მოსწავლეები ქიმიის საოცარ სამყაროს რომ ჩასწვდნენ, აუცილებელია, ქიმიური ექსპერიმენტების ჩატარების უნარები გამოუმუშავდეთ. ეს ხელს შეუწყობს მათი მსოფლმხედველობის გაფართოებას და სურვილს აღუძრავს, დამოუკიდებლად მოიპოვონ ცოდნა ქიმიაში.

სასწავლო თემატიკის შესაბამისად შერჩეული ეფექტური და შემეცნებითი ცდები მათ უკეთ გააცნობს ფიზიკურ-ქიმიურ პროცესებს, გაამდიდრებს მათ თეორიულ ცოდნას ქიმიური ელემენტების შესახებ.

მოდი, განვიხილოთ სპილენძი და მისი ნაერთები. რა აქვთ საერთო მაცივარს, მიკროტალღურ ღუმელსა და თვითმფრინავს? საყოფაცხოვრებო ტექნიკა, ჩარხები, ელექტროსადგურის დანადგარები და თვითმფრინავები – ყველგან სპილენძია, მის გარეშე ამ ყველაფრის წარმოება შეუძლებელია, რადგან ამ ლითონს იდეალური გამტარობა ახასიათებს. ტექნოლოგიურ პროგრესთან ერთად მისი გამოყენების არეალი სულ უფრო იზრდება და სწორედ ესაა ქვეყნის განვითარების მაჩვენებელი.

პერიოდული სისტემის ეგრეთ წოდებულ ძვირფას ლითონთა სამეულში სპილენძს საპატიო ადგილი უკავია ოქროსა და ვერცხლის გვერდით. ადამიანი ჩვენს ერამდე შვიდი ათასი წლის წინ ეზიარა სპილენძის დამუშავების საიდუმლოს და იმ დროიდან იყენებდა მისგან დამზადებულ ნაკეთობებს. სპილენძი თავისი დაბალი აქტივობის გამო სუფთა სახით მიღებული პირველი ლითონია.

სპილენძი ადამიანის ორგანიზმში მიმდინარე მიმოცვლის ყველა რეაქციის ძირითადი კომპონენტია. ის მრავალი ორგანოსა და ქსოვილის შემადგენლობაში შედის, ამიტომ ის თეორიული მედიცინის სპეციალისტთა ყურადღების საგანს წარმოადგენს. ირლანდიისა და საფრანგეთის ექსპერიმენტული ცენტრის სპეციალისტებმა შეიმუშავეს ნარევი, რომელიც ეპიდერმისთან ურთიერთქმედებით ააქტიურებს ორგანიზმისთვის მნიშვნელოვან სასიცოცხლო რეაქციებს.

სახელწოდება Cuprum (ლათინურიდან – სპილენძი) სათავეს იღებს კუნძულ კვიპროსიდან. სწორედ კვიპროსის საბადოებში ხდებოდა მისი მოპოვება. ექსპერტები ამტკიცებენ, რომ სპილენძისა და მისი შენადნობებისგან კონსტრუირებული ობიექტები არ აფრქვევს ნაპერწკლებს. ეს აღმოჩენა გამოიყენება იმ სამუშაოთა წარმართვისას, სადაც მაღალია ცეცხლის წარმოქმნის ალბათობა. მაგალითად, იაპონიაში, სადაც ხშირია მიწისძვრები, სპილენძისგან ამზადებენ გაზსადენ მილებს, რომლებიც მიწისქვეშა ბიძგებისადმი მაღალი მედეგობით ხასიათდება.

პოლონელმა მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ იმ წყაროებსა და ტბებში, სადაც სპილენძის მაღალი კონცენტრაციაა, თართები განსაკუთრებით დიდი ზომისანი არიან. წყლებში, სადაც სპილენძი ნაკლებია, სწრაფად მრავლდებიან მიკროორგანიზმები, რომლებიც ვნებენ თევზებს.

ზვიგენები, თართებისგან განსხვავებით, ვერ იტანენ სპილენძის სულფატს. ამ ფაქტთან დაკავშირებული ცდები მეორე მსოფლიო ომის დასაწყისში ამერიკაში ჩატარდა. ბომბების მიზეზით მაშინ ბევრი გემი იძირებოდა და აუცილებელი გახდა ისეთი საშუალების შექმნა, რომელიც მტაცებელ თევზებს დააფრთხობდა. ამის წყალობით ბევრი მეზღვაური გადაურჩა ზვიგენებს.

სატვირთო გემმა „ანატინამ“, რომელსაც ნორვეგიიდან იაპონიაში სპილენძის მადანი გადაჰქონდა, კატასტროფა განიცადა. მიზეზი კი სპილენძი გახდა, რომელმაც გემის ფოლადის კორპუსთან წარმოქმნა გალვანური წყვილი. ელექტროლიტის როლი ოკეანის წყლის ორთქლმა შეასრულა. გალვანურმა დენმა, რომელიც ამგვარი ურთიერთქმედების შედეგად წარმოიქმნა, დაშალა გემის კორპუსი და მასში ხვრელი გააჩინა. გემში წყალი შევიდა და ჩაძირა.

სპილენძის უძველესი კონსტრუქცია ეგვიპტეში აღმოაჩინეს. ეს გახლავთ წყალგაყვანილობის ნაწილი, რომელიც გამოიყენებოდა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე რამდენიმე საუკუნით ადრე. გასაოცარია, მაგრამ ფაქტია – მილები დღემდე წარმატებით ფუნქციონირებს. ეგვიპტელები დიდ ყურადღებას აქცევდნენ ჰიგიენის საკითხებს. ჰიპოკრატეს გადმოცემით, ეგვიპტელები მხოლოდ სპილენძის სასმისებს მოიხმარდნენ, რომლებსაც ყოველდღიურად წმენდნენ.

სპილენძი ბუნებრივი ანტიბაქტერიული საშუალებაა. ის აფერხებს მიკროორგანიზმების გავრცელებას ჰაერსა და წყალში. ამ თვისების გამო საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილებში ამ ლითონისგან დამზადებულ სახელურებს მინიმუმამდე დაჰყავს ინფექციის გავრცელების ალბათობა.

ცნობილია, რომ ამერიკის თავისუფლების ქანდაკება სპილენძის კონსტრუქციაა, თუმცა მონუმენტი მთლიანად ამ ლითონისგან არ არის დამზადებული. მის ჩამოსასხმელად 30,5 ტონა სპილენძი იქნა გამოყენებული. ქანდაკება 125 ტონას იწონის. მისი საფარის სისქეა 2,57 მმ. არსებობდა ვერსია, რომ ქანდაკებისთვის სპილენძი ურალში მოიპოვეს, თუმცა ეს ფაქტი დოკუმენტურად არ არის დადასტურებული. ოფიციალური ცნობებით, სპილენძი ამ ქანდაკებისთვის ნორვეგიიდან ჩამოიტანეს.

სპილენძი გამოიყენება ელექტროხელსაწყოებისა და დიდი სიმძლავრის კაბელებისა და გამტარების დასამზადებლად. მინარევები ამცირებს მზა ნაწარმის ელექტროგამტარობას. თუ, მაგალითად, სპილენძი შეიცავს 0,03% ალუმინს, მზა პროდუქციის გამტარობა 11%-ით მცირდება. ამიტომ ლითონი სუფთა სახით უნდა იყოს გამოყენებული. კომპანია „აგარტი“ მომხმარებელს სთავაზობს სუფთა სპილენძის სადენების ფართო ასორტიმენტს ხელმისაწვდომ ფასად.

სპილენძი კოროზიაგამძლე ლითონია. მისი ეს თვისება გამოიყენეს შვედმა მეცნიერებმა, რომლებიც დაჟინებით მოითხოვდნენ, სახიფათო რადიაქტიური ნარჩენები სპილენძის კაფსულებში მოეთავსებინათ და ისე დაემარხათ. ეს კონსტრუქცია დაახლოებით 5 სმ სისქისაა და გამჭოლი კოროზიით მის დარღვევას 750 000 წელი დასჭირდება.

სპილენძი თბოგამტარი ლითონია, ამიტომ მას იყენებენ სითბოს ამრიდებელი ხელსაწყოების, კომპიუტერის კულერების და გამათბობელი და გამაგრილებელი დანადგარების წარმოებაში.

ბუნებაში სპილენძი არსებობს როგორც სუფთა, ასევე სხვა ლითონებთან ნარევი სახით. თვითნაბადი სპილენძი უფრო ხშირად გვხვდება, ვიდრე სხვა კეთილშობილი ლითონები.

ქიმიური ცდები

სპილენძისა და იოდის იონთა კავშირი

რასთან გვექნება საქმე, თუ წყალხსნარში უცებ აღმოჩნდა სპილენძის Cu⁺² კათიონები და იოდის I^-1 ანიონები? წარმოიქმნება თუ არა ნაერთი და რომელი? თუ შეხვდებიან ერთმანეთს და მერე თავთავიანთი გზით წავლენ? მოდი, ვცადოთ ამ ქიმიურ სიტუაციაში გარკვევა ექსპერიმენტის მეშვეობით.

კოლბაში ვათავსებთ 50 მლ სპილენძ (II)-ის სულფატის ხსნარს, რომელიც 100 მლ წყალში გახსნილ 2გ CuSO_4–ს წარმოადგენს. ხსნარს ვამატებთ 5-10 მლ კალიუმის იოდიდის KI ხსნარს (20 გ მარილი და 80 გ წყალი). თუ კოლბაში არსებულ ნარევს დავაყოვნებთ, ფსკერზე შევამჩნევთ დაბურულ ნალექს, რომლის თავზეც ყავისფერი სითხეა. თუ კოლბის შიგთავსს, რევის რეჟიმში დავუმატებთ ნატრიუმის თიოსულფატის ხსნარს Na₂SO₄S (2 გ Na₂SO₄S თიოსულფატი 100 მლ წყალში), ხსნარი და ნალექი გაუფერულდება. თეთრი ნალექიდან გადავღვაროთ სითხე, დავამატოთ დაახლოებით 100 მლ დისტილირებული წყალი, მოვურიოთ კოლბის შენჯღრევით, სუსპენზიის ნაწილი გადავიტანოთ ქიმიურ ჭიქაში. აქ დავამატოთ ნატრიუმის თიოსულფატის ჭარბი ხსნარი, სანამ ნალექი არ გაქრება და არ მივიღებთ გამჭვირვალე ხსნარს.

ახლა განვიხილოთ მიმდინარე ქიმიური მოვლენები. პირველ რეაქციაში მოხდა იოდის I₂ გამოყოფა და სპილენძი(I)-ის იოდიდის CuI ნალექის გამოყოფა:

2Cu₂SO₄ + 4 KI = 2Cu +I₂ +2K₂SO₄

თავდაპირველად გვეჩვენება, რომ CuI ნალექი მუქი ფერისაა, მაგრამ სინამდვილეში ასე არ არის. საქმე ის გახლავთ, რომ იოდი I₂ იოდიდ-იონების I^– სიჭარბისას გარდაიქმნება დიიოდოიოდატ- იონებად [I(I)2], რომლებიც ხსნარს ინტენსიურ ყავისფერ შეფერილობას აძლევს:

I₂ + KI – K[I(I)₂]

ნატრიუმის თიოსულფატის Na₂ SO₃ S მცირე რაოდენობით დამატებისას კოლბაში დაიწყება ჟანგვა-აღდგენითი რეაქცია:

2Na₂SO₄S + K[I(I)₂] = Na₂S₄O₆ + 2NaI + KI

ამ რეაქციის ყველა პროდუქტი უფერულია. აი, რატომ კარგავს ნალექიც და სითხეც მუქ შეფერილობას. სპილენძი (|)-ს იოდიდის თეთრი ნალექის გახსნა CuI-ში ნატრიუმის თიოსულფატის იონების ჭარბად დამატებისას დაკავშირებულია თიოსულფატური კომპლექსის წარმოქმნასთან [Cu(SO₃S)_2]+NaI ბი(თიოსულფატი)კუპორატ(I)-ის იონი

CuI + 2Na₂SO₃S –Na₃[Cu(SO₃S)₂]+NaI

სპილენძისა და გრაფიტის კრისტალები

შეგიძლიათ წარმოიდგინოთ ქიმიური სახლის მცენარე, რომელსაც გრაფიტის ღერო და სპილენძის ბრჭყვიალა წითელი კრისტალის ტოტები აქვს? ეს “მცენარე“ ასე შეიძლება გამოვზარდოთ:

შუშის ცილინდრში ვასხამთ გაფილტრულ წყალხსნარს, რომელიც შეიცავს სპილენძ (II)-ის სულფატს და ნატრიუმის ქლორიდს. ამ ხსნარის მოსამზადებლად 100 მლ წყალს ვამატებ 15 გ სპილენძის კუპაროსს CuSO_4·5H₂O და 15 გ სუფრის მარილს. ამის შემდეგ ვამზადებთ გრაფიტის 5-6 სმ–იან ღეროს (შეგვიძლია ამოვიღოთ მსხვილი ფანქრიდან ან ელექტრობატარეიდან), მასზე წამოვაცვამთ 5 მმ სისქის პარალონის წრეს, რომლის დიამეტრიც თითქმის ცილინდრის დიამეტრის ტოლია. წრის ზემოთ, გრაფიტის ღეროზე, 5-6–ჯერ გადავახვევთ ალუმინის მავთულს, რომელსაც ღეროს თავში წებოვანათი ვამაგრებთ. პარალონის წრეჩამოცმულ ღეროს მავთულით ვათავსებთ ცილინდრში. პარალონი სითხის ზედაპირს ისე უნდა ედებოდეს, რომ მათ შორის არ იყოს ჰაერის ფენა. წრის თავზე ვასხამთ ნატრიუმის ქლორიდის კონცენტრირებულ წყალხსნარს. პარალონის წრე ხელს უშლის ორი ხსნარის შერევას.

ცოტა ხნის შემდეგ ალუმინის მავთულზე ჩნდება წყალბადის ბუშტუკები, გრაფიტის ღეროს გარშემო, წრის ქვემოდან, კი წარმოიქმნება ყავისფერი ღრუბელი და ხსნარი იღებს ყავისფერ, თითქმის შავ შეფერილობას. რამდენიმე საათში წრის ქვემოთ ხსნარის ზედა ფენა იწყებს გაბაცებას, ღეროზე ჩნდება სპილენძის მოწითალო-მოყავისფრო კრისტალები. საბოლოოდ წრის ქვემოთ მდებარე ღერო მთლიანად იფარება სპილენძის კრისტალებით, ამასთან ყველაზე მსხვილი კრისტალები ყველაზე ქვემოთაა განლაგებული.

