიანებელი იყოს სხვადასხვა ტიპის განათება ან ხმამაღლა ჩართული მუსიკა;
• მაღალზურგიანი სკამებითა და სხვა მაგიდებისგან პატარა ტიხარით გამოყოფილი მაგიდით შესაძლებელია მყუდრო გარემოს შექმნა რესტორანში. ეს მაგიდა საუკეთესო შეთავაზება იქნება აუტიზმის მქონე ბავშვისა და მისი ოჯახის წევრებისათვის;
• უზრუნველყავით შეკვეთის ტელეფონით წინასწარ მიღების შესაძლებლობა;
• მენიუ/კატალოგი/ფასების ფურცელი განათავსეთ დაწესებულების ინტერნეტ გვერდზე, რათა შშმ მომხმარებელმა ან მისმა მეურვემ წინასწარ შეძლოს გაცნობა და თადარიგის დაჭერა;
• მოემსახურეთ სწრაფად – აუტიზმის მქონე პირებს ძალიან უჭირთ მოცდა;
• შეეკითხეთ მომხმარებელს, ხომ არ სურს განსხვავებული ტიპის ჭურჭელი, მაგალითად სახურავიანი ჭიქა ან საწრუპი;
• არ გაგიკვირდეთ, თუ მომხმარებელი არ გიპასუხებთ კითხვაზე ან წესისამებრ არ გადაგიხდით მადლობას იმის მიუხედავად, რომ მას მეტყველება შეუძლია;
• ნუ იჩქარებთ მაგიდის ალაგებას და საჭმლის გადაყრას – შესაძლოა ბავშვს უჭირდეს ერთ ადგილას გაჩერება და მშობელმა ის გაასეირნა, თქვენს დაწესებულებაში „პატარა ტური მოუწყო“ და აპირებს ისევ მაგიდასთან დაბრუნებას;
• ზრდილობიანად აცნობეთ თქვენი დაწესებულების შინაგანაწესის შესახებ, მაგალითად: „აქ ხმაური არ შეიძლება“.

რაც არ უნდა „ცუდად იქცეოდეს“ ბავშვი, არ გირჩევთ მსგავსი ფრაზის გამოყენებას: „სასწრაფოდ დატოვეთ ტერიტორია!“, ეს დისკრიმინაციული გამონათქვამია. ამასთან, გაითვალისწინეთ, რომ არც შშმ ბავშვის მშობელი/მეურვეა მოხარული, რომ არასასურველი ქცევის ალაგმვა უწევს, უბრალოდ მას სურს, რომ მოზარდი საჯარო სივრცეს შეეჩვიოს, რაც უცხო გარემოში მალევე, ერთი-ორი ვიზიტით არ მიიღწევა. მან უკვე დიდი ენერგია დახარჯა, მრავალი ხერხი სცადა იმისათვის, რომ გარშემომყოფებს ბავშვის გამო დისკომფორტი არ შექმნოდათ. სამწუხაროდ, ყველაფრის წინასწარ განსაზღვრა შეუძლებელია.

ასე რომ, გმადლობთ მოთმინებისა და გულისხმიერებისთვის! როდესაც კარგად მოემსახურებით შშმ ბავშვს, შეგიძლიათ იამაყოთ, რომ თქვენი წვლილი შეიტანეთ მისი საზოგადოებაში ინტეგრაციის საქმეში.

ციფრულმა ტექნოლოგიებმა შეცვალა და გარკვეულ წილად გააიოლა ადამიანთა შორის კომუნიკაცია. მოზარდების წრეში ძალზედ მნიშვნელოვანია, ბევრი მეგობარი ჰყავდეთ როგორც ონლაინ, ისე რეალურ სამყაროში. თუმცა, როგორც რეალურ, ისე ონლაინ სამყაროში არსებული ურთიერთობები, მხოლოდ პოზიტიურ კომუნიკაციას არ შეიცავს და ორივე ტიპის ურთიერთობებში ვხვდებით ბულინგის შემთხვევებს (ბულინგი ეს არის ხანგრძლივი ფიზიკური და ფსიქიკური ძალადობა, ერთი ინდივიდის ან ჯგუფის მხრიდან, მეორე ინდივიდზე, რომელსაც არ შეუძლია თავის დაცვა კონკრეტულ სიტუაციაში). (Whitney I. & Smith P.K.: A survey of the nature and extent of bullying in junior/middle and secondary schools.- Educational Research, 35, 3-25, 1993).   

აქ ჩვენ შევეხებით კიბერბულინგს (Cyberbullying) – შევიწროებას, ჩაგვრასა თუ დაშინებას ონლაინ სამყაროში. იგი შეიძლება მოიცავდეს  როგორც უშუალო დაპირისპირებას, ისე პიროვნებისადმი ნეგატიური დამოკიდებულების გამოწვევის მიზნით – ჭორების გავრცელებას ან  პირადი მიმოწერის/სხვა მასალების გამოქვეყნებას –  დამცირებისა და სახელის გატეხვის მიზნით.

არსებობს მონაცემები, რომლის თანახმადაც მოზარდების 20 % გამხდარა კიბერბულინგის მსხვერპლი (ამ შემთხვევაში მოყვანილია აშშ-ს, კანადისა და ევროპული ქვეყნების მონაცემები, სადაც მოსახლეობაში ინტერნეტის გავრცელება/დაფარვა 90 %)-ს აღემატება (Duggan M. Online Harassment. – report for Pew Research Center, 2014). თანაც, საჭიროა აღვნიშნოთ, რომ კიბერბულინგის შედეგი მსხვერპლისთვის შესაძლოა ძალზედ მძიმე აღმოჩნდეს.

მიიჩნევენ, რომ ძალადობრივი ქცევის განხორციელება კავშირშია გარკვეულ პიროვნულ თვისებებთან. მაგ., ძალადობისადმი შემწყნარებლურ დამოკიდებულებასთან, იმპულსურობასთან, მოუთმენლობასთან,  აგრეთვე, ანტისოციალური და რისკიანი ქცევის განხორციელების მიდრეკილებასთან.  და საპირისპიროდ, პატიოსნება, ემოციური ღიაობა და სინდისიერება ხელს უშლის ძალადობრივი ქცევის გამოვლენას.

რაც შეეხება კიბერბულინგს, მის თავისებურებას დიდად განაპირობებს თავად ინტერნეტ – კომუნიკაციის სპეციფიკა. კერძოდ,დროში შეუზღუდაობა – ინტერნეტ-კომუნიკაციის შემთხვევაში ნებისმიერ დროს არის   შესაძლებელი როგორც  დიალოგის  წამოწყება, ისე  შეწყვეტა.

