ბევრს გაუკვირდება, როდესაც საბჭოთა სისტემის მრავალფეროვნების ფენომენთან დაკავშირების მცდელობას აღმოაჩენს. თითქმის ყველა თანხმდება, რომ ბოლშევიკური რეჟიმების მთავარი მიზანი საზოგადოების გაერთგვაროვნება გახლდათ. ისინი ვერ იტანდნენ განსხვავებულ ადამიანებსა თუ იდეებს, მიდგომებსა თუ სტრუქტურებს. ისნის საფეიქრო მრეწველობის ფაბრიკაც კი ხანდახან მხოლოდ და მხოლოდ ორმოცდაერთ ნომერ ფეხსაცმელს აწარმოებდა, თუ განსხვავებული ზომის ფეხი გქონდათ, საჭირო საქონელი ჟიგულის მთებს გადაღმა უნდა მოგეძებნათ. თუმცა, დრო ყველაზე მყარ სისტემებსაც კი თავის დაღს ამჩნევს. მრავალფეროვნებას სივრცის უზომოდ გაფართოებაც განაპირობებს.

მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში კომუნისტური ბლოკის გავლენა თითქმის ნახევარ დედამიწაზე გავრცელდა. მოსკოვის ჰეგემონიას დაექვემდებარნენ უმდიდრესი გამოცდილების მქონე აღმოსავლეთ ევროპული ქვეყნებიც და სამხრეთ აზიის ფეოდალურ ეპოქაში ჩარჩენილი ტერიტორიებიც. ცხადია, განსაკუთრებული მონდომების მიუხედავად, მსოფლიოს ყველა კუთხეში ერთნაირი ტიპის კომუნისტური მმართველობის დამყარება ვერ მოხერხდა. სხვადასხვა სოციალურ-ეკონომიკურ ნიადაგზე განსხვავებული საბჭოთა სისტემები აღმოცენდნენ. ვფიქრობ, სამოქალაქო განათლების ზოგიერთ მასწავლებელს შეიძლება გამოადგეს ცნობები, რომლებიც საბჭოთა რეჟიმების მრავალფეროვნებაზე მიანიშნებენ. აღნიშნული მრავალფეროვნება შეიძლება იყოს პასუხი კითხვაზე: რატომ განვითარდნენ კავკასიურ სახელმწიფოებზე მეტად ბალტიის ქვეყნები? რას ეფუძნება ლიტვის, ლატვიისა და ესტონეთის უპირატესობა სხვა პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოებთან შედარებით?

თავდაპირველად, ისტორიულ გამოცდილებაზე უნდა ვისაუბროთ. მაგალითად, საქართველოს დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ მხოლოდ სამი წლის განმავლობაში იარსება, ჩვენი დამოუკიდებელი სახელმწიფო მალევე აღმოჩნდა ოკუპაციის მსხვერპლი. პოლონეთი, ჩეხეთი, ბალტიის ქვეყნები კი ომთაშორის პერიოდში თავისუფლად ცხოვრობდნენ, ატარებდნენ კენჭისყრებს, ირჩევდნენ მრავალპარტიულ მთავრობებს, გამოსცემდნენ ათასგვარი მიმართულების გაზეთებს და ა.შ. ისინი „წითელ საპყრობილეში“ მხოლოდ ომის შემდგომ გამოამწყვდიეს. ბუნებრივია, სხვადასხვა საბჭოთა რეჟიმს შორის არსებული ოცწლიანი „ჩამორჩენის“ აღმოფხვრა სტალინისტური წყობისთვისაც კი დაუძლეველ ამოცანას წარმოადგენდა. შესაბამისად, კომუნისტურ ბანაკში მოგვიანებით გაწევრიანებული რესპუბლიკები ავტორიტარიზმითა და ჩაგვრის ხარისხით ვერასდროს გაუთანაბრდნენ მოწინავეებს.

რეჟიმთა მრავალგვარობა დაკავშირებული გახლდათ პოლიტიკური და ეკონომიკური განვითარების დონესთანაც. ბოლშევიკური წესრიგი ძნელად დასამკვიდრებელი აღმოჩნდა იმ ქვეყნებში, სადაც გადატრიალებამდე უკვე არსებობდა გამართული სავაჭრო-სამრეწველო კომპლექსი, მრავალრიცხოვნებით გამოირჩეოდა ქალაქის მოსახლეობა, მაღალი იყო ინდუსტრიალიზაციის დონე, მოწოდების სიმაღლეზე იდგა სახელმწიფოს ბიუროკრატიული აპარატი. ბოროტმოქმედთა პოპულიზმმა ადვილად მოიკიდა ფეხი განუვითარებელ, ღარიბ სოფლებად დაქუცმაცებულ, ერთიანი და გამართული ადმინისტრაციის არმქონე საზოგადოებებში.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელიც საბჭოთა რეჟიმის შინაარსს განსაზღვრავდა, თავად კომუნისტთა პოლიტიკური წონა გახლდათ. ზოგიერთ სახელმწიფოში კომუნისტები კარგად ორგანიზებულ და მრავალწლიანი ბრძოლის გამოცდილების მქონე ძალას წარმოადგენდნენ. ისინი ხელისუფლებაში მოსვლისთანავე დაუნდობლად გაუსწორდნენ თავიანთ ძველ ოპონენტებს. რამდენიმე ქვეყანაში მოულოდნელად ხელისუფლებაში მოსულმა, სუსტად ორგანიზებულმა კომუნისტებმა ოპოზიციონერებთან შეთანხმება გადაწყვიტეს და მოწინააღმდეგეთა გადაბირებით გავიდნენ ფონს. ძველი აგრარული ქვეყნები სამოქალაქო ომებსაც კი ვერ გადაურჩნენ.

საბოლოოდ, მეცნიერებმა საბჭოთა რეჟიმის სამი ძირითადი ზოგადი ფორმა გამოარჩიეს.

პატრიმონალური კომუნიზმის პირობებში ძალაუფლება ადამიანთა მცირე ჯგუფის ხელშია თავმოყრილი. ისინი ძლიერი და კარგად ორგანიზებული იერარქიის საშუალებით აკონტროლებენ საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროს. წარმატების შანსი მხოლოდ ვერტიკალის სათავეში აღმოჩენილ პირებთან დაახლოებულ მოქალაქეებს აქვთ. ბიუროკრატია მთლიანად და უპირობოდ შეზრდილია ერთადერთ პარტიასთან. დისიდენტების დევნა და რეპრესიები ყოველდღიურობის განუყოფელი ნაწილია. პატრიმონალური კომუნიზმის საუკეთესო მაგალითად საბჭოთა კავშირს, რუმინეთსა და ბულგარეთს მიიჩნევდნენ.

გამოყოფენ განსაკუთრებული ადგილობრივი თავისებურებების მქონე საბჭოთა სისტემებსაც (ხშირად მას მოიხსენიებენ, როგორც national-accommodative communism-ს). ამგვარი სისტემა პარტიისა და ბიუროკრატიის, კომუნისტებისა და ადმინისტრაციული მოხელეების ერთმანეთისგან გამიჯვნას უზრუნველყოფს. სისტემა თავისუფალია მოსკოვის სრული და ყოვლისმომცველი კონტროლისაგან. ასეთი ქვეყნების პარლამენტებში ხშირად მრავალპარტიულობის პრინციპიც კი გახლდათ დაცული, გარკვეულ დონეზე უზრუნველყოფილი იყო ადამიანის უფლებების რეალიზების შესაძლებლობაც. უნგრეთსა და პოლონეთში, ჩეხოსლოვაკიასა და იუგოსლავიაში სხვა საბჭოთა ქვეყნებისგან განსხვავებით, შედარებით რბილი გახლდათ რეპრესიებიც. დროდადრო,  თავისუფლებისკენ მიდრეკილი სატელიტების დამორჩილების მიზნით, კომუნისტურ ბლოკში მათ დასატოვებლად კრემლს სამხედრო ინტერვენციების განხორციელებაც უწევდა.

საუბრობენ ბიუროკრატიულ-ავტორიტარულ საბჭოთა სახელმწიფოზეც, სადაც ეკონომიკის სფეროში გადამწყვეტი სიტყვა ადმინისტრაციულ სტრუქტურებს, ტექნიკურ ინტელიგენციას და პროფესიონალებს ეთქმოდათ. სანამ კომუნისტები ქვეყანაში პარტიული „რკინის დისციპლინის“ საფუძველზე სრულ სიმშვიდესა და ერთფეროვნებას ამკვიდრებდნენ, ექსპერტები საბჭოთა ქვეყნებს შორის მოწინავე ეკონომიკას აშენებდნენ, სადაც „ფუფუნების საგნებიც“ კი ხელმისაწვდომი იყო. ბებიაჩემი ყოველთვის ოცნებობდა „გედეერის ავეჯზე“ და წლები იდგა რიგში, რათა აღმოსავლეთ გერმანიიდან გამოწერილი უბრალო, მაგრამ სხვებთან შედარებით ხარისხიანი, ავეჯი მოეპოვებინა.

ჩვენ საბჭოთა სისტემაშიც კი არ გაგვიმართლა, სამოცდაათი წლის განმავლობაში სამიდან მმართველობის უარეს ფორმას ვუძლებდით.

გეოკრიოლოგია (მზრალობის მცოდნეობა, ბერძნ. gē– მიწა, kryos – სიცივე,  logos  – მოძღვრება) — გეოლოგიურ მეცნიერებათა დარგი მზრალი ქანების (ნიადაგის, გრუნტის) შესახებ შეისწავლის დედამიწის ქერქში დამზრალი შრეების წარმოქმნას, განვითარებასა და არსებობის პირობებს; მზრალი ან გაყინვისა და ლღობის პროცესში მყოფი ქანების (ნიადაგის, გრუნტის) აგებულებას, შედგენილობას, თვისებებს და მათთან დაკავშირებულ გეოფიზიკურ, გეოლოგიურ, გეომორფოლოგიურ და ჰიდროგეოლოგიურ მოვლენებს.

კრიოსფერო, რომელიც მოიცავს დედამიწის ზედაპირზე არსებული ბუნებრივი ყინულის ყველა სახეობას, დედამიწის კლიმატური სისტემის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კომპონენტია. ის განსაკუთრებულად მგრძნობიარეა გლობალური დათბობის მიმართ. ბოლო რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში ყინულის საფარის საერთო მოცულობა ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში მნიშვნელოვნად შემცირდა. ამ პროცესს ბუნებრივ ფაქტორთან ერთად, ანთროპოგენური გავლენაც ამძაფრებს. მყინვარული საფარის ფართობის ცვლილება გავლენას ახდენს როგორც გლობალურ, ისე ადგილობრივ კლიმატზე, ეკოსისტემაზე და მოსახლეობის კეთილდღეობაზე.

საქართველოსათვის, რომელსაც კავკასიის რეგიონში სტრატეგიული გეოგრაფიული მდებარეობა უკავია, როგორც ეკონომიკური, ისე გეოეკოლოგიური თვალსაზრისით დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მყინვარული რესურსის შესწავლასა და მის მრავალწლიურ მონიტორინგს.

საქართველოს მყინვარებზე მონიტორინგი და მათ დინამიკაზე დაკვირვება აუცილებელია იმიტომ, რომ ჩვენი ქვეყანა მიეკუთვნება მსოფლიოს იმ მთიან ქვეყანათა რიცხვს, სადაც თანამედროვე მყინვარები საკმაოდ დიდ ფართობზეა წარმოდგენილი და ქვეყნის ბუნებრივი მრავალფეროვნების ერთ-ერთი განმაპირობებელი ფაქტორია. გარდა ამისა, საქართველოს მთის მდინარეების კალაპოტებში წყლის ნაკადების ზრდა ზოგიერთ შემთხვევაში უშუალო კავშირშია მყინვარების აბლაციის ზრდასთან. ასევე, საქართველოს დიდ მდინარეებზე ჰიდროელექტროსადგურების დაპროექტებისას აუცილებელია, გათვალისწინებული იყოს მყინვარული წყლების ჩამონადენი. მყინვარების ნადნობი წყალი ასევე მნიშვნელოვანია საქართველოს მაღალმთიანი რეგიონებისათვის სასმელი წყლით მომარაგების კუთხით. გარდა ამისა, მაღალმთიან ზონებში (სვანეთი, ყაზბეგი, რაჭა, აფხაზეთი) ტურისტულ-რეკრეაციული ინფრასტრუქტურის განვითარებაში დიდი როლი სწორედ მყინვარულ პეიზაჟებს ეკუთვნის. გასათვალისწინებელია ის ფაქტიც, რომ მყინვარული ზვავები და ღვარცოფები მნიშვნელოვან საფრთხეს წარმოადგენს როგორც საქართველოსთვის (მაგ. 2014 წლის მყინვარ დევდორაკის სტიქია) ასევე კავკასიის სხვა მთიანი რეგიონებისათვის (მაგ. 2002 წლის მყინვარ კოლკას სტიქია).

საქართველოს მყინვარების წარმოქმნას განსაზღვარვს მისი ტერიტორიის კლიმატური პირობები, შავი ზღვის გავლენა, გეოლოგიური აგებულება და რელიეფის მორფომეტრიული და მორფოლოგიური თავისებურებები.

თანამედროვე მყინვარების რაოდენობისა და ფართობის მიხედვით მდ. ენგურის აუზი უდიდესია საქართველოში. იგი აღემატება ერთად აღებულს ყველა დანარჩენ აუზს.

ჩატარებული კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ 1911-1960 წლებში მყინვარების ფართობი საქართველოში 9.3±6.0%-ით შემცირდა, ხოლო მათმა რაოდენობამ 52.6±9.0%- ით მოიმატა. ამ პერიოდში ფართობის შემცირების პარალელურად მყინვარების რაოდენობის მატება გამოწვეული იყო იმით, რომ მე-20 საუკუნის დასაწყისში საქართველოში ხეობის რთული ტიპის მყინვარების საერთო ფართობი 200 კმ2-ზე მეტი იყო.

სწორედ აღნიშნული მყინვარების დეგრადაციის შედეგად გაჩნდა შედარებით მცირე ზომის ხეობის მარტივი ტიპის მყინვარები და კიდევ უფრო მცირე ზომის კარული ტიპის მყინვარები. შესაბამისად, აღნიშნულ პერიოდში მყინვარების რაოდენობის გაზრდა სწორედ ხეობის რთული ტიპის მყინვარების დაყოფამ გამოიწვია.

რაც შეეხება 1960-2014 წლებს, ამ პერიოდში ადგილი აქვს მყინვარების როგორც რაოდენობის, ასევე ფართობის შემცირებას. შესაბამისად, 19.0±5.0% და 36.0±2.0%. მყინვარების რაოდენობის ასეთი მკვეთრი შემცირება გამოწვეულია იმით, რომ 1960-1970-იანი წლებისათვის საქართველოში მყინვარების ძირითად რაოდენობას წარმოადგენდა მცირე ზომის კარული ტიპის მყინვარები, რომლებიც ბოლო ნახევარი საუკუნის განმავლობაში საერთოდ გაქრა.