ამ შემთხვევაში ცილინდრი ელექტროლიზერად გვევლინება, რომელშიც კათოდზე (გრაფიტის ღერო) ადრე წარმოქმნილი ნატრიუმ (II)-ის ტეტრაქლოროკუპორატის Na₂[CuCL₄] კომპლექსის გამო მიმდინარეობს სპილენძის აღდგენის რეაქცია:

CuSO₄ + 4NaCl- Na₂[CuCl₄] +Na₂SO₄

[CuCl₄]^2- +2e=Cu+4Cl^–

გრაფიტის ზედა ნაწილი ანოდის მაგივრობას ასრულებს, რომელზეც ალუმინი ელექტრონების დაკარგვის შედეგად გადადის ხსნარში ჰექსა-აქვაკათიონის სახით:

Al + 6H₂O -3e = [Al(H₂O)₆]³⁺

ქიმიური აკვარიუმი

თუ შუშის მაღალ ქილაში ჩავასხამთ 1 ლ თხევად მინას – ნატრიუმის პოლისილიკატს, რომლის პირობითი ფორმულაა Na₂SiO₃ და დავამატებთ 0,5-0,7 ლ წყალს, ავურევთ და მერე ორი ჭიქიდან ამ ქილაში ერთდროულად ჩავასხამთ ქრომ (III)-ის სულფატის Cr₂(SO₄)₃ წყალხსნარს და რკინილორიდს FeCl₃, ქილაში „გაიზრდება“ მომწვანო-მოყვითალო ფერის სილიკატური „წყალმცენარეები“, რომლებიც ზღაპრულად ეშვება ზემოდან ქვემოთ და ერთმანეთს ეხვევა.

„წყალმცენარეების“ ზრდა სილიკატური რკინის, სპილენძისა და ქრომის კრისტალიზაციის შედეგია, რასაც მიმოცვლითი რეაქციები იწვევს. პირობითად ეს რეაქციები შეიძლება შემდეგნაირად გამოვსახოთ:

Cr₂(SO₄)₃ + 3Na₂SiO₃ = Cr₂(SiO₃)₃ + 3Na₂SO₄

2FeCl₃ + 3Na₂SiO₃ = Fe₂(SiO₃)₃ + 6NaCl

იმავე ქილაში წვეთ-წვეთობით დავამატოთ სპილენძ (II)-ის სულფატი CuSO₄, აკვარიუმში გაჩნდება საოცარი „ზღვის ვარსკვლავები“ და მრგვალი, ეკლიანი ლურჯი „ზღვის ზღარბები“:

CuSO₄ + Na₂SiO₃ = CuSiO₃ + Na₂SO₄

პელიგოს ყვავილნარი

1851 წელს, ფრანგმა აგროქიმიკოსმა ეჟენ პელიგომ კოლეგები თავის მიერ ჩატარებული ცდით გააოცა. ვცადოთ, გავიმეოროთ ეს ცდა.

შუშის მოზრდილი ცილინდრი საგულდაგულოდ გავრეცხოთ ცხელი წყლით და კედლის გასწვრივ ჩავასხათ ნატრიუმის თიოსულფატის ცხელი წყალხსნარი ისე, რომ ცილინდრის 1/3 შეივსოს. ეს ხსნარი შემდეგნაირად უნდა მოვამზადოთ: 45 მლ ცხელ წყალში უნდა შევიყვანოთ 450 გ ნატრიუმის თიოსულფატის პენტაჰიდრატი Na₂SO₃S ·5H₂O. მინის წკირის მეშვეობით, დიდი სიფრთხილით, ამ ხსნარს რევის გარეშე დავუმატოთ ნატრიუმის აცეტატის ცხელი ხსნარი (300 გ ნატრიუმის აცეტატის სამჰიდრატი CH₄COONa·3H₂O 45 მლ წყალზე). აცეტატის ხსნარმაც უნდა დაიკავოს ცილინდრის 1/3. ცილინდრის ზედა მესამედი კი ისე შევავსოთ ცხელი წყლით, რომ ქვედა ფენებს არ შევურიოთ. ცილინდრს დავაფაროთ საათის მინა და გააგრილეთ ოთახის ტემპერატურამდე. ამის შემდეგ მინის წკირის ბოლოზე ცვილით ან პარაფინით მიამაგრეთ Na₂SO₃S·5H₂O-ს კრისტალი და ფრთხილად ჩაუშვით ხსნარის სულ ქვედა ფენაში. კრისტალის გარშემო მყისვე დაიწყება ნატრიუმის თიოსულფატის პენტაჰიდრატის უფერული კრისტალებისგან შემდგარი „ყვავილის“ წარმოქმნა. მეორე მინის წკირს ასეთნაირადვე მიამაგრეთ ნატრიუმის აცეტატის CH₃COONa·3H₂O კრისტალი და ფრთხილად ჩაუშვით მეორე ხსნარის ფენაში. აქაც დაიწყება „ყვავილის“ გამოკრისტალება, მაგრამ კრისტალები სხვა ფორმისა იქნება. ამგვარად თქვენ მიიღებთ ცილინდრში გამოზრდილ „ყვავილნარს“ საუცხოო ყვავილებით, რომლებიც შედგება სინათლეზე მბრწყინავი გამჭვირვალე კრისტალების ორი ფენისგან. ეს საოცრად ლამაზი სანახაობაა.

ფანტასტიკური პეიზაჟი შუშაზე

მინაზე მარილების ფერადი კრისტალებისგან შემდგარი ორნამენტები რომ აღიბეჭდოს, ამისათვის არსებობს ასეთი ხერხი: ამზადებენ ჟელატინის თბილ ხსნარს (2-3 გ ჟელატინი 100 მლ წყალზე) და 10-15%-იანი მარილების შეფერილ ხსნარებს (სპილენძი (II)-ის სულფატი CuSO₄, კალიუმის დიქრომატი K₂Cr₂O₇, ნიკელი(II)-ის ქლორიდი NiCl₂, კობალტი(II)-ის ქლორიდი CoCl₂ და ა.შ.). თითოეული ხსნარი შეიცავს 10-15 გ მარილს 100 გ წყალშზე.

შემდეგ ჟელატინის ხსნარს ურევენ მარილის ათმაგ მოცულობაში და მიღებულ ნარევს ასხამენ გაუცხიმოვნებულ მინის ფირფიტაზე ისე, რომ მიიღონ 2-3 სისქის ფენა. ფირფიტას ტოვებენ ჰორიზონტალურ მდგომარეობაში წყლის ასაორთქლებლად. ერთი-ორი დღის შემდეგ, თხლად და ერთმანეთის პერპენდიკულარულად, ისე, რომ ერთი მეორეში არ გადავიდეს და ჭიქის კედლებიდან 4-5 მმ–ით იყოს დაცილებული, ჭიქაში ასხამენ სპილენძ (II)-ის სულფატის CuSO₄ ხსნარს ასეთი შემადგენლობით: 50-100 გ მარილი 1 ლ წყალზე. სითხე ჭიქის მოცულობის 4/5–ს უნდა შეადგენდეს. ჭიქას აფარებენ საათის მინას და გასაცივებლად მაცივარში დგამენ.

დიდ სინჯარას ამაგრებენ მეტალის ან ხის სადგარზე და მისი მოცულობის 1/3-ში ყრიან გოგირდის ნატეხებს. ამ ცდისთვის წვრილად დაფხვნილი გოგირდი არ გამოგვადგება, რადგან ლღობისას ეს ნივთიერება ძლიერ ქაფდება. სინჯარას იქამდე ახურებენ, ვიდრე გოგირდი მთლიანად არ გარდაიქმნება ყვითელ, ადვილად მოძრავ სითხედ. შემდეგ უმატებენ სიმხურვალეს. ნალღობი ჯერ ბლანტი ხდება, მერე კი, ადუღებისას, ისევ თხიერი. როცა გოგირდი დუღილს დაიწყებს, მას სპილენძის სულფატის ხსნარში ასხამენ. სითხეს ასხამენ წრიული მოძრაობებით, რათა ნაკადი დამაგრებულ მინის წკირების სხვადასხვა ადგილას მოხვდეს. ამ მომენტში გოგირდი ზოგჯერ ალდება, მაგრამ ამას ყურადღებას არ აქცევენ – მას ხომ წყალთან მოუწევს შეხვედრა. თუ სინჯარამ გოგირდის გადმოსხმის შემდეგ განაგრძო წვა, ის დამატებითი ჭიქიდან წყლით უნდა შევავსოთ.

რეაქციის შედეგად წარმოიქმნება მინის წკირზე დაკიდებული წელვადი, ელასტიკური, მოყავისფრო-მოყვითალო ფერის გოგირდის ძაფები – იქმნება გადაგრეხილი ლიანებით მოსილი ტროპიკული ჯუნგლების ილუზია. ერთ საათში „ლიანები“ მყარდება და მათ ზედაპირზე ჩნდება გოგირდის მოყვითალო, წვრილკრისტალური ნაფიფქი. სპილენძის სულფატის წყალობით „ლიანები“ მომწვანო შეფერილობას იღებს, რადგან ლურჯი ხსნარის ფონზე მოჩანს.

1. S. გოგირდი საოცარი ნივთიერებაა. ის ლღვება 119 გრადუსზე და გარდაიქმნება ბაცი ყვითელი ფერის მოძრავ სითხედ. შემდეგ სითხე მუქდება, ყავისფერი და ბლანტი ხდება. 200 გრადუსზე ნალღობი კიდევ უფრო მუქდება და სიბლანტეც ემატება, ფისისებრი ხდება. 250 გრადუსის ზევით თხევადი გოგირდი უფრო მოძრავი ხდება, მისი სიბლანტე იკლებს და მინიმუმს აღწევს 400 გრადუსზე, ხოლო 445 გრადუსზე ის დუღილს იწყებს.

ხავსმოდებული ქვები

ფართოფსკერიან და სქელკედლებიან მინის ჭურჭელში ფრთხილად ათავსებენ მდინარის ქვას ან 3-5 სმ სისქის ფენად ყრიან მდინარის უფერო ქვიშას. შემდეგ ჭურჭლის მოცულობის ნახევარს ავსებენ სპილენძ (II)-ის სულფატის CuSO₄ კონცენტრირებული წყალხსნარით. ამის შემდეგ ხსნარს უმატებენ თუთიის მტვრისა და გრანულირებული თუთიის ნარევს, სანამ სითხე ცისფერ შეფერილობას არ დაკარგავს.

თუთიის ნაწილაკები იფარება აგურისფერ-მოწითალო ხაოიანი, ხავსისმაგვარი ნადებით, რომელიც ქვაზე ან ქვიშაზე ილექება. ეს მიუთითებს სპილენძის კრისტალების გამოყოფაზე, რაც ჟანგვა-აღდგენითი რეაქციის შედეგია:

CuSO₄ + Zn = ZnSO₄ + Cu

თუთია შეიძლება შევცვალოთ ალუმინით, მაგრამ ამ შემთხვევაში ალუმინის სულფატის (რომელიც რეაქციისას წარმოიქმნება) ჰიდროლიზის თავიდან ასცილებლად სპილენძის სულფატის ხსნარს წინასწარ უნდა დავუმატოთ 5-10 ლ განზავებული გოგირდმჟავა, რომელიც სპილენძთან არ ურთიერთქმედებს.

3CuSO₄ +2Al = Al₂(SO₄)₃ +3Cu

ის, რასაც არაბი ალქიმიკოსი ჯაბირ ალ-ხაიანი I-II ათასწლეულების დასაწყისში უწოდებდა „რკინის სპილენძად გარდაქმნის“ პროცესს, სინამდვილეში ძალიან ჰგავდა აქ აღწერილ ცდას. სპილენძის კუპაროსის ხსნარში რკინის მახვილები იფარებოდა სპილენძის ფენით, რომელიც გამოიყოფოდა შემდეგი რეაქციის შედეგად:

CuSO₄ + Fe = FeSO₄ + Cu

ერთი ლითონის მეორედ გარდაქმნა სრული ილუზიაა! დასანანია, რომ ალქიმიკოსების ეპოქაში ალუმინი ჯერ არ იყო ცნობილი.

ცელულოზის წყალმცენარეები

1857 წელს შვეიცარიელმა ქიმიკოსმა მატიას შვეიცერმა აღმოაჩინა, რომ სპილენძის ტეტრაამინ ჰიდროქსიდის კომპლექსური ნაერთის [Cu(NH₃)₄](OH)₂ კონცენტრირებულ წყალხსნარში იხსნება ბამბა და ფილტრის ქაღალდი. ეს მისთვის პირველი მოულოდნელობა იყო, მეორე კი ის გახლდათ, რომ თუ მიღებულ ბლანტ ხსნარს წვრილ ნაკადად ჩავასხამდით ჭურჭელში, რომელშიც განზავებული მჟავა ესხა, ხსნარი ძაფისებრ „წყალმცენარეებად“ გადაიქცეოდა. ამგვარად შვეიცერმა ქიმიის ისტორიაში პირველმა მიიღო სუფთა ცელულოზის ძაფები.

აღვადგინოთ შვეიცერის ცდა. 1-2–ლიტრიან ქიმიურ ჭიქაში ჩავასხათ განზავებული გოგირდმჟავა (54 მლ კონცენტრირებული გოგირდმჟავა 1 ლ წყალზე) – დაახლოებით ჭიქის 3/4.