მულტიმედიურობა – ინტერნეტით მოსარგებლისთვის ხელმისაწვდომია შეტყობინებების მრავალფეროვანი სპექტრი. ეს შეიძლება იყოს ტექსტი, გრაფიკული გამოსახულებები, ვიდეო და აუდიო მასალები.

ანონიმურობა – ინტერნეტ კომუნიკაციის დროს შესაძლებელია რეალური პიროვნების დამალვა, ამიტომ შეიძლება ადამიანმა ნაკლები პასუხისმგებლობა იგრძნოს საკუთარ საქციელსა და სიტყვებზე.

გაშუალებული ხასიათი – ინტერნეტ კომუნიკაცია გამორიცხავს ორ მხარეს შორის პირისპირ კონტაქტს. ამიტომ ურთიერთობისას ვერ ხერხდება დაკვირვება არავერბალურ ნიშნებზე (ჟესტებზე, გამომეტყველებასა და მიმიკაზე), რაც ამცირებს დაპისრისპირებული მხარისადმი ემპათიის გრძნობას.

დღეს ადამიანებს ნაკლებად გვაქვს გამიჯნული ონლაინ და რეალურ სივრცეში არსებული სანაცნობო წრე. ჩვენ ხშირ შემთხვევაში ინტერნეტის მეშვეობით ვურთიერთობთ იმავე ადამიანებთან, ვისთანაც რეალურ სამყაროში. შესაბამისად, ბულინგიც შესაძლებელია გადავიდეს სკოლის ეზოდან სოციალურ ქსელში და პირიქით. მიუხედავად იმისა, რომ ორივე შემთხვევაში ბულინგი განიმარტება როგორც აგრესიის ხშირი გამოვლენა ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის მხრიდან,  მაგრამ ზემოთ დასახელებული თავისებურებებისა და მეტადრე კომუნიკაციის ანონიმურობისა და გაშუალებული ხასიათის გამო – მოძალადე შეიძლება ნაკლებ პასუხისმებლობას გრძნობდეს საკუთარ საქციელზე. ამავდროულად, ბევრი ონლაინ პლატფორმა სუპერვიზიის ნაკლებობას განიცდის, მიუხედავად სუპერვიზიის ფორმებისა, პირადი მესიჯები ანონიმურია და შესაბამისად მხოლოდ მგზავნელსა და მიმღებს აქვთ ამის შესახებ ინფორმაცია. თანაც, მოზარდები მეტად გაცნობიერებულნი არიან ონლაინ კომუნიკაციაში ვიდრე უფროსები და შეუძლიათ მათი იმგვარი მართვა, რომ უფროსებმა ეს ვერც კი აღმოაჩინონ.

აქედან გამომდინარე, მოძალადის ტიპი ონლაინ და ოფლაინ სამყაროში შესაძლოა განსხვავებული იყოს.  როგორც მაღლა არის ნახსენები, გამომდინარე იქიდან,  რომ მხარეები ვერ ხედავენ ერთმანეთს, ამიტომ მეტად არიან კონცენტრირებულნი საკუთარ თავზე და და ნაკლებად აღელვებთ მეორე ადამიანის გრძნობები და რეაქციები, რაც თავის თავად ზრდის რისკიანი და აგრესიული ქცევის განხორციელების ალბათობას. აგრეთვე, კიბერ სივრცეში მოძალადედ შეიძლება იქცეს ის ადამიანიც, რომელიც არ გამოირჩევა ფიზიკური ძალით და თავადაც ყოფილა ძალადობის მსხვერპლი. ამიტომ, ურთიერთობის გაშუალებული ფორმა შესაძლოა დამახინჯებული ფორმით თვითდამკვიდრების საშუალებად იქცეს.  არ არის გამორიცხული, რომ ინდივიდი რეალურ გარემოში საკმაოდ რბილი ადამიანის შთაბეჭდილებას ტოვებდეს.

კიბერბულინგის შედეგები შესაძლოა მეტად მძიმე აღმოჩნდეს გარკვეული მიზეზების გამო: რთულია მოძალადის პიროვნების იდენტიფიკაცია, ამასთანავე ინტერნეტს აქვს მყარი მეხსიერება, სადაც დიდი ხნის განმავლობაში რჩება ინფორმაცია. მოზარდები, რომლებიც ხდებიან კიბერბულინგის მსხვერპლნი, ამის შესახებ არ ესაუბრებიან უფროსებს, იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ მათ არ თვლიან კომპეტენტურად აღნიშნულ საკითხში. კიბერ ბულინგისგან დამალვა შეუძლებელია (განსხვავებით ოფლაინ სივრცეში ბულინგისგან), ვინაიდან ეს შეიძლება მოხდეს არა მხოლოდ ეზოში ან სკოლაში, არამედ ნებისმიერ დროს მაგ.,  სმარტფონის საშუალებით.

კიბერბულინგის რამდენიმე ფორმა არსებობს – რომლებიც  კომუნიკაციის მხარეების ჩართულობითა და თანმდევი შედეგების მიხედვით განსხვავდება.

ძალადობის ყველაზე უწყინარ ფორმად მიიჩნევა – ადამიანის განდევნა (მაგ., დახურული ჯგუფიდან), რის მიზანიც არის, ადამიანს აგრძნობინონ საკუთარი აუტსაიდერობა. ამგვარმა ქცევამ  შესაძლოა გამოიწვიოს/გაამწვავოს კონფლიქტი. თანაც, გარიყულ ადამიანს ყოველთვის ჰგონია, რომ მისი განკითხვა ხდება მის ზურგს უკან. ამგვარი ქცევა შეიძლება ერთი ადამიანის (ჯგუფის ლიდერის) მიერ იყოს ინიცირებული და გაზიარებული ჯგუფის სხვა წევრების მიერაც.

მეტად საშიშ ფორმად მიიჩნევა – შევიწროვება, იგი ვლინდება ხანგრძლივ, მიზანმიმართულ შეურაცხმყოფელ ან მუქარისშემცველ შეტყობინებების გაგზავნაში. ამგვარი ქცევა სერიოზულ ზიანს აყენებს მოზარდის თვითშეფასებას, და აიძულებს, განიცადოს შიში.

შემდეგი ფორმაა – ,,გახსნა’’ ,,გამოაშკარავება’’, რომელიც მოიაზრებს ფართო სოციალურ ქსელში პირადი ინფორმაციის გავრცელებას, ავტორის თანხმობის გარეშე ან ადამიანის წერილების კითხვას. აგრეთვე, მისი თანხმობის გარეშე. ბულინგის მსგავს ფორმას შეიძლება მოჰყვეს განსხვავებული შედეგი, გამომდინარე მასშტაბებიდან.