ბოლო ერთი საუკუნის განმავლობაში, მყინვარების ფართობის ყველაზე დიდი შემცირება პროცენტულად აღმოსავლეთ კავკასიონზე, კერძოდ კი მდ. თერგის აუზში ფიქსირდება. 1911-1960 წლებში თერგის აუზში მყინვარების ფართობი 24.6%-ით შემცირდა, ხოლო 1960-2014 წლებში 47.1%-ით. საერთო ჯამში კი 1911-2014 წლებში მყინვარების ფართობი 60.1%-ით შემცირდა. მყინვარების შემცირების პარალელურად ჯვრის უღელტეხილისა და ყაზბეგის მეტეოსადგურის 1961-2009 წლების ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურა, საშუალო მრავალწლიურზე 0.3 და 0.20-ით მაღალი ფიქსირდება. აღმოსავლეთ კავკასიონზე მყინვარების ასეთი ტემპით დნობა განპირობებულია არა მარტო კლიმატური პირობებით, არამედ რელიეფის მორფოლოგიური თავისებურებებით. ზოგიერთი მდინარის აუზის რელიეფი აგებულია იურული დანალექი ქანებით, რომლებიც ძლიერ დენუდაციას განიცდიან. სწორედ ამიტომ პლეისტოცენური გამყინვარების ფორმები, სადაც ყველაზე კარგად ინახება და გროვდება თოვლი, და შესაბამისად მყინვარების არსებობისათვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პირობაა, აქ ცუდად არის შემონახული.

ცენტრალურ კავკასიონზე გამყინვარების მთავარ კერას ენგურისა და რიონის აუზები წარმოადგენს. 1911-1960 წლებში მდ. რიონის აუზის მყინვარების ფართობი მხოლოდ 3.8%-ით შემცირდა, ხოლო ენგურის აუზის მყინვარების ფართობმა მხოლოდ 3.7%-ით მოიკლო. აღნიშნული მონაცემები სინამდვილეს არ შეესაბამება, რადგან რიონისა და ენგურის აუზის გარკვეული მყინვარები ძნელად მისადგომია მენზუალური აგეგმვისთვის. შესაბამისად, როდესაც შედგა კავკასიის პირველი ტოპოგრაფიული აგეგმვა, აღნიშნული მყინვარების ფირნის კონტურები არასწორად იქნა დატანილი. ზოგიერთი პატარა მყინვარი კი საერთოდ გამორჩენილია. კ. პოდოზერსკის 1911 წლის კატალოგი, რომელიც აღნიშნული რუკების საფუძველზეა შედგენილი, ამ შემთხვევაში გარკვეული ხარვეზებით გამოირჩევა. რადგან იგივე 1911-1960 წლების პერიოდში რიონისა და ენგურის აუზში ადგილი აქვს მყინვარების საკმაოდ დიდი რაოდენობით მატებას. კერძოდ: რიონის აუზში 27-ით მეტი მყინვარი, ენგურის აუზში – 125-ით მეტი მყინვარი. ბუნებრივია, რომ მყინვარების ფართობის ასეთი მცირედი შემცირებით მათი რაოდენობა ასე მკვეთრად ვერ გაიზრდებოდა. რაც შეეხება 1960-2014 წლებს, რიონისა და ენგურის აუზებში მყინვარების ფართობის საკმაოდ დიდ კლებასთან გვაქვს საქმე, შესაბამისად, 37.8% და 32.8%.

ბეზენგის კედელი

რაც შეეხება დასავლეთ კავკასიონს, ბზიფის და კელასურის აუზები საქართველოში ერთადერთია, სადაც 1960 წლის შემდეგ მყინვარების რაოდენობა არ შემცირებულა. ამ ფაქტის ერთ-ერთი განმაპირობებელი მიზეზი ისაა, რომ ზამთრის პერიოდში დასავლეთ კავკასიონზე (აფხაზეთის მონაკვეთი), განსხვავებით ცენტრალური და აღმოსავლეთი კავკასიონისგან, უფრო მეტი მყარი ატმოსფერული ნალექი მოდის. რაც მყინვარების არსებობის ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა.

კავკასიონის სამხრეთ ფერდობზე მდებარე ხეობის ტიპის მყინვარების ფართობი 1820-2014 წლებში 25-35%-ით შემცირდა, ხოლო მათმა ენებმა საშუალოდ 2.1 კმ-ით დაიხია უკან. მცირე გამყინვარების მაქსიმუმის შემდეგ ენების ჰიფსომეტრიულად მაღლა გადაადგილება სხვადასხვა მაჩვენებლით ხასიათდება. აქ ძირითად როლს თამაშობს მყინვარქვეშა ხეობის ფსკერის მორფოლოგიური პირობები და მორფომეტრიული მაჩვენებლები. ჰიფსომეტრიულად ყველაზე მაღლა აიწია იმ მყინვარებმა რომელთაც ენის წინ მაღალი რიგელი აქვთ (წანერი, უშბა, დოლრა, სუათისი, კირტიშო, დიდი ედენა და სხვ.) და ადრე მყინვართა ენები სწორედ ამ რიგელებზე იყო გადმოკიდებული.

კავკასიონის სამხრეთ ფერდობზე 24 მყინვარზე ჩატარებული კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ უკან დახევის ყველაზე მაღალი მაჩვენებლები ხეობის რთული ტიპის მყინვარებზე ფიქსირდება (ქვიში, ტვიბერი, ლეხზირი და სხვ.), რომელთა ფართობი (თითოეულის) მცირე გამყინვარების მაქსიმუმის დროს 40.0-50.0 კმ2-ს აღემატებოდა, ხოლო მათი ენები დღევანდელთან შედარებით 400-500 მეტრით დაბალ ჰიფსომეტრიულ ნიშნულზე ჩამოდიოდა. შესაბამისად, დნობაც უფრო სწრაფი ტემპით მიმდინარეობდა. მათი დაყოფის შემდეგ (1900-1960 წწ) კი უკან დახევის ტემპი შენელებულია.

გვიან პლეისტოცენში კავკასიონზე უპირატესად ადგილი ჰქონდა მთა-ხეობათა ტიპის გამყინვარებას, ხოლო ხეობის ტიპის მყინვარები ორ-სამჯერ აღემატებოდა თანამედროვეს. სამხრეთ მთიანეთში ვიურმულ გამყინვარებას დაახლოებით ისეთი სახე ჰქონდა, როგორიც დღეს აღმოსავლეთ კავკასიონზეა. იმ დროისათვის მყინვარი პტიში (კოდორის აუზი) ზ.დ. 600 მეტრზე ჩამოდიოდა, ასეთ დაბალ სიმაღლეზე საქართველოში არცერთი მყინვარი არ ჩამოსულა. ხოლო მყინვარი ნენსკრა ზ.დ. 650 მეტრამდე ჩამოდიოდა და ყველაზე გრძელი მყინვარი იყო (36 კმ) არამარტო მდინარე ენგურის აუზში, არამედ მთელ საქართველოში.

ზოგადად აუცილებელია, რომ ტარდებოდეს მუდმივი და დეტალური დაკვირვებები მყინვარების „ქცევაზე” სხვადასხვა რეგიონში და მათ შორის კავკასიაში, სადაც მყინვარები მტკნარი წყლის მნიშვნელოვან რესურსს წარმოადგენს. კონკრეტულად საქართველოსთვის კი ის მდინარეები, რომლებიც მყინვარული წყლებით იკვებება (კოდორი, ენგური, რიონი, ცხენისწყალი, თერგი და სხვ.) ქვეყნისათვის მნიშვნელოვან ჰიდროელექტრორესურსს წარმოადგენს.

გამოყენებული ინტერნეტსაიტები: https://www.tsu.ge

მხატვრული ლიტერატურის შესწავლის პროცესში გრამატიკულ ასპექტებზე ყურადღების გამახვილება ხშირად გვიწევს ხოლმე ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლებს. ამჯერად ორმაგი და ერთმაგი უარყოფის შესახებ გთავაზობთ მასალას. როდის და როგორ ავუხსნათ მოსწავლეებს ეს საორჭოფო საკითხები? რა ნორმა არსებობს და როგორ უნდა დავიზღვიოთ თავი შეცდომებისგან?

ამ კითხვებზე პასუხების  გასაცემად უპრიანი იქნება, თუ მოსწავლეებს ვთხოვთ მცირე კვლევის ჩატარებას „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის დამუშავების პროცესში.

რატომ „ვეფხისტყაოსანი“?

ძველ ქართულ ლიტერატურულ ძეგლებში, დაწერილ თუ გადაწერილ ტექსტებში, ორმაგი უარყოფის ნიმუშები თითქმის არ გვხვდება. ამ საკითხს საგანგებო კვლევა მიუძღვნა ვარლამ თოფურიამ. ნაშრომში „ორმაგი უარყოფა ქართულში“ ( შრომები, II, თბილისი, 2002)მეცნიერი აღნიშნავს, რომ „ ქართული ენის ბუნებას ორმაგი უარყოფა არ ახასიათებდა, ამიტომ მას ადგილი არ ჰქონდა თვით ბერძნულისგან დამოკიდებულ სახარებაშიც კი ( ბერძნულისთვის ორმაგი უარყოფაა დამახასიათებელი)“…ამავე შრომაში ვარლამ თოფურია აცხადებს: „ თუ ერთი უარყოფითი ნაცვალსახელი ან ზმნიზედა რომელსამე სინტაქსურ ორგანიზაციაში ამოყოფდა თავის, იქ მეორე უარყოფითი ნაწილაკი საჭირო არ იყო და იგი არც იხმარებოდა. გვქონდა მუდამ ერთმაგი უარყოფა“. მკვლევარს ნათქვამის დასადასტურებლად მოჰყავს ამონარიდები ჯრუჭის, პარხლის, ტბეთის სახარებებიდან. მოცემულ ნიმუშებში უარყოფა ყველგან ერთმაგია ( ვერავინ შემძლებელ არს…ნუვინ უარმყოფთ მე…არასადა ეხილვა…ვერასადა წარემართოს…ნუსადა თქუან…).

მაშასადამე, მეათე-მეთერთმეტე საუკუნემდე დაწერილ და გადაწერილ, თარგმნილ თუ ორიგინალურ ტექსტებში ორმაგი უარყოფა არ გვხვდება.

მეთერთმეტე საუკუნის შემდეგ დაწერილ ტექსტებში, ვარლამ თოფურიას თქმით, „ პირველ შემადგენელ ნაწილს უარყოფითობის ძალა დაეკარგა და ენა იძულებეული გახდა მეორე უარყოფითი ნაწილაკის ხმარებისთვის მიემართა“. ამ მხრივ ჩვენი ძვირფასი „ვეფხისტყაოსანი“ განსაკუთრებით საინტერესო საკვლევია, რადგან აქ ერთმაგი და ორმაგი უარყოფის ფორმები პარალელურადაა გამოყენებული. შოთა რუსთველის პოემა საპროგრამო ტექსტია, ამიტომ მასზე დაკვირვებით ამ საკითხის შესწავლა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი უნდა იყოს მოსწავლეებისთვის. მათ საშუალება ექნებათ კიდევ ერთხელ მიუბრუნდნენ ტექსტს და თავადვე გამოიტანონ დასკვნები.

პოემის ტექსტი, მოგეხსენებათ, ვრცელია. ტექსტის ლექსიკურ და შინაარსობრივ დონეზე დამუშავების პროცესში მასწავლებელმა, სასურველია, სთხოვოს მოსწავლეებს იმ სტრიქონების ამოწერა, სადაც უარყოფითი ნაწილაკები, ზმნიზედები და ნაცვალსახელები გვხვდება.  სხვა შემთხვევაში, მთლიანი ტექსტის დამუშავების შემდეგ მასწავლებელს შეუძლია თავად წარმოუდგინოს მოსწავლეებს მასალა, სადაც თავმოყრილი იქნება ერთმაგი და ორმაგი უარყოფის ნიმუშები. სანიმუშოდ გთავაზობთ ჩვენ მიერ ამოკრებილ სტროფებს ( ცხადია, აქ მხოლოდ მცირე ნაწილია ტექსტში წარმოდგენილი ერთმაგი და ორმაგი უარყოფის ნიმუშებისა)

პროლოგიდან:

მიჯნურობა არის ტურფა, საცოდნელად ძნელი გვარი;
მიჯნურობა სხვა რამეა, არ სიძვისა დასადარი:
იგი სხვაა, სიძვა სხვაა, შუა უზის დიდი ზღვარი,
ნუვინ გაჰრევთ ერთმანერთსა, გესმას ჩემი ნაუბარი!

ხამს, თავისსა ხვაშიადსა არვისთანა ამჟღავნებდეს,
არ ბედითად “ჰაი-ჰაი”-ს ზმიდეს, მოყვარესა აყივნებდეს,
არსით აჩნდეს მიჯნურობა, არასადა იფერებდეს,
მისთვის ჭირი ლხინად უჩნდეს, მისთვის ცეცხლსა მოიდებდე

ამბავი როსტევან არაბთა მეფისა:

მას დღე გასცემს ყველაკასა სივაჟისა მოგებულსა,
რომე სრულად ამოაგებს მცირესა და დიდებულსა.
მერმე ბრძანა: “ვიქმ საქმესა, მამისაგან სწავლებულსა,
ჩემსა ნუვინ ნუ დაჰმალავთ საჭურჭლესა დადებულსა”.

ავთანდილისაგან მის ყმისა ძებნად წასვლა:

ცხენსა მისცა საძოვარი, ვირე წვადი შეიწოდეს;
ექვსნი რამე ცხენოსანნი, ნახა, მისკენ მოვიდოდეს;
თქვა, თუ: “ჰგვანან მეკობრეთა, თვარა კარგი რამც იცოდეს!
და აქა კაცი ხორციელი კვლა ყოფილა არაოდეს.

მობრუნება დააპირა, სულთქვნა, მერმე ივაგლახა,
მას მინდორსა დაემართა, გზა თვალითა გამოსახა;
თვესა ერთსა სულიერი კაცი არსად არ ენახა,
და მხეცნი იყვნეს საშინელნი, მაგრა არა შეუზახა…

ყოვლნი არსნი ცათ ქვეშეთნი ერთობ სრულად მომივლიან,
მაგრა საქმე მის კაცისა ვერასადა შემიგნიან;
უღონიოდ მართალ იყვნეს, რომელთაცა ქაჯად თქვიან.
და აწ ტირილი არას მარგებს, ცუდად ცრემლნი რასა მდიან

ამბავი ავთანდილისა ასმათს რომ ეუბნების ქვაბს შიგან

ქალმან უთხრა: “რას შეგესწარ, მე ვინ ვარ და ანუ შენო?
მზე არ მახლავს, შეგეტყვების, თრთვილო, ასერე მით მაწყენო!
გრძელი სიტყვა საწყინოა, ასრე მოკლედ მოგახსენო:
და ვერასათვის ვერ გიამბობ, რაცა გინდა, იგი ქმენო!”

კვლაცა ჰკითხა ზენარობით მიუყარნა მუხლნი წინა,
მაგრა ვერა ვერ დაჰყარა, მუდარობა მოეწყინა,
პირსა ზედა გაგულისდა, თვალთა სისხლი მოედინა,
და ადგა, თმათა წამოზიდნა, ყელსა დანა დააბრჯინა

და სხვა…

როგორც ცნობილია, გარდა გრამატიკული ასპექტებისა, ორმაგი უარყოფის წარმოშობა და განვითარება ფსიქოლოგიური ფაქტორებითაცაა განპირობებული. უარყოფითი ნაწილაკის დამატება აძლიერებს უარყოფის ფსიქოლოგიურ ეფექტს. დავაკვირდეთ ფრაზებს: „ვერაფერს გეტყვი“  და „ ვერაფერსაც ვერ გეტყვი“, „ნურავინ გაბედავს“ და „ნურავინ ნუ გაბედავს“ – ფრაზების ემოციური ელფერის გათვალისწინებით, ცხადი ხდება, რომ მსმენელზე უფრო მძლავრი ეფექტის მოსახდენად  მთქმელი ცდილობს, დამატებით „სიგნალი“ ( უარყოფითი ნაწილაკი)გამოიყენოს.