ამის შემდეგ მოვამზადოთ შვეიცერის რეაქტივი. ამისათვის 150-200 მლ სპილენძის სულფატის ხსნარს (10-15 გ მარილი 100 მლ წყალზე) ოდნავ ჭარბი რაოდენობით დავუმატოთ ნატრიუმის ჰიდროქსიდის განზავებული ხსნარი. გამოლექილი ცისფერი სპილენძ (II)ის ჰიდროქსიდის Cu(OH) ნალექი გავფილტროთ, მერე კი დავამუშაოთ 15%-იანი ამიაკის ხსნარით. ნალექი გარდაიქმნება ხსნად, ბაცი ლურჯი ფერის კომპლექსად – სპილენძ (II)-ის ტეტრაამინ ჰიდროქსიდად [Cu(NH₃)₄](OH)₂

CuSO₄ +2NaOH = Cu(OH)₂| + Na₂SO₄

Cu(OH)₂ + 4NH₃ = [Cu(NH₃)₄](OH)₂

ახლა შევუდგეთ ცელულოზის გახსნას. 500 მლ–იან ქიმიურ ჭიქაში ჩავასხათ 100 მლ მიღებული ამიაკის კომპლექსის ხსნარი (შვეიცერის რეაქტივი) და მასში მოვათავსოთ ბამბის ქულა ან ფილტრის ქაღალდის ნაკუწები. მორევის შემდეგ ცელულოზა გაიხსნება და წარმოიქმნება მუქი ლურჯი სითხე. ეს სითხე 25-50 მლ-იანი შპრიცით ამოვიღოთ და შევიყვანოთ განზავებულ გოგირდმჟავიან ჭიქაში. წარმოიქმნება წვრილი აბრეშუმისმაგვარი ძაფები, ერთგვარი „წყალმცენარეები“. ამასთან, ხსნარი მიიღებს ლაჟვარდოვან-მოცისფრო შეფერილობას, ისეთს, როგორიც მთის ტბაში არეკლილი მოწმენდილი ცაა.

მჟავა გარემოში ამიაკის კომპლექსი იშლება შემდეგი რეაქციით:

[Cu(NH₃)₄](OH)₂ + 3H₂SO₄ = CuSO₄ + 2(NH₄)₂SO₄ + 2H₂O

შედეგად გამოიყოფა ცელულოზის ნალექი. სპილენძ-ამიაკური აბრეშუმიის ბოჭკო, რომლისგანაც შედგება ჩვენ მიერ მიღებული „წყალმცენარეები“, ნატურალურ აბრეშუმსა და ობობას ქსელზე გაცილებით თხელი. მათ დიდხანს იყენებდნენ თხელი ქსოვილების დასამზადებლად, ურევდნენ შალისა და სინთეტიკურ ბოჭკოში.

მინანქრის პეიზაჟები ლითონზე

ძველი ეგვიპტის, ინდოეთისა და ჩინეთის ხელოსნები და ევროპელი ალქიმიკოსები ამზადებდნენ ფერად მინანქარს და მისი მეშვეობით ლითონზე გამოსახავდნენ  მითოლოგიურ სიუჟეტებს, ჟანრობრივ სცენებსა თუ პეიზაჟებს. ამ ხელოვნების დაუფლება შეიძლება, თუმცა ეს მოთმინებას და ინსტრუქციების ზედმიწევნით შესრულებას მოითხოვს.

მინანქრის მიღებისა და გამოყენების ერთ-ერთი მარტივი ხერხი ასეთია: ფაიფურის როდინში ფხვნიან 5 გ ნატრიუმის ტეტრაბორატს (ბურა), 10 გ ტყვია(II)-ის ოქსიდს და 2 გ კობალტ(II)-ის ოქსიდს, მიღებული ნარევი გადააქვთ ფაიფურის ტიგელში და მინის წკირით ან ფაიფურის კოვზით ისე პრესავენ ფენას, რომ შუაგულში კონუსი წარმოიქმნას, რომლის სიმაღლე ტიგელის შუამდე აღწევს. დატკეპნილი ნარევი ტიგელის საერთო მოცულობის 3/4–ს არ უნდა აღემატებოდეს. ტიგელს ათავსებენ მუფელის ან ტიგელის ღუმელში და 800-900 გრადუსამდა ახურებენ. აირის ბუშტუკების გამოყოფის შემდეგ ნარევი ლღვება და ადვილად ლღობადი მინანქარი მზადაა. გახურებულ ტიგელს იღებენ ორკაპით და მაშინვე გადმოღვრიან ფოლადის გლუვზედაპირიან ფირფიტაზე. გაცივების შემდეგ ნარევი წარმოქმნის მოლურჯო-მოიისფრო „მინას“. ეს მინანქრის მიღების შუალედური ეტაპია. მწვანე მინის მისაღებად საწყის ნარევში კობალტის ოქსიდის ნაცვლად უმატებენ 2 გ სპილენძ (II)-ის ოქსიდს.

მინანქრისებური ლურჯი ამ მწვანე „მინა“ უნდა დაიმტვრეს ჩაქუჩით და ისევ დაიფხვნას ფაიფურის როდინში. მიღებულ ფხვნილს გადმოყრიან სქელი მინის ფირფიტაზე, ამატებენ წყალს და სრესენ როდინის ბრტყელი მხრიდან არაჟნისებური მასის მიღებამდე. მომინანქრებისთვის შერჩეულ ლითონის (ალუმინის ან სპილენძის) სქელი ფირფიტის ზედაპირს ასუფთავებენ წვრილხორკლიანი ზუმფარის ქაღალდით, ცხიმოვანების მოსაშორებლად რეცხავენ სარეცხი ფხვნილით და აშრობენ ჰაერზე. ამის შემდეგ გასუფთავებულ და გამშრალ ლითონიის ზედაპირზე ამოკაწრავენ ნახატის კონტურებს და ჩაღრმავებას ფუნჯის მეშვეობით ავსებენ დაფხვნილი მინანქრის „მინის“ ნახევრად თხევადი მასით ისე, რომ ის ზედაპირზე ამოიბურცოს. ამის შემდეგ ლითონის ფირფიტას დაუხრელად იღებენ ორკაპებით და აშრობენ ქურის ალზე, მერე კი იმავე ალზე ახურებენ, სანამ მინანქარი ფირფიტას დატანილ კონტურზე მოლურჯო-მოიისფრო ან მწვანე მოხატულობასავით არ შეელღობა. ამის შემდეგ ფირფიტას ჰორიზონტალური მდგომარეობის უცვლელად გადმოდგამენ გასაცივებლად ლითონის სადგარზე.

წყაროები:

1. https://www.healthline.com/health/heavy-metal-good-for-you-copper#overview1
2. https://www.copper.org/consumers/health/cu_health_uk.html
3. https://www.thebalance.com/copper-applications-234011
4. https://melscience.com/en/experiments/ghost-copper/
5. https://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000839/turning-copper-coins-into-silver-and-gold
6. https://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000972/dissolving-copper-in-nitric-acid#!cmpid=CMP00007919
7. https://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000542/the-determination-of-copper-in-brass
8. https://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000542/the-determination-of-copper-in-brass\
9. https://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000408/the-properties-of-a-copper-envelope?cmpid=CMP00005939
10. https://drive.google.com/file/d/0B_wZY6F7HzuZcnNFY1dZRUEtSWs/view
11. https://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000542/the-determination-of-copper-in-brass

12. Experiments with copper. https://www.pianetachimica.it/olimpiadi/47icho/47_icho_Soluzione_Problema_09.pdf

იმთავითვე ვიცოდი

მზე დედამიწაზე პატარაა.
ცოდნა და განცდა ვერ რიგდებიან ხოლმე. ამიტომაც, როცა დილით ფანჯრიდან აღმოსავლეთის მთებს ვუთვალთვალებ, ფიქრი როდი მკარნახობს, რომ ამოდის მზის სისტემის ერთადერთი ვარსკვლავი, თითქმის იდეალურად სფერული, ცხელი პლაზმისგან შემდგარი, მაგნიტური ველებით, დედამიწის მასაზე 330 000-ჯერ დიდი. არასდროს ვუყურებ ასე. დარწმუნებული ვარ – არც თქვენ. რადგან ადამიანი ვერასდროს გასცდება საკუთარ სამყაროს – რასაც ხედავს, იმას შეიგრძნობს. როცა მიწაზე იდგება და ცას ახედავს, მისი თვალები გაიმეორებენ ძველი შუამდინარელის და ან აფრიკელის, რომაელის თუ ბიზანტიელის თვალებს. იმ თვალებისთვის მზე პატარა იყო. პატარაა ჩვენთვისაც. და ასეც სჯობს დარჩეს. ასე უფრო დიდები ვართ. უფრო ადამიანები ვართ. უფრო ჯიუტები. მზე დედამიწაზე პატარაა. მე შემიძლია ის თითებშუა მოვიქციო. რადგან ადამიანი ვარ და აქ ვცხოვრობ – ყველაზე დიდ დედამიწაზე.

ჰოდა, მაშინ ახალი ზელანდიის ნაკრებიც პატარა მოჩანდა. ან უფრო გულწრფელად თუ ვიტყვით – საერთოდ არ მოჩანდა. უტელევიზორობა და უგაზეთობა იოლად აქრობდა მასაც და სხვა ვარსკვლავებსაც რაგბის გალაქტიკაში. იყო მხოლოდ შუხუთი და ლელობურთი. ეგეც ჯაფას მოითხოვდა ოზურგეთელი კაცისთვის. ავტობუსში შეჭყლეტის  ხელოვნების და იშვიათი სუნთქვის ბუდისტებზე მაღალი ტექნიკის ცოდნას. ან თუ ვინმე გამვლელი იქნა და საბარგულში ჩაგსვა, სადაც მანამდე, მგონი, ქათმები ჰყავდა – ბაზარში დაუტოვა თავის ცოლს გასაყიდად. მოკლედ, წასვლაც – მთელი ამბავი.

იქ, კიდევ ომი – წმინდა და უზარმაზარი. ვიღაცას უთქვამს არაერთხელ – არამოდერნული საქმეო თუ რაღაც ამგვარი. მაგრამ არსებობს კი სადმე თანამედროვე ტრადიცია? იმ ბრძოლაში ეს ხალხი, ზემოური და ქვემოური შუხუთელები, დროსაც ერკინებიან – საკუთარ თავს, იდენტობას თამაშ-თამაშ ინარჩუნებენ. ცოტა ბრუტალურ, სისხლნარევ, ერთწესიან შერკინებაში დიდი გაჯიუტება მოჩანს. სოფელს უხდება ეს. მეტიც – სოფელი ამით თუ გადარჩება.

ბურთი საგანგებოდ შეკერელია. წონით – ფუთიანი. 16 კილოგრამი. დღეს მღვდელი აკურთხებს. გუშინ, კომუნისტების დროს ვინმე უხუცესი მიჰკრავდა ხელს. დათქმა მარტივია სათქმელად, შესასრულებლად – რთული. სოფლის შუა უნდა გადაკვეთოს ბურთიანმა ტალღამ. თუ ზემოურთა ლაშქარი შეძლებს ამას, იქაური გარდაცვლილის საფლავზე დაიდებს ბურთი ბინას, თუ ქვემოურთა – შესაბამისად. მხოლოდ ერთხელ, 1989 წლის ცხრა აპრილს, ბურთი იმ ღამით დაღუპულთა სახელზე წაიღეს თბილისში. არავის უთამაშია მაშინ. არცერთს არ მოუგია. ისევე როგორც – ქვეყანას.

ხოლო მოთამაშეთა რიცხვი განუსაზღვრელია. იბრძვის ყველა მამაკაცი, ვისაც ამის სურვილი აქვს. შესაძლებლობა განგებ არ მითქვამს – გვინახავს ჭარბად ნასვამი ხალხიც,  გზა-ველზე ნაადრევად წაქცეული და იქვე ჩასაფრებულ სასწრაფო მანქანაში მოთავსებული. მაგრამ იქ არავინ არაფერს ზომავს. წინასწარი ფიქრი არ უხდება ლელო-ბურთს. ფიქრით სხვა თამაშად იქცეოდა. წესებს მოიმრავლებდა. საფრთხეს გაზომავდა, სივრცეს მოხაზავდა. აღდგომისას დასავლეთიდან მომავალმა ავტომობილებმა ლანჩხუთს უნდა ჩაუარონ. სავალი გადაკეტილია. ჟინი და ტრადიცია კეტავს. ასე, მოყოლით ძნელად გაიგებ – იქ უნდა იდგე, ხალხისგან წალეკვის შიშმა უნდა გაგაქციოს, ოფლი უნდა გაიზიარო ათობით კაცის და ტალახი.

ამბობენ, რომ  საქმე დიდი ხნის წინ გაჩაღდა. სელიმ-ფაშასთან შერკინების თარიღს ასახელებენ, მოღალატე ჰასან-ბეგ თავდგირიძეს და სხვებსაც. 1854 წელს. ზუსტად არავინ იცის. არც ის – ვის მხარესაა ჯამური უპირატესობა. ამ აღრიცხვათა არქონა და ბუნდოვანება უხდება ლელობურთს. თვითონაც ასეთია და ხიბლიც ესაა.

სხვა დროის ამბებიც ვთქვათ – ამ ხელობის ნამდვილი შემოსვლის და პირველი აღწერების. ერთობ სახალისოსი და ნიშანდობლივის. სამ ცნობას მოვიტან. სამივეს სრულად. საჭირო მგონია.

დროება. 1879 წელი. ნომერი 94

„ფოთი, 2 მაისს. მოვიდა აპრილის 30-ს პოეზდი, მაგრამ რა მოვიდა: ათი ვაგონის მაგიერათ ოცი ვაგონი სამასის პასაჟირით; ვაგონში რომ ალაგი აღარ იყო ვაგონის საფერხულებზე იდგნენ პასაჟირები. მაისის 1-ს მოვიდა დილის პოეზდი უფრო სავსე პასაჟირებით. ნავებით და ცხენებით რაც მოვიდნენ, ის სხვა იყო, გაივსო სასტუმროები და სამიკიტნოები იმერლებით და ბურთის მოთამაშე მეგრელებით. იყვნენ თავად-აზნაურების პარტია თანმოყვანილი კაცებით, იყო დიდი აყალ-მაყალი ბურთის გატანაზედ:

გათენდა დილა პირველი მაისისა და დაიწყო წვიმა. წაუხდა გული მოსულს ხალხს, გადაუწყდათ დარის იმედი. გამართულები იყო ოგლინსკის პარკში სადილები სხვა-და-სხვა პირებისა ცალ-ცალკე.