კიბერბულინგის ერთ-ერთ ფორმად მიიჩნევა სხვისი აქაუნთის გამოყენება წერილების დასაგზავნად. ბევრი ამას ბავშვურ გართობად მიიჩნევს. თუმცა, ამან შეიძლება სერიოზული ზიანი მიაყენოს ადამიანის რეპუტაციას.

2014 წელს  Pew Research Center ის მიერ ჩატარებული კვლევის თანახმად, გამოკითხულ რესპონდენტთა 73 %  კიბერბულინგის შემსწრე ყოფილა (თავად გამხდარა თავდასხმის მსხვერპლი/შესწრებია ამგვარ ქცევას). მოზარდების 18,8% დან – 40.6 % მდე თავად ყოფილა მსხვერპლი. ყველაზე ხშირ ფორმად რესპონდენტები ასახელებდნენ  შეურაცხმყოფელი კომენტარის განთავსებას სოციალურ ქსელში ( მოზარდების 14% ხაზს უსვამს ამ ფაქტს) მოზარდთა –  3 % აღნიშნავს   მათი მონაწილეობით შეურაცხმყოფელი ვიდეოს დაუკითხავად გამოქვეყნებას (Rivers I. & Noret N. The prevalence and correlates of cyberbullying in adolescents: results of five-year cohort study, American Psychological Association, 2007). მოზარდთა 7 % აღნიშნავს, რომ მიუღია მუქარის შემცველი ან შეურაცხმყოფელი შეტყობინებები. კვლევის თანახმად, მოზარდთა 11% დან 20 % მდე ყოფილა თავად ბულერი, ამასთანავე 11% მოზარდებისა აღნიშნავს, რომ ბოლო თვის განმავლობაში ორჯერ ან სამჯერ მიუმართავთ ამგვარი ქცევისთვის.  9 % აღნიშნავს, რომ დაუწერიათ შეურაცხმყოფელი კომენტარები და 5 % უშუალოდ დამუქრებია კონკრეტულ ინდივიდს.

რაც შეეხება გენდერულ განსხვავებებს, გოგონათა 22% და ვაჟების 19 % ერთხელ მაინც გამხდარა კიბერბულინგის მსხვერპლი. რაც შეეხება თავად ბულერებს, გოგონების 14 % და ვაჟების 18.5 % ყოფილა ჩართული ამ პროცესში. მკვლევრები აღნიშნავენ, რომ ამგვარი გატაცების პიკი მოდის საბაზო საფეხურზე, და საშუალო საფეხურზე მისი რაოდენობა მცირდება.

აღმოჩნდა, რომ განსხვავებულია ძალადობის მსხვერპლთა ქცევა. რესპონდენტთა  60 % -მა აღნიშნა, რომ ახდენს ძალადობრივი ქცევის იგნორირებას, რესპონდენტთა 40 – % კი სხვადასხვაგვარ რეაგირებას ახდენს. გამოკვეთა რეაგირების იმგვარი ფორმები, როგორებიცაა: კონფრონტაციაში ჩართვა, მოძალადის დაბლოკვა, საიტის ან ონლაინ სერვერის ადმინისტრატორისთვის შეტყობინების გაგზავნა, ფაქტის  აფიშირება –  სხვა ადამიანებისგან მხარდაჭერის მიღების მიზნით, პროფილის გაუქმება, სახელის შეცვლა, თავის არიდება იმ ფორუმებზე შესვლისგან, სადაც მოხდა დაპირისპირება, სამართალდამცავებისთვის მიმართვა.

მართალია, კიბერ ბულინგი უშუალოდ ფიზიკურ ზიანს არ აყენებს ადამიანებს, მაგრამ იგი სერიოზულ ემოციურ და ფსიქოლოგიურ გავლენას ახდენს, როგორც მსხვერპლ, ისე მოძალადე მოზარდებზე.

2010 წელს ჩატარებული კვლევების თანახმად (Cyberbullying Research Center report, 2010),  ძალადობის შემდგომ მსხვერპლთა 44 % გრძნობდა ბრაზს, 26 % იყო დათრგუნვილი, ჰქონდა წყენისა და შიშის განცდა, რესპონდენტთა მხოლოდ 30 %-მა  განაცხადა, რომ მათზე ემოციურად  არ უმოქმედია განხორციელებულ ძალადობას.

ელისონ დემპსისა და მისი კოლეგების ჩატარული კვლევის თანახმად, ავტორები მოზარდთა ემოციური პრობლემების ერთ-ერთ მიზეზად კიბერბულინგს ასახელებენ. ავტორთა აზრით,  იგი ხდება აგრეთვე დაბალი თვითშეფასების განმაპირობებელი. ამასთანავე, ეს ეხება როგორც მსხვერპლს, ისე მოძალადე მხარესაც (რომლებიც თვითდასამკვიდრებლად არასასურველ ქცევას მიმართავენ).

ვინაიდან ძალადობა უსიამოვნო ნალექს ტოვებს, არსებობს რეკომენდაციები უფროსთათვის, თუ როგორ დაიცვან ბავშვები ამ საფრთხისგან:

პირველ რიგში მნიშვნელოვანია თავად ბავშვებს ავუხსნათ, რომ საზოგადოებისთვის არ უნდა იყოს ხელმისაწვდომი პირადი ფოტოები, საკონტაქტო ინფორმაცია, ვიდეო. თუ მოზარდი სარგებლობს სოციალური ქსელით, სასურველია იცოდეს, რომ ჯობს დაიმეგობროს მხოლოდ ის ადამიანები, რომელთაც რეალურად იცნობს.  სოციალურ ქსელში ურთიერთობისას თავად იყოს ზრდილობიანი, არ გამოიყენოს უხეში და სხვების შეურაცხმყოფელი სიტყვები, არ გამოიყენოს სოცქსელები ჭორების გასავრცელებლად,  თუ სხვა აყენებს შეურაცხყოფას, თავი აარიდოს კონფრონტაციას, შესაძლებელია მომხმარებლის დაბლოკვაც, ადმინისტრატორისთვის მიწერა, ან ქვეყანაში არსებული ცხელი ხაზის გამოყენება.

რას უნდა მიაქციონ მშობლებმა ყურადღება:

ბავშვი იწყებს შფოთვას, ამბობს უარს სკოლაში წასვლაზე.