ვთხოვოთ მოსწავლეებს მოცემულ ნიმუშებზე დაკვირვებით თავად გამოიტანონ დასკვნები. რა შემთხვევაში იყენებს პერსონაჟი ორმაგ უარყოფას? არის თუ არა ორმაგი უარყოფა ფსიქოლოგიურად და ემოციურად განპირობებული? ამ კითხვებზე პასუხების მოძიების შემდეგ მოსწავლეებს შეუძლიათ იმსჯელონ პერსონაჟის სულიერ-ემოციურ განწყობაზე. მაგალითად, ასმათის ნათქვამი ფრაზა „ ვერასათვის ვერ გიამბობ“ ქალის მტკიცე გადაწყვეტილებას კარგად გამოხატავს, როსტევანის განკარგულება „ჩემსა ნუვინ ნუ დაჰმალავთ საჭურჭლესა დადებულსა” კი მეფის გულუხვობასა და მეფურ ბუნებას ერთდროულად წარმოაჩენს.

დასახელებულ ნიმუშებში ერთმაგი და ორმაგი უარყოფის მონაცვლეობა თავისუფალია და გრამატიკული თვალსაზრისითაც სავსებით გამართლებულია, თუმცა თანამედროვე მოზარდების მეტყველებაში ხშირად გვხვდება უარყოფის გამოხატვისას მცდარი ფორმები. ამ მხრივ მედიასაშუალებებიც სცოდავენ. როგორც ბეჭდურ, ისე სატელევიზიო თუ ონლაინ სივრცეში ხშირად გვხვდება შეცდომები უარყოფითი ნაწილაკის გამოყენების ( ან გამოუყენებლობის) კუთხით. უფრო ხშირია ერთმაგი უარყოფის მცდარი ფორმები. ამ მიმართულებით სამუშაოდ კარგი იქნება, თუ მოსწავლეებს ვთხოვთ ბეჭდურ, ტელე თუ ონლაინ მედიაში იმგვარი ნიმუშების ამოკრებას, სადაც დარღვეულია ორმაგი უარყოფის სავალდებულოდ გამოყენების წესები.

დაშვებული შეცდომების გაანალიზების შემდეგ ისინი თავად შეიმუშავებენ წესებს, როდესაც ორმაგი უარყოფის გამოყენება სავალდებულოა.

სანიმუშოდ განვიხილოთ რამდენიმე მაგალითი:

ორმხრივი მოლაპარაკების შედეგებს არც ერთი მხარე ახმაურებს.

…მედიის წარმომადგენლებს არც სტუმართან მიეცა გასაუბრების საშუალება.

პოლიტიკოსებმა ვერავითარი გავლენა მოახდინეს.

მოცემულ მაგალითებში დარღვეულია ორმაგი უარყოფის გამოყენების წესები (ა)როცა უარყოფითი ნაცვალსახელი ან ბ)ზმნიზედა გათიშულია უარყოფითი ნაწილაკისგან ან გ)როცა მათ დაერთვს ნაწილაკი -ც(ა), აგრეთვე როცა უარყოფითნაწილაკიანი სიტყვა მსაზღვრელი წევრია  – ორმაგი უარყოფა აუცილებელია!).

ამ და მსგავსი მაგალითების გაანალიზების შემდეგ მოსწავლეები გაეცნობიან ორმაგი უარყოფის გამოყენების სავალდებულო წესებს ( მასწავლებელს შეუძლია იხელმძღვანელოს ავთანდილ არაბულის სახელმძღვანელოთი „ქართული მეტყველების კულტურა“ ან ამავე ავტორის წიგნით „ქართული ენა – ტექსტების ანალიზი და მოდელირება. მართლწერის საკითხები“), სადაც ჩამოთვლილია შემთხვევები, როდესაც ორმაგი უარყოფა აუცილებელია და აღნიშნულია, რომ გარდა ამ შემთხვევებისა ცალმაგი და ორმაგი უარყოფის ურთიერთმონაცვლეობა თავისუფალია და სტილისტიკის სფეროს განეკუთვნება.

გამოყენებული ლიტერატურა

ვარლამ თოფურია – „ორმაგი უარყოფა ქართულში“

ავთანდილ არაბული – „ქართული მეტყველების კულტურა“

ლეილა გეგუჩაძე – „ერთმაგი უარყოფის ფორმათა შესახებ თანამედროვე ქართულში“

შოთა რუსთაველი – „ვეფხისტყაოსანი“

ბოლო წლებში PISA-ს შედეგების გასაჯაროების შემდეგ მსოფლიო ესტონელ მოსწავლეებზე ალაპარკდა. საბუნებისმეტყველო-სამეცნიერო სფეროში მათ თავი გამოიჩინეს და მესამე ადგილი დაიკავეს (სინგაპურელი და იაპონელი თანატოლების შემდეგ), რითაც ფინეთი, რომელზეც ესტონეთს სასკოლო რეფორმაში სწორება ჰქონდა, ორი პუნქტით ჩამოიტოვეს. რაშია ესტონური განათლების წარმატების საიდუმლო და შეუძლია თუ არა საქართველოს მისი გაზიარება?

განათლების კულტი

ესტონეთში ამბობენ, რომ განათლების კულტი აქვთ. აქ ბავშვს სკოლისათვის ბაღიდანვე ამზადებენ და ამ საქმეს ზედმიწევნით სერიოზულად ეკიდებიან. სკოლაში წასვლამდე ბავშვი სპეციალურ მოსამზადებელ კურსს ესწრება. კვირაში ორჯერ, ორსაათ–ნახევრის განმავლობაში, მას ასწავლიან მათემატიკას, ესტონურ ენას, მუსიკას, ხელოვნებას, „ადამიანმცოდნეობას“ (ბუნებრივი გარემოსა და საგნების შესახებ). ასე რომ, პირველკლასელმა უკვე იცის კითხვა, შეუძლია წაკითხულის შინაარსის გადმოცემა, მარტივი კარნახის დაწერა, ათის ფარგლებში მიმატება და გამოკლება. იცის, რა მისამართზე ცხოვრობს, უშეცდომოდ გეტყვით, რომელი საათია, აქვს ზოგადი წარმოდგენა იმის შესახებ, წელიწადის რომელ დროს რა მოვლენა ხდება. იცის, რა არის გაკვეთილი, როგორ ტარდება ის, როგორ უნდა მოიქცეს მოსწავლე სკოლაში და რას მოითხოვს მისგან მასწავლებელი.

კონკურსი პირველკლასელთათვის

ესტონეთში ბავშვი სკოლაში 7 წლისა მიდის. სკოლა ახლოს უნდა იყოს იმ სახლთან, სადაც ბავშვის ოჯახი ცხოვრობს. ჩვეულებრივთან ერთად არსებობს სპეციალიზებული სკოლებიც, სადაც მოსწავლეები სიღრმისეულად სწავლობენ უცხო ენებსა და მათემატიკას. ასეთ სკოლებში მათ მისაღები გამოცდების ჩაბარება უწევთ. საკონკურსო წესით ბავშვს შეუძლია ჩააბაროს სკოლაში, რომელიც მის სახლთან ახლოს არ არის. ასეთი სკოლები განათლების მიღების კუთხით, წესისამებრ, საკმაოდ მაღალრეიტინგულია.

ერთი მესამეკლასელის დედა ეველინ იგი, რომლის შვილიც ფრანგული ენის გაძლიერებულად შემსწავლელ სპეცალიზებულ სკოლაში დადის, ამბობს, რომ განათლების სამინისტროს აქვს საუკეთესო მუნიციპალური სკოლების ჩამონათვალი. ის მათემატიკაში, ესტონურსა და ინგლისურში სახელმწიფო გამოცდების შედეგების მიხედვით დგება. ასეთ სკოლებში არის კლასები, რომლებშიც ბავშვები მხოლოდ საკონკურსო წესით ხვდებიან. თითოეულ კლასში 20 ბავშვია.

ესტონეთში სკოლების უმეტესობა მუნიციპალურია. კერძო სკოლა ცოტაა. ესტონეთის განათლებაის სამინისტრო ყოველთვის აღნიშნავს, რომ ბავშვთა განათლების ხარისხი არ შეიძლება დამოკიდებული იყოს მათ სოციალურ და მატერიალურ მდგომარეობაზე. ამისთვის სამინისტრო ყოველგვარ პირობას ქმნის.

განსხვავებული შესაძლებლობები

სუსტი მოსწავლეების მიმართ ესტონელებმა ფინური განათლების მოდელი გამოიყენეს: ის, ვინც ცუდად სწავლობს, არ რჩება იმავე კლასში. ჩამორჩენილ მოსწავლეებს ან ცალკე ამეცადინებენ, ან პროგრამას ინდივიდუალურად უდგენენ.

კიდევ ერთი, რითაც ესტონეთში ძალიან ამაყობენ, არის განათლების თანაბარი ხელმისაწვდომობა ღარიბი და შეძლებული ბავშვებისათვის. PISA-ს ტესტების მიხედვით, ყველაზე მაღალი ქულების მესამედი სწორედ ღარიბი ოჯახებიდან გამოსულ მოსწავლეებს ეკუთვნით.

ვაშინგტონის განათლებისა და ეკონომიკის ამერიკული ცენტრის პრეზიდენტმა მარკ ტაკერმა ცენტრალური და აღმოსავლეთი ევროპის ქვეყნებისა და ბალტიისპირეთის მონახულებისას განაცხადა, რომ უნგრეთსა და ჩეხეთში კარგი განათლება მხოლოდ შეძლებული ფენების პრივილეგიაა, ესტონეთმა კი შესანიშნავად მოახერხა, მოერგო „საბჭოთა მემკვიდრეობა“ – განათლების თანაბარი ხელმისაწვდომობა – თანამედროვე დემოკრატიული რეალიებისთვის. აკადემიური მოსწრების თვალსაზრისით ევროპის მასშტაბით ესტონეთში ყველაზე დაბალი მაჩვენებელია (5%).

დემოგრაფიული ორმო

მოსწავლეთა თითქმის მეხუთედი რუსული ოჯახებიდანაა. კვლევებში რუსულენოვანი მოსწავლეები, ტრადიციულად, ესტონელებთან შედარებით დაბალ განათლებას აჩვენებენ (მუნიციპალურ სკოლებში, მათ შორის – რუსულ გიმნაზიებშიც, საგნების 60% სახელმწიფო ენაზე უნდა ისწავლებოდეს).

ესტონური სკოლების პრობლემა რაოდენობრივი შემცირებაა. საქმე ის არის, რომ 20 წლის წინ ქვეყანაში წელიწადში 20 ათასზე მეტი ბავშვი იბადებოდა, დღეს კი 13-14 ათასი იბადება. განათლების სამინისტრო იძულებით „ოპტიმიზაციაზე“ საუბრობს – არ გამორიცხავს იმ სკოლების დახურვას, რომლებსაც ცოტა მოსწავლე ჰყავთ. ესტონეთში ჯერ კიდევ ფუნქციონირებს 50 და 200-ბავშვიანი სკოლები და ბევრი ექსპერტი არ გამორიცხავს, რომ ესტონური განათლების წარმატება სწორედ ასეთმა პატარა სკოლებმა და 12-ბავშვიანმა კლასებმა განაპირობა.

საშინაო დავალება

ესტონური სკოლა არ იზიარებს ფინური განათლებაის ახალ კონცეფციას საშინაო დავალებების უგულებელყოფის თაობაზე. საშინაო დავალებებს აქ დაწყებით კლასებშიც კი აძლევენ. ეველენ იგი ამბობს, რომ ბავშვს საკმაოდ ბევრი საშინაო დავალება აქვს, თუმცა თამაშისა და ჰობისთვის დრო მაინც რჩება. დაწყებით კლასებში მასწავლებლები სთხოვენ კიდეც მშობლებს, დაეხმარონ შვილებს საშინაო დავალების შესრულებაში. ბავშვმა უნდა ისწავლოს დროის დაგეგმვა, გაკვეთილების მომზადება. ფრანგულ სკოლაში, სადაც ეველენის შვილი სწავლობს, მშობლებისთვის ცალკე ტარდება ფრანგული ენის გაკვეთილები, რათა შვილების დახმარება შეძლონ.

ელექტრონული ესტონეთი

ესტონეთში „ციფრული დემოკრატია“ საუკეთესოდაა განვითარებული. ქვეყანას ჰყავს ელექტრონულად მომუშავე მთავრობა და საზოგადოებრივი ინსტიტუტები. ორიათასიანი წლებიდან მოყოლებული, ესტონეთის მოქალაქეები არჩევნებზე ხმას ელექტრონულად, შინიდან გაუსვლელად აძლევენ. ხმის მიცემისას ისინი იყენებენ სმარტ-ბარათს ელექტრონული ჩიპით – პირადობის მოწმობას, რომელიც ყველა ზრდასრულ ესტონელს აქვს. გარდა კოლოსალური ფინანსური რესურსის დაზოგვისა, ეს მეთოდი სრულიად გამორიცხავს ე.წ. „კარუსელს“ და სხვა დარღვევებს: იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ვინმეს ხმას „იყიდიან“ და ადამიანი მითითებით გააკეთებს არჩევანს, არაფერი შეუშლის ხელს, დაბრუნდეს შინ და ხელახლა მისცეს ხმა იმას, ვინც თავად სურს. გამოთვლითი ელექტრონული სისტემა მხოლოდ იმ ხმას აღრიცხავს, რომელიც მოქალაქემ ბოლოს დააფიქსირა.

რა კავშირი აქვს ამ ყველაფერთან სკოლას? საქმე ის არის, რომ სკოლის განათლება ჩართულია პროგრამაში „ელექტრონული ესტონეთი“: მასწავლებლების, სკოლის ადმინისტრაციის, მშობლებისა და მოსწავლეების კომპიუტერები ჩართულია სისტემაში e-Kool, რომლის მეშვეობითაც შესაძლებელია საშინაო დავალებებისა და ნიშნებისთვის, საკონტროლო წერებისა და მნიშვნელოვანი სასკოლო ღონისძიებებისთვის თვალის მიდევნება. სისტემის წყალობით მშობელს შეუძლია, ბავშვის ავადმყოფობის ცნობა მასწავლებელს ელექტრონული ფოსტით გაუგზავნოს, ვირტუალურად ადევნოს თვალი შვილის სასკოლო მიღწევებს, მისი ცოდნის დონეს სხვა მოსწავლეებთან შედარებით, კლასის საერთო დონეს და სხვ.

„ბავშვები სახელმძღვანელოებით სწავლობენ, ჩვეულებრივ ცალხაზიან და უჯრედებიან რვეულებში წერენ, მაგრამ გაკვეთილების ნაწილი კომპიუტერულ კლასებში ტარდება. სკოლა აქტიურად იყენებს ნეტს იმისთვის, რომ მოსწავლეს ფრანგულ ენაზე საშინაო დავალების შესრულებაში დაეხმაროს. მოსწავლეს შუძლია, სკოლის საიტზე აუდიოგაკვეთილებს მოუსმინოს. გაკვეთილები პირველი კლასიდანვე ისეა აწყობილი, რომ ბავშვმა პასუხები გუგლსა და ვიკიპედიაში ეძებოს, საზოგადოდ, კომპიუტერი ცოდნის მისაღებად გამოიყენოს, ისწავლოს სასარგებლო ინფორმაციის მოპოვება“, – ჰყვება ეველინი.

