მაიერის რეაქცია, ანუ რატომაა შემწვარი საკვები ასეთი გემრიელი და მადის აღმძვრელი?

კულინარია – ეს ყოფითი ქიმიური ლაბორატორიაა და ყველა კულინარი გარკვეულწილად ქიმიკოსია. ყოველი კერძის მომზადება დაკავშირებულია ნივთიერებების გარდაქმნასთან, ანუ ქიმიური რეაქციის მსვლელობასთან. ამ პროცესთან ყოველდღიურად გვაქვს შეხება, როცა ქურასთან მივდივართ რაიმე გემრიელის მოსამზადებლად. ვგრძნობთ ახლად მოდუღებული ყავის, გამომცხვარი პურის თუ შემწვარი ხორცის არომატს, რომელიც შებრაწული პურის ქერქს ან ხორცის ნაჭერს ასდის. საოცარი გემო აქვს ამ პროდუქტებს. ეს ცვლილებები იწვევს პროდუქტების გარდაქმნას მაიერის რეაქციით. ფრანგმა ქიმიკოსმა და ექიმმა, ლუი კამილ მაიერმა, 1910 წელს ერთ-ერთმა პირველმა გამოიკვლია საკვების მომზადებისას მიმდინარე პროცესი. ამ რეაქციას მისი სახელი ეწოდა. მაიერის რეაქცია წარმოადგენს რეაქციათა ჯაჭვს, შაქარსა და ამინონაერთებს შორის (ამინომჟავები, პეპტიდები, ცილები), რომელიც, როგორც წესი, მიმდინარეობს გაცხელებისას. საკვები პროდუქტის გაცხელებისას, წარმოიქმნება დამახასიათებელი სუნი, ფერი და მზა საკვების გემო. მაიერის რეაქცია ჩვენთვის ცნობილია არა მარტო სამზარეულოში, არამედ ყველგან – ნიადაგის ჰუმუსის, ნახშირის, ტორფის, სამკურნალო ტალახების წარმოქმნა ამ რეაქციის წყალობით ხდება, მაგრამ ჩვენ საკვების თერმულ დამუშავებაზე შევჩერდებით.

თანამედროვე ადამიანის ცხოვრება კულინარიის გარეშე, ხოლო კულინარია კი ხარშვის, ცხობისა და შეწვის გარეშე, ძნელი წარმოსადგენია. აქვე უნდა ითქვას, რომ სხვა ყველა ცოცხალი არსება საკვებს თერმული დამუშავების გარეშე მოიხმარს. არსებობს მონაცემები, რომ ჯერ კიდევ სინანტროპები (Homo erectus pekinensis) იყენებდნენ ცეცხლს, ხოლო თანამედროვე Homo sapiens ცეცხლზე ამზადებდა იმთავითვე. ასე რომ, შემწვარ- მოხარშულის სიყვარული, უძველესი დროიდან ჩამოყალიბდა. მაინც რამ აიძულა პირველყოფილი ადამიანი, რომ საკვები ცეცხლზე დაედო და შემდეგ ეჭამა? და რატომ დაიწყო ყველამ საკვების დამუშავება?

რთულია გავიგოთ, როდის და რატომ მოხდა ეს. სავარაუდოდ, რაღაც მიზეზით უმი ხორცი ცეცხლში მოხვდა, შეიწვა, ჩვენმა წინაპარმა კი ცდუნებას ვერ გაუძლო და არომატული ნაჭერი დააგემოვნა. გასაგებია, რომ შემწვარი ნაჭერი გაცილებით გემრიელია უმზე, მარილის, კეტჩუპისა და საკმაზების გარეშეც კი. თუმცა ეს გასაგებია, მხოლოდ არაბიოლოგებისათვის. ევოლუციის თეორიის თანახმად, გემრიელი ის უნდა იყოს, რაც სასარგებლოა და შეიცავს ძვირფას კომპონენტებს (ტკბილეულის ჭარბად მიღება საზიანოა, თუმცა ჩვენს წინაპრებს ეს არ ემუქრებოდათ). რატომაა  შემწვარი გემრიელი? – ეს არატრივიალური კითხვაა. იქნებ სწორედ იმიტომ, რომ მომზადებული საკვები ადვილად ათვისებადია და გემოს რეცეპტორები ამას ხვდებიან. და მალე მომზადებულ საკვებს სარკალურად მიიჩნევდნენ, „ცეცხლით განწმენდილად“. მსხვერპლთ შეწირვისას, როცა პოტენციურ საკვებს წვავდნენ, მისი ნაწილი ცაში ადიოდა კვამლის სახით, როგორც ერთგვარი ძღვენი ღვთაებებისათვის. ასეა თუ ისე, ცეცხლი, ტაფა, ქვაბი და შამფურები, დიასახლისებისა და მზარეულების მთავარი ინსტრუმენტი გახდა, გემრიელი თბილი საკვები კი, ერთ-ერთი ყველაზე ხელმისაწვდომი სიამოვნება.