ბავშვი მუშაობდა კომპიუტერით, სარგებლობდა ინტერნეტით  და შემდეგ მკვეთრად დაანება თავი. ეს შეიძლება გამოწვეული იყოს იმ მიზეზით, რომ  მას არა აქვს იმ ტიპის დავალებები,  რომელიც ინტერნეტის გამოყენებას საჭიროებს, ან უბრალოდ მოყირჭდა,  მაგრამ ფაქტს უნდა მიექცეს  ყურადღება, ბავშვის გუნება – განწყობილებიდან გამომდინარე.

ბავშვი იწყებს ღელვას, როდესაც მოსდის შეტყობინებები და ამავდროულად სისტემატურად იღებს გარკვეულ შეტყობინებებს.

ვინაიდან ბულინგი განსაკუთრებულ გავლენას ახდენს მოზარდთა პიროვნულ განვითარებასა და თვითგრძნობაზე, ბევრ ქვეყანაში ჩატარდა კვლევა (ფინეთი, დანია, აშშ, დიდი ბრიტანეთი, კანადა, იაპონია), რომლის დროსაც მოხდა ბულინგის ფენომენის სისტემური შესწავლა  მისი პრევენციის მიზნით.

კვლევებზე დაყრდნობით ფინეთში შემუშავებულია სასკოლო პროგრამა (Kiva), რომელიც სასკოლო ბულინგის შემცირებას ემსახურება.  აღნიშნული პროგრამა შემუშავებულია ტურკუს უნივერსიტეტში, ფინეთის განათლებისა და კულტურის სამინისტროს დაფინასებით. მისი ავტორები არიან მეცნიერები, რომლებიც ათწლეულის განმავლობაში მუშაობდნენ სასკოლო ძალადობის მექნიზმების კვლევაზე. პროგრამის ავტორები თეორიულ საფუძვლად სოციალურ-კოგნიტურ თეორიას მიიჩნევენ. კვლევის შედეგებიდან გამომდინარე, ავტორები ძალადობრივი ქცევის განხორციელებისკენ მიდრეკილებას მაღალი სტატუსის მოპოვების მცდელობით ხსნიან და მის გაგრძელებასაც მეტწილად ჯგუფის წევრთა რეაქციით გაპირობებულად მოიაზრებენ. პროგრამის მთავარი მიზნებია: მსხვერპლისადმი ემპათიის გაზრდა; მსხვერპლთა დასახმარებელი სტრატეგიების განხორციელება, რომელიც ზრდის მათ თვითეფექტიანობას, ცნობიერების ამაღლება იმასთან დაკავშირებით  თუ რა როლს თამაშობს ჯგუფი ბულინგის შეწყვეტის თვალსაზრისით. პროგრამა მოიცავს სასწავლო გეგმას (გაკვეთილებსა და ონლაინ თამაშებს), რომლებიც  განკუთვნილია ყველა მოსწავლისთვის. აგრეთვე, პროგრამა მოიაზრებს კონკრეტულ ღონისძიებებს მსხვერპლი, აგრესორი მოზარდებისა და თანაკლასელებისათვის, რომლებიც მხარს უჭერენ მსხვეპლს, იმ მიზნით რომ აღიკვეთოს ძალადობა.   პროგრამა განკუთვნილია 3 ასაკობრივი ჯგუფისთვის: 6-დან 9,  10-დან 12  და 13-16 წლამდე ბავშვებისათვის. შემუშავებულია მასალები მშობლების, პედაგოგებისა და მოსწავლეებისთვის. გზამკვლევების, ვიდეო და ონლაინ თამაშების, პოსტერების სახით.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. Whitney I. & Smith P.K.: A survey of the nature and extent of bullying in junior/middle and secondary schools.- Educational Research, 35, 3-25, 1993.
2. Duggan M. Online Harassment. – report for Pew Research Center, 2014. URL:https://www.pewinternet.org/2014/10/22/online-harassment/
3. Rivers I. & Noret N. The prevalence and correlates of cyberbullying in adolescents: results of five-year cohort study, American Psychological Association, 2007
4. Smith P., Madhavi J., Carvalho M. & Tippet N. An investigation into cyberbullying, its forms, awareness and impact, and the relationship between age and gender in cyberbullying. A report to the Anti-Bullying Alliance, 2011.
5. Cyberbullying Research Center report, 2010. URL: https://www.cyberbullying.us.
6. https://www.kivaprogram.net/

სპონტანური მუტაციები  მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ მცენარეთა ევოლუციასა და სელექციაში. ზოგი სახეობისათვის დამახასიათებელია სპონტანური მუტაციების წარმოქმნის მაღალი სიხშირე და მრავალფეროვანი სპექტრი, ხოლო ზოგისათვის ეს მაჩვენებელი  უმნიშვნელოა. გლობალური ეკოლოგიური პრობლემებისა და რადიაციის ზრდის ფონზე მუტაციების წარმოქმნის პროცენტი საგრძნობლად იზრდება, რომელიც  სხვადასხვა  სახის  გენოტიპური  ცვლილებით – ხიდაკები, ფრაგმენტები, რგოლები, ცალკეული  ჩამორჩენილი  ქრომოსომები  და  გენომური  მუტაციებით  გამოიხატება.

აღნიშნული ცვლილებების შესწავლა მცენარეებში მასწავლებელმა  შეიძლება გამოიყენოს, როგორც პრობლემაზე ორიენტირებული  სწავლების, ასევე  მუტაციების სიხშირის შესწავლის,  პროექტგაკვეთილისა  და  საკონფერენციო ნაშრომის  შესარულებლად.

საბუნებისმეტყველო დისციპლინების სწავლების მიზანია, მოსწავლეს განუვითაროს ისეთი უნარჩვევები, როგორიცაა კვლევის საგნისა და ეტაპების განსაზღვრა, მონაცემთა ანალიზი,  შეფასება, განჭვრეტა და ჰიპოთეზის გამოთქმა.

ესგ საგნობრივი სტანდარტის მიხედვით ერთ -ერთი მისაღწევი შედეგია:

  ბიოლ. IX. 6. მოსწავლეს შეუძლია დაახასიათოს მემკვიდრეობითობა და ცვალებადობა, ჩამოაყალიბოს მემკვიდრეობითობის კანონები; იმსჯელოს ცვალებადობის ფორმებზე და გენეტიკის  მნიშვნელობაზე  სელექციასა  და მედიცინაში.