ესტონურ სკოლებში ერთ მოსწავლეზე 0,8 კომპიუტერი მოდის. 15 წლის მოზარდთა 79%-ს შინ კომპიუტერი აქვს, აქედან 89%-ს მუდმივად მიუწვდება ხელი ინტერნეტზე.

მასწავლებლის ხელფასი

ესტონეთში, თუ ხელფასით ვიმსჯელებთ, მასწავლებლის პროფესიას პრესტიჟულს ვერ უწოდებ. აქ საშუალო თვიური ხელფასი 1200 ევროა, სკოლის მასწავლებლის ანაზღაურება კი 1100 ევროს შეადგენს. ესტონეთში მასწავლებლების დეფიციტი იგრძნობა. სკოლის მასწავლებლების საშუალო ასაკი წლიდან წლამდე იზრდება, ახალგაზრდა და მამაკაცი მასწავლებლები ცოტანი არიან.

სკოლა და დაკარგული ბედნიერება

მასწავლებლებისა და მოსწავლეების ურთიერთობა უფრო ფორმალური ხასიათისაა და თუ სკოლაში რაიმე კონფლიქტი მოხდა, პედაგოგები ამ პროცესში მყისვე ბავშვის ოჯახს რთავენ.

საბავშვო ბაღიდან მოყოლებული, მშობლებს ასწავლიან, რომ ბაღი და სკოლა მათი პარტნიორები არიან, ბავშვის აღზრდასა და განათლებაზე კი უმთავრესად ოჯახია პასუხისმგებელი. მასწავლებლები მშობლებს სკოლაში ხშირად იბარებენ, ნებისმიერ სიტუაციას აცნობენ, ცდილობენ, ბავშვს ერთად დაეხმარონ. სკოლა და მშობლები თანამშრომლობენ. თუ მშობლები აქტიურები არიან, ორგანიზებას უწევენ ექსკურსიებსა და დღესასწაულებს.

ფსიქოლოგებისა და მშობლების დაკვირვებით, უმცროსკლასელები სკოლის მიმართ პოზიტიურად არიან განწყობილი, მაგრამ ასაკის მატებასთან ერთად განწყობა ეცვლებათ, უმეტესად – დიდი დატვირთისა და მუდმივი ტესტირების გამო. უფროსკლასელები ჩივიან, რომ მათ ზედმეტად ტვირთავენ საკონტროლო წერებით, საშინაო დავალებებით. ამას ემატება ბულინგის პრობლემა სკოლაში.

2015 წელს გამოქვეყნებულ კვლევაში, რომელიც ცხოვრების ხარისხსა და კეთილდღეობას ეხებოდა, ნათლად გამოჩნდა, რომ ბავშვები სკოლაში თავს მაინცდამაინც ბედნიერად არ გრძნობენ. სამეცნიერო ნაშრომის ავტორებმა ამის შესახებ 15 ქვეყნის 53 ათასი მოსწავლე გამოკითხეს (8, 10, 12 წლის ასაკის). კითხვები ეხებოდა ცხოვრების, ოჯახური ურთიერთობების სტანდარტებს, მეგობრებთან კომუნიკაციას, სკოლის ცხოვრებას და სხვა სფეროებს. ესტონელმა ბავშვებმა და მოზარდებმა განაცხადეს, რომ შინ თავს უსაფრთხოდ გრძნობენ, კმაყოფილები არიან მეგობრებთან ურთიერთობით. რაც შეეხება სკოლის ცხოვრებას, ესტონელ მოსწავლეთა მხოლოდ 36%-მა დაადასტურა, რომ მასწავლებელი უსმენდა და პატივს სცემდა მათ მოსაზრებას. სკოლაში სიხარულით მხოლოდ გამოკითხულ მოსწავლეთა 23% დადიოდა (შედარებისთვის, ეთიოპიაში მაჩვენებელი 84%-ია, ნეპალში – 69%, თურქეთში – 62%, ნორვეგიაში – 38%).

ნაწყვეტები დებრა ეფროიმსონისა და რუჰან შამას წიგნიდან „სიცოცხლით სავსე ქალაქი: იდეები და ქმედება[1]“

შეკითხვა: რა უფრო მნიშვნელოვანია – ბავშვები თუ მანქანები? – ხალხის უმეტესობისთვის სულელური იქნება ან პასუხად გვეტყვიან – რა თქმა უნდა, ბავშვები.

თუმცა გადაწყვეტილებების მიღებისას, რომლებიც ინვესტირებას ან სხვა სფეროებს შეეხება, ჩვენი პრიორიტეტები უკვე ნათელი ხდება.

როგორია გზებისთვის თუ ესტაკადებისთვის შექმნილი ჩვენი ბიუჯეტების თანაფარდობა ბავშვების ფიზიკური და ემოციური განვითარებისთვის გამოყოფილ თანხებთან?

ვითვალისწინებთ თუ არა, რომ ბავშვებმა ეზოში ან სახლების წინ, ქუჩაში უნდა ითამაშონ? თუ იმაზე ვფიქრობთ, რომ ქუჩებში მანქანებმა მძღოლის სურვილის შესაბამისად იმოძრაონ? გვჯერა, რომ პარკები უნდა შევინარჩუნოთ, რათა იქ ბავშვებმა ითამაშონ, თუ მათ ავტომობილების პარკინგებად გადავაქცევთ?

რადგან ტრანსპორტის მნიშვნელობა ყველასთვის ნათელია, საკუთარ თავს უნდა ვკითხოთ – რა უფრო მნიშვნელოვანია, ადამიანების ტრანსპორტით გადაადგილების  სურვილების დაკმაყოფილება და კერძო ავტომობილების ფლობა-გამოყენება, თუ ბავშვების ძირითადი და საბაზო მოთხოვნილებების უზრუნველყოფა?

მაგალითად, რა უფრო მნიშვნელოვანია, ბავშვის უფლება, ისწავლოს სკოლაში შეფერხების გარეშე, თუ მძღოლის უფლება ავტომობილის საყვირით ასიგნალოს ამ სკოლის წინ?

რას ვიტყვით, თუ შევადარებთ მცირეწლოვანი ბავშვის უფლებას ეძინოს და მძღოლის უფლებას ამანქანის საყვირით ასიგნალოს ამ ბავშვის სახლის კართან? რა შეგვიძლია ვთქვათ ბავშვის უფლებაზე – გადაკვეთოს ქუჩა, ისეირნოს ველოსიპედით და მძღოლის უფლებაზე – ჩქარა ატაროს მანქანა?

როგორ ჩანს, ჩვენ ქვეცნობიერად ჩვენი მობილურობისა და გადაადგილების სურვილების სამსხვერპლოზე მივიტანეთ ბავშვების წყნარი, კომფორტული და უსაფრთხო გარემოს, დამოუკიდებელი გადაადგილებისა და დასვენების უფლება. სანაცვლოდ, ამ უფლებებზე მაღლა დავაყენეთ ავტომანქანების მფლობელთა და მძღოლთა „უფლებები“ – გამოიყენონ თავიანთი ავტომობილი, სადაც მათ სურთ, როგორც მათ სურთ და როდესაც მათ მოუნდებათ.

ალბათ უკვე დროა, გადავხედოთ ამ საეჭვო „პრიორიტეტებს“ და დღეს მიღებული ასეთი  „წესრიგი“ უბრალოდ შევცვალოთ. როგორი იქნება ისეთი ქალაქის მახასიათებლები, რომელშიც უპირატესობა არა მანქანებს, არამედ ბავშვებს მიენიჭება?

პირველი – ასეთ ქალაქში, მკაცრი წესები იქნება საცხოვრებელ რაიონებში (სადაც საცხოვრებელი სახლების საშუალო და დიდი რაოდენობაა) დაბალი სიჩქარით გადაადგილების უზრუნველსაყოფად, მიუხედავად ამ ადგილებში სხვა სერვისების არსებობისა. ეს ბავშვებს საშუალებას მისცემს შიშისა და საავტომობილო მოძრაობასთან დაკავშირებული საფრთხეების გარეშე იმოძრაონ თუ ითამაშონ.

მეორე – ღია სივრცეები (მდელოები, პარკები თუ თავისუფალი ადგილები) ბავშვების სათამაშოდ იქნება გამოყენებული და არა მანქანების გასაჩერებლად.

მესამე – ასეთ ქალაქში მკაცრად შეიზღუდება ხმოვანი საავტომობილო სიგნალების გამოყენება (გარდა გადაუდებელი სიტუაციებისა), როგორც ეს უკვე მიღებულია ისეთ მჭიდროდ დასახლებულ ქალაქებში, როგორებიცაა ნიუ-იორკი და ჰონგ-კონგი.

მეოთხე – ქუჩები დაიკეტება საავტომობილო მოძრაობისათვის დღის სხვადასხვა დროს, ან კვირის გარკვეული დღეების განმავლობაში, იმისთვის, რომ ბავშვებს მიეცეთ საშუალება სახლების მახლობლად, გარეთ ითამაშონ.

დაბოლოს, ასეთ ქალაქში შეიქმნება მუდმივი საფეხმავლო სივრცეები, ცენტრალურ სავაჭრო და რეკრეაციულ ადგილებში, რაც ბავშვებს საშუალებას მისცემს, თავისუფლად და ხიფათის გარეშე იმოძრაონ, რაც, თავის მხრივ, ხელს შეუწყობს საოჯახო რეკრეაციის ჩვევის ჩამოყალიბებას.

დღეს უკვე ბევრ ქალაქში, ქალაქების ცენტრალური უბნები, ნაწილობრივ თუ მთლიანად, საფეხმავლო ზონებად გადაიქცა. ეს ქალაქებია: კარტახენა (კოლუმბია), გუანგჟოუ (ჩინეთი), კოპენჰაგენი (დანია), ბოლონია (იტალია), ლიუბეკი და ნიურნბერგი (გერმანია), იორკი (ინგლისი), ბუდაპეშტი (უნგრეთი), ჟენევა და ციურიხი (შვეიცარია). ზოგიერთ ქალაქში კი მანქანები თითქმის სრულიად გაქრა. ასეთებია: ვენეცია (იტალია) და ცერმატი (შვეიცარია).

რა ხდება, როდესაც ქალაქის ქუჩები ფეხით მოსიარულეთა „მფლობელობაში“ გადადის და ტრანსპორტის მოძრაობა, გარდა ველოსიპედებისა, სრულიად იკრძალება? პირველი შედეგი არის ის, რომ ეს ადგილები ძალიან პოპულარული ხდება – იხსნება უამრავი მცირე მაღაზია, კაფე და რესტორანი, რომლებიც წარმატებულად მუშაობენ; ისინი ადამიანებს იზიდავენ და ქმნიან ქალაქის მთავარი მიზიდულობის ზონას; ყვავის ტროტუარებზე გახსნილი კაფეები;  ბავშვები დარბიან და თამაშობენ; ადამიანები იკრიბებიან კიბეებზე თუ პარკებში; ცივილიზებულობა და ჰუმანურობა მთავარ ნორმებად ყალიბდება.

ასეთი ადგილები ქალაქის „გულად“ გარდაიქმნება. ადგილად, რომელიც ყველაზე პოპულარულია. ექსპერიმენტი „ცხოვრება ქალაქში მანქანების გარეშე“, რომელიც კოპენჰაგენში გასული საუკუნის 60-იან წლებში განხორციელდა, იმდენად წარმატებული გამოდგა, რომ დანიის დედაქალაქის მიმდებარე ქუჩების ბიზნესების მფლობელებმა დაუყონებლივ მიმართეს ქალაქის მთავრობას თხოვნით, მათი ქუჩებიც საფეხმავლო ზონებად ექციათ, რათა მათ საქმიანობასაც მისცემოდა მაღალი შემოსავლების მიღების შანსი. დღეს, მსგავსი გეგმების შესახებ უკვე ოფიციალურად განაცხადეს ოსლომ და ჰელსინკიმ. შესაბამისად,  2019 და 2015 წლებში, ამ ქალაქებში აიკრძალება კერძო ავტომობილების გამოყენება ქალაქის ცენტრალურ ნაწილებში. ავტომობილებით მოძრაობა გარკვეულ ადგილებში და გარკვეულ დღეებში უკვე აიკრძალა პარიზში, მეხიკო-სითიში, ნიუ-იორკში და სამხრეთ კორეულ სუვონში.

ასევე აღსანიშნავია ისიც, რომ მოლოდინების საწინააღმდეგოდ, მსოფლიოს მაღალშემოსავლიან ქალაქებში დიდი პოპულარობით სარგებლობს ქალაქში ფეხით გადაადგილების ინიციატივა. ქალაქების ადმინისტრაციები, გააზრებულად და გეგმურად აფართოებენ როგორც საფეხმავლო ზონებს, ისე – აუმჯობესებენ გარემოს ფეხით მოსიარულეთათვის. ფეხით სიარული აღარ გახლავთ ღარიბთა ხვედრი; ქალაქის ცენტრის ოფისების კლერკები, სამთავრობო სამსახურებში მომუშავენი თუ მაღაზიების მფლობელნი, თანაბრად იზიარებენ სეირნობის სიკეთეებს, ხელსაყრელ და მოხერხებულ გარემოში.

დღეს ნელ-ნელა უკვე არა ფეხით მოსიარულენი, არამედ მანქანები ხდებიან  დაუპატიჟებელი სტუმრები ქალაქებში; მანქანებისთვის განკუთვნილი ზონების ლითონის ღობეებში და მავთულხლართებში ჩასმის ნაცვლად, მანქანები ადამიანების საფეხმავლო ზონებიდან მოშორებით გაისტუმრეს. ასეთ ქალაქებში ქუჩის ვაჭრობა აყვავდა, გამოცოცხლა ქალაქური ცხოვრება, მცირე ბიზნესებს შემოსავლიანი დრო დაუდგათ, ადამიანებს საშუალება მიეცათ, იარონ, იდგენ, ისხდნენ და ერთმანეთთან უსაფრთხოდ ისაუბრონ და, რაც მთავარია, ბავშვებს გაუჩნდათ სივრცე, სადაც მათ შეუძლიათ ირბინონ, იხტუნონ, იცინონ და იყვნენ ბავშვები!

მოამზადა ლევან ალფაიძემ

[1] Making Cities More Livable: Ideas and Action   Debra Efroymson, Ruhan Shama, HealthBridge – WBB Trust, Dhaka, May 2007

წუხელ ჩემი სოფლის ბიბლიოთეკა დამესიზმრა: გაყინულ ოთახში კლასიკოსი მწერლების წიგნებით გამოტენილ თაროებს შორის ვიჯექი და ვკითხულობდი… საკუთარ რომანს. არადა, ამ რომანის მხოლოდ ორი თავი მაქვს ჯერ დაწერილი. ბლოგის დაწერას სხვა თემაზე ვაპირებდი, მაგრამ ამ ნარცისულმა სიზმარმა გადამაწყვეტინა, რომ სოფლის ბიბლიოთეკაზე დამეწერა.

ზოგადად ბიბლიოთეკა და, მით უმეტეს, სოფლის ბიბლიოთეკა ესაა სულიერი არსება, მეგობარი, შეყვარებული და მასწავლებელი. სოფლის ბიბლიოთეკები თითქმის ყველა ერთმანეთს ჰგავს, ყველგან ერთნაირი სუნია.