საკვების მომზადების ამგვარმა ხერხმა გამოიწვია კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი, გლობალური შედეგები. არსებობს საინტერესო თეორია, რომლის თანახმადაც, საკვების თერმულმა დამუშავებამ გამოიწვია ანტროპოგენეტიკური ევოლუცია და დასაბამი მისცა ადამიანის კულტურულ განვითარებას. ჩვენი წინაპრები ყველაფრის მჭამელი ცხოველები იყვნენ. ეს აძლევდათ ევოლუციურ უპიატესობას, რადგან მოხმარების პროდუქტთა დიდი მრავალფეროვნება იყო, მაგრამ ბევრი უარყოფითი ჰქონდა: უმი და უხეში საკვები, ძნელი მოსანლებელი იყო, ამიტომ ბევრის ჭამა უწევდათ, დიდ დროს ხარჯავდნენ მის მოპოვებაზე. სპეციალისტებმა გაიანგარიშეს, რომ შიმპანზე საკვების მოხმარებაზე დღეში რამდენიმე საათს ხარჯავს, თანამედროვე ადამიანი კი საათზე ნაკლებს (რესტორანსა და ბარში გატარებული დრო მხედველობაში არ მიიღება, რადგან, ძირითადად აქ დრო ურთიერთობას ეთმობა). გამოდის, რომ საკვების თერმულმა დამუშავებამ, მნიშვნელოვნად  გაზარდა მონელების ხარისხი, შეამცირა რესურსებზე მოთხოვნილება და ჩვენს წინაპრებს აჩუქა თავისუფალი დრო და ენერგია, რომელიც შეეძლოთ დაეხარჯათ სამყაროსა და შემოქმედების  შეცნობაზე, აზროვნებაზე და სამუშაო იარაღის შექმნაზე. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საკვების მომზადებამ Homo sapiens-ს შესაძლებლობა მისცა, ჭეშმარიტად გონიერ არსებად ჩამოყალიბებულიყო.

კარგად დაბრაწული ხორცისა და ახლადგამომცხვარი პურის წარმოდგენაც კი საკმარისია, რომ ნერწყვი მოგვადგეს. რატომაა შემწვარი საკვები ასეთი გემრიელი და მადის მომგვრელი?

სამი უმთავრესი კომპონენტია მოხმარებული საკვების ორგანიკის შემადგენელი: ნახშირწყლები, ცხიმები და ცილები. ნახშირწყლები, რომლებსაც სხვაგვარად, როგორც ვიცით, ბუნებრივ ჰიდროქსილ-ალდეჰიდებს და პოლიჰიდროქსიკეტონებს უწოდებენ, ზოგადი ფორმულით (CH2O)n, თავიანთი მოლეკულების შედგენილობაში შეიცავენ არა მარტო ჰიდროქსილ ჯგუფებს -ОН, არამედ კარბონილურსაც С=О.

ბუნებრივი ცხიმების, ტრიგლიცერიდების (ერთფუძიანი ცხიმმჟავებისა და გლიცერინის რთული ეთერების) მოლეკულებში, ასევე არის კარბონილური ჯგუფები.