საათის პირველამდე იჟინჟლა, შემდეგ უცებ გაქრნენ ღრუბლები, გამოსცა მზემ თავისი სხივები, გაახარა ყოველი ხალხი, შეიქნა მოძრაობა და фაეტონების რახი-რუხი, გაივსო უცებ ხალხით პარკი, გაიშალა სტოლები, გაჩნდა სადღეგრძელოები და ურა, მოისმა ქუთაისიდან მოწვეული სამას მანეთიანი მუზიკის ხმა, გაჩნდა ხმაურობა, დაიწყეს ბურთის ატარ-ჩატარება გზებზე დიდის „ვარადათი“ და „ურათი“.

საუბედუროთ, მეგრელებს მოპირდაპირეები არ ჰყვანდათ, რომ ბურთის რიგიანი თამაში ყოფილიყო. გურულები სულ ცოტანი იყვნენ; ხონელებიც იყვნენ სულ ათ კაცამდის. მაგრამ მაინც გავარდა ბურთი, გაჩნდა დიდი ძაგა-ძუგი; გურულებმა და ხონელებმა იცოდნენ, რომ სიცოტავით ბურთს ვერ წაიღებდნენ და ამ ძაგა-ძუგში ხონელებმა გასჭრეს ბურთი და აღარც ერთს არ ერგოთ; მაგრამ მეგრელებმა მაინც მოილხინეს, მოგლიჯეს ძირიანად ხე და ზედ თავიანთი სარდალი დასვეს და ისე ატარეს. ბოლოს ხე ბურთის მაგიერათ გადააგდეს დიდის სიხარულით და ურათი. ვგონებ ყარსის აღებაზედაც არ იყო ამოდენა ურა, რაც ამ რთხმელის ხეზედ ურას იყვირეს.

ესე ამ ნაირათ გაიარა პირველმა მაისმა.

ამ შექცევის დროს პარკში დიდი ჯიბგირობა იყო; ერთს ამოაცალეს 800 მანეთი, მეორეს ქამარი, რამდენიმე კაცს კიდევ ფული, ასე რომ სამი ათას მანეთამდინ იმსხვერპლეს ჯიბგირებმა“.

ფოთელი

ივერია. 1894 წელი. ნომერი 89

,,ბათუმი: დასავლეთ საქართველოში ძალიან უყვართ ბურთაობა. ამაზედ უკეთესი გართობა და დროს გატარება სხვა არ უნდა ჩვენებურს. ბათუმში პირველად ბურთაობა გაიმართა 24 აპრილს. დიდძალმა ხალხმა მიიღო მონაწილეობა. მობურთავენი ორ ნაწილად იყვნენ გაყოფილნი: ცალ მხარეს მეგრელნი და მეორეს გურულნი. მეგრელნი ერთი-ორად მეტი იყვნენ გურულებზედ, მაგრამ მაინც გული არ გაიტეხეს და დიდი ხალისით დაიწყეს თამაშობა. ბინდამდე გასტანა ამ ამბავმა და ბოლოს ვიღაც შავ-პირმა კაცმა გასჭრა ბურთი გურულების საზღვარზედ. ბათუმის ნავთ-სადგურში მუდამ რამდენიმე ცეცხლის გემი სდგას უცხოელებისა. რამდენიმე ინგლისელი გამოვიდა ნაპირად და, ბურთაობა რომ დაინახეს, ისე შეექნათ იმათაც გული, რომ თვითონაც ჩაერივნენ: ისე თამაშობდნენ ისინი ბურთაობას, რომ ჩვენებურები გეგონებოდათ. აღტაცებაში იყვნენ ასეთის დროს გატარებით“.

ივერია. 1897 წელი. 87 ნომერი

„ფოთი. პირველი მაისისთვის ფოთელებს არ დაუდგათ კარგი დარი. ჟუჟუნა წვიმამ თავისი ხელი დაატყო, მაგრამ ნაშუადღევს ბუნებამაც პატივი დაგვდო, ამინდმა გადიყარა. წელს საბურთაოდ დიდი მზადება იყო. თ-დ ჯ. გურიელისაგან შესანიშნავი ბურთი მივიღეთ, რომელიც სიმძიმით 30 გირვანქას იწონდა, ამასთანავე უთვლიდა პატივცემული თავადი აქაურ მომუშავე გურულებს, რომ აბა ჰა, ბურთი მეგრელებს ლელოზედ არ გაატანინოთო. მართლაც ასე მოხდა. მოხერხებული გურულები აქაც ხერხიანად მოიქცნენ: მობურთავენი ორ გუნდად განაწილდნენ, ჯერ პირველი მცირე რაზმი შეუშვეს საბურთაოდ, როცა ამას მეგრელები შეეღალნენ, მაშინ ამას მკვირცხლად შეუტია ახალმა ძალამ გურულებისამ და იერიშით ლელოზედ ბურთი მიიტანეს. მეგრელებმა შეატყეს თუ არა თავს სიძაბუნე, დაიწყეს ჯოხებისა და ნახერხის სროლა. ამას ცუდი შედეგი მოჰყვებოდა, რომ დროზედ პოლიცია არ ჩარეულიყო საქმეში. უკანასკნელად შეათამაშეს გურულებმა ლელოზედ ბურთი და შემდეგ დასჭრეს ნაწილ-ნაწილად, ნაჭრები ჯოხებზედ ჩამოაცვეს, დაამტვრიეს ხის ტოტები და ასე სიმღერით დადიოდნენ. დღეს გამოცდილი მობურთავენი გაიძახიან: „ერთი მუჭა გურულების ასეთი გამარჯვება  ათი წელიწადია არ გვახსოვსო“.

ეგ არის. ასეთი ამბები უნდა შენარჩუნდეს.  დიდია და იმიტომ.  მზესავით.

წიგნი: იან მარტელი – პის ცხოვრება (2001)

ფილმის რეჟისორი – ენგ ლი (2012)

ხანგრძლივ მოგზაურობებში ადამიანებს ძირითადად წიგნები მიაქვთ. ზოგს არ უმართლებს და ხანდახან მოგზაურობაც დაუგეგმავი აქვს და მეგზურებიც უცნაური ჰყავს – ზებრა, ორანგუტანგი, აფთარი და უზარმაზარი ვეფხვი.
„ერთი ისტორია მაქვს შენთვის, ეს არის ამბავი, რომელიც ღმერთის რწმენით აგავსებს”, – უთხრეს იან მარტელს. ხანგრძლივი და მღელვარე თავგადასავალი რწმენის, მეცნიერული ცოდნის, იუმორისა და გაბედულების საინტერესო ნაზავი „პის ცხოვრებად” იქცა და ბესტსელერი გახდა. თამამი და გამორჩეული წიგნი თავგადასავლების მთელი ნაკრებია მაგიური რეალიზმის სამყაროში, რომელიც ინდოელი ბიჭის პი პატელის ირგვლივ ვითარდება. ოკეანეში გემის ჩაძირვას გადარჩენილი ბიჭი ბენგალიურ ვეფხვთან – რიჩარდ პარკერთან ერთად მაშველ ნავზე აღმოჩნდება, სადაც ორივე თვითგადარჩენისთვის იბრძვის.
წიგნის პერსონაჟებში მარტივია საკუთარ თავის ამოცნობა. ვეფხვი შეიძლება თქვენ იყოთ, ორენგუტანგი – რომელიც უნივერსალურ სიყვარულს წარმოადგენს – მფარველი დედის კლასიკური მაგალითია. აფთარი ადამიანია, რომელიც ყოველთვის ჩრდილშია და მზად არის პირველივე შეცდომის დროს კბილი გაგკრათ, ზებრა კი ახალგაზრდა, რომელიც პირველი უდანაშაულო მსხვერპლია. ყველა დაბრკოლება მნიშვნელოვანია იმისათვის, რომ გავხდეთ ისინი, ვინც ვართ, ადამიანი უნდა გადარჩეს პრობლემებით სავსე უძირო ოკეანეში. წიგნი არის მაგალითი იმისა, თუ რატომ უნდა ჰქონდეს საზღვარი თავისუფლებას და არის თუ არა აუცილებელი ამ ზღვრის გადალახვა.

იმისათვის რომ წიგნის სიბრძნე ბოლომდე გაიაზრო, უნდა გავიგოთ, რომ ამბავი არაა მხოლოდ ვეფხვთან ბრძოლაზე, ეს უბრალოდ მეტაფორაა. რიჩარდ პარკერი – უზარმაზარი  ვეფხვი – ჩვენი შიში, შფოთვა და სასოწარკვეთაა,  რომელიც გვაიძულებს გადავკვეთოთ ბოროტი და დაუსრულებელი ზღვა, სადაც არ უნდა დავკარგოთ საკუთარი თავის და უკეთესი სამყაროს რწმენა.

წიგნი გაშორებს ჩაკეტილ ურბანულ სივრცეებს და ველურ ბუნებაში გაჰყავხარ. „მარტოობა დაიწყო, მე შევბრუნდი ღმერთისკენ, მე გადავრჩი”. ავტორს სურს, რომ ამ გზავნილით პის მსგავსად ჩვენც ვიპოვოთ სიმშვიდე. ცდილობს დაგვაჯეროს, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში დავრჩებით რწმენის გარეშე, უაზრო ოცნებების ამარა. საბოლოოდ პი მხოლოდ მათემატიკური კონსტრუქტია, რომელსაც სრულად ვერ ამოიცნობ. „პის ცხოვრებაც” არსებითად ამოუცნობია, ისევე, როგორც რელიგიის, მეცნიერებისა და სულიერების ბრძოლა.

წიგნში ავტორი ნელ-ნელა და ეტაპობრივად ქმნის პის პერსონაჟს და გვიჩვენებს მის ჩამოყალიბებას მოგზაურობის დროს. მოთხრობილია, როგორ მიიღო პიმ ორმაგი ბაკალავრის დიპლომი რელიგიასა და ზოოლოგიაში ტორონტოში, ასევე დაკავებული იყო ხანგრძლივი მედიტაციებით და მშვიდი, ვეგეტარიანული ცხოვრებისთვის.
აღწერილია, როგორ ზრუნავენ მასზე მედდები და ექიმები. პის ენობრივი ბარიერის მიუხედავად, მკურნალობის პროცესიც საკმაოდ დეტალურად არის აღწერილი. ასევე ნაჩვენებია, როგორ სწავლობს პი ცურვას, მას მამაჯი ცურვას ნელ-ნელა ასწავლის.
ჯერ მიწაზე, შემდეგ მუხლებზე ადგილობრივ აუზში, სცენაში ჩანს პის მამაც.

მნიშვნელოვანი დეტალია პის საუბრებიც, სადაც ის გვიხსნის ზოოპარკის ეთიკას, უნდა იყვნენ თუ არა ცხოველები თავისუფალი. ასევე, საუბრობს იმ სიამოვნებაზე, რომელიც თან ახლავს ცხოველების გარემოცვაში გაზრდას. ზოოლოგიის მასწავლებელი პირველი ათეისტი ადამიანია, ვისაც პი ხვდება. მასთან ის საუბრობს რელიგიაზე და ანდობს თავის გადაწყვეტილებას – ისწავლოს ზოოლოგია. წიგნის მიხედვით მამას პი და მისი ძმა სამი დღის ნაშიმშილარი ბენგალიური ვეფხვის გალიასთან მიჰყავს, რათა ბიჭებს გაკვეთილი ასწავლოს. ის მათ თვალწინ აგდებს გალიაში ბატკანს, რომელსაც ვეფხვი გლეჯს. შემდეგ, მამა შვილებს ატარებს ზოოპარკში და უხსნის, როგორ შეიძლება ყველა ცხოველი გახდეს სახიფათო, თუ მათთან ფრთხილად არ იქნებიან.
ოჯახი მიემგზავრება სხვა ქალაქში, სადაც პი ეკლესიაში შედის და ჩაისა და ბისკვიტს მიირთმევს მამა მარტინთან ერთად, რომელიც მას საინტერესო ისტორიებს უყვება და პი ხვდება მცხობელს, რომელიც მუსლიმანია. ასევე იმამი, მღვდელი და პანდიტი (საპატიო ტიტული ინდოეთში) უმტკიცებენ პის, რომ ერთ ადამიანს არ შეიძლება ჰქონდეს სამი რწმენა, პი კი ამბობს, რომ მას მხოლოდ ღმერთის სიყვარული სჭირდება.

იან მარტელის ნაწარმოებში პის მამას უნდა ინდოეთის დატოვება, რადგან იმდროინდელი პოლიტიკური კლიმატის გათვალისწინებით ეშინია ბიზნესის გაგრძელების. ასევე ნაწარმოებში ვხვდებით ზრდასრული პის ცოლს, შვილებს და შინაურ ცხოველებს. რაც შეეხება ვეფხვს, სანამ ნავში ერთად არ აღმოჩნდებიან, პის მიერ რამდენჯერმე ნახსენები რიჩარდ პარკერი მკითხველს აფიქრებინებს, რომ საუბარია ადამიანზე. ნავზე კი პი ფიქრობს, ათასგვარ გზაზე, როგორ მოკლას პარკერი, თუმცა მალევე ვეფხვი თავის დიდ კატას აგონებს. გადაწყვეტს მის მოთვინიერებასა და გადარჩენას. თვითგადარჩენის მიზნით პი პატელი აკეთებს ანკესს, იჭერს კუებს და ზვიგენებს, ერთ-ერთ მომენტში ცდილობს რიჩარდ პარკერის განავლი ჭამოს.

რაც შეეხება ფილმის სიუჟეტს, ზოოპარკის მოკლე მონაკვეთის შემდეგ, სადაც მთავარი გმირი გაიზარდა, პირდაპირ გადავდივართ კანადაში, უკვე ზრდასრულ პისთან. მისი სწავლის პროცესი კი ნაჩვენებია მხოლოდ იმ მონაკვეთში, სადაც ის ცდილობს თანაკლასელებმა არ დაუძახონ მისთვის არასასიამოვნო სახელი – pissing. ცურვის სწავლების ეპიზოდში, მამა არ ჩანს. პის კი მამაჯი გაუფრთხილებლად აგდებს აუზში. ფილმში საუბარი საერთოდ არ არის ზოოპარკის და ცხოველთა ქცევის ეთიკაზე. რელიგიებთან მისი პირველი შეხება კი სულ სხვა ინტერპრეტაციით არის წარმოდგენილი – ძმა აქეზებს, წავიდეს და წყალი დალიოს ეკლესიიდან, რის შემდეგაც ის იქ ხშირად დადის, რადგან მამა მარიტნი მას კეთილად ესაუბრება. ცვლილება თავისთავად ცუდია, რადგან წიგნში პი ცნობისმოყვარე ჩანს, ფილმში კი ის პატარა თავხედ ბიჭად არის წარმოჩენილი. საერთოდ არ ჩანს, საიდან ეცნობა მუსლიმთა რელიგიას, უეცრად ჩნდება მლოცველის ხალიჩა.