აღსანიშნავია მცენარეებში სპონტანური მუტაციების შესწავლა,   გენოტიპის დონეზე, დროებითი პრეპარატების საშუალებითაა შესაძლებელი, რომელიც პრობლემაზე დაფუძნებული სწავლების ერთ–ერთ პრაქტიკულ მხარეს წარმოადგენს.

ქრომოსომულ გარდაქმნათა სპექტრის შესწავლის საუკეთესო ობიექტია მცენარის მერისტემული უჯრედები: ფესვის აპიკალური მერისტემა, ჩანასახოვანი ლებანი, ზრდის წერტილი. საკვლევ ობიექტად შეიძლება გამოვიყენოთ  სხვადასხვა მცენარის ბარდას, ჩაის ხახვის და სხვ.  თესლები, რომელიც შეიძლება გავაღვივოთ მდინარის სილაში 24-28 გრადუს ტემპერატურაზე. 1,5 სმ. სიგრძის ფესვაკებს ან ჩანასახოვან ლებანს ვაფიქსირებთ  კარნუას მოდიფიცირებულ ფიქსატორში (2:1), რომელიც შეიცავს 2 წილი  სპირტისა და 1 წილი ყინულოვანი ძმარმჟავას ნარევს,  ფიქსატორში მასალა სასურველია ინახებოდეს მინიმუმ  24 სთ. ჩანასახოვანი ლებნის დასაფიქსირებლად უნდა შევარჩიოთ მოუმწიფებელი თესლი, რომელშიც ლებნის ზომა დაახლოებით 2 მმ. დიამეტრის იქნება.

ცდის მასალად საჭიროა მიკროსკოპი, სპირტქურა, პეტრის ჯამი, პიპეტი, ლანცეტი, სასაგნე და საფარი მინები, აცეტოკარმინის ან ჰემატოქსილიენის საღებავი, ცეცხლგამძლე ქიმიური ჭიქები.  მუშაობა ტარდება ამწოვ კარადაში.

ცდის მსვლელობა:

პრეპარატის მომზადების წინ დაფიქსირებულ მასალას ვრეცხავთ გამოხდილი წყლით და დასარბილებლად ვათავსებთ რკინა ამონიუმის 2%–იან შაბის ხსნარში. 3-4 საათის შემდეგ მასალა ისევ ირეცხება გამოხდილი წყლით და იღებება აცეტოკარმინის ან ჰემატოქსილენის საღებავით (სასურველია, მასალა საღებავში 3-4 საათიდან 24 საათამდე გავაჩეროთ). მაცერაციის მიზნით საღებავში მოთავსებულ მასალას ვადუღებთ სპირტქურაზე დაახლოებით 3-5 წუთს.

ყოველივე ამის შემდეგ შეღებილი და დარბილებული  მასალა გადმოგვაქვს პეტრის ჯამზე, პინცეტით ვათავსებთ კარგად გაწმენდილ სასაგნე მინაზე და ვაფარებთ საფარ მინას. ჰაერის გამოსადევნად სასურველია, საფარ მინას ფრთხილად დავაწვეთ ზემოდან.  ამის შემდეგ პრეპარატი მზადაა მიკროსკოპით დასათვალიერებლად.

მასწავლებლის მიზანი:

1.მოსწავლეებმა   იციან   რა არის კარიოტიპი,  ქრომოსომული   მუტაციის   სახეები,  ამიტომ პრეპარატზე   აკვირდებიან   მეტაფაზასა  და  ანაფაზაში  არსებულ  ქრომოსომულ  გარდაქმნებს. მონაცემები  შეჰყავთ  ცხრილში(აუცილებელია პრეპარატის სრული დათვალიერება როგორც მცირე ისე დიდ გადიდებაზე).

ქრომოსომების სტრუქტურული მუტაციების აღრიცხვა მოსახერხებელია ანაფაზაში. მოსწავლეები მასწავლებლის მითითებით ავსებენ ცხრილს, სადაც კარგად ჩანს ანაფაზში მყოფი უჯრედები ქრომოსომული აბერაციებით.   გენომური  მუტაციების შესწავლა ხდება მეტაფაზაში.  მოსწავლეები  აკვირდებიან  მეტაფაზურ  ფირფიტებს, რომელზეც ჩანს კარიოტიპი და ცალკეული ქრომოსომის სრტუქტურა.(ცხრილი 1)

სურ.1. ქრომოსომული აბერაციის სახეები: ხიდაკი, ფრაგმენტი.

ცხრილი.№1

ცხრილში  მოცემულია  ბუნებრივ  პირობებში  ცერცვის  მერისტემული  უჯრედების  ქრომოსომულ გარდაქმნათა  სპექტრი.

პრეპარატის სრული დათვალიერების და ქრომოსომულ გარდაქმნათა სპექტრის შესწავლის შემდეგ მოსწავლეები ადგენენ  მუტაციის  სიხშირეს ბუნებრივ პირობებში. ითვლიან ანაფაზებისა და მეტაფაზების რაოდენობას ქრომოსომული გარდაქმნებით  და ყოფენ  მათ საერთო რაოდენობაზე. მაგ.  8×100:205=3.9%. ე.ი. სპონტანური მუტაცია ბუნებრივ პირობებში უდრის 3,9 პროცენტს. მუტაციების სიხშირის  შესწავლა კვლევის მიზნიდან გამომდინარე, მასწავლებელმა წლის სახვადასხვა დროს  შეიძლება ჩაატაროს.  კვლევის ჩატარება მოიცავს დაახლოებით 5–6 თვეს.

ქრომოსომულ გარდაქმნათა სპექტრის შესწავლის   შემდეგ   მასწავლებელმა შეიძლება  პრობლემაზე ორიენტირებული გაკვეთილი დაგეგმოს. პრობლემური საკითხის შესწავლა    მოსწავლეებისთვის  უნდა იყოს  აქტუალური და ამოცანის შინაარსი  აღძრავდეს ინტერესს, ამავე დროს, არც  იმდენად რთული, რომ მოსწავლეებს უკარგავდეს მისი გადაჭრის სურვილს და არც ზედმეტად მარტივი. საკითხი უნდა  შეესაბამებოდეს   რეალობას და იძლეოდეს ცოდნისა  და  გამოცდილების  ინტეგრირების  შესაძლებლობას.

მაგ. “სპონტანური მუტაციები და მათი სიხშირის  ზრდა გარემოს დაბინძურებისა და რადიაციის ზრდის ფონზე“, რომელიც მაღალი კლასის (მე–9,10,11,12 ) მოსწავლეებისათვის იქნება საინტერესო.