ცილები გაცილებით რთული აგებულებისაა. ეს ის პოლიმერებია, რომელთა ჯაჭვებიც აგებულია სხვადასხვა ამინომჟავით. ცილის თვისებები პირდაპირ კავშირშია, მის აგებულებასთან, თუ რომელი ამინომჟავები და რა მიმდევრობითაა მის შემადგენლობაში. 20 ამინომჟავას შორის, რომლებიც ცილის შემადგენლობაშია, არის რამდენიმე, ქიმიური თვალსაზრისით დაუცველი. ესენია: ლიზინი, არგინინი, ტრიპტოფენიდა ჰისტიდინი. მათი მოლეკულები შეიცავენ თავისუფალ ამინოჯგუფებს (-NH2), გუანიდურ ჯგუფს (-С(NH2)2), ინდოლურ და იმიდაზოლურ რგოლებს.

ჩამოთვლილი ჯგუფები დაუცველი არიან, რადგან ცილის მოლეკულის შემადგენლობაშიც კი, ადვილად შედიან რეაქციაში, ნახშირწყლების კარბონილ-ჯგუფთან (С=О), ალდეჰიდებთან და ლიპიდებთან. სხვა ამინომჟავების ამინოჟგუფი რეაქციაში შედის მხოლოდ მაშინ, თუ ეს ამინომჟავა თავისუფალია ან პოლიპეპტიდური ჯაჭვის ბოლოშია. საჭიროა მხოლოდ მაღალი ტემპერატურა, ცეცხლი ან ქურა. სწორედ ესაა კვებით ქიმიაში ცნობილი, შაქარ-ამინური კონდენსაციის რეაქცია, ანუ იგივე მაიერის რეაქცია. დღეს მაიერის რეაქციის შესახებ ბევრი რამაა ცნობილი. უპირველესად, ეს არაა ერთჯერადი რეაქცია, არამედ პროცესების მთელი კომპლექსია, რომლებიც მიმდინარეობს თანმიმდევრულად და პარალელურად, ფერმენტების მონაწილეობის გარეშე და სარეაქციო მასას ყავისფერ შეფერილობას აძლევს. მთავარია, რომ სარეაქციო ნარევში იყოს კარბონილური ჯგუფები (შაქრის, ალდეჰიდების ან ცხიმების შემადგენლობაში) ან ამინოჯგუფები (ცილები). ნათელია, რომ რეაქციების ასეთი ნაკრები იწვევს განსხვავებული აგებულების მრავლობითი პროდუქტის წარმოქმნას, რომლებიც სამეცნიერო ლიტერატურაში „გლიკირების საბოლოო პროდუქტებად“ იწოდება. ამ ჯგუფში შედის ალიფატიური ალდეჰიდები და კეტონები, ასევე ამიდაზოლის, პიროლისა და პირაზინის ჰეტეროციკლური წარმოებულები. სწორედ ეს ნივთიერებები – შაქარამინული კონდენსაციის პროდუქტებია პასუხისმგებელი პროდუქტების თერმული დამუშავებისას  ფერის, არომატისა და გემოს ფორმირებაზე. ეს რეაქცია ტემპერატურის მატებისას სწრაფად მიდის და ამიტომ, ხარშვისას, შეწვისას და ცხობისას ინტენსიურად მიმდინარეობს. მოყავისფრო-ოქროსფერი გარსის პურზე, შემწვარ თევზზე, ხორცზე, გამომშრალ ხილზე ყავისფერი შეფერილობა – მიუთითებს, რომ მაიერის რეაქციას ჰქონდა ადგილი. თერმულად დამუშავებულ პროდუქტს, მუქ შეფერილობას ანიჭებს, მაღალმოლეკულური ნივთიერება მელანოიდინები (ბერძნული დასახელებაა „მელანოს“, რაც ნიშნავს „შავი“), რომლებიც მაიერის რეაქციის ბოლო სტადიაზე წარმოიქმნებიან. უნდა აღინიშნოს, რომ სტანდარტული მელანოიდინების ფერი შავი კი არა, მოწითალო-მოყავისფრო, მუქი ყავისფერია. ისინი წარმოქმნიან შავ პიგმენტებს იმ შემთხვევაში წარმოქმნიან, თუ ცეცხლი იყო ძლიერი და საკვები უყურადღებობით  დაგვეწვა. თავად ტერმინი „მელანოიდინი“, 1897 წელს ო. შმიდენბერგმა შემოიტანა. ყავა, კაკაო, ლუდი, ბურახი, სადესერტო ღვინო, პური, შემწვარი თევზი და ხორცი…. სანამ ჩვენ ამ ყველაფერს მივირთმევთ, მაიერის რეაქცია და მისი პროდუქტი მელანოიდინი ჩვენთანაა. ყოველდღიურად ჩვენ 10 გრამამდე მელანოიდინებს მოვიხმართ, ამიტომ აუცილებელია ვიცოდეთ მათი სარგებლობისა და ზიანის შესახებ.