რეჟისორისა და სცენარისტის გადაწყვეტილებით დამატებულია მოზარდი პის სასიყვარულო ისტორიაც, რომელიც საყვარელი გოგონას გამო ცეკვის კურსებზე დადის.

ზრდასრული პის ოჯახი კი მხოლოდ ფილმის ფინალში ჩნდება.

წიგნისგან განსხვავებით, ფილმში ნაჩვენებია, რომ პი წიგნ-სახელმძღვანელოში „როგორ გადავრჩეთ“ შეშინებული პოულობს ინსტრუქციას, როგორ მოათვინიეროს გარეული ცხოველი და ცდილობს ინსტრუქციას მიჰყვეს.

ცვლილებები, რომელიც რეჟისორმა შემოგვთავაზა წიგნის სიუჟეტს ცვლის, რადგან საბოლოო ჯამში მაყურებელს უჭირს, დაინახოს წიგნის ერთ-ერთი მთავარი სათქმელი – სად გადის თავისუფლების ზღვარი. წიგნიდან, რომელსაც მკითხველი ველურ ბუნებაში გაჰყავს და თვალსაწიერს უხსნის, ეკრანზე მხოლოდ ლამაზი სპეცეფექტები დარჩა.

“შემოქმედებითი უნარების განვითარება არის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი რამ, რაც შეიძლება გაუკეთოთ თქვენს შვილს”, – ამბობს ვენდი მასი, ფილოსოფიის დოქტორი და ავტორი წიგნისა „საბავშვო თამაშები“ (Toodler Play). ახალი კვლევების თანახმად, ბავშვის წარმოსახვითი უნარები შესაძლოა უფრო მნიშვნელოვან როლს ასრულებდეს აკადემიური განათლების მიღებაში, ვიდრე ინტელექტის კოეფიციენტი (IQ).

“შემოქმედებითი აზროვნება ბავშვს ეხმარება პრობლემების გადაჭრის გზების მოძიებაში. მან იცის, რომ ყველა სიტუაციიდან შეიძლება რამდენიმე გამოსავლის პოვნა და ეძებს საუკეთესოს”, – წერს ვენდი. ძნელია შეეკამათო. შემოქმედებითი აზროვნება მოვლენათა ახლებურად ხედვის და პრობლემათა გადაჭრის ორიგინალური, მანამდე არარსებული გზის პოვნის უნარია. შემოქმედებითი აზროვნების განმასხვავებელ ნიშნად მიიჩნევა იდეათა ახლებური კავშირებისა და შეხამებების პოვნა. კრეატიულობა შაბლონური აზროვნების საპირისპირო ფორმაა. მისთვის მიუღებელია ბანალური იდეები და მოვლენებზე არსებული საყოველთაოდ მიღებული შეხედულებები. სიტყვა “კრეატივს” უმეტესად ხელოვნებასთან აკავშირებენ, მაგრამ თანამედროვე სამყაროში შემოქმედებითობა მხოლოდ არტისტების ინსტრუმენტად აღარ მიიჩნევა და რაც მეტ სფეროში გამოიყენებს მას ადამიანი, მით უფრო საინტერესო გახდება გარემო, რომელშიც ვცხოვრობთ.

შემოქმედებითი აზროვნება რამის ახლებურად დანახვის ან კეთების საშუალებას იძლევა. მისთვის დამახასიათებელია იდეების სიმრავლე, მრავალფეროვნება (მოქნილობა, საკითხის სხვადასხვა კუთხით დანახვა), სიახლე (ორიგინალურობა) და გარდაქმნის უნარი (ძველი იდეების საფუძველზე ახლის შექმნა).

შესაძლებელია შემოქმედებითი აზროვნების სწავლა? აღმოჩნდა, რომ კი. რასაკვირველია, ზოგ ადამიანს ბუნებრივად უფრო მეტად აქვს განვითარებული შემოქმედებითი აზროვნება, ზოგს კი ნაკლებად, მაგრამ ვარჯიში შედეგს ორივე შემთხვევაში გამოიღებს.

შემოქმედებითი აზროვნების სიკეთეებისა და მისი განვითარების მეთოდების შესახებ საკმაოდ ვრცელი მასალა არსებობს, რომელსაც დაინტერესებული პირი ადვილად იპოვის, მაგრამ ვინაიდან მე ყოველთვის პირადი გამოცდილება უფრო მეტად მაინტერესებს. გაგაცნობთ რამდენიმე მარტივ სავარჯიშოს, რომლებიც ჩემი შვილებისა და მათი მეგობრებისთვის მოვიგონე მათ ქცევაზე დაკვირვებით და რომელსაც სკოლამდელი ასაკის ბავშვები ხალისით ასრულებენ:

1. მუსიკას, რომელსაც უსმენს ბავშვი, დაურთეთ მარტივი ამბავი, რომელსაც შემდგომ თვითონ განავითარებს.

სრულიად შემთხვევით აღმოვაჩინეთ, რომ როცა ბავშვებს სიმღერის მოსმენისას ვუყვებით არა მისი შექმნის ისტორიას ან შემსრულებლის ბიოგრაფიას, არამედ მოკლე ამბავს, ბავშვებს ის უკეთ ამახსოვრდებათ და სტიმული ეძლევათ, განავითარონ ფაბულა.

მაგალითად: ეს არის სიმღერა პატარა გოგონაზე, რომელსაც ტყეში საყვარელი ძაღლი დაეკარგა, ან სიმღერა მეგობრებზე, რომლებიც ზაფხულის ერთ მშვენიერ საღამოს სანაპიროზე შეიკრიბნენ, მაგრამ უეცრად გაწვიმდა. ბავშვები იწყებენ იმაზე ფიქრს, წავიდოდა თუ არა პატარა გოგონა ძაღლის საძებნელად უსიერ ტყეში, შეეშინდებოდა თუ არა, როგორ იდარდებდა თავის ოთხფეხა მეგობარზე, ვინ შეხვდებოდა მისი ძებნისას, რამდენი ხანი დასჭირდებოდა საპოვნელად, ან როგორ მოიქცეოდნენ მეგობრები სანაპიროზე წვიმის დროს, იპოვიდნენ თავშესაფარს თუ გაწუწულები შინ დაბრუნდებოდნენ და ა.შ. ამბავი შეიძლება მოვარგოთ ბავშვის ასაკს, ინტერესებს, იმ თემებს, რომლებზეც გინდათ იფიქრონ პატარებმა. ეს ინტერპრეტაციის უსასრულო საშუალებას იძლევა. რამდენიმე თვეში აღმოაჩენთ, რომ ბავშვები მუსიკასაც უფრო ფაქიზად აღიქვამენ და ამბებსაც უკეთ ჰყვებიან. რაც მთავარია, გაქვთ ორიგინალური ისტორიები, რომლებიც მხოლოდ თქვენია.

2. სთხოვეთ ბავშვებს, მოიფიქრონ სიმღერები სხვადასხვა შემთხვევისთვის. მაგალითად, ბაღიდან/სკოლიდან შინ დაბრუნებისთვის, უქმე დღეებისთვის, მეგობრების შეკრებისთვის, ტბაზე გასეირნებისთვის… გარდა იმისა, რომ ამით ხმას გაავარჯიშებენ, ტექსტის მოფიქრებისას თავიანთთვის მნიშვნელოვან ამბებსაც გაიხსენებენ, რაც უფროსებისთვის ბავშვებზე დაკვირვების კარგი საშუალებაა. ნაცვლად იმისა, რომ ვკითხოთ, რა აღელვებს, რა აწუხებს, რა ახარებს, რა მიაჩნია მნიშვნელოვნად ან უმნიშვნელოდ და კითხვებით შევაწუხოთ, შეგვიძლია, უბრალოდ ვუსმინოთ მათ და ჩაკირკიტების გარეშე მივიღოთ ჩვენთვის საჭირო ინფორმაცია.
3. სთხოვეთ ბავშვებს ამ ისტორიებისთვის ილუსტრაციების შექმნა. საკუთარი ამბების ხატვა ბავშვებს განუმტკიცებს იმის შეგრძნებას, რომ ის, რაც მათ მოიფიქრეს, ძალიან მნიშვნელოვანია და შეუძლიათ, ისეთივე ფორმა მიცენ, როგორიც აქვს, მაგალითად, მათთვის ცნობილ პოპულარულ ზღაპრებს თუ მოთხრობებს.
4. სთხოვეთ პატარებს, მოიფიქრონ ცნობილი ამბების ათი ალტერნატიული გაგრძელება. არსებობს არაერთი საბავშვო ამბავი სევდიანი ან ისეთი დასასრულით, რომელმაც ბავშვებს შესაძლოა უსამართლობის, უკმაყოფილების შეგრძნება დაუტოვოს. რათა იცოდნენ, რომ ცხოვრებაში ბევრი რამ, მათ შორის – ამა თუ იმ შემთხვევის განვითარებაც, მასზეა დამოკიდებული, შეგვიძლია მივცეთ ბიძგი, შეცვალონ ცნობილი ისტორიების ფინალი, მოიფიქრონ ალტერნატიული ქმედებები საყვარელი პერსონაჟებისთვის.

განსაკუთრებით საინტერესო ამბები, სიმღერები და ნახატები შეგიძლიათ გადაიღოთ, ჩაიწეროთ, აკინძოთ წიგნებად და რამდენიმე ხნის შემდეგ აჩვენოთ პატარებს მათი შემოქმედება. ყოველთვის გახსოვდეთ, რომ ყველა ბავშვი უნიკალურია და სავარჯიშოებიც იმდენადვე ეფექტური იქნება, რამდენადაც მის უნიკალურ ინტერესებსა და უნარებს მოერგება.

ეს წერილი იმ მეთორმეტე კლასელებს მინდა მივუძღვნა, ბავშვობის დროინდელი საყვარელი წიგნის გმირები რომ დაახატეს თეთრ პერანგებს, მაისურებსა თუ წინსაფრებს და ისე წავიდნენ ბოლო ზარზე.

ამ წერილს ჩემს ქალიშვილსაც ვუძღვნი, იმიტომ რომ მის გამოსაშვებ თეთრ პერანგს მორცხვი, მუცელგამობზეკილი და კუდაპრეხილი მუმინტროლი ამშვენებდა. პირველად ჩანახატი რომ მაჩვენა, სიხარულისგან გავისუსე – შემეშინდა, ზედმეტი ემოციით საქმე არ გავაფუჭო, მუმინის დახატვა არ გადაიფიქროს-მეთქი.

გამახსენდა, ჩემი შვილები პატარები რომ იყვნენ, როგორ გაგვიხარდა ტუვე იანსონის გრაფიკული ილუსტრაციებით დამშვენებული წიგნები რომ ვიხილეთ წიგნის მაღაზიებში. რა სულმოუთქმელად ველოდით ყოველ მომდევნო ტომს და მასთან ერთად ავტორის გამოგონილ ახალ-ახალ გმირებს: სნიფებს, მუმრიკებს,  ჰემულებს, სნორკებს, ფილიფონკებს, ჰატიფნატებს, მორებს… ვიფსლასა და ტოფსლას გამოჩენა ხომ ნამდვილ დღესასწაულად გვექცა, მათი ენა უცებ ავითვისეთ: დილასლა მშვიდობისლა, მარისლა და ლუკასლა! – ვესალმებოდი დილაობით შვილებს, ისინიც მაშინვე ამყვებოდნენ, თუმცა მალე ენა ებმოდათ, ყოველ სიტყვაზე „სლას“ დამატება უჭირდათ და მათი აბდაუბდა საუბარიც არანაკლებ გვართობდა, გულიანად ვიცინოდით…

და ვინ მოთვლის, კიდევ რამდენი კარგი მოგონება აკავშირებს ჩვენს და მუმინების  ოჯახებს…

გაუთოებული თეთრი პერანგიდან 87 წლის წინ, იანსონის ხელით მოხაზული მუმინტროლი სამი დღის განმავლობაში (სანამ ხელმოწერებით აჭრელდებოდა) გამომწვევად შემოგვცქეროდა. ცდუნებას ვეღარ გავუძელი, წიგნები გადმოვიღე და კიდევ ერთხელ გადავავლე თვალი მაჭკატებისა თუ ზღვის სურნელით გაჯერებულ, სადაფის ნიჟარების თუ კომეტისფრად აჭრელებულ ამბებს. ისევ ჩამეღიმა სნიფის დაუოკებელ სურვილზე ყველასთვის ეჯობნა, მუმინტროლისა და ფრეკენ სნორკის რომანტიკულ სცენებზე, მემუარებზე თავჩახრილ მამა მუმინსა და მუდამ ხელჩანთიან დედა მუმინზე. როგორ მომნატრებია მოგზაური, მარტოსული სნუსმუმრიკი და მოწუწუნე, კაბიანი ჰემულები, ონდატრასეული ფილოსოფია, ჯადოქრის ქუდის ოინები, ციცინათელების გირლიანდებით მორთული საცეკვაო მოედნები და ტუჩის გარმონის მელოდიაზე დამღერებული „ბაფთებით ირთავენ კუდს პატარა მხეცუნები“.

ბედნიერი ვიყავი, მუმინტროლი კვლავ რომ დასახლდა ჩვენს სახლსა და გულებში, სასიამოვნო მოგონებების ტალღაზე გადაგვრთო და ისევსლა აგვალაპარაკასლა ზღაპრულსლა ენაზესლა.

ტუვე იანსონი – ინტეგრალური ავტორი.

პირველი მუმინი 1930 წელს შეიქმნა, 1940 წელს კი ფინურ ჟურნალში Garm კარიკატურის სახით გამოქვეყნდა. 1945 წელს გამოვიდა ტუვე იანსონის პიველი წიგნი „პატარა ტროლები და დიდი წყალდიდობა”, თუმცა, მწერალს პოლულარობა 1946 წელს მუმინების შესახებ დაწერილმა მეორე ამბავმა („კომეტა მუმინების ხეობაში”) მოუტანა. წიგნში დეტალურად იყო აღწერილი ადგილი, სადაც მუმინების შესახებ მომავალი ამბები განვითარდა.