მასწავლებელმა უნდა დასვას ისეთი შეკითხვები, რომლებიც მოსწავლისაგან მოითხოვს დასაბუთებას , მტკიცებულებების  მოყვანას და უბიძგებს კრიტიკული აზროვნებისაკენ.

სავარაუდო კითხვები:

1. რა არის  მუტაცია და რა იწვევს სპონტანურ მუტაციურ პროცესს?

მოსწავლეებმა უნდა შეძლონ მუტაციების გამომწვევი მიზეზების დასახელება, როგორც ბუნებრივ ისე ინდუცირებულ პირობებში და გამოკვეთონ საკითხის პრობლემური მხარე, ის რომ,  თანამედროვე გლობალური ეკოლოგიური პრობლემებისა და რადიაციის ზრდის ფონზე დაავადებათა რიცხვმა,  მათ შორის  სიმსივნეებმა,  იმატა, რაც დასტურდება სტატისტიკურად.

2. რა დადებითი და უარყოფითი შედეგი აქვს სპონტანურ მუტაციებს?

მოსწავლეებმა უნდა შეძლონ სპონტანური მუტაციების ყველა დადებითი და უარყოფთი შედეგის დასახელება,  შეავსონ  წინასწარ შედგენილი ცხრილი, ჩამოწერონ მუტაციების როგორც დადებითი (სელექციური თვალსაზრისით), ისე უარყოფითი მხარეები.

3. როგორ შეიძლება სპონტანური მუტაციების შესწავლა?

მოსწავლეებმა  უნდა წარმოადგინონ  პრეზენტაცია მათ მიერ ჩატარებულ კვლევაზე, უნდა გამოკვეთონ  პრობლემის აქტუალობა, კვლევის მიზანი, აღწერონ ექსპერიმენტის მეთოდიკა და ბოლოს, ჩამოაყალიბონ დასკვნები, რეკომენდაციები. საკითხის პრაქტიკული შესწავლით  და მოპოვებული მასალის ანალიზით  უნდა დაასაბუთონ  მუტაციების ზრდა და  მისი კავშირი პათოლოგიების წარმოქმნასთან.

გაკვეთილის ბოლოს მასწავლებელმა შეიძლება დასვას სადისკუსიო კითხვები:

1. რა პათოლოგიები შეიძლება განვითარდეს ადამიანში რადიაციის ზრდის ფონზე? რა შეიძლება იყოს ამის მიზეზი?
2. რატომ არის აუცილებელი გენეტიკური ანალიზის ჩატარება ორსულობის ადრეულ პერიოდში? შეიძლება თუ არა პრობლემის თავიდან აცილება?

დასარულს  მასწავლებელი აჯამებს  გაკვეთილს და მოსწავლეებთან ერთად გამოაქვს დასკვნები.

  პრობლემაზე  ორიენტირებული გაკვეთილის ჩატარების მიზანია  მოსწავლეთა შემეცნებითი ინტერესის გაღვივება , თვითგანათლების ხელშეწყობა და  თვითკონტროლის უნარის განვითარება, ცხოვრების ჯანსაღი წესის პოპულარიზაცია. ამავე დროს,  სიტუაციის ანალიზის საფუძველზე, ისინი  ისწავლიან   გადაწყვეტილების მიღებას და გაიზრდება მათი თვითშეფასებაც.

პრობლემაზე ორიენტირებული გაკვეთილის შეფასების რუბრიკა:

  გამოყენებული ლიტერატურა:

1. მაია ინასარიძე, სოფიკო ლობჟანიძე, მანანა რატიანი, ირინა სამსონია: „მასწავლებლის საქმიანობის დაწყების, პროფესიული განვითარებისა და კარიერული წინსვლის სქემის გზამკვლევი“, ნაწილი II. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო 2016 წ.

2.პრობლემაზე დაფუძნებული სწავლა, მეთოდოლოგიური სახელმძღვანელო სასკოლო სახელმძღვანელოების ავტორებისთვის, ეროვნული სასწავლო გეგმებისა და შეფასების ცენტრი, თბილისი, 2008.

3. ეროვნული სასწავლო გეგმა, 2011-2016 წწ.
4. დ. ძიძიგური, გ. თუმანიშვილი, ციტოლოგია, 2006;

ერთ ქალაქში ერთი შენობა იდგა. შენობაში რაღაცეები იყო განთავსებული, მათ შორის ერთი პატარა კლინიკა. უფრო სწორედ, თავად ფიქრობდნენ და ამბობდნენ კლინიკა ვართო. კლინიკაში ერთი ექიმი მუშაობდა. უფრო სწორედ, თავად ფიქრობდა და ამბობდა ექიმი ვარო. ამ ექიმს სტატიაში  „ბიჭო ბიჭო“-ს დავარქმევ. ჩემი აზრით, ეს სახელი მოუხდება.

ერთხელ „ბიჭო ბიჭო“-სთან დედა-შვილი მივიდა. დედა ავად იყო, შვილი გულშემატკივრობდა. ადრე ასე ხდებოდა, რომ შვილი ხან გაცივდებოდა, ხან მორიგ გრიპს შეიხვედრებდა და დედა გულშემატკივრობდა. დედა სიცხიანი იყო და სუსტად გრძნობდა თავს, ამიტომ მანამდე შვილმა ამ კლინიკაში დარეკა და სთხოვა, იქნებ „ბიჭო ბიჭო“ სახლში მოვიდესო. იუარეს, „ბიჭომ“ უცხოური აპარატურით უნდა გაგსინჯოთ და აქ არის დამონტაჟებულიო. „ბიჭოს“  ოთახში აპარატურა არ იდო, ან შეიძლება იდო კიდეც და სადმე კუთხეში იდგა, პაციენტების თვალს მოფარებული. „ბიჭომაც“ დიდი ხვეწნის შემდეგ, მხოლოდ ხელით გასინჯა პაციენტი. სავარაუდოდ სწორედ „ბიჭოს“ ხელი იყო უცხოეთში  ჩამოსხმული და შემდეგ მასზე დამონტაჟებული.

იმასაც დავწერ, რომ ამ კლინიკაში დაზღვევა არ მოქმედებდა და „ბიჭოს“ ნახვა არც თუ იაფი ღირდა.