ქიმიური თვალსაზრისით, მელანოიდინები, განსხვავებული აგებულების არალეგულარული პოლიმერების ფართო სპექტრს წარმოადგენენ, რომლებიც ასევე მოიცავენ ჰეტეროციკლურ და ქინოიდურ სტრუქტურებს, მოლეკულური მასით 0,2-დან 100 ათასამდე დალტონი. მათი წარმოქმნის მექანიზმი, საკმაოდ რთულია და ბოლომდე შესწავლილიც არაა. საკმაოდ ბევრი შუალედური პროდუქტი არსებობს, რომლებიც ერთმანეთთან და საბოლოო ნივთიერებებთან ურთიერთქმედებენ. მელანოიდინების წარმოქმნას თან ახლავს მრავლობითი არომატული ნივთიერების წარმოქმნა: ფურფუროლი, ოქსიმეთილ ფურფური, აცეტალდეჰიდი, ფორმალდეჰიდი, იზოვალერიანის ალდეჰიდი, დიაცეტილი და სხვა. სწორედ ისინი ანიჭებენ საკვებს ამ მადის აღმძვრელ არომატს. კერძებისა და სასმელების მომზადების ტრადიციული რეცეპტები, მოიცავენ საკვების დამუშავების სტადიებს, რომლებზეც მელანოიდინი წარმოიქმნება. მაგალითად: მუქი ლუდის სახეობების შეფერილობა მელანოიდიზირებული ალაოს დამსახურებაა. გემოს არომატიზატორები და საკვები დანამატები – ეს უკვე მაიერის რეაქციის მზა პროდუქტია, რომლებსაც ცალკე იღებენ და უმატებენ პროდუქტებსა და სასმელებს, ბუნებრივი საღებრებისა და გემოს გამაძლიერებლების სახით. ფასტფუდისათვის საჭირო საკმაზები და არომატიზატორები იმავე წარმომავლობისაა. მაგალითად, ჩაშუშული მკერდის ნაწილის გემოს მქონე საკვებ დანამატს იღებენ მიკროტალღურ ღუმელში, საქონლის ხორცის ფერმენტაციული ჰიდროლიზატური შრობით. რამდენად სახიფათოა ეს ნივთიერებები? ჩვენ ხომ ხშირად გვესმის: შემწვარს ერიდეთ, რადგან დაბრაწული ნაწილები კარცეროგენულ ნივთიერებებს შეიცავენ. მოდით გავერკვეთ.

დღეისათვის სამეცნიერო ლიტერატურაში მრავლადაა ინფორმაცია, მელანოიდინების სასარგებლო თვისებებზე – ანტიოქსიდანტური, ანტიმიკრობული, იმუნომოდულატორული, ასევე მძიმე მეტალების შებოჭვის უნარი. მაიერის რეაქციის პროდუქტების აქტიური ანტიოქსიდანტური თვისებები პირველად 1961 წელს, მოხარშულ ხორცზე ექსპერიმენტებისას აღმოაჩინეს. შემდეგ ნათელი გახდა, რომ მოხარშული ხორცი, ლიპიდების ზეჟანგური ჟანგვის ინჰიბირებას ახდენს. თვით ინჰიბიტორის როლში კი მელანოიდინი და მალტოლი გამოდიან, რომლებიც ხარშვისას ხორცში წარმოიქმნებიან.