ტუვე იანსონმა მუმინებზე რვა წიგნი დაწერა: „კომეტა მუმინების ხეობაში”, „ჯადოქრის ქუდი”, „სახიფათო ზაფხული”, „მამა მუმინის მემუარები”, „ნოემბრის მიწურულს”, „ჯადოსნური ზამთარი”, „მამა და ზღვა,” „მუმინტროლი და დიდი წყალდიდობა”. გამოსცა ასევე მოთხრობების წიგნი „უჩინარი ბავშვი” და ოთხი ნახატებიანი ალბომი. იანსონი საკუთარი წიგნების მიხედვით თავად წერდა ადაპტირებულ ტექსტებს თეატრისთვის, „სახიფათო ზაფხული” კი თავიდან ბოლომდე პიესად გადააკეთა და „მუმინტროლი კულისებს მიღმა” დაარქვა. დაწერა ასევე ლიბრეტო მიუზიკლისთვის „მუმინ-ოპერა”.

ილუსტრაცია ზოგჯერ ლიტერატურული ტექსტის განუყოფელ ნაწილად იქცევა, ისე გავითავისებთ ამა თუ იმ გმირის სახეს, ვერც წარმოგვიდგენია, სხვაგვარი როგორ უნდა ყოფილიყო კონკრეტული პერსონაჟი, ვერ ვუშვებთ, რომ შეიძლება არსებობდნენ განსხვავებული მუმინები, ვინი ფუუჰი, ელისი, ჩეშირული კატა, კარლსონი, მერი პოპინსი, პეპი და ა.შ. საკუთარი წიგნის გმირებს თავად რომ ხატავენ, დღეს ინტეგრალური ავტორებს უწოდებენ. ცნობილი ფინელი ავტორი ტუვე იანსონიც (1914-2001 წწ) მათ შორისაა. ქალბატონი, რომელმაც ერთ მშვენიერ დღეს მომხიბვლელი არსებები დახატა, იდილიურ გარემოში, „მუმინების ხეობაში“ დაასახლა, მათ შესახებ საოცარი ამბების მოყოლა დაიწყო და საქვეყნოდ ცნობილ საბავშვო ავტორადაც იქცა.

მუმინ–ბუმი

1949 წელს გამოსულმა „ჯადოქრის ქუდმა” ბიძგი მისცა, ეგრეთ წოდებულ, „მუმინ-ბუმს“ მთელ მსოფლიოში. 1950-60-იან წლებში მუმინების შესახებ დაწერილმა წიგნებმა პოპულარობისა და გაყიდვების მანამდე არსებული ყველა რეკორდი მოხსნა. ტუვე იანსონს პოპულარობა ახარებდა, თუმცა საკუთარი შემოქმედების უსაზღვრო კომერციალიზაცია, ცოტა არ იყოს, აღიზიანებდა კიდეც. წიგნების გარდა, მას შემოსავალი მუმინ-თემათიკიდანაც  (მაისურები,  კეპები,  ცხვირსახოცები,  სამკერდე ნიშნები და სხვა) გაუჩნდა.

მალე მუმინები კომიქსების გმირებადაც იქცნენ – იანსონმა Associated Press-თან შვიდწლიანი კონტრაქტი გააფორმა. ბოჰემურ სკანდინავიურ გარემოში საბავშვო კომიქსების ხატვა დამამცირებელ საქმიანობად მიაჩნდათ, ამიტომ მწერლის საქციელმა გარშემო მყოფთა უკმაყოფილება გამოიწვია, მეგობრებმა ჩათვალეს, რომ ტუვემ თავისი ნიჭი დასავლურ მასკულტურას მიჰყიდა. ის კი თვლიდა, რომ სიღარიბე უფრო დამამცირებელია, ვიდრე ნებისმიერი სამუშაო. კომიქსების ხატვა მისთვის სტაბილური შემოსავლის გარანტია იყო. საბოლოოდ კი ფინეთის ყურეში კუნძული შეისყიდა, მომაბეზრებელი თაყვანისმცემლებისგან და ჟურნალისტებისგან რომ შეეფარებინა თავი.

პირველი მუმინ-კომიქსი 1954 წლის 20 სექტემბერს ლონდონის გაზეთის The evening news გვერდებზე გამოჩნდა. მუმინ-თემატიკის პოპულარობის პიკზე იანსონის კომიქსები 17 ქვეყნის 58 გამოცემაში იბეჭდებოდა. თავიდან იანსონი თითოეულ კომიქსს თავად ხატავდა, მერე კი სამუშაო ძმას, ლარს იანსონს გადააბარა, რომელიც 20 წლის მანძილზე შეუჩერებლად იგონებდა მუმინკომიქსებს და ეს საქმე საკმაოდ სარფიან ბიზნესადაც აქცია.

ტუვე იანსონი საკუთარ ლიტერატურულ მოღვაწეობას სერიოზულად სულაც არ უდგებოდა და ყოველთვის ხაზგასმით აღნიშნავდა, მხატვარი ვარო. მიუხედავად ამისა, მისი ნახატები ზღაპრებთან შედარებით ყოველთვის ნაკლებ ყურადღებას იპყრობდა. მუმინებზე შექმნილი წიგნების პოპულარობა წლების განმავლობაში იზრდებოდა არამხოლოდ ბავშვებში, მოზარდებში, უფროსებსა და მეცნიერებშიც კი (ამ საოცარ წიგნებზე არაერთი დისერტაცია დაიწერა)!

1994 წელს ფინეთში ტუვე იანსონის 80 წლისთვის აღნიშვნა უდიდეს სახელმწიფო ღონისძიებად იქცა. საყვარელი ავტორის დაბადების დღე ფოიერვერკებითა და საზეიმო სვლით აღნიშნეს. მწერალს ნაციონალური გმირის საკადრისი პატივი მიაგეს. მისი გარდაცვალების დღეს კი ქვეყანაში საყოველთაო გლოვა გამოცხადდა, ქვეყნის პრეზიდენტმა თავის სიტყვაში აღნიშნა, რომ ტუვე იანსონის შემოქმედება „კალევალას” შემდეგ ფინეთის ყველაზე მნიშვნელოვანი წვლილია ამ სოფლიო საგანძურშიო!

გაატარეთ ზაფხულის არდადეგები მუმინებთან ერთდ

პატარებს მთელი გულით გირჩევთ ზაფხულის არდადეგები მუმინებთან ერთდ გაატაროთ – იცით, რამდენ თამაშს გამოიგონებთ! ტუვე იანსონისეული არსებები ყოველ დილით ხომ იმისთვის იღვიძებენ, რომ დღე საინტერესო და მხიარულ თავგადასავალებში გაატარონ. თქვენ გარშემო ბუნებასაც სულ სხვა თვალით შეხედავთ – ბილიკებზე, ტყეში, ზღვის ტალღებში, გამოქვაბულებში თუ ქვიშის სანაპიროზე უსათუოდ გამოძებნით სნიფურ, მუმინურ, ჰემულურ თუ სნუსმუმრიკულ თავშესაქცევს. მთავარია, წაიკითხოთ, რომ მათსავით ფიქრი, სიყვარული და თანადგომა შეძლოთ.

იანსონის მხატვრული სამყაროს საფუძველი კი სახლია – სახლი, სადაც მუდამ თბილა, შუქი ანთია, ახლობლები გელიან, მზადაა გემრიელი კერძები და თბილი ლოგინია გაშლილი. ესაა „უსაფრთხოებისა და სიყვარულის ერთგვარი ციტადელი”, მის შესახებ უბრალოდ ფიქრი და ოცნებაც კი წიგნის გმირებს ნებისმიერი წინააღმდეგობის გადალახვაში ეხმარება. მათ შეუძლიათ ნებისმიერ დროს დაბრუნდნენ სახლში! საკუთარ ჭერქვეშ იმდენად ძლიერდებიან, სულაც არ ანაღვლებთ, რომ 8 აგვისტოს, საღამოს 8 საათსა და 42 წუთზე (შესაძლოა 4 წამით გვიან) კომეტა დედამიწას დაეჯახება.

ბოლო ზარი

არ ვიცი, როგორი დრო გაატარა მარიამის მუმინტროლმა სკოლაში, ბოლო ზარზე. ბავშვებში გართობა უფრო მოეწონა თუ ისევ ჯადოსნური ქუდიდან ამოფრენილ ღრუბლებს მისტიროდა, სხვა გოგონებისთვისაც მოუნდა თმაში ჩასაბნევი ვარდის ჩუქება თუ ფრეკენ სნორკისთვის მიცემული პირობის ერთგული დარჩა. ერთი ცხადი გახდა – დღის ბოლოს პერანგი სამახსოვრო წარწერებით რომ აჭრელდა, მუმინტროლი კვლავ თეთრი და ხელუხლებელი დარჩა, ისევე როგორც ბავშვობა და საყვარელი წიგნის გმირები.

მარიამსლას ბოლო ზარის პერანგი ლუკასლას პერანგთან ერთად შევინახეთ. ცოტა ხნით მივაძინეთ ზღაპრული გმირები და თავგადასავლები, დრომ საუკეთესო მოგონებებად რომ აქციოს. მერე თავად გადაწყვეტენ, მოვყვები ან თუ სნუსმუმრიკივით საკუთარ თავგადასავლებთან მარტო დარჩენას ამჯობინებენ. გახსოვთ, ხომ რას ამბობს „უჩინარ ბავშვში“ ეს საოცარი მოგზაური: „მოყოლით ყველაფერი უფასურდება. მერე დრო რომ გადის და გახსენებას ვცდილობ, ჩემი საკუთარი მონათხრობიღა მახსოვს, თვითონ თავგადასავალი კი გაუჩინარებულიაო“.

გეოგრაფიულ სახელთა დიდი ნაწილი ქართულში ნასესხებია სხვა ენებიდან. გთავაზობთ რამდენიმე მათგანს.

ლიმანი ძვ. ქართ. ლიმენი (ბერძ. λιμένας ) – ნავსადგური; გრუნტი (გერმ.grund) – ნიადაგის მყარი ზედაფენა; დენუდაცია (ლათ.denudatio გაშიშვლება) –  გეოლ. „მიწისზედა პირიდან დაშლილი ქანების გადაცლა წყლის, ქარის თუ მყინვარის მიერ“ (ქეგლ, 1147).

სპარსულიდან შემოსული სახელებია: აუზი (სპარ. ჰავზ) – ხელოვნურად გაკეთებული თავღია წყალსაცავი; შადრევანი „ნაკადი“ (ქეგლ, 604); ხამი „(სპარს. ხა­მ) დაუმუშავებელი, გამოუყვანელი, მოუქნელი“ (ქეგლ, 1327); ფილაქანი ქვის ფენა, შრე, რომელიც ადვილად იღება ფილებად“.

ბერძნულ-ქართულის მჭიდრო ურთიერთობას შესაძლებელია ძალზე ხანგრძლივი ისტორია ჰქონდეს. ქართულის ინტენსიური ურთიერთობა ბერძნულ ენასთან გრძელდებოდა საშუალო სპარსულთან, არაბულთან და ახალ სპარსულთან ურთიერთობის პარალელურად.

ოკეანე „[ბერძ. Okeanos უსაზღვრო ზღვა) 1. კონტინენტებს შორის მოქცეული წყლის დიდი აუზი, 2. წყლის სტიქიის ღმერთი ბერძნულ მითოლოგიაში“.

ოკანოგრაფია „(ბერძნ. Okeanos ოკეანე და graphō ვწერ) მეცნიერება ოკეანეებისა და ზღვების შესახებ. ოკეანოგრაფი – ოკეანოგრაფიის სპეციალისტი“.

ატმოსფერო „(ბერძ. „ἀτμός სუნთქვა და„σφαῖραს ფერო, ბირთვი)“.

ლითოსფერო „(ბერძ. Litohos ქვა და σφαίρα სფერო)“.

სეისმოგრაფი „(ბერძ. seismos რყევა, მიწისძვრა და graphō ვწერ) სპეც. მიწისძვრის დროს მიწის ზედაპირის რყევათა ავტომატურად ჩასაწერი ხელსაწყო“.

სეისმომეტრი „(ბერძ. seismos რყევა, მიწისძვრა და Logos მოძღვრება) 1. გეოფიზიკის დარგი, რომელიც სწავლობს მიწისძვრებს, აგრეთვე მიწისძვრებზე და აფეთქებებზე დაკვირვების შედეგად აკეთებს დასკვნებს მიწის შინაგანი აგებულების შესახებ, 2. ხელსაწყო, რომლითაც აკვირდებიან დედამიწის ზედაპირის რყევას მიწისძვრის დროს“.

ტექტონიკა „[ბერძ. tektonikós მშენებლობის ხელოვნება] 1. დედამიწის ქერქის აგებულება. 2. გეოლოგიის დარგი, რომელიც იკვლევს დედამიწის ქერქის აგებულებას და მისი წარმოშობის პროცესს“.

ჰიპოცენტრი „(ბერძ. Hypo დალათ. Centrum ცენტრი] გეოლ. მიწისძვრის კერა“. ჯერ რომის იმპერიას შეჰქონდა დაპყრობილ ევროპულ ქვეყნებში თავისი ენა, ქრისტიანული რელიგიაც ევროპაში ვრცელდებოდა რომის კათოლიკობის სახით, რომელიც ლათინურენოვანი იყო. შემდეგ მეცნიერების ენად ლათინური შეიქმნა და XVII-XVIII საუკუნეებამდე ლათინური წარმოადგენდა დასავლეთში ინტერნაციონალურ სამწიგნობრო ენას. ფრანგული, იტალიური, ესპანური, პორტუგალიური, რუმინული ენები ლათინურის გაგრძელებას წარმოადგენს. ლათინურიდან შევიდა ახალ სამწერლო ენებში (ფრანგულში, გერმანულში, ინგლისურში…) ძირითადი სამეცნიერო ტერმინოლოგია.

ეკვატორი „(ლათ.  Aequator გათანასწორებული) გეოლოგ. თეორიულად გავლებული წრეხაზი, რომელიც დედამიწას ჰყოფს ორ თანასწორ (ჩრდილოეთ და სამხრეთ) ნახევარსფეროებად“.