„ბიჭომ“ პაციენტი გასინჯა და თავი გადაიქნია, შორს წასული პროცესიაო. ახლა ერთად სხვაგან მივდივართო და ოპერაციას ვაკეთებთო. შორს წასული პროცესი მართლაც იყო, ოღონდ „ბიჭოს“  შემოთავაზებაში, მაინც რაღაც უცნაურობები იკვეთებოდა. პირველი უცნაურობა ის იყო, რომ ოპერაცია იმ საღამოსვე უნდა გაკეთებულიყო, უფრო სწორედ, იმ ღამესვე (გვიანი იყო უკვე) და ასეთ დამძიმებულ სურათზე ანალიზების გარეშე ოპერაცია რანაირად ჩატარდებოდა? არადა, იმ შუაღამისას მეეჭვება მთელი გუნდი იქ  ყოფილიყო, სადაც „ბიჭოს“  თქმით ოპერაცია უნდა ყოფილიყო.  „ბიჭოს“ მიერ შემოთავაზებული ოპერაციის სხვა სავარაუდო  დრო, მეორე დღის დილის ექვსი საათი გახლდათ. აქაც იგივე შეკითხვა ჩნდებოდა, ვინ გააკეთებდა დილაუთენია ანალიზებს, ვინ გააკეთებდა გადასხმებს და საერთოდ ვინ მოამზადებდა პაციენტს ოპერაციისთვის? შვილს ეს შეკითხვები მაშინვე გაუჩნდა, მაგრამ აღარ  დასვა. რა აზრი ქონდა, ზუსტად გრძნობდა, რომ „ბიჭო ბიჭო“-სთან ერთად არსად წასვლა არ შეიძლებოდა.

თუმცა, საუბარი რატომღაც გრძელდებოდა…

და ჯერი ანესთეზიაზე მიდგა. „ბიჭო ბიჭო“-მ ორი ტიპის ანესთეზია შესთავაზად: სპინალური და ზოგადი. სპინალურზე იქვე გააფრთხილათ, რომ ტექნიკური პრობლემები შეიძლება ყოფილიყო. აი, ზოგადზე კი პაციენტს ქონდა ადრინდელი ცუდი გამოცდილება. წლების წინ, რაღაც პატარა ოპერაციულ ჩარევაზე დააძინეს და გამოღვიძება გაჭირდა ოდნავ. ჰოდა, კითხვაზე, ასეთი გამოცდილების ფონზე, ახლა დარწმუნებული ხართ გამაღვიძებთ თუ არაო, „ბიჭომ“, მხრები აიჩეჩა. მე რა ვიციო, ყოვლის შემძლე კი არ ვარო…ვერ გაიღვიძებ და მე რა უნდა ვქნაო?

„ბიჭო ბიჭო“…?  ვაჰ, ბიჭოს?…

კიდევ ისო, რომ მერე კიდევ ერთი ოპერაცია უნდა გავაკეთოო და მაქედან „ბუდე“ ამოვიღოო. შეკითხვაზე, რატომ არ შეიძლებოდა „ბუდის“ პირველივე ჯერზე ამოღება, „ბიჭომ“ რაღაც გაურკვეველი თეორიები მოიშველია. შვილს მაშინვე კითხვის დასმა მოუნდა, ე.წ. „ბარტყების“ შესახებ, რომლებიც ლოგიკურად „ბუდეში“ უნდა ყოფილიყვნენ და ალბათ მათ მოძებნას მესამე გაჭრა დასჭირდებოდა, მაგრამ თავი შეიკავა.

დედა-შვილი საბოლოოდ დარწმუნდა, რომ „ბიჭოსთან“ ოპერაცია არ შეიძლებოდა. წასვლისას უთხრეს, მოვიფიქრებთო.

ოპერაცია მეორე დღეს მართლაც შედგა, ოღონდ სულ სხვაგან. დიდ და ნათელ კლინიკაში, რომელიც მართლაც კლინიკა იყო. პაციენტი რამდენიმე ექიმმა ერთად გასინჯა (მართლაც ექიმებმა) და ოპერაციაც ერთად ჩაუტარეს. მანამდე ყველა საჭირო ანალიზი აიღეს, სათანადო გადასხმები გაუკეთეს და სპინალური  გაუტკივარებაც ყოველგვარი ტექნიკური პრობლემების გარეშე მოუგვარეს.

ჰო… აქ დაზღვევაც მოქმედებდა და პაციენტზე ზრუნვაც.

დიახ, ეს მართლაც კლინიკა და მართლაც ექიმები იყვნენ თავისი გუნდით.

კარგად გაკეთებული ოპერაცია ერთი საქმეა, მაგრამ კარგ ქირურგიულ ჩარევას შემდეგ კარგი მოვლაც სჭირდება. გაწერისას შვილს მოვლის წესების ერთი სავსე ფურცელი გადასცეს. პირველ ნომრად კალიუმის პერმანგანატის აბაზანებით ჭრილობის დამუშავება იყო.

მაშ ასე, დავიწყოთ… არა, აბაზანა კი არა, პერმანგანატზე საუბარი დავიწყოთ.

მედიცინაში, ვეტერინარიაში და ლაბორატორიებში იყენებენ. მართალია, ბოლო პერიოდია მის შეძენასთან დაკავშირებით გარკვეული შეზღუდვებია დაწესებული, მაგრამ პაციენტის შვილს  რამდენიმე გრამი ადრინდელი დროიდან ჰქონდა შემორჩენილი. შეზღუდვები კი იმიტომ არის დაწესებული, რომ უცნაური ხალხი, ვინც თავის ჯანმრთელობას არად დაგიდევს, მას ყოვლად უცნაურად იყენებენ (მოდი, არ დავმალოთ და ვთქვათ, რომ თავისი ჯანმრთელობისთვის ცუდი მიზნებისთვის იყენებენ).

ჯერ კიდევ ადრეულ წლებში, მაშინ ახლანდელი წამლების ნახევარზე მეტი გამოგონილიც არ იყო, ეს მარილი ერთ-ერთ ძირითად წამლად ითვლებოდა. პირველი მსოფლიო ომის დროს ინფექციების  დაუძინებელ მტრად იქცა. მანგანუმის ერთ-ერთი ნიშვნელოვანი ნაერთია. ბუნებაში მანგანუმი ძირითადად მინერალ პიროლუზიტის სახითაა გავრცელებული. ყურადღება მიაქციეთ, რას ვწერ- ძირითადად თქო. ეს კი ნიშნავს, რომ სხვა მინერალებშიც შედის, მაგრამ უფრო უმნიშვნელო რაოდენობით (განმარტება ე.წ. „ჩასაფრებული“ მკითხველებისთვის დავწერე, რომლებიც ალბათ არიან და ღმერთმა ამრავლოთ).