დღეისათვის მეცნიერები, რომლებიც მელანოიდინების აქტიურ ანტიოქსიდანტურ ბუნებას იკვლევენ, ვარაუდობენ, რომ ეს თვისება დაკავშირებულია მათ სტრუქტურასთან. აქ ქინონური და ჰეტეროციკლური ჯაჭვები შეიცავენ ორმაგი ბმების შეუღლებურ სისტემას.

სწორედ ეს სტრუქტურა იძლევა, თავისუფალი რადიკალების გაუვნებელყოფისა და მძიმე მეტალების შებოჭვის საშუალებას, რაც ორგანიზმისათვის მეტად სასარგებლოა.

მელანოიდური პოლიმერის

სტრუქტურის

ფრაგმენტი.(gls-ნარჩენი D-გლუკოზის)

უკანასკნელ წლებში ყავის მელანოიდინების კვლევებს მეცნიერები იმ მოსაზრებამდე მიჰყავთ, რომ მათ სიმსივნის რისკების შემცირება ძალულთ. გარდა ამისა, ისინი აძლიერებენ გლუტათიონ-S-ტრანსფერაზის ოჯახის ფერმენტების სინთეზს, რომლებიც სხვადასხვა ქსენობიოტიკებს უვნებელჰყოფს, ხოლო კორეელ, იაპონელ და გერმანელ მეცნიერთა ჯგუფმა ვირთხებზე ჩაატარა ექსპერიმენტი, რომლის შედეგადაც გამოჩნდა, რომ მოხალული ყავის მარცვლების არომატი (მაიერის რეაქცია) ცვლის ზოგიერთი გენის მუშაობის მექანიზმს, ტვინში ხდება ცილების სინთეზირება, რაც უძილობით გამოწვეული სტრესის შედეგებს ამცირებს. ამგვარად, მეცნიერულად დამტკიცებულია, რომ ყავის არომატით გამოღვიძება სასარგებლოა ტვინისათვის, ამასთან სასიამოვნოცაა. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ დილიდან დაღამებამდე ყავას უნდა მივირთმევდეთ. ჯანდაცვის ტექნოლოგიების კვლევის ცენტრის წარმომადგენელი, კვლევების ხელმძღვანელი, იაპონელი მეცნიერი იოსინორი მასუო თვლის, ყავის დაყნოსვაც საკმარისია, რომ არ დავლიოთ.

უნდა ვაღიაროთ, რომ მელანოიდინები ცუდად იშლებიან საჭმლის მომნელებელი ფერმენტებით და კუჭ-ნაწლავური ტრაქტი მათ არ იწოვს. თითქოს ეს მათ უარყოფით თვისებად უნდა ჩავუთვალოთ, თუმცა ნუ ვიჩქარებთ. მელანოიდინები იმავე ფუნქციას ასრულებენ, რასაც საკვები ბოჭკოები აუმჯობესებენ მონელების პროცესს და ბიფიდობაქტერიების ზრდის სტიმულირებას ახდენენ, ანუ პრებიოტიკების თვისებები აქვთ – ეს კი უკვე დიდი პლიუსია. და მაინც, რას უკავშირდება საუბრები კარცეროგენებზე? საქმე ის გახლავთ, რომ ძალიან მაღალი ტემპერატურისას მაიერის რეაქციის მიმდინარეობისას, შესაძლოა მართლაც წარმოიქმნან ტოქსიურიან კარცეროგენული ნივთიერებები. მაგალითად, აკრილამიდი წარმოიქმნება 180°C-ზე მაღალ ტემპერატურაზე ცხობის ან შეწვისას. ასეთ დროს  მიმდინარეობს მელანოიდინების თერმული დაშლა, ამიტომ არ ღირს ძალიან შევწვათ.  აი რა არის საინტერესო: მკვლევრებმა გაარკვიეს, რომ მაიერის რეაქციის ზოგიერთი პროდუქტები, იმ ფერმენტების წარმოქმნის სტიმულაციას ახდენენ, რომლებიც მონაწილეობენ ტოქსინების, მათ შორის აკრილამიდის, შებოჭვაში. ხოლო მოდელურმა ექსპერიმენტებმა აჩვენა, რომ მაღალმოლეკულური მელანოიდინები თრგუნავენ კარცეროგენული N-ნიტროზამინების წარმოქმნას.