ბერძნულთან ერთად, მნიშვნელოვანია მეორე კლასიკური ენა – ლათინური. დასავლეთ ევროპის მწიგნობრული ტრადიციები, პირველ ყოვლისა, ლათინურ ენასთან ეროზია „(ლათ. ეროდერე-დან გამოჭმა) მდინარის წყლის მიერ მიწის ზედაპირის ნგრევა და ჩამორეცხვა. ნიადაგის ეროზია – ნიადაგის წარეცხვა ღვარების მიერ. შდრ. მე-დიც. ლორწოვანი გარსის ზედაპირული დაწყლულება“.

გერმანული ენიდან შემოსული სახელებია: აისბერგი „(გერმ.Eisberg,ყინულის მთა) ზღვაში მცურავი ყინულის მთა-კუნძული, პოლარული მყინვარის მონატეხი“.

ბუხტი „(გერმ.  Du. Bocht) ზღვის პატარა უბე, გემების სადგომად გამოსადეგი (შდრ. ნავსადგური)“.

გლეტჩერი „(გერმ. Gletsche)ხეობის მყინვარი, აგრეთვე: გეოლ. ყინულის მასა, რომელიც წარმოიშობა მარადთოვლიან მთებში და ნელა ეშვება ქვევით სიმძიმის ძალის გავლენით“.

ფრანგულიდან შემოსული სახელებია: მასივი „(ფრანგ. Massif) მაღლა აზიდული მთიანი მხარე, მთიანეთი, მოკლებული მკაფიოდ გამოსახულ თხემებს, სიგრძე-სიგანით თითქმის თანაბრად განვითარებული და სუსტად დანაწევრებული“.

პიკი „(ფრანგ.  Pique) მთისწვეტიანი მწვერვალი“.

პლატო „(ფრანგ. Plateau) გეოგრ. ზღვის დონიდან მაღლა მდებარე ვაკე, რომლებიც ფერდობებით უერთდება დაბლობ ადგილებს“.

ლანდები „(ფრანგ. Lands) ქვიშიანი და ჭაობიანი დაბლობები დას. საფრანგეთში, ბისკაის ყურის ნაპირებზე“.

პრერია „(ფრანგ.  prairie.) ჩრდილოეთ ამერიკის ზომიერი კლიმატური სარტყლის ვრცელი ველები“ სტეპები.

მინერალი „(ფრანგ. Mineral) დედამიწის ქერქში შემავალი ბუნებრივი ქიმიური ნაერთი ან ამგვარ ნაერთთა მექანიკური ნარევი“.

თურქულიდან შემოსული: ქარიზი „(თურქ. ქეღრიზიდან „მიწისქვეშაა რხი“)“.

შვედურიდან და იტალიურიდან შემოსული: შხერი „(შვედ. Skär ციცაბო კლდე); შხერები ფრიალო ნაპრალებიანი პატარა კუნძული ან წყალქვეშა და წყალზედა კლდე სანაპიროზე… ჭიუხი“ .

ლაგუნა „(იტალ. Laguna) გეოგრ. პატარა ტბა, ზღვისაგან მოწყვეტილი“.

ეს მასალა გეოგრაფიისა და ქართული ენის ინტეგრირებული გაკვეთილისთვის გამოდგება.

(დიალოგი ჰარუნ ჩიმქესთან)

რიზეს უნივერსიტეტში სტუმრობისას ქართველ პროფესორებთან (პროფ. რუსუდან საღინაძე და ასოც. პროფ. მაია კიკვაძე) ერთად ჩვენი აღფრთოვანება გამოიწვია თურქმა ქართველოლოგმა, ქართული ენისა და ლიტერატურის მიმართულების ხელმძღვანელმა რიზეს უნივერსიტეტში,

მეცნიერმა და მთარგმნელმა, ბატონმა ჰარუნ ჩიმქემ.

გადავწყვიტე, უკეთ გამეცნო იგი თქვენთვის და ამიტომ გთავაზობთ მასთან დიალოგს.

– ბატონო ჰარუნ, როგორ დაიწყო თქვენი ურთიერთობა ქართულ კულტურასთან და რით არის გამორჩეული ეს კულტურა და ხალხი თქვენთვის?

– საქართველოში  თანატოლებთან ერთად 1995 წელს ჩამოვედი. ჯერ თბილისში ვიყავით, შემდეგ ქუთაისში გადავედით. მიზნად მქონდა დასახული, ინგლისური ენისა და ლიტერატურის სპეციალობაზე მესწავლა. ჩემი ნაცნობი, რომელიც რეკომენდაციას მიწევდა, საქართველოში უცხო ენის სწავლების სისტემას ძალიან აქებდა. გეგმა ერთია და სინამდვილე – მეორე. მოსამზადებელი კურსები რომ დავამთავრეთ და საბუთები ჩავიტანეთ თბილისში, თურქეთის საელჩოს განათლების განყოფილებაში, შევიტყვე, რომ, რადგან თურქეთში ჩატარებულ ეროვნულ გამოცდაზე უცხო ენაში არ მქონდა ქულა, ინგლისურის სპეციალობაზე ვერ ჩავაბარებდი. ეს ჩემთვის ძალიან მოულოდნელი იყო. ამდენი ხნის შემდეგ მშობლებისთვის ეს ყველაფერი როგორ უნდა ამეხსნა ან როგორ უნდა დავბრუნებულიყავი სამშობლოში? სხვა სპეციალობების დიდი არჩევანიც არ მქონდა და გადავწყვიტე, თურქოლოგიაზე შემეტანა საბუთები. ჩემი ეს გადაწყვეტილება ბევრისთვის მიუღებელი აღმოჩნდა. ზოგ შემთხვევაში სიცილსაც კი იწვევდა: მეუბნებოდნენ, თურქმა აქ ისეთი რა უნდა ისწავლოსო. ასეთ გაურკვევლობაში გავაგრძელე სწავლა ქუთაისში, აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, ფილოლოგიის ფაკულტეტზე. ლექციებზე რომ შევდიოდით, თურქულზე მეტი ქართულის ლექციები ტარდებოდა, რაც ჩემთვის ძალიან ძნელი აღმოჩნდა. თითქმის ვერაფერს ვერ ვგებულობდი. მოგეხსენებათ, ჩვეულებრივი სასაუბრო ენა სულ სხვაა, სასწავლო ენა – სულ სხვა. სასოწარკვეთილი დავდიოდი ლექციებზე. მეორე სემესტრი იქნებოდა, რომ ერთ-ერთ თურქოლოგს ქალბატონ ირმა ასათიანს, რომელიც მოსამზადებელზე ქართულ ენას გვასწავლიდა, ვთხოვეთ,  საერთაშორისო ურთიერთობის დარგში რექტორის მოადგილესთან, ბატონ ვახტანგ ამაღლობელთან,  გაეწია ჩვენთვის თარჯიმნობა. რომ მივედით და ჩვენი გასაჭირი ვუთხარით, ბატონმა ვახტანგმა  ხარხარი დაიწყო. თან ჩვენ გვიყურებდა თან გულიანად ხარხარებდა. როცა დაწყნარდა, გვკითხა, „მითხარით, რა სპეციალობაზე სწავლობთო“. ჩვენ ვუთხარით, რომ თურქულზე ვსწავლობდით. ბოლოს ბატონმა ვახტანგმა გვითხრა, რომ „რაღაც გაუგებრობაში ხართ. თქვენი სპეციალობა ქართული ენა-ლიტერატურა და თურქოლოგია არისო“. სიმართლის მიღება არც ისე ადვილი იყო. ისედაც ძალიან გვიჭირდა ლექციების გაგება, აღარ ვიცოდით, რა უნდა გვექნა. ერთხელ ვთქვი თუ დავწერე (არ მახსოვს), „როცა ენა არ იცი, ყრუც ხარ და მუნჯიც“. ქართულის კარგად არმცოდნენი ზუსტად ამ მდგომარეობაში ვიყავით. საერთოდ, პოეზიაში კარგად არ ვარ და არც მეხერხება, მაგრამ ქართული ენის სირთულის გამო, ხაზგასმით ვამბობ, მეც კი ჩემს ცხოვრებაში პირველი და უკანასკნელი ბავშვური ხასიათის პატარა ლექსი დავჯღაბნე:

აჰ, ქართულო, ქართულო,

რატომ ხარ ასეთი ძნელი?

არ შეიძლებოდა, ცოტა ადვილი რომ ყოფილიყავი?

თუ ადვილი იქნებოდი, მეც ბედნიერი ვიქნებოდი!

რა თქმა უნდა, რაც უფრო დრო გადიოდა, ჩვენ შედარებით უკეთესად ვსწავლობდით ენას. სანთლის შუქზე საათობით მეცადინეობა შედეგსაც იღებდა ნელ-ნელა. არაჩვეულებრივად კეთილგანწყობილი ლექტორები და თანაკურსელები გვყავდა. ისინი ცდილობდნენ, რომ ყველაფერში დახმარება გაეწიათ ჩვენთვის. ეს მაინც გვიმსუბუქებდა ჩვენს გამოუვალ სიტუაციას. შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენი თანაკურსელები ისე იყვნენ განწყობილები, რომ ოღონდაც რაიმე დახმარება გვეთხოვა მათთვის. მათ არასდროს უარი არ უთქვამთ! უფრო ადვილად რომ გაგვეგო ლექციები, ჩვენთვის კონსპექტებსაც კი ამზადებდნენ. ამ საქმეში განსაკუთრებით გამოირჩეოდნენ აწ გარდაცვლილი ია სუსარეიშვილი (გარდაიცვალა მეოთხე კურსზე ყოფნისას) და ლუიზა მაკარიძე (გარდაიცვალა უნივერსიტეტის დამთავრებიდან ერთი წლის შემდეგ). ორივე ფრიადოსანი იყო და ჩვენ ძირითადად ორივეს ვთხოვდით დახმარებას. პირველ კურსზე ქართული ენის ლექტორი იყო ქალბატონი ჟუჟუნა ფეიქრიშვილი. ის ძალიან საინტერესო, თავისი საქმის მცოდნე და კეთილი ადამიანია. ისიც ძალიან გვეხმარებოდა ენის შესწავლაში. ლექციები და, საერთოდ ყველაფერი, კარგად რომ გამეგო, გადავწყვიტე კერძოდ მევლო ქართული ენის გაკვეთილებზე. როდესაც ეს ქალბატონ ჟუჟუნას ვუთხარი, იმან მირჩია იმავე კათედრის ლექტორთან, ქალბატონ რუსუდან საღინაძესთან მემეცადინა. ეს იყო ჩემი ქართული ენის შესწავლის გადამწყვეტი მომენტი. ქალბატონი რუსუდანი ისეთი მონდომებული და თავდადებული პიროვნება აღმოჩნდა, რომ სულ მოკლე ხანში კარგი შედეგებიც მივიღეთ: მან უკვე ერთ წელიწადში (მესამე კურსზე) თბილისში ჩამიყვანა რესპუბლიკურ სტუდენტურ კონფერენციაზე. ქალბატონ რუსუდანზე საუბარს ფურცლები, გვერდები, დღეები არ ეყოფა, ალბათ. დღეს თუ ამ მდგომარეობაში ვარ და რაიმე შემიძლია, თითქმის მისი დამსახურებაა. მას ამისთვის დიდ მადლობას ვუხდი და მინდა მის კვალზე სიარული გავაგრძელო.

რაც უფრო კარგად ვსწავლობდით ენას, მით უფრო ახლო ურთიერთობას ვამყარებდით ქართველ ხალხთან. მოგეხსენებათ, როდესაც რომელიმე ერის ენას სწავლობ, გინდა თუ არა, იმ ენის კულტურასაც სწავლობ. ქართული კულტურა ჩვენთვის საინტერესო აღმოჩნდა. ქართველები დაჯილდოებულები არიან ბევრი კარგი თვისებით: სტუმართმოყვარეობით, თავდადებული მეგობრობით, ჰუმანიზმითა და ა. შ.

– როცა თარგმანზე მუშაობთ, ყველაზე მეტად რომელი და როგორი ლექსიკის თარგმნაა თქვენთვის რთული ქართულიდან თურქულ ენაზე? როგორი ენობრივი სპეციფიკა აქვს ამ ორ ენას თქვენი გამოცდილებით?

– თარგმნის დროს ყველაზე მეტად მიჭირს, და ეს ბუნებრივიც არის, ქვეტექსტიანი წინადადებები და სლენგები. როდესაც ქართულს ვსწავლობდი, ქუჩურ მეტყველებას ვერიდებოდი. არც თურქულში მიყვარდა და დღესაც არ მიყვარს ასეთი სიტყვების გაგონება და გამოყენებაც. პირველ კურსზე რომ ვიყავი, ჩემმა ერთ-ერთმა თანაკურსელმა მითხრა, „მოდი, ქართულ გინებებს გასწავლიო“. მე დაუფიქრებლად ვუთხარი უარი! ერთხელ ლექციაზე თანაკურსელმა გოგონებმა ჩემი ქართული ენის  რვეული მომთხოვეს. ალბათ, აინტერესებდათ, როგორ ვწერდი. ცოტა ხანში ისეთი სიცილი ატეხეს, ცოტა არ იყოს შემრცხვა. სიცილის მიზეზი ჩემთვის არ უთქვამთ! სამაგიეროდ, იმას უთხრეს, ვისაც ჩემთვის გინების სწავლება უნდოდა. მან შემდეგ გახარებულმა მითხრა, „ხომ გითხარი, ასეთი სიტყვების ცოდნაც არის საჭიროო“. აღმოჩნდა, რომ თურმე რაღაცა ძალიან უწმაწური სიტყვა მიბრუნებია სახელის ბრუნების მიხედვით. სიმართლე გითხრათ, რა სიტყვა იყო, დღესაც არ მახსოვს.  ენის ცოდნა არ ნიშნავს, ყველაფერში იყო კომპეტენტური და ყველა ტერმინი იცოდე ხუთიანზე. შემიძლია გითხრათ, რომ, როდესაც სპეციფიკური (სამედიცინო, საინჟინრო…) თემა არის სათარგმნი, ასეთები მიჭირს.