1774 წელს შვედმა ქიმიკოსმა კარლ შეელემ დაადგინა, რომ მინერალი პიროლუზიტი, აქამდე უცნობ მეტალს შეიცავდა. ამ მეტალს მოგვიანებით მანგანუმი უწოდეს. კარლ შეელე უბრალო აფთიაქარი იყო, მაგრამ თავისი ცოდნით იმ დროის ბევრ სწავლულს აღემატებოდა. სხვათა  შორის, შვიდი ქიმიური ელემენტი აღმოაჩინა: მანგანუმი, ჟანგბადი (ეს ელემენტი პრისტლიმაც აღმოაჩინა შეელესგან დამოუკიდებლად), ფთორი, ქლორი, მოლიბდენი, ვოლფრამი, ბარიუმი.

44 წლის გარდაიცვალა, მაშინ ქიმიკოსებს ერთი ცუდი ჩვევა ქონდათ, რასაც კი აღმოაჩენდნენ, ან რასთანაც მუშაობდნენ, ყველაფერს გემოს უსინჯავდნენ. შეელემ პირველმა გამოყო  კალიუმის პერმანგანატი.  პატარა ზომის მუქი იისფერი კრისტალებია. კარლ შეელემ მას მინერალური ქამელეონი დაარქვა. რატომ? ახლავე გავიგებთ.

მანგანუმის შემცველი ყველა მარილი მკვეთრადაა შეფერილი.  კოლბაში მცირე რაოდენობით წყალი ჩავასხათ და მასში პერმანგანატის რამდენიმე კრისტალი გავხსნათ, წყალი ღია ვარდისფრად შეიფერება. თუმცა, როდესაც ყველა კრისტალი გაიხსნება, ფერი უკვე იისფერს მიიღებს. პერმანგანატის მცირე რაოდენობა, რომ სინჯარაში ჩავყაროთ და სპირტქურის ალზე გავაცხელოთ, გამოიყოფა გაზი-ჟანგბადი. სინჯარაში რაღა დარჩება?  უნდა დარჩეს  შავი ფერის მანგანუმის დიოქსიდი და კალიუმის მანგანატი-K2MnO4. ეს უკანასკნელი მუქი მწვანე შეფერილობისაა. თუმცა, კალიუმის პერმანგანატის დაშლის შემდეგ მიღებულ ფხვნილს, სადაც ერთად არის მანგანუმის დიოქსიდი და მწვანე ფერის კალიუმის მანგანატი, წყალი რომ დავასხათ, ჯერ მწვანე შეფერილობა გაიელვებს, რომელიც დიოქსიდის გამო სიშავეში გადადის და ბოლოს ისევ კალიუმის პერმანგანატისთვის დამახასიათებელი იისფერი მიიღება. რატომ? იმიტომ, რომ მანგანატისგან კვლავ პერმანგანატი წარმოიქმნება. ესეც ჩვენი მინერალური ქამელეონი.

მანგანუმი დიდი რაოდენობით გამოიყენება მეტალურგიაში. ფოლადს, რომ მანგანუმი დაუმატოთ, მისი მდგრადობა საოცრად გაიზრდება.

მანგანუმის დიოქსიდზე საინტერესო ამბავი მაქვს. ორ ქიმიკოსს დაავალეს, წყალბადის პეროქსიდი იმ ორ ჭურჭელში ჩაასხით, ხვალ  დამკვეთს უნდა  გაუგზავნოთო. ერთი მათგანი ცოტა ხნით ადრე ლაბორატორიაში მანგანუმის დიოქსიდთან მუშაობდა, ჰოდა ეტყობა მისი ნაწილაკები ხალათზე აეკრა. თან პეროქსიდს ჭურჭელში ასხამდა, თან მეგობარს ესაუბრებოდა, ეტყობა საუბრის დროს ხელებსაც ძალუმად იშველიებდა და ხალათიდან დიოქსიდის ნარჩენები შეუმჩნევლად პეროქსიდიან ჭურჭელში ჩაეყარა. დილით აღმოჩნდა, რომ მთელი ეს პეროქსიდი წყლად იქცა.

რა მოხდა?

წყალბადის პეროქსიდი დაიშალა, გამოიყო ჟანგბადი და წყალი წარმოიქმნა. მანგანუმის დიოქსიდი კი ამ რეაქციის კატალიზატორია. აქვე ლინკს დავდებ ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ადრინდელი სამეცნიერო პიკნიკიდან, სადაც ამ ცდას ვატარებ. სტუდენტის გადაღებულია და ფირი სამოყვარულო დონის არის.

https://www.youtube.com/watch?v=zRYBeejjNH8

მანგანუმის დიოქსიდი, როგორც მჟანგავი, გამოიყენება ტექნიკასა და ლაბორატორიულ პრაქტიკაში. მინის წარმოებაში იყენებენ, როგორც გამაუფერულებელს, გამოიყენება აგრეთვე ასანთის წარმოებაში.

პერმანგანატზე ათასგვარი საინტერესო და სანახაობითი ცდის მსვლელობა შემიძლია ჩაგაწერინოთ, მაგრამ შეგნებულად არ დავწერ. შეზღუდულია მისი შეძენა და ამიტომ ჩვენც წესებს დავემორჩილოთ.    თუ სადმე რამდენიმე კრისტალი მაინც გაქვთ შემორჩენილი,  წმინდა სამედიცინო მიზნებისთვის, ანუ დეზინფექციისთვის გადაინახეთ. მე გულწრფელად გისურვებთ, რომ არასდროს დაგჭირდეთ.

გახსოვთ ხომ, საერთოდ რატომ დავიწყე კალიუმის პერმანგანატზე საუბარი? ექიმმა პაციენტს ოპერაციის შემდგომ ჭრილობის დამუშავება ამ მარილის ძალიან განზავებული ხსნარით ურჩია.

ჭრილობა  ნელ-ნელა შუშდება, ერთ დღესაც აღარ იქნება. მერე დრო გავა და პაციენტსაც დაავიწყდება და მის შვილსაც.

აი,  ექიმებმა კი, ნეტავ,  არ დაივიწყონ, რომ  ცხოვრებაში უზარმაზარი მისია აირჩიეს-ადამიანების მკურნალობა და მათზე ზრუნვა.

კიდევ იცით რა მინდა დავწერო? ნეტავ, ყველა ექიმს გულწრფელად უნდოდეს პაციენტის მშვიდობიანი გამოღვიძება და ამაზე ზრუნავდეს.

ისე იქცეოდეს,  როგორც  იქ ხდება… დიდ და ნათელ კლინიკაში, რომელიც მართლაც კლინიკაა… იქ მომუშავე ექიმები კი, მართლაც ექიმები არიან…