რა თქმა უნდა, მინუსად შეიძლება ჩაითვალოს, რომ მაიერის რეაქცია ამცირებს ცილების ბიოლოგიურ ღირებულებას, რადგან ამინომჟავები, განსაკუთრებით ლიზინი, ტრეონინი, არგინინი და მეთიონინი, რომელთა ნაკლებობასაც ყველაზე ხშირად განიცდის ორგანიზმი, საქარიდებთან შეერთებისას, მიუწვდომელი ხდება საჭმლის მომნელებელი ფერმენტებისათვის – შედეგად ვერ ხდება მათი შეთვისება. მაგრამ დამეთანხმეთ, რომ ღირს დავიკლოთ მცირედი ამინომჟავები, საკვების მადისაღმძვრელი სუნის, გემოსა და შეხედულებისათვის. ამ ფაქტორების გარეშე ხომ შეუძლებელია საკვების სრულფასოვანი გადამუშავება. საკვები უნდა იყოს გემრიელი!
იმისათვის რომ შევაფასოთ მელანოიდინების ზიანი და სარგებელი, აუცილებელია პრობლემას კომპლექსურად მივუდგეთ, ურთიერთგამომრიცხავი ფაქტორებისა და დეტალების გათვალისწინებით. ეს სირთულეს წარმოადგენს, მაგრამ არის სხვა გზაც – დღეს მაიერის რეაქციისათვის ნაპოვნია კატალიზატორები და ინჰიბიტორები. ჩვენ ვიცით, როგორ მოქმედებს рН-გარემოები, ტემპერატურა, ტენიანობა, კომპონენტების თანაფარდობა პროცესისი მსვლელობისას და წარმოქმნილ ნივთიერებათა სპექტრი. ამ პარამეტრებს, ჩვეულებრივ ყურადღება ექცევა საკვები პროდუქტების წარმოებაში. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მაიერის რეაქცია მართვადი ხდება, ამიტომ კულინარიული დამუშავებისას სავსებით შესაძლებელია, მხოლოდ ორგნიზმისათვის სასარგებლო თვისებების მქონე სტანდარტული პროდუქტების მიღება.

წყარო:

1. https://www.scienceofcooking.com/maillard_reaction.htm
2. https://web.archive.org/web/20041029235215/https://www.agsci.ubc.ca/courses/fnh/410/colour/3_82.htm
3. https://www.hij.ru/read/what-we-eat/92/
4. https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/jf8001137
5. https://7bigspoons.com/nootropics/caffeine/coffee-aromatherapy-give-brain-bit-buzz/

პროგრესული განათლების მოძრაობა, რომლის მთავარ პრინციპსაც გამოცდილებით ანუ „კეთებით“ სწავლა წარმოადგენს, ამერიკელი ფსიქოლოგისა და განათლების სპეციალისტის, პროგრესივისტული განათლების პრინციპების აქტიური იდეოლოგის ჯონ დიუის სახელს უკავშირდება. დიუის კონცეფციით, სწავლა მნიშვნელოვანია, მაგრამ მისი გამოყენების უნარი – კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი. ცოდნა სამყაროსთან ურთიერთობის პროცესში ყალიბდება.

კეთებით სწავლა ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან მოსწავლე საკუთარი ცოდნის, წარმოსახვის, ინტელექტისა და შემოქმედების ნაყოფს ხედავს. ეს მას სიამოვნებას ანიჭებს, რაც, ერთი მხრივ, თეორიული ცოდნის პრაქტიკაში გამოყენების სტიმულს აძლევს, მეორე მხრივ კი აცნობიერებინებს და აჩვევს მას, რომ მოფიქრება და ჩანაფიქრის განხორციელება ერთი მთლიანი პროცესის ორი ფაზაა.