რაც შეეხება მეორე კითხვას, რა თქმა უნდა, ქართული და თურქული, ორივე სხვადასხვა ენათა ჯგუფის ენებია და საერთო სიტყვების გარდა, ერთმანეთისაგან სრულიად განსხვავდებიან. მოგეხსენებათ, რომ არც ერთი ენა არ არის ადვილი, მაგრამ სრული უფლებითა და გამოცდილებით შემიძლია ვთქვა, რომ ქართული ენა, თურქულთან შედარებით, ძალიან რთული ენაა. ახლა რასაც გეტყვით, ალბათ, ამას ბევრი უცხოელისაგან გაიგონებდით: ქართული ენით დაინტერესებული ადამიანებისათვის განსაკუთრებით ძალიან რთული კატეგორიაა ზმნა. მე ეს მოსამზადებელზევე მქონდა გაგებული და იქიდანვე მთელი ჩემი აქცენტი გადავიტანე ზმნაზე. სულ ზმნების უღლებით ვიყავი დაკავებული დღე და ღამე (სიზმარშიც). ჩემი თანაკურსელი, გივი ამაღლობელი იმ დონეზე გავაწვალე, რომ  ბოლოს „მეზმნეს“ მეძახდა.

– გვესაუბრეთ თქვენს თარგმანებზე და მომავალში რას გეგმავთ, რომ თარგმნოთ?

როცა სტუდენტები ვიყავით, ჩვენი ლექტორები იქნებოდნენ თუ ნაცნობები, ყველა დიდი აღფრთოვანებით საუბრობდა ქართულიდან თურქულ ენაზე თარგმნილ წიგნებზე. ეტყობოდა, რომ ამ საქმეს ძალიან დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ. ხანდახან ჩვენც გვეკითხებოდნენ, რომ მომავალში თუ გადავთარგმნიდით ქართულ ნაწარმოებებს. რა თქმა უნდა, მაშინვე დავიწყე ამაზე ფიქრი, მაგრამ ეს ყველაფერი როგორ იქნებოდა ან როდის დავიწყებდი, ეს აღარ ვიცოდი. ჩემი მთარგმნელობითი საქმიანობა უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ ერთ-ერთ ორენოვან ჟურნალში სულხან-საბა ორბელიანის იგავების რამდენიმე ნიმუშის თარგმნით დაიწყო. ამ საქმეში ჩემი ქართული ენის მასწავლებელი და შემდგომში უკვე სადოქტორო დისერტაციის ხელმძღვანელი ქალბატონი რუსუდანი მეხმარებოდა. 2005 წელს გადავთარგმნე სხვადასხვა ავტორის მიერ შედგენილი „საქართველოს კულტურა“. რაღაც დიდი პერიოდი არაფერი არ მითარგმნია. დაახლოებით 2011 წელი იქნებოდა, რომ გამომცემლობა „ინტელექტმა“ შემომთავაზა მეთარგმნა ბესიკ ხარანაულის „წიგნი ამბა ბესარიონისა“. მიუხედავად იმისა, რომ პოეზიაში კარგად ვერა ვარ, უარი მაინც არ მითქვამს. რა თქმა უნდა, ადვილი არ იყო ამ წიგნის თარგმნა! ხანდახან გაუგებარ ადგილებს ქართველ ნაცნობებს რომ ვეკითხებოდი, ისინიც პასუხს ვერ მეუბნებოდნენ. თარგმნის პროცესში ნელ-ნელა შევიჭერი როლებში და, როგორც იქნა, თარგმანი დავამთავრე. ამას მოჰყვა დათო ტურაშვილის „გურჯი ხათუნი“, ზვიად კვარაცხელიას „ფორმა 100“, ნინო სადღობელაშვილის „თავშესაფარი“, შოთა არველაძის „გუშინ“, გიორგი სოსიაშვილის „მარტოსულთა ზამთარი“, ჟუჟუნა ფეიქრიშვილის „ქართველოლოგიის შესავალი“ და მალე გამოვა რეზო  თაბუკაშვილის „13 დღე“. აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ 2016 წელს მონოგრაფიის სახით გამოვეცი თბილისში ჩემი დისერტაცია „ზმნისწინთა სემანტიკური ნიუანსები ქართულ სალიტერატურო ენაში“.

სამომავლოდ დიდი სურვილი მაქვს, რომ სამეცნიერო მუშაობასთან ერთად გავაგრძელო მთარგმნელობითი საქმიანობაც. ჩემი დღემდე თარგმნილი წიგნები თანამედროვე ავტორებს ეკუთვნის და მინდა კლასიკური ლიტერატურის თარგმნაზეც გადავიდე. სტუდენტობის პერიოდში კლასიკური ლიტერატურის ერთ-ერთ წიგნს რომ ვკითხულობდი, მაშინ გავიფიქრე, მომავალში ნეტავ ამ წიგნის თურქულ ენაზე თარგმნას თუ შევძლებ-მეთქი. ჩემი ოცნება რეალობად იქცევა და მალე დავიწყებ  ქართული რომანის უშესანიშნავესი ნიმუშის, ჭაბუა ამირეჯიბის უკვდავი წიგნის „დათა თუთაშხიას“ თარგმნას. წინასწარ ვიცი, რომ ადვილი არ იქნება, მაგრამ მინდა, რომ ის სულიერი სიმდიდრე და ღირებულებები, რაც წიგნშია ჩაქსოვილი, მივიტანო თურქ მკითხველამდე.

– როგორც ვიცი, დიდი ხნის ოცნება აისრულეთ, როდესაც ქართული ენის გრამატიკა თურქულად თარგმნეთ და გამოეცით… ვთვლი, რომ ეს ნამდვილად ორი კულტურის უნიკალური ფაქტია. რას გვეტყვით ამ თარგმანის შესახებ? როდის გაგიჩნდათ ინტერესი? როგორ განახორციელეთ მისი გამოცემა…?

მოსამზადებელზე ქართულს რომ ვსწავლობდით, მაშინ უცხოელებისათვის არ იყო არც სახელმძღვანელო და არც თურქულ-ქართული, ქართულ-თურქული ლექსიკონები. იმ პერიოდისათვის საზღვრები ახალი გახსნილი იყო და მანამდე ამის საჭიროებაც არ არსებობდა, ალბათ. ჩვენ ხან იაკობ გოგებაშვილის „დედაენიდან“ ვსწავლობდით, ხან – სხვა წიგნებიდან, მაგრამ არც ერთი არ იყო ჩვენთვის საკმარისი. სხვანაირად არ გამიგოთ! მე კი არ ვიწუნებ იმ წიგნებს, უბრალოდ, უცხოელებზე მორგებული წიგნები არ იყო. ერთი სიტყვით, ძალიან ვწვალობდით. ქართული ენის მოსამზადებელი ეტაპი ასე თუ ისე დავამთავრეთ. მეორე კურსიდან, უფრო სწორად მესამე კურსიდან, ცოტა აზრზე რომ მოვედი, დავიწყე იმაზე ფიქრი, რომ რატომ არ შეიძლება ქართული ენის გრამატიკა იყოს თურქულადაც-მეთქი. მე მინდოდა, რომ, რაც ჩვენ ვიწვალეთ, სხვა დროს ქართული ენის შესწავლით დაინტერესებულ  სხვა თურქებს საშუალება ჰქონოდათ უფრო მოკლე დროში უკეთეს პირობებში ესწავლათ. ამ რამდენიმე წლის წინ რეალურად შევუდექი ჩემი ოცნების განხორციელებას. რა თქმა უნდა, ეს ძალიან საპასუხისმგებლო საქმე იყო და ამას მე თვითონ ვერ გავაკეთებდი, ამიტომ ჩემი გეგმა ვუთხარი ჩემს მასწავლებელს, შემდგომში სადისერტაციო თემის ხელმძღვანელს, თავისი საქმის პროფესიონალს, ქართული ენის დიდ ქომაგს, ქალბატონ რუსუდან საღინაძეს. იმანაც დიდი ენთუზიაზმით მიიღო ეს წინადადება. შემდეგ ორივეს საერთო გადაწყვეტილებით, ასევე დიდ მეცნიერს, უამრავი წიგნის ავტორს ქალბატონ ჟუჟუნა ფეიქრიშვილსაც შევთავაზეთ ერთობლივი მუშაობა და მალევე დავიწყეთ წიგნის წერა. ხუთი წლის განმავლობაში დიდი შრომის შედეგად შედგენილი ქართული ენის გრამატიკა (ქართული ენა –ფონეტიკა და მორფოლოგია), რომელიც თურქეთის ისტორიაში პირველ შემთხვევას წარმოადგენდა, 2015 წლისათვის გამოვეცით. ჩვენს სიხარულს საზღვარი აქ ჰქონდა, მაგრამ ეს სიხარული დიდხანს არ გაგრძელებულა! რომ გვეგონა დიდ ქართულ საქმეს ვაკეთებდით, პირიქით, დიდ წინააღდეგობას გადავეყარეთ. იმის გამო, რომ წიგნში მაგალითები, სახელისა და ზმნის პარადიგმები, მხოლოდ ლათინური შრიფტით გვქონდა და ქართულ სიტყვებს თავზე არ ეწერა ქართული ასოებით, თურმე ქართულ დამწერლობას უგულებელვყოფდით. წიგნს რომ ვამზადებდით, რასაკვირველია, ამაზეც ვფიქრობდით, მაგრამ ტექნიკურად ამის განხორციელება გაძნელდა, თანაც სხვადასხვა დროს სხვადასხვა ენაზე გამოცემული წიგნების უმრავლესობაც ისეთი იყო, როგორიც ჩვენ გვქონდა გაკეთებული. ეს ყველაფერი თავზარდამცემი იყო. ეს რომ გავიგე, ვთქვი, ჯობდა მოვეკალი-მეთქი.

რა თქმა უნდა, უნაკლო არავინ და არაფერი არ არსებობს. არც ვამბობდით და აზრადაც არ მოგვსვლია, რომ ამ წიგნს რაიმე ხარვეზი არ ექნებოდა. როგორც ყველასთვის, ჩვენთვისაც ობიექტური კრიტიკა მისაღები იქნებოდა, მაგრამ როგორ და რა კუთხით მიუდგები და გააკრიტიკებ, ამას ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს. ჩვენი წიგნი არ არის სახელმძღვანელო დამწყებთათვის და ამას კიდევ ხაზგასმით ვიმეორებ. ეს წიგნი განკუთვნილია იმ ადამიანებისათვის, იმ თურქულენოვანი მკითხველისთვის, რომლებსაც ქართული ენის შესახებ უნდათ ინფორმაციის მიღება. ადამიანს, რომელსაც მხოლოდ რომელიმე საკითხი აინტერესებს, როგორ უნდა დავაძალოთ დამწერლობის შესწავლა! ანდა ის სტუდენტი, რომელიც თურქეთში ქართული ენისა და ლიტერატურის  სპეციალობაზე სწავლობს, ამ წიგნით ვერ დაიწყებს ქართული ენის შესწავლას, რადგან იგი სხვადასხვა მოსაზრებებზე აგებული  სამეცნიერო ნაშრომია. ენის შესწავლის საწყის ეტაპზე ენის შემსწავლელმა თავდაპირველად ქართულად შესრულებული, მარტივად შედგენილი ქართული ენის გრამატიკით უნდა იხელმძღვანელოს. ჩვენი  თარგმანი კი მომდევნო ეტაპზე შეიძლება გამოიყენოს, როგორც დამხმარე საშუალება.  ეს არის და ეს! მინდა აღვნიშნო, რისთვის არის კიდევ დიდი მნიშვნელობის მქონე ჩვენი წიგნი: თურქეთსა და საქართველოს შორის ძალიან მეგობრული და კეთილმეზობლური ურთიერთობის მიუხედავად, თურქეთში ქართული ენის გრამატიკის შესახებ, ზოგად ინფორმაციას თუ არ გავითვალისწინებთ, თითქმის არაფერი არ არსებობდა. იმ ადამიანებს, რომლებიც შედარებითი გრამატიკის საკითხებზე მუშაობენ, ანდა ზოგიერთ ამა თუ იმ კონკრეტულ საკითხზე ქართული ენის მასალითაც ინტერესდებიან, არ ჰქონდათ წყარო. თურქი ენათმეცნიერები ხანდახან მწერდნენ და ქართული ენის გრამატიკის ზოგიერთ საკითხზე ინფორმაციას მეკითხებოდნენ. ჩემთვისაც ხომ არის ძნელი, ყველა იმ ადამიანს, რომელსაც რომელიმე საკითხი აინტერესებს, ავდგე და ვუთარგმნო!..

მინდა ვისარგებლო ამ შემთხვევით და გითხრათ, რომ მე საქართველო და ქართველი ხალხი ძალიან მიყვარს და ძალიან დიდ მნიშვნელობას ვანიჭებ კეთილმეზობლურ და მეგობრულ ურთიერთობებს. იმ სიკეთესა და სითბოს, რაც მე საქართველოში ვნახე, არასდროს არ დავივიწყებ. ჩემი ვალია, სანამ ვიარსებებ, მანამ ეს ყველაფერი მივიტანო თურქ ხალხამდე…

– მინდა მესაუბროთ „ქართული ენისა და ლიტერატურის“ სპეციალობაზე და მის პერსპექტივებზე რიზეს რეჯეფ ტაიფ ერდოღანის უნივერსიტეტში.

თქვენ მიერ გამოქვეყნებულ წინა წერილებში სპეციალობის გახსნისა და სასწავლო პროცესის წარმართვის შესახებ სრული ინფორმაცია არსებობს და ახლა აღარ გავაგრძელებ ამაზე საუბარს. ვიტყვი მხოლოდ, რომ ჩვენმა პირველკურსელმა სტუდენტებმა ჩააბარეს სასწავლო გეგმით გათვალისწინებულ საგნებში გამოცდები და დაასრულეს სასწავლო წელი. ზაფხულის არდადეგების შემდეგ, ახალი სასწავლო წლიდან მათთან ერთად ველოდებით ახალ მიღებას, უკვე ახალ პირველკურსელებს რიზეს რეჯეფ ტაიფ ერდოღანის უნივერსიტეტში, ქართული ენისა და ლიტერატურის სპეციალობაზე. კიდევ ერთ რაიმეს ვიტყოდი: დარწმუნებული ვარ ამ სპეციალობაზე გაზრდილი თურქი ახალგაზრდები ორი ქვეყნის ურთიერთობის საკეთილდღეოდ დიდ საქმეს გააკეთებენ…