ჩემი სოფლის ბიბლიოთეკა ორი მოზრდილი ოთახისგან შედგებოდა. მისაღები ოთახი, სადაც ბიბლიოთეკარი (მამიდაჩემი) იჯდა, რატომღაც უფრო დიდი იყო, ვიდრე ის ოთახი, რომელშიც წიგნის თაროები ჩაემწკრივებინათ. მისაღები ოთახის ორი მოპირდაპირე კედლის სტენდებზე ცნობილი მხატვრების ალბომები და  იკონოგრაფიული ალბომები გაშლილად იყო დალაგებული. ასევე ნახავდით გაერო-ს ბავშვთა ფონდის მიერ ჩატარებული გამოფენა-კონკურსისთვის შექმნილ ნახატებს, რომელიც მერე არავის აუღია და, მგონი, დღესაც იქ დევს (სხვათა შორის, ბავშვობაში ვხატავდი, აღნიშნულ კონკურსში ერთ-ერთ საპრიზო ადგილზე გავედი და ბადმინტონი მაჩუქეს). ოთახში იდგა თუნუქის მომცრო ღუმელიც, რომლის ზედაპირი ზაფხულობით მკვდარი მწერებით იყო მოფენილი, ზამთრობით კი ღუმელი ისე ხურდებოდა, რომ გვერდები უწითლდებოდა, მაგრამ მაინც ვერ ათბობდა უშველებელ ოთახს და მამიდაჩემი და სოფლის გამგეობის რამდენიმე თანამშრომელი (გამგეობა ბიბლიოთეკის ზევით იყო)  ახლოს მიუსხდებოდნენ.

სქელშუშაგადაფარებულ მაგიდაზე ცალხაზიანი თაბახის ფურცლები, ფურცლის სახვრეტი და კალმისტრები ელაგა, მაგიდის მარჯვენა მხარეს კართოტეკის უჯრები იყო დატანებული. მე მარცხენა მხარეს დატანებული, ჩაკეტილი უჯრა მაინტერესებდა, რადგან იქ ინახავდა მამიდაჩემი ასლგადამყვან ქაღალდებს, ე. წ. „კაპიროვკებს“. სულ სამი ფერისა იყო: შავი, ლურჯი და იასამნისფერი. თავისი პროზაულობიდან გამომდინარე, შავი არ მიყვარდა, ლურჯზე და, განსაკუთრებით, იასამნისფერზე ვგიჟდებოდი.

მამიდაჩემი დევნილთა ადგილობრივი კომიტეტის თავმჯდომარეც იყო და სულ სიებს ადგენდა. სამუშაო სახლშიც მოჰქონდა, ნახმარ ასლგადამყვან ქაღალდებს ისედაც მაძლევდა, მაგრამ ახლებს ვპარავდი ხოლმე. ვპარავდი და ვხატავდი, რადგან ნახატის ასლი უფრო უცხოდ და საინტერესოდ გამოიყურებოდა, ვიდრე ორიგინალი.

წიგნებით გამოტენილ მეორე ოთახში რომ შევრგავდი თავს, ძნელი იყო იქიდან ჩემი გამოყვანა. ზაფხულობით გრილოდა, მაგრამ ზამთრობით ისეთი სიცივე და ნესტი იყო, რომ მახსენდება, ახლაც მაძაგძაგებს. თაროებში ქექვა მიყვარდა, თაროები კი სავსე იყო წიგნებით – დიადი სოციალიზმის მამამთავართა ნაშრომებიდან დაწყებული „ცნობიერების ნაკადის“ მამამთავართა რომანებით დამთავრებული.

ამ გადაქექვა-გადმოქექვაში არ იყო გამორიცხული, მაგალითად, გურამ დოჩანაშვილის მოთხრობების კრებული – „ბაქანი“ მურმან ქოიავას ლექსების პირველ კრებულ – „მზის სადღეგრძელოს“ გვერდით აღმოჩენილიყო. მხატვრულ უთანასწორობას დავანებოთ თავი, უბრალოდ სად „დ“ და სად „ქ“. ამიტომ არ უყვარდა მამიდაჩემს ჩემი იქ შეშვება, მაგრამ კვირაში სამჯერ მაინც იქ ვიყავი.

ერთხელ რომელიღაც ღვთისნიერი არასამთავრობო ორგანიზაციის ინიციატივით ბიბლიოთეკაში თანამედროვე ქართველი მწერლების წიგნები მოიტანეს. პირველად მაშინ წავიკითხე აკა მორჩილაძე, ლაშა ბუღაძე და სხვები. იყო ასევე მალხაზ ხარბედიას მიერ შედგენილი ოთხმოცდაათიანი წლების ქართული პოეზიის ანთოლოგია, სამხედრო კამუფლაჟიანი ყდით. სწორედ იქ გავეცანი თანამედროვე ქართველი პოეტების უმრავლესობას. მახსოვს, როგორ დაჰქონდათ წინ და უკან უფროსებს ეს ანთოლოგია და გაოგნებულები აჩვენებდნენ ერთმანეთს კოტე ყუბანეიშვილის ლექსს, რომელშიც მამაკაცის სასქესო ორგანო იყო ნახსენები.

არ ვიცი, დღეს მარაგდება თუ არა ჩემი სოფლის ბიბლიოთეკა თანამედროვე ლიტერატურით. მამიდაჩემი ისევ იქ მუშაობს, უბრალოდ მე არ ვყოფილვარ დიდი ხანია.

ბ. ბლუმის  პედაგოგიური თეორია („ტაქსონომია“) საგანმანათლებლო მიზნებს კოგნიტურ, ფსიქომოტორულ და აფექტურ ნაწილებად ჰყოფს. სხვაგვარად იგი შეიძლება ასეც განისაზღვროს – „ვიცი“ (კოგნიტური), „ვქმნი“ (ფსიქომოტორული)  და „შემიძლია“ (აფექტური), რაც მიუთითებს იმაზე, რომ  მოსწავლეს ვთავაზობთ არა მზა ცოდნას, არამედ პრობლემას. მან კი მიღებული ცოდნის, საკუთარი გამოცდილებისა და შემეცნების საფუძველზე უნდა იპოვოს  პრობლემის   გადაჭრის გზები და წამოჭრილ საკითხებზე პასუხები მიიღოს.

სხვადასხვა პედაგოგიურ სტრატეგიას შორის, ე.წ. „ბლუმის კუბიკი“ გამორჩეულად ხელსაყრელია მოსწავლეთა ცოდნის, სააზროვნო პროცესების გააქტიურებისა და დასკვნების გაკეთებისთვის. ამავდროულად ის ხელს უწყობს თემის მიმართ მოსწავლეთა დამოკიდებულებების ჩამოყალიბებას და რეფლექსიას მუშაობის სხვადასხვა ეტაპზე (იხ. სურ.1):

სურ.1.

მეთოდის გამოყენება:

პირველი – გაკვეთილის თემის ფორმულირება, რომელიც შეკითხვების მთელ ჯგუფს მოიცავს.  მათ  აუცილებლად   გაეცემა  პასუხი  გაკვეთილის მსვლელობისას;

მეორე – ესაა თავად კუბიკის,  ჩვეულებრივი ქაღალდის კუბიკის  გამოყენება, რომლის წვეროებზეც   „ბლუმის ცნებებია“ დაწერილი (სურ.2):

სურ.2.

• დაასახელე… ჩამოთვალე… დაალაგე… აღწერე… განსაზღვრე… გაიხსენე… შეარჩიე… დააკავშირე…;
• რატომ… ;
• ახსენი… შეაჯამე… განსაჯე… მოიყვანე მაგალითი… დააჯგუფე… შენი სიტყვებით ჩამოაყალიბე…;
• შემოგვთავაზე, როგორ… გამოიყენე… გადაწყვიტე… განახორციელე… მოამზადე… შეცვალე…  ააგე…;
• გაანალიზე…; შეამოწმე…;  ააგე  დიაგრამა…;  შეადარე…;
• მოიფიქრე..; შეიმუშავე გეგმა; გადაამოწმე; გარდაქმენი; ააწყვე; შეცვალე;  შეიმუშავე  ჰიპოთეზა  და  შეამოწმე..;
• „გამოყავი… ხაზი გაუსვი… შეაფასე… დაასაბუთე…  გამოიკვლიე… მოიყვანე არგუმენტები..;

მესამე –  ვისვრით  კუბიკს,  დაცემის  კუთხე მიგვითითებს შეკითხვაზე, რომელიც უნდა დაისვას.

მეოთხე: კუბიკის კუთხეების ვარირება – შეკითხვების მრავალგვარობა – საკითხის ყველა მხრიდან  შესწავლის საშუალებას იძლევა,  რაც სასწავლო მიზნების მიღწევაში გვეხმარება.

„ბლუმის კუბიკის“ გამოყენებისას  შეკითხვას აყალიბებს ან თავად მასწავლებელი (შედარებით მარტივი გზა, როდესაც მაგალითს, ნიმუშს აძლევს თავად მასწავლებელი), ან მოსწავლეები (რასაც განსაკუთრებული მომზადება სჭირდება – შეკითხვის მოფიქრებისა და კითხვის  დასმის უნარის გამომუშავება).  სწავლის ზედა საფეხურზე შეკითხვებისათვის გამოიყენება ცხრილიც –  მოსწავლეებს სთავაზობენ,  შეავსონ ცხრილი შესაბამისი ტიპის შეკითხვებით, რომლის მიხედვითაც ისინი გააანალიზებენ თანკლასელების პასუხებს, მაგალითად:

რაც შეეხება დაწყებით საფეხურს, შეკითხვები სტანდარტულის მაგივრად შესაძლოა იყოს შემდეგნაირი:

• დაასახელე ასოციაცია (რასთან ასოცირდება მოცემული საგანი, მოვლენა?);
• აღწერე (ფორმა, ზომა, ფერი და ა.შ.)..;
• გამოიყენე (მოიყვანე მაგალითები მისი გამოყენების მიხედვით, ანდა გვიჩვენე, როგორ გამოიყენება);
• შეადარე (მოცემული საგანი ანდა მოვლენა შეადარე მსგავსს, მიუთითე მსგავსება და განსხვავება);
• გააკეთე ანალიზი (მოგვითხრე, გვიამბე, რისგან შედგება, როგორაა გაკეთებული და ა.შ.);
• შეაფასე (მიუთითე ყველა „პლიუსი“ და „მინუსი“).

ბლუმის კუბიკის საფეხურებს ადვილად იმახსოვრებენ მოსწავლეები, მასწავლებლებს კი ის ეხმარება, განავითაროს  მოსწავლეებში  კრიტიკული აზროვნება.

„ბლუმის კუბიკის“  გამოყენების მაგალითები ისტორიისა და სამოქალაქო განათლების გაკვეთილებზე:

 ისტორიის გაკვეთილზე

• დაასახელე XIX საუკუნის დამდეგის რუსეთის სამეფო ხელისუფლების ძირითადი საგარეო  მიმართულებები;
• რატომ შეფერხდა ქართული კულტურის განვითარება XIX საუკუნის დასაწყისში?
• ახსენი, რა მიზნებს  ისახავდა რუსეთის ხელისუფლება, როდესაც გიორგი XII-ის ოჯახის წევრები  პეტერბურგში გაიწვია?
• მოიყვანე არგუმენტები, რამდენად აქტუალური იყო რუსული მიმართულება ქართლ-კახეთის საგარეო პოლიტიკაში;
• მოიყვანე 6 არგუმენტი XIX საუკუნის დასაწყისში  სქართველოში დამყარებული რუსული ხელისუფლების ანტიქართული ხასიათის შესახებ;
• როგორ ფიქრობ, XIX საუკუნის საქართველოს საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების რომელი მიმართულებაა დღეისათვის ძალიან მნიშვნელოვანი?

სამოქალაქო განათლების გაკვეთილზე:

• დაასახელე შრომის ბაზრის ძირითადი თავისებურებები;
• რატომაა შრომის ბაზარი ძალიან მნიშნელოვანი საზოგადოებრივ ცხოვრებაში?
• ახსენი,  რა კავშირი არსებობს სახელმწიფო  შემოსავალებსა და შრომის ბაზარს შორის;
• რა  სტრატეგიას შესთავაზებდი ხელისფლებას შრომის ბაზრის გაზრდისთვის?
• მოიფიქრე, როგორ შეიცვლება ეკონომიკა, თუ გაქრება უმუშევრობა?
• როგორ ფიქრობ, შეიძლება თუ არა, შრომის ბაზრის მდგომარეობის მიხედვით მთლიანად საზოგადოების სოციალ-ეკონომიკურ  მდგომარეობაზე მსჯელობა?

რამდენადაც თანამედროვე  სკოლა მოწოდებულია, აღზარდოს თავისუფალი, განათლებული და კრიტიკულად მოაზროვნე პიროვნება, რომელიც ზრუნავს თვითგანათლებაზე, ორგანიზებულობაზე, ფლობს გარკვეულ სუბიექტურ გამოცდილებას, შეუძლია რთულ პირობებში ორიენტირება და გადაწყვეტილებების მიღება,  ბლუმის კუბიკი პედაგოგების ხელში ამ ამოცანების განხორციელების ერთ-ერთ ეფექტურ სტრატეგიას  წარმოადგენს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. BLOOM’S TAXONOMY & THINKING STRATEGIES – PLANNING MATRIX.,https://reapgatecluster.wikispaces.com/file/view/Bloom%E2%80%99s+taxonomy+and+thinking+strategies+-+Planning+matrix.pdf
2. Bloom´s Cube., https://sddial.k12.sd.us/esa/doc/teachers/differ_instruc.htm
3. „Кубик Блума“, https://nitforyou.com/cubblum/
4. კახაბერ ჩაკვეტაძე, „ბენჯამენ ბლუმის განათლების მიზნების ტაქსონომიის გამოყენება ისტორიის გაკვეთილებზე“., GESJ: Education Science and Psychology 2016 | No.1(38)., The 4th Teacher Conference “University and School” (Problems of Teaching and Education) The exchange of Good Practices 17 October, 2015, Materials; ლინკი მოცემულ დროზე: file:///C:/Users/User/Downloads/2669%20(2).pdf

(შესავალი)

დღეს მინდა, წარმოგიდგინოთ ნაწყვეტები წიგნიდან: „ბავშვის გულისკენ მიმავალი ხუთი ბილიკი“. წიგნში აღწერილია მშობლების ქცევის ხუთი მოდელი. ეს მოდელები ეხმარება მშობლებს განსაზღვრონ ის ბილიკი, რომელიც მისი შვილის გულისაკენ მიდის. მას შემდეგ, რაც მშობელი გაარკვევს, რომელი მიმართულება დაეხმარება მასა და მის შვილს, აუცილებელია დანარჩენი ოთხი მიმართულებაც შეისწავლოს, რადგან არის შემთხვევები, როდესაც საჭირო ხდება სიყვარულის გამოხატვის ხერხების შეცვლა: ბავშვი იზრდება – ესე იგი, იცვლება.

წიგნის ავტორები – როს კემპბელი და ჰარი ჩეპმენი – ხშირად აღნიშნავენ, რომ ბავშვის აღზრდის პროცესში უმთავრესია სიყვარული. ბავშვის რომელი თვისების განვითარებაზეც არ უნდა მუშაობდეს მშობელი, უმნიშვნელოვანესია – აღზრდა სიყვარულზე იყოს დაფუძნებული. ბავშვი ყოველთვის შეისმენს მშობლის რჩევა-დარიგებას, თუ ის დარწმუნებულია მის სიყვარულში.