კეთებით სწავლების ანუ პრაქტიკის მეთოდის გამოყენების დროს მოსწავლეს ვაწვდით ზუსტ ინსტრუქციას ექსპერიმენტის ან სიმულაციისთვის და არა ინფორმაციას. ამის მიზანია, მოსწავლეებმა შეასრულონ ისეთი ქმედებები, რომელიც ხელს უწყობს ცოდნის ან ჩვევის ფორმირებას.

გთავაზობთ გეოგრაფიის ერთი გაკვეთილის ნიმუშს „კეთებით სწავლის“ გამოყენებით.

კომპასის დამზადება

გაკვეთილის მიზანია: მოსწავლემ შეძლოს გარემოში ორიენტირება კომპასის საშუალებით და მარტივი კომპასის დამზადება.

საჭირო მასალა:

I ცდისათვის – კომპასი, მაგნიტი, ხისა და პლასტმასის სახაზავები, საშლელი, რკინის ლურსმანი, ფანქარი, ქაღალდის რკინისა და პლასტმასის სამაგრები;

II ცდისთვის – კომპასი, მაგნიტი, დიდი ზომის ნემსი ან მახათი, ქაღალდის ლითონის სამაგრი, პლასტმასის ან ფაიფურის ღრმა თეფში ან თასი, წყალი, ხის საცობი.

გაკვეთილის მსვლელობა:

1. წინარე ცოდნის გააქტიურება.

აჩვენეთ მოსწავლეებს მაგნიტი, სთხოვეთ გაიხსენონ მისი თვისებები და უპასუხონ კითხვებს:

* რა თვისება ახასიათებს მაგნიტს? (მაგნიტს მიზიდულობისა და განზიდვის უნარი აქვს.)

* რამდენი პოლუსი აქვს მაგნიტს? (ორი)

* როგორ საგნებს იზიდავს მაგნიტი? (რკინისას)

* რა კავშირია მაგნიტსა და კომპასს შორის? (კომპასის მთავარი ნაწილია მაგნიტური ისარი)

1. ცდები მაგნიტის გამოყენებით

პასუხების მოსმენის შემდეგ აჩვენეთ მოსწავლეებს სხვადასხვა საგანი (მაგ., ფანქარი, საშლელი, რკინის ლურსმანი), სთხოვეთ ივარაუდონ, რომელი მათგანის მიახლოებისას შეიცვლის კომპასის ისარი მიმართულებას და ვარაუდები ცხრილში ჩაინიშნონ. შემდეგ დაურიგეთ ეს საგნები და სთხოვეთ, სათითაოდ მიიტანონ კომპასთან, დააკვირდნენ, რა მოხდება თითოეულ შემთხვევაში, შედეგები კვლავ ცხრილში ჩაინიშნონ და მათ მიხედვით გამოიტანონ დასკვნა: სად დაემთხვა ცდის შედეგი მათ ვარაუდს?

ამის შემდეგ სთხოვეთ, კომპასთან მიიტანონ მაგნიტი, ჯერ – ერთი პოლუსით, მერე – მეორით, კვლავ დააკვირდნენ კომპასის ისარს და აღწერონ, რა მოხდა. ცდის ჩატარების შემდეგ გამოიტანონ დასკვნა.

III. კომპასის დამზადება

უთხარით მოსწავლეებს, რომ თავადაც შეუძლიათ დაამზადონ მარტივი კომპასი და სთხოვეთ, თქვენი ინსტრუქტაჟის მიხედვით იმოქმედონ:

ნემსი (მახათი) ყუნწის მხრიდან 50-ჯერ მაინც ერთი და იმავე მიმართულებით გაუსვან მაგნიტს. შეამოწმონ, დამაგნიტდა თუ არა ნემსის ყუნწი. ამისთვის მასთან მიიტანონ რკინის სამაგრი. თუ ნემსის ყუნწმა სამაგრი მიიზიდა, ესე იგი ის უკვე დამაგნიტებულია.

თასში ჩაასხან წყალი. ნემსი დადონ ხის საცობზე. მიიღებენ მარტივ კომპასს. აუხსენით, რომ კომპასის ისრის ფუნქციას ნემსი ასრულებს, რომლის დამაგნიტებული ყუნწი, ისევე როგორც კომპასის ისარი, ჩრდილოეთს უჩვენებს. შემდეგ საცობი ფრთხილად ჩაუშვან წყალში, დააკვირდნენ პროცესს და აღწერონ იგი (საცობი ერთხანს წყალში იმოძრავებს, მერე კი გაჩერდება).

ჰკითხეთ მოსწავლეებს, მათი აზრით, რომელ მიმართულებას უჩვენებს ამ დროს ნემსის ყუნწი. (ჩრდილოეთს)

სთხოვეთ, ნამდვილი კომპასის საშუალებით შეამოწმონ, მართლა აჩვენებს თუ არა ნემსის ყუნწი ჩრდილოეთის მიმართულებას.

1. IV. კომპასით მოძრაობა

სთხოვეთ მოსწავლეებს, დაიდონ კომპასი ხელისგულზე და ისე შემოატრიალონ, რომ ჩრდილოეთის აღმნიშვნელი „N“ ნიშანი ისრის ლურჯ ბოლოს გაუსწორდეს.

ჰკითხეთ მათ:

* რომელ მიმართულებას უჩვენებს ისარი? (ჩრდილოეთს)

* რომელ მხარეს იქნება სამხრეთი, დასავლეთი და აღმოსავლეთი? (სამხრეთი – უკან, დასავლეთი – მარცხნივ, აღმოსავლეთი – მარჯვნივ)

სთხოვეთ, მათი დგომის წერტილიდან განსაზღვრონ, რომელ მხარეს მდებარეობს სკოლის შენობა, სკოლის სპორტული მოედანი და სკოლის მთავარი შესასვლელი. პასუხები ჩაინიშნონ ფურცელზე.

პასუხების მოსმენის შემდეგ სთხოვეთ, იმოძრაონ კომპასის საშუალებით: გადადგან 2 ნაბიჯი დასავლეთით, შემდეგ 3 ნაბიჯი სამხრეთით, 4 ნაბიჯი აღმოსავლეთით და 2 ნაბიჯი ჩრდილოეთით. დგომის ბოლო წერტილიდან ისევ განსაზღვრონ, რა მიმართულებით მდებარეობს სკოლის შენობა, სკოლის სპორტული მოედანი და სკოლის მთავარი შესასვლელი.

პასუხები კვლავ ჩაინიშნონ ფურცელზე და წინა პასუხებს შეადარონ. გამოიტანონ დასკვნა: შეიცვალა თუ არა საგნების მდებარეობა მათი (მოსწავლეების) გადაადგილების შემდეგ?

დასასრულ, მოკლედ შეაჯამეთ ჩატარებული აქტივობა და სთხოვეთ მოსწავლეებს, შინ კომპასის გამოყენებით დაადგინონ, მათი სახლიდან რომელ მხარეს მდებარეობს ესა თუ ის ობიექტი, მაგალითად, მაღაზია, ხე, ავტოფარეხი.

მზის საათი

გაკვეთილის მიზანია: მოსწავლეებმა დაამზადონ მზის საათი და შეძლონ მისი მეშვეობით ჩრდილზე დაკვირვება.

საჭირო მასალა: 50 სმ სიგრძის სწორი ჯოხი, მუყაოს ან ფანერის ნაჭერი (50X50 სმ), სადგისი (ან მაკრატელი), წებო, ცარცი.

მსვლელობა:

1. წინარე ცოდნის გააქტიურება

სთხოვეთ მოსწვალეებს, გაიხსენონ ბუნების გაკვეთილზე ნასწავლი მასალა და უპასუხონ კითხვებს:

* საიდან ამოდის მზე? (აღმოსავლეთიდან)

* როგორ გადაადგილდება მზე ცის თაღზე? (ჯერ სულ ზევით და დასავლეთისკენ იწევს, ხოლო მას შემდეგ, რაც შუადღისას