  როგორ გამოვძებნოთ ბავშვთან საერთო ენა

ყველა უფროსს მოუსმენია ბავშვების საუბარი. დამეთანხმებით, რომ ხშირად დაბნეულხართ და გიფიქრიათ: „რა თქვეს? ვერაფერი გავიგე“. ჩვენი შვილები ზოგჯერ ისეთ ენაზე საუბრობენ, რომ ძნელია მათი გაგება. ზუსტად ასევე, უჭირთ ბავშვებს უფროსების გაგება, რადგან მათ უძნელდებათ საკუთრი აზრების ნათლად და მკაფიოდ გადმოცემა. თუმცა უარესია, როდესაც უფროსები ვერ გადასცემენ შვილებს საკუთარ ემოციებს, განცდებსა და სიყვარულს. თქვენ შეგიძლიათ შვილთან მისთვის გასაგებ „სიყვარულის ენაზე“ საუბარი?

ყველა ბავშვს თავისებურად ესმის მშობლების სიყვარულის ენა. და თუ მშობლებმაც ეს ენა იციან, მათ კარგად ესმით ერთმანეთის. სიყვარული ნებისმიერ ბავშვს სჭირდება, მის გარეშე ის ვერასოდეს გახდება სრულფასოვანი პიროვნება. სიყვარული – მშვიდი ბავშვობის ყველაზე საიმედო საძირკველია. თუ ეს კარგად ესმით უფროსებს, ბავშვი გაიზრდება და კეთილ, გულისხმიერ ადამიანად ჩამოყალიბდება.

როგორ შეიგრძნობენ სიყვარულს ბავშვები

ჩვენს დროში ემოციურად ჯანსაღი ბავშვის აღზრდა სულ უფრო და უფრო რთული ამოცანა ხდება. საგანმანათლებლო სისტემა იმდენად არასრულყოფილია, რომ მშობლები ხშირად საკუთარი შვილებისათვის  კერძო სკოლებს ირჩევენ. მშობლებს აშფოთებთ ნარკომანიის პრობლემა, დანაშაულის ზრდა. ჩვენს დაუნდობელ სამყაროში არავინაა დაცული ძალადობისგან.

მიუხედავად ყველაფრისა, ჩვენ გვინდა დავაიმედოთ მშობლები. ჩვენი სურვილია, არაფერმა მიაყენოს ჩრდილი თქვენს შვილებთან ურთიერთობას. მშობლების ძირითადი მოვალეობაა – დააკმაყოფილონ შვილების მოთხოვნილება, იყვნენ სიყვარულით გარემოცული. თუ ბავშვები გრძნობენ, რომ ისინი ნამდვილად უყვართ, მაშინ უფრო მეტად უჯერებენ უფროსების რჩევა-დარიგებებს. ვიმედოვნებთ, რომ ეს წიგნი დაეხმარება მშობლებს, უფრო სიღრმისეულად შეისწავლონ ბავშვის ფსიქოლოგია და შეძლონ, აჩვენონ შვილებს, რა ძლიერ უყვართ ისინი. ამისათვის აუცილებელია უფროსებმა იცოდნენ სიყვარულის გამოხატვის ის ფორმა, რომელსაც ბავშვი ადვილად გაიგებს.

იმისათვის, რომ შვილმა შეიგრძნოს თქვენი სიყვარული, საჭიროა იპოვოთ მისი გულისკენ მიმავალი განსაკუთრებული გზა და ამავე დროს უნდა ისწავლოთ სიყვარულის გამოხატვა. ბავშვები სხვადასხვანაირად შეიგრძნობენ სიყვარულს. საერთოდ არსებობს ხუთი საშუალება, რომლითაც ბავშვები (და უფროსებიც) სიყვარულს გამოხატავენ. კერძოდ: შეხება, გამამხნევებელი სიტყვები, დრო, საჩუქრები და დახმარება. ერთი ოჯახის შვილებსაც კი სიყვარულის განსხვავებული ენა აქვთ. ყველა ბავშვს განსხვავებული ხასიათი აქვს და ამიტომაც სიყვარულსაც განსხვავებულად აღიქვამენ, ხოდა სწორედ ამიტომაა აუცილებელი, ყოველ მათგანს მისთვის გასაგებ ენაზე ესაუბროთ.

უპირობო სიყვარული

უპირობო სიყვარული – ეს თქვენი გზამკვლევი შუქურაა და თუ ეს შუქი ჩაგიქრებათ, სიბნელეში ხელების ცეცებით მოგიწევთ გზის გაკვლევა.

მაინც რა არის უპირობო სიყვარული? მას ვერაფერი შეარყევს. ყველა მშობელს უყვარს თავისი შვილი, მაშინაც, როცა ის ციდან ვარსკვლავებს არ წყვეტს; მაშინაც, როცა ის ვერ ამართლებს მშობლის მოლოდინებს. მისი ნაკლი ან ღირსებები არანაირ როლს არ თამაშობს. მშობლებს უყვართ შვილები ისეთი როგორებიც არიან  და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, უყვართ მაშინაც, როცა ისინი ცუდად იქცევიან. მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მშობლებმა უნდა გაამართლონ შვილის არასწორი საქციელი. ეს მხოლოდ იმას ნიშნავს, რომ მათ უყვართ ბავშვი მაშინაც კი, თუ მისი საქციელი მისთვის ბოლომდე მისაღები არ არის.

აქ შეიძლება ვინმემ იკითხოს: „ხომ არ ვუბიძგებთ ბავშვს იფიქროს, რომ მისთვის არ არსებობს შეზღუდვები?“ არა. უბრალოდ საჭიროა ყველაფერში თანამიმდევრულობა. თავდაპირველად, მშობლები ბავშვის გულს  სიყვარულით ავსებენ და მხოლოდ, ამის შემდეგ იწყებენ მის აღზრდა-განათლებას, რადგან მათი შეგონებები მასში ძლიერ პროტესტს აღარ გამოიწვევს.

ზოგიერთი მშობელი შიშობს, რომ ამგვარი მიდგომით შესაძლებელია ბავშვი „გაფუჭდეს“. ეს შეცდომაა. ბავშვებს უმალ მშობლების მხრიდან არასაკმარისი ყურადღება „აფუჭებს“. გვინდა გითხრათ, რომ სიყვარულსაც შეუძლია ზიანის მოტანა, მაშინ, როდესაც მშობლებს არ შეუძლიათ მისი სწორად გამოხატვა. უპირობო სიყვარულს ჯერ არცერთი ბავშვი არ „გაუფუჭებია“, ის არ შეიძლება ძალიან ბევრი იყოს.

შესაძლებელია უპირობო სიყვარულის პრინციპები ეწინააღმდეგებოდეს ბავშვის აღზრდაზე თქვენს წარმოდგენას. თუ ასეა, მოგიწევთ დაამსხვრიოთ სტერეოტიპები, ეს უდავოდ რთულია. მაგრამ მაინც უნდა სცადოთ. შედეგის დანახვისთანავე, გულზე მოგეშვებათ. ნუ დაივიწყებთ – თქვენ თქვენი შვილების კეთილდღეობისათვის წვალობთ ამდენს. შვილებს ესაჭიროებათ უპირობო სიყვარული და მხოლოდ თქვენზეა დამოკიდებული, როგორი გაიზრდება თქვენი შვილი: გახდება ის საზოგადოების სრულფასოვანი წევრი, თუ ჩაიკეტება საკუთარ თავში და იქნება მერყევი, გაბოროტებული და უპასუხისმგებლო ადამიანი.

თუ თქვენ მიეჩვიეთ, თქვენი სიყვარული ბავშვს რაიმეში „გაუცვალოთ“, მაშინ დასაწყისში გაგიჭირდებათ განსხვავებული მიდგომით ხელმძღვანელობა, მაგრამ არავითარ შემთხვევაში არ დანებდეთ, ისწავლეთ უპირობო სიყვარული. ეფექტი გაგაოცებთ: გაგიუმჯობესდებათ ურთიერთობა საკუთარ შვილთან, ოჯახის სხვა წევრებთან, მეგობრებთან და თქვენ წარმოიდგინეთ კოლეგებთანაც კი.

ჩვენ არ ვართ სრულყოფილი არსებები და ამიტომ ყოველთვის არ გამოგვდის უპირობოდ სიყვარული, მაგრამ ამისკენ უნდა ვისწრაფოთ. რაც უფრო მეტად შეეცდებით, მით უფრო მიუახლოვდებით უპირობო სიყვარულის იდეალს.

შესაძლებელია ეს ძალიან ბანალურად ჟღერს, მაგრამ ბავშვებთან ურთიერთობისას კარგი იქნება თუ საკუთრ თავს ხშირ-ხშირად შეახსენებთ ხოლმე რომ:

1. ჩემ წინაშე არიან ბავშვები;
2. ისინი იქცევიან როგორც ბავშვები;
3. თუ მე ვასრულებ მშობლის მოვალეობებს და მიყვარს შვილები, მიუხედავად მათი კაპრიზებისა, ისინი გაიზრდებიან და გამოსწორდებიან;
4. თუ შვილებს ჩემი სიყვარულის მოსაპოვებლად ჩემთვის „თავის მოქონვა“ სჭირდებათ, გამოდის, რომ ჩემი სიყვარული არ არის უპირობო და ბავშვები მას ვერ შეიგრძნობენ. ამის გამო ისინი საკუთარი თავის რწმენას დაკარგავენ და ვერ შეძლებენ საკუთარი ქცევების ადეკვატურ შეფასებასა და გაკონტროლებას. ესე იგი, ყველა შემთხვევაში მათ ქცევებსა და განვითარებაზე პასუხისმგებლობა მე მეკისრება;
5. თუ სიყვარულის დასამსახურებლად ბავშვები უნდა გახდნენ ისეთები, როგორებიც მშობლებს სურთ, მაშინ ისინი ვერასოდეს გახდებიან დამოუკიდებლები. ანუ ყველა შემთხვევაში მათ მიმართ მოთხოვნები ძალიან მაღალია. და შედეგად ვიღებთ – შფოთვას, დაბალ თვითშეფასებას, გაღიზიანებას. იმისათვის, რომ ეს ასე არ მოხდეს, მშობლებს მუდამ უნდა ახსოვდეთ: ბავშვის განვითარებაზე პასუხისმგებლობა მას ეკისრება.
6. თუ მშობელს, მიუხედავად ყველაფრისა, უყვარს შვილები, ისინი მშვიდები და გაწონასწორებულები გაიზრდებიან. ისინი შეძლებენ გააკონტროლონ საკუთარი ქცევა და არ იქნებიან მუდმივად უსარგებლო შფოთვაში.

რა თქმა უნდა, შვილების ქცევა დამოკიდებულია ასაკზე. ცამეტი წლის ასაკში ბავშვები სხვანაირად იქცევიან, ვიდრე თუნდაც შვიდი წლის ასაკში. ზოგჯერ მოზარდს შეუძლია ზრდასრულივით მოქცევა, მაგრამ მაინც მუდამ უნდა გახსოვდეთ, რომ თქვენ წინაშეა ცამეტი წლის ბავშვი და არა სრულწლოვანებას მიღწეული ადამიანი.

სიყვარული… და არა მხოლოდ

ბავშვებს სჭირდებათ სიყვარული. სწორედ ამაზეა ეს წიგნი. სიყვარულის მოთხოვნილება უმთავრესია. ჩვენ გასწავლით როგორ დააკმაყოფილოთ ბავშვების ეს მოთხოვნილებები და ამავე დროს დაამყაროთ მათთან სწორი ურთიერთობები. სიყვარულის მოთხოვნილება ერთადერთი არ არის, მაგრამ დანარჩენი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება გაცილებით ადვილია, განსაკუთრებით, თუ საუბარია ფიზიკურ მოთხოვნილებებზე. მშობლებმა უნდა უზრუნველყონ შვილები ტანსაცმლით, ჯანსაღი ფიზიკური გარემოთი და ასევე, მშობლების პასუხისმგებლობაა შვილების გონებრივ და ემოციურ განვითარებაზე ზრუნვა.

საყოველთაოდ ცნობილია, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია, ბავშვს შეეძლოს საკუთარი თავის ადეკვატურად შეფასება. მაგრამ მიუხედავად ამისა, მაინც მრავლად არიან ისეთი ბავშვები, რომლებიც შეუსაბამოდ აფასებენ საკუთარ შესაძლებლობებს. ზოგი თვლის, რომ  სხვებზე მაღლა დგას: ის ღვთის საჩუქარია, მისი ყველა კაპრიზი უნდა შესრულდეს; ნაწილი, რომელსაც დაბალი თვითშეფასება აქვს, მუდმივად შფოთავს, რომ ის არ არის სხვებივით ჭკვიანი, ძლიერი და ლამაზი. ის გამუდმებით ეუბნება საკუთრ თავს: „მე ვერ შევძლებ ამის გაკეთებას“ და მართლაც ვერ აკეთებს.

მშობლებს შეუძლიათ დაეხმარონ შვილს, ირწმუნოს საკუთარი თავის და აიმაღლოს თვითშეფასება. ამის შემდეგ კი ბავშვი შეძლებს, გახდეს საზოგადოების სრულფასოვანი წევრი, რომელიც საკუთარი ტალანტისა და უნარების რეალიზებასაც წარმატებულად მოახდენს.

გარდა ამისა, ბავშვს უფროსების მხრიდან დაცვა სჭირდება. ის მუდმივად უნდა გრძნობდეს თავს უსაფრთხოდ. ეს ყველა პატარის მოთხოვნილებაა. სამწუხაროდ, დღევანდელ არასტაბილურ საზოგადოებაში ამ მოთხოვნილების დაკმაყოფილება ყველა მშობელს არ შეუძლია.

აუცილებელია, მშობელმა ბავშვს ასწავლოს ურთიერთობების აგება. ბავშვმა უნდა იცოდეს ადამიანებთან თანასწორუფლებიანი ურთიერთობები, მას უნდა შეეძლოს მეგობრების შეძენა, სიყვარულის გაცემა და უნდა იყოს მადლიერი სხვების მიერ გაღებული სიყვარულისათვის. სხვაგვარად არის რისკი, რომ ბავშვი ჩაიკეტება საკუთარ თავში და აღმოჩნდება იზოლაციაში. ადამიანი, რომელმაც ბავშვობაში ურთიერთობების მთავარი წესების ათვისება ვერ შეძლო, შესაძლებელია ჩამოყალიბდეს უსიამოვნო პიროვნებად, რადგან საკუთრი მიზნის მისაღწევად ის გარშემომყოფებით მანიპულირებას დაიწყებს.

ამ წიგნის ავტორებია არიან: როს კემპბელი – ამერიკელი ფსიქიატრი, რომელიც ძირითადად ოჯახური ურთიერთობების სფეროში მოღვაწეობდა. დღესდღეობით ის წერს წიგნებს და სტატიებს, ატარებს ლექციებს ბავშვთა აღზრდის თემაზე.

ჰარი ჩეპმენი – ბაპტისტური ეკლესიის მოძღვარი, რომელიც ოჯახური ურთიერთობების სფეროს ექსპერტ-კონსულტანტია. მისი წიგნები, რომლებიც 38 ენაზეა თარგმნილი უდიდესი პოპულარობით სარგებლობს.

საოცარ დროში ვცხოვრობთ. ჩვენი შვილების სწავლება დიდი ხანია გასცდა საკლასო ოთახის საზღვრებს. მასწავლებელი აღარ არის ცოდნის ერთადერთი მიმწოდებელი.

როგორ უნდა ვისწავლოთ და ვასწავლოთ? – ამაზე გვპასუხობს ანატოლი შპერხი, მკვლევარი მასწავლებელი, ოთხი შვილის მამა და უბრალოდ ის ადამიანი, რომელსაც რთულ ჭეშმარიტებებზე მარტივად საუბარი შეუძლია.

„ბოლო დროს მეჩვენება, რომ სკოლა ხსნადი სასმელივითაა, მაგალითად, ყავასავით. ასი წლის წინ ყავის მირთმევა ჩინურ ცერემონიას ჰგავდა – მას სურნელოვანი მარცვლების არომატით გაჯერებულ ტერასაზე, გაზეთის კითხვასთან ერთად აგემოვნებდნენ. ახლა კი ყველაფერი შეიცვალა. ყავა გაუბრალოვდა. მას ერთჯერად ჭიქებში გვისხამენ და ავტომობილის ოდნავ ჩაწეული ფანჯრიდან ნაჩქარევად გვაწვდიან.

თუმცა, ცხადია, სკოლა კვლავ არსებობს და არც ფუნდამენტალური სკოლის შენობები გამქრალა სადმე, მაგრამ სკოლის ადგილი ბავშვის ცხოვრებაში სწრაფად მცირდება.

ჩვენ გვსურს ჩვენმა შვილმა კარგად ჩააბაროს მისაღები გამოცდები, თუმცა სკოლის იმედი დავკარგეთ და რეპეტიტორებს ვებღაუჭებით, ანდა როდესაც ბავშვი სპორტის სახეობით ინტერესდება, უგულებელვყოფთ სასკოლო სექციებს და უპირატესობას სხვა წრეებს ვანიჭებთ. სკოლა სხვადასხვა ადგილებში გაფანტულ კლასტერებად იშლება, ტრადიციული სკოლა მისი ერთ-ერთი ნაწილთაგანია.

ყოველდღიურობაში სკოლა ბავშვს ნისლივით აკრავს ყველა მხრიდან. მიმართულებას აძლევს, ის ყველგანაა და არსად. მაგრამ ჩვენეული სკოლის კედლები დიდი ხანია ჩაიშალა და მაინც, კლასში ჯიუტად ვსხედვართ და მასწავლებელს ვუსმენთ.

სასწავლო სივრცედ/სკოლად შეიძლება ნებისმიერი ადგილი გამოდგეს, რომელსაც კონკრეტულად იმ წუთებში სწავლებისთვის გამოვიყენებთ. არ არის აუცილებელი სპეციალურ ნაგებობას მაინცდამაინც „სკოლა“ ერქვას. ტრადიციული სკოლის ტერიტორია აღარ წარმოადგენს ძირითად საგანმანათლებლო სივრცეს და როგორი მწარე მოსასმენიც არ უნდა იყოს, ეს უნდა ვაღიაროთ.

კი, მაგრამ, იკითხავთ თქვენ, რომელი სივრცეა ძირითადი?

პასუხი პარადოქსულია – ნებისმიერი, სადაც მოსწავლისთვის კონსტრუქციული მოქმედების ასპარეზი გაიშლება და სადაც ის შეძლებს ინფორმაციის არა პასიურად, არამედ აქტიურად გამოყენებას; სადაც მზა რესურსის გარდა, ბავშვი თავად მიიღებს მონაწილეობას ამ ინფორმაციის განვითარებაში, გაუზიარებს თანაგუნდელებს თავის შედეგებს. ეს ძალზე მნიშვნელოვანია, რადგან სწორედ ასეთი გზით შეუძლია მოსწავლეს საკუთარი ცოდნის „გარედან“ დანახვა და შეფასება, მისი ხარისხის განსაზღვრა. ასეთ სიტუაციებში მოსწავლე დროდადრო მოირგებს ხან მოსწავლის, ხან ექსპერტის, ხანაც ექსპერიმენტატორის როლს და სწავლების ყველა სტადიას გაივლის.

როგორც აღვნიშნეთ, მრავალი წლის განმავლობაში, ჩვენთვის სკოლა ერთადერთი საგანმანათლებლო სივრცე იყო, მაგრამ გონივრულმა პედაგოგიურმა დიზაინმა სკოლად  უამრავი სხვა სივრცე აქცია. მთავარია, ამ სივრცეში შეიძლებოდეს სასწავლო პროცესის წარმართვა და მოსწავლეთა გააქტიურება.

რაღაც მსგავსის განხორციელება – სასწავლო სიტუაციებით სასწავლო გარემოს „კეთილმოწყობა“ – გაცილებით ადვილია ვირტუალურ სივრცეში. თუმცა, როგორც წესი, პედაგოგიური საზოგადოება სიფრთხილით ეკიდება სხვადასხვა ქსელებს. „დაფასა და ცარცზე უკეთესი რაა?“ – კითხულობენ მასწავლებლები და თვითონვე მოსწონთ ეს მოსაზრება.

დიახ, ასეა! დაფას უდავოდ აქვს დადებითი მხარეები. ის მასწავლებლისა და მოსწავლის „მეგობარია“. დაფაზე წერს მასწავლებელიც და მოსწავლეც. დაფაზე შესაძლებელია ტექსტების, სქემების გასწორება, ხაზვა, ხატვა. ყველას შეუძლია დაფაზე დაფიქსირებული შინაარსი საინტერესო ათვლის წერტილად აქციოს  და ახალი შინაარსით გაამდიდროს. ამ შემთხვევაში დაფას იყენებენ როგორც საერთო რესურსს, კოლექტივის მიერ გამოყენებად საერთო სივრცეს.

ქსელს კი პასიურ მოვლენად აფასებენ – ის ინფორმაციის გადამცემად მიიჩნევა, ან ცოდნის გადაცემის სატრანსპორტო არხად (ვები), ან მას ერთმანეთის (მოსწავლეების, მასწავლებლების) სათვალთვალოდ იყენებენ (სოციალური ქსელები). სასწავლო სიტუაციების მოდელირების თვალსაზრისით კი ეს ნაკლებად საინტერესოა.

სასწავლო სიტუაციად ვერ ჩაითვლება იმაზე დაკვირვება, თუ როგორ უგზავნიან „მპოსტველები“ ერთმანეთს გულებსა და სელფებს. ინფორმაციის გადაცემაც ცუდად მუშაობს – გამზადებული რეფერატების ტირაჟირება სინამდვილეში არავის რგებს. განათლების ტრადიციული პარადიგმა ახალ ინსტრუმენტთან მიმართებაში კაპიტულაციას განიცდის და გაკვეთილის პრეზენტაციის შაბლონების ჩამოტვირთვით შემოიფარგლება.

პედაგოგიური არსენალიდან სოციალური ქსელების მსგავსი ინსტრუმენტების ჩამოშორებას, მხოლოდ საიტების და ელექტრონული ბიბლიოთეკების ჩამონათვალით შემოფარგვლას, სიკეთე არ მოაქვს. ასეთ „ვიწროჩარჩოებიან ინტერნეტში“ სკოლა მართლა ყავასავით იხსნება და უნალექოდ – ცოდნის გარეშე რჩება.

არადა, მოზარდი დროის დიდ ნაწილს სწორედ სოციალურ ქსელში ატარებს, უსმენს მუსიკას, ურთიერთობს თანატოლებთან სხვადასხვა რესურსზე. მაგრამ პოულობს თუ არა ამ გზით  მისთვის გამოსადეგ ინფორმაციას? შეუძლია თუ არა ერთმანეთისგან სასარგებლო და უსარგებლო ინფორმაციის გარჩევა და „ფრენდლისტის“ იმგვარად ფორმირება, რომ „სელფებისა“ და „გულების“ გარდა, სხვა ტიპის ინფორმაციაც მიიღოს? იცის კი, როგორ უნდა ებრძოლოს კიბერბულინგს და გავრცელებულ ქსელურ თაღლითობას?

შეიძლება ვინმემ განაცხადოს, რომ სოციალური ქსელი პირადი სივრცეა და არ არის სკოლის საქმე. დიახ, პირადი სივრცეა, რომელსაც პატივი უნდა ვცეთ, მაგრამ ვინ ასწავლის ბავშვს ამ პირადი სივრცის შექმნას და მის სწორად გამოყენებას? ვინ ასწავლის სოციალური ბაღ-ვენახის მოვლას ისე, რომ აყვავდეს და ნაყოფი გამოიღოს?

მოსწავლემ, რომელიც ცუდად სწავლობს და 24 საათი ტელეფონზეა მიბმული, არ იცის როგორ შეიძლება საყვარელი ანდროიდის უფრო საინტერესოდ გამოყენება. უამრავ მოზარდს ვერც კი წარმოუდგენია, რომ უშინაარსო პოსტებისა და ფოტოების გარდა, „ფრენდლენტი“ მის განვითარებასაც წარმატებით მოემსახურება და სწავლის მოტივატორის ფუნქციასაც შეითავსებს. ოღონდ უნდა ვიცოდეთ, როგორ გავაკეთოთ ეს.

თუმცა ეს მოზარდმა კი არა, ჩვენ, უფროსმა თაობამაც არ ვიცით. არ ვიცით, როგორ დავამყაროთ სოციალური ქსელის მეშვეობით კავშირი პროფესიონალებთან, გონიერ და საქმიან ადამიანებთან; როგორ დავიხმაროთ პროფესიული ამოცანების გადაჭრაში, როგორ მივიღოთ რჩევა მათგან, ვის აზრსაც ჩვენთვის წონა აქვს…

მეჩვენება, რომ დღესდღეობით ეს კომპეტენცია ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანია. „ბევრი ფულის ნაცვლად უმჯობესია ბევრი მეგობარი გყავდეს“ – ამ მოსაზრების ახლებურად რეინკარნაცია, უნარი იმისა, რომ გარშემო მყოფი ადამიანები ჩვენი ინტერესების გამტარებელი გახდნენ, რთული სამუშაოა. მას ცოდნა სჭირდება.

ვინ მოეხმარება ბავშვს ვირტუალური სივრცის „აღჭურვაში“? აქვს კი უფლება სკოლას რაიმე დოზით შეაღწიოს მოსწავლის პირად სოციალურ სივრცეში ისე, რომ არ ავნოს და სწავლებაში  სარგებელი მოუტანოს მას?

სხვათა შორის, ცოტა ვინმე თუ ფიქრობს იმის შესახებ, რა სარგებელი მოაქვს სოციალურ ქსელს, საინფორმაციო ნაკადებს. დღეს ინფორმაციის მთავარი მომწოდებელი სოცქსელია, რომელმაც წარმატებით ჩაანაცვლა გაზეთი, რადიო, სატელევიზიო ახალი ამბები. საიდან იგებს ბავშვი, რა მუსიკაა პოპულარული? რა ფილმი  გამოვიდა? თავის რიდერში რომელი წიგნია გადმოსაქაჩი? სოციალური ქსელი ამ მრავალფეროვანი ინფორმაციის უმძლავრესი აგრეგატია. ამ არხით გამავალ ინფორმაციას ის ადამიანები და მედეასაშუალებები  გვთავაზობენ (არ იგულისხმება „რიგით მომხმარებელთა“ ინფორმაცია), რომლებსაც სოციალური ქსელის ადმინისტრაცია ფილტრავს. სწორედ მათი სტატუსებისა და პოსტების გაზიარებით აგურ-აგურ იწყობა საინფორმაციო ნაკადი.

როდესაც სოციალურ ქსელებში ვინმეს „ვუმეგობრდებით“, ამას შეგნებულად ვაკეთებთ. ამ ადამიანთან რაღაც საერთო გვაკავშირებს. თუმცა ხდება, რომ ახალი „მეგობარი“ ჩვენი ნაცნობის „მეგობარია“ და მას სულ არ ვიცნობთ. დროთა განმავლობაში ვარკვევთ, რომ მასთან საერთო არაფერი გვაქვს, ჩვენთვის ის უინტერესოა და თავს ვარიდებთ. შეუძლიათ თუ არა ამის განსაზღვრა ბავშვს ისე, რომ კონფლიქტისგან იყოს დაზღვეული? ვინ უნდა ასწავლოს მას ეს?

არის საკითხის კიდევ ერთი მხარე. საქმე ისაა, რომ ინდივიდისთვის არ არსებობს არანაირი ერთიანი ინტერნეტი, ანუ ერთ ადამიანს არ შეუძლია მისი მთლიანად მოცვა. ყველა ხედავს თავის პატარა ველს, სადაც საკუთარ ადგილს პოულობს. ნებით თუ უნებლიეთ, ქსელის ყველა მომხმარებელი თავის გარშემო საინფორმაციო „ბუშტს“ ქმნის, რომელიც მეზობლის „ბუშტისგან“ განსხვავდება. „ბუშტის“ შინაარსი დამოკიდებულია მომხმარებლის გამოცდილებაზე, რადგან სისტემა ავტომატურად ცდილობს გაარკვიოს ჩვენი სამოქმედო ინტერნეტარეალისა და ინტერესების კონტექსტიდან გამომდინარე ახალი თემა ამ გზით  „შემოგვიგდოს“.

მაგალითად, პერსონალიზირებული გუგლი მოთხოვნაზე „ღეროვანი უჯრედები“ დიამეტრალურად საპირისპირო შედეგებს გამოაგდებს. ეს დამოკიდებულია იმაზე, თუ ვინ ითხოვს განმარტებას: მეცნიერი, რომელიც იკვლევს ღეროვან უჯრედებს თუ დაავადებული პირი. მოთხოვნაზე „კლიმატის ცვლილების მტკიცებულება“ ასევე სხვადასხვა შედეგებს დაინახავს გარემოს დაცვის აქტივისტი და ნავთობკომპანიის მენეჯერი. არადა, ადამიანების აბსოლუტურ უმრავლესობას მიაჩნია, რომ საძიებო მექანიზმი მიუკერძოებელია. სინამდვილეში კომპიუტერის მონიტორი სწრაფად იქცევა „სარკე-ჯაშუშად“. ის ირეკლავს ჩვენს ინტერესებს, ჩვენი დამკვირვებელი ალგორითმები აფიქსირებენ, თუ რას „ვაკლიკებთ“.

გამოდის, რომ ცნობისმოყვარე სტუდენტი, რომელიც ინტერნეტს მუდმივად საგანმანათლებლო მიზნებისთვის იყენებს, სისტემას „თავის თავზე“ ირგებს, რაც აიძულებს სისტემას მეტი საგანმანათლებლო ინფორმაცია გასცეს. და, პირიქით, ბავშვი, რომელიც ინტერნეტს მხოლოდ გასართობად იყენებს, „ანარეკლად“ ასეთივე დამატებით გასართობ ინფორმაციას იღებს. ესმით თუ არა ეს ჩვენს შვილებს? სავარაუდოდ, არა და ეს მათ ჩვენ უნდა ავუხსნათ.

იგივე ხდება სოციალური ქსელებთან მიმართებაში. ისინი რეაგირებენ ჩვენს შედეგებზე, თემებზე, რომელიც გვაინტერესებს და სიახლეებში მსგავსს ინფორმაციას გვიგდებენ. ეს ინფორმაცია მეტ-ნაკლებად შეესაბამება ჩვენს პირად გემოვნებას. გამოდის, რომ, თუ ბავშვი აზიარებს ან იწონებს სულელურ ფოტოებს, „ინტელექტუალური“ სისტემა ფიქრობს, რომ ეს მისთვის ყველაზე შესაბამისი შედეგია. პლიუს აქ კომერციული ინტერესებიც ერთვება. ვგულისხმობთ რეკლამას. ამაზე ბევრი ტეხს განგაშს. ბევრი შიშობს, რომ საინფორმაციო მომსახურების მომხმარებელი სულ უფრო ადვილად მანიპულირებადი გახდება.

თუმცა მეჩვენება, რომ ეს ყველაფერი იმიტომ ხდება, რომ სკოლა განზე გადგა. ის ყავასავით „გაიხსნა“. შეგნებულად აარიდა თავი სოცქსელებს. სწორედ სკოლის უმოქმედობამ გამოიწვია  ინფორმაციის ნაკადების მართვის უნარ-ჩვევების უქონლობა, პერსონალური საკომუნიკაციო მოწყობილობებით ბავშვთა კონტროლის ზონიდან გასხლეტა.

რა უნდა გააკეთოს სკოლამ? ძალიან ბევრი. უპირველეს ყოვლისა, ისაუბროს საინფორმაციო „ბუშტების“ ფორმირების მექანიზმებზე.

(გაგრძელება იქნება)

მოამზადა ირმა კახურაშვილმა

(მეტროში მოსმენილი)

შესავალი

ამ შემთხვევის შესახებ ორი-სამი თვის წინ უნდა მომეყოლა, მაგრამ მოხდა ისე, რომ ვერ მოვახერხე. თუმცა ბევრს ვფიქრობდი მასზე, მეგობრებს, ახლობელ თინეიჯერებს და სტუდენტებს აზრს ვეკითხებოდი, პასუხებს ვიწერდი და დასკვნები გამომქონდა. ამასობაში კი დროც გამომითავისუფლდა, შევიარაღდი ნოუთბუქით და ფრანც კაფკას  მოთხრობის – „ერთი ძაღლის კვლევა-ძიებანი“- პერსონაჟი ძაღლივით, რომელიც „საზოგადოების შუაგულში ცხოვრობს“ და ყველა მის პრობლემას ჩხრეკს და უკირკიტებს, მეც შევუდექი  საჭირბოროტო საკითხზე წერას. ოღონდ საკუთარ თავთან დადებული ერთი პირობით:  ისევ კაფკას პერსონაჟს რომ დავესესხო, გადავწყვიტე, ამ ამბავთან დაკავშირებული „სულიერი მღელვარება“ ჩემთვის დამეტოვებინა და კომენტარებისგანაც  თავი შემეკავებინა.

გამოკითხვა

როგორი რეაქცია გაქვთ უცენზურო სიტყვების  გამოყენება-მოსმენაზე?

მარი (15 წლის): არ მომწონს, მაგრამ, რა ვქნა, აზრი არ აქვს შენიშვნის მიცემას, მით უმეტეს, უცხოებისთვის;

მაკო (15 წლის): არა მგონია, ეს პრობლემა იყოს. ყველა თაობა იყენებს იმ უცენზურო სიტყვებს, რომელიც მისი ახალგაზრდობის დროს მოდაში შემოდის;

ლუკა (19 წლის): არაფერია, გაივლის, თავის დამკვიდრების პონტია, ძიებისაც;

ვაჟა (17 წლის): ვერ ვიტყვი, რომ მომწონს, მაგრამ, თუ საჭიროა, ვიყენებ. ხან არც მინდა, რომ ვთქვა, მაგრამ წამომცდება ხოლმე;

თამარი (23 წლის): ჩვეულებრივი ქართული ქაჯობაა.  ბიჭები უფრო, და არცთუ იშვიათად უკვე გოგონებიც, ამით ვითომ თავიანთ უპირატესობას ამტკიცებენ.  არადა, ჩვეულებრივი დაკომპლექსებული ტიპები არიან. ძალიან სასაცილოა;

ეკა (18 წლის): ნორმალურია, ჩემს შეყვარებულს უხდება – უფრო კაი ტიპია ამ დროს – და მეც მომწონს რაღაცნაირად. ოღონდ მთლად არ უნდა აიქოთოს პირი. ლამაზი სიტყვებიც მიყვარს ისე;

დანიელი (22 წლის): სიტყვებია რა, ჩვეულებრივი სიტყვები. აბა მაშ როგორ გინდათ, ცოცხალი ენა ასეთია. მთავარია, ადამიანი იყო;

ანა (23 წლის): საერთოდ არ მიშლის ხელს. არც სმენას მიბინძურებს. გაირჭოს ყურსასმენები ვისაც არ მოსწონს. დემოკრატია და თავისუფლება ესაა;

ირაკლი (25 წლის): აღარ ვიყენებ უცენზურო სიტყვებს, ან თითქმის არა. არც ვყოფილვარ „მაგათზე შემჯდარი“ არასდროს. უფრო საჭესთან ვიყენებ ხოლმე, ან როცა რაიმე არ გამომივა და ვბრაზობ;

ნიკა (24 წლის):  საგანგაშოს ამაში ვერაფერს ვხედავ. არ უნდა გადაამეტო უბრალოდ. დროს მოაქვს, სიტუაციას. ასაკობრივი სენიცაა ერთგვარი. ჩამოყალიბებული, შემდგარი პიროვნება ნაკლებად იყენებს უწმაწურ სიტყვებს, იმიტომ, რომ ხვდება, რამხელა უაზრობაა.  განათლების ამბავიცაა;

ზურა (21 წლის): ეგეთ რამეებს მღვდლები და ეკლესია კრძალავენ და მშობლებს და მასწავლებლებსაც არ ევასებათ. ახალგაზრდებს არა მგონია, რეაქცია ჰქონდეთ ამაზე. აბა წაიკითხეთ თანამედროვე ავტორები, უცენზურო სიტყვებითაა სავსე წიგნები და ასწორებს. იმიტო, რო ნაღდია. დროც ასეთია, ოცდამეერთე საუკუნეა!  აბა, „ჩემო ყველავ“, „საყვარელო“ და „სიხარულოა“  სიტყვები?  მე თუ მკითხავ, მაგარი გულის ამრევი „ყ…ბაა“.

ბაქანი

ვისაც ხშირად უხდება მეტროსადგურ „ნაძალადევში“ ჩასვლა, იმან იცის, რომ  იქ ზამთარ-ზაფხულ მუდმივად უსიამოვნო ორპირი ქარი უბერავს, რომელიც თავის პიკს მაშინ აღწევს, როცა საპირისპირო გვირაბებიდან მატარებლები ერთდროულად გამოდიან. ჩემი აზრით, ამ დროს  ბაქანზე ყველაზე ჯანმრთელები, თავზეხელაღებული ახალგაზრდები, ან ამ სადგურში შემთხვევით მოხვედრილები დგანან; კიდევ, ალბათ, ისინი, ვინც ბოლო გაჩერებაზე ჩამოდის და სკამის დასაპყრობად თადარიგს იჭერს. აი, ჩემსავით გაცივების შიშით შეპყრობილები, ან უკვე გაცივებულები, ნიკრისის ქარიანები და მოხუცები კი  მოსაცდელი დარბაზის საკმაოდ გემოვნებით მოხატულ მთავარ კედელს და მძლავრ სვეტებს ვეფარებით და ისე ველით მატარებლის ჩამოდგომას.

მიუხედავად არცთუ საამურ მდგომარეობაში ყოფნისა, ზოგჯერ მომწონს კიდეც აქ დგომა. ნამდვილად არის ამ ცოცხალ მიწისქვეშეთში რაღაც მითოლოგიური: ლეთესავით მოედინება მატარებელი, შენ კი დგახარ და ფიქრობ: ალბათ იქაც ასე მარტივად ხდება ყველაფერი – სხდებიან სულები ნავებში და  მიწიერი ცხოვრება დავიწყებას ეძლევა… შეიძლება ზოგიერთი ქალი ან კაცი თვითონ ჰადესს ან პერსეფონესაც კი მიამსგავსო – შენეული წარმოსახვისას, რა თქმა უნდა. მაგრამ ყველაზე დიდი ხიბლი ალბათ მაინც ის არის, რომ აქ, მატარებლის მოლოდინში, ვითომ შენთვის აბუზული, უამრავ საინტერესო სახეს ხედავ და გვერდით მდგომი ადამიანებისგან ისეთ ამბებს ისმენ, რომლებსაც მერე, ჩემსავით „ცუდად“ თუ მოიქცევით, „სათანადოდ“ გამოიყენებთ.

შეხვედრა

მოსაცდელ დარბაზში მოყვითალო მარმარილოს ფილებით მოპირკეთებულ ერთ-ერთ განიერ სვეტს ვეფარები და მატარებლის ჩამოდგომას ველი. იგვიანებს. ჯერ კიდევ 3 წუთზე მეტი რჩება. ტრადიციული ორპირი ძვლებამდე ატანს. ჩემი მარადიული აქსესუარის, შარფის, ბოლოებს ორივე ხელით ვიჭერ, რომ ქარმა არ გამიფრიალოს. დილის მიუხედავად, სასიამოვნო სიჩუმეა მოსაცდელ დარბაზში. ჩემ წინ ერთი ახალგაზრდა, 16-17 წლის კედებიანი ბიჭი რბილი ნაბიჯებით, ნერვიულად გადი-გამოდის. პირი საკმაოდ სუფთად აქვს გაპარსული ასაკის კვალობაზე. ჯინსები და სადა ლურჯი მაისური აცვია. არანაირი წარწერა – არც გულზე, არც ზურგზე. ხელები არ იცის სად წაიღოს. ხან შარვლის წინა ჯიბეებში ჩაიწყობს, ხან უკანაში. მერე ერთ მომუჭულ ხელს მეორეში იქცევს, მერე პირიქით – მეორეს პირველში. შიგადაშიგ თმასაც ისწორებს. თმიდან ისევ ჯიბეებში ჩამოაქვს ხელები და თავიდან იწყება ყველაფერი.  ჯიბეში მობილურიც უჩანს, მაგრამ რატომღაც ხელში არ უჭირავს და ძალიან მიკვირს. ცოტა ხნით ბიჭს უყურადღებოდ ვტოვებ, შარფი მაინც ჩამომომისრიალა ქარმა ყელიდან და იმას ვისწორებ. ამასობაში კი ბიჭის მეგობრის მოსვლა გამომრჩა. მაღალი, აწოწილი ბიჭია. უჯრულა, მაჯებზე გადაკეცილი პერანგი აცვია, ჯინსები

და უთასმო ბოტასები. თმა გადაპარსული აქვს, წვერი… თუმცა ჯერ წვერი არ ჰქვია ამას…

დიალოგი

მეორე ბიჭი – რაშვები, შეჩემა!

პირველი ბიჭი – რავი, ვარ რა.

მ.ბ.– ხო ამოხვალ?

პ.ბ. – რავი, შეჩემა, მაგრად მიტყდება, ხო იცი.

მ.ბ. – აქეთ გამიტყდება, რო არ ამოხვიდე. თან ხო იცი, ჯიგარია ნანა და ეგეთ რამეებზე არ ვარდება. შენ ძმობას ვფიცავარ, თუ რამე ცუდი ეთქვას. დაჟე იცინოდა. ისე მართლა მაგარი ყ.. ხარ, როგორ ვერ მოტვინე ტოო, რო დაგეტორმუზებინა…

პ.ბ. – აუ, რავი, შეჩემა, საიდან უნდა მცოდნოდა… მაგრა კი გამიჩალიჩე – (ოდნავ წითლდება და ვერ ვიჯერებ).

მ.ბ. – მე რა გაგიჩალჩე, მთლად გამოყ…ი, აბაზანაში აღარ შევიდე შეჩემა?.. კაი, შეეშვი ახლა მაგ ფერებში  გადასვლებს და კარგად მომიყევი, რა მოხდა.

პ.ბ. – აუ, ბიჭო (ადგილზე იწნიხება პირველი და ტელეფონს იღებს ჯიბიდან, ხელში ნერვიულად ათამაშებს), შენ ძმობას ვფიცავარ, ავდექი თუ არა დილით, ვიფიქრე, დაურეკავ და ვკითხავ, სად შევხვდეთ-მეთქი. ხო იცი, გაურკვევლობები და ტყუილა წინ და უკან სიარული არ მევასება. ჰოდა, ვრეკავ და, იმდღევანდელზეც ხო ვიყავი აჭრილი და, როგორც კი ოქეი მიცა, ხმის ამოღებას აღარ დაველოდე და ეგრევე დავიწყე – აუ ჩემი, როგორ მიტყდება ნანა დეიდასთან (წრეზე დატრიალდა და რომ შემობრუნდა უფრო წითელი იყო) – და აღარ გავჩერდი. სადა ხარ, შე ყ..ო-მეთქი, ეგრე რო ვთქვი პირველი,  მახსოვს და მერე ალბათ, უარესი ყ…ობები მოვაყოლე… შენ რამე გითხრა?

მ.ბ. – (იცინის) ჰო, მითხრა, მაგრამ არ არი-მეთქი ნაწყენი, შეჩემა. ალბათ შენც ეგრე ელაპარაკებიო, შენზე მითხრა. მაგარი საძმაკაცო მიმართვები აგირჩევიათო და ცოტა წაუისტერიკა კიდეც, როგორ მოვიფიქრებდი, ჩემი შვილი თუ  ესე ილაპარაკებდაო… შენც ხომ შეიძლება მოგსვლოდა დედამისთან ეგეთი რამე და, რომ გამეგო, სირცხვილით თინას ვეღარ დავენახვებოდიო…

პ.ბ. – აუ როგორ ტეხავს, რა ვქნა, ტოო… და შენ რა უთხარი?

მ.ბ. – რას ვეტყოდი, შეჩემა, გავუიასნე, რო ეგეთი მიმართვა და ლაპარაკი ძმაკაცობაში მოსულა-მეთქი, ნანა კიდე რომელი სოფლელი ნახე, რო ვერ გაეგო… ისე თავს კი იქნევდა კაიხანს…არა, მეც რას ვეუბნებოდი უპასუხე-მეთქი… მაგრა არ მევასება, როცა სხვა იღებს ჩემს მობილურს, მაგრამ დარწმუნებული ვიყავი, რო შენ რეკავდი და იმიტომაც ვუთხარი. დაიკიდე მოკლედ, რა!..

პ.ბ. – ჰო, მაგრამ ამოსვლა მაინც მიტყდება შეჩემა…

მ.ბ. – იცოდე მაგრად მაწყენინებ, შენს ძმობა ვფიცავარ და ნანასაც გაუტყდება, რო არ ამოხვიდე. არც შეიმჩნევს, ხო იცი, რო ჯიგარია, და ამდენს რაღას მაბაზრებ, ტოოოო…

პ.ბ. – რავი, კაი, ხო, შეჩემა, წავიდეთ.

მ.ბ. – ძმა ხარ.

ამბის დასასრული

ისინი რომ ერთმანეთს გადაეხვივნენ, სწორედ ამ დროს მოვარდა გიჟივით მატარებელი. აფრიალებულ შარფზე ვიტაცე ხელი, საფარიდან გამოვედი და ბიჭებს საბოლოოდ გავხედე. წინა ვაგონისკენ გარბოდნენ სიცილით,  ხელის კვრითა და მათი ასაკისთვის დამახასიათებელი  უხერხული მოძრაობებით.

აქ შეიძლებოდა ყოფილიყო მკითხველის კომენტარები

……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

…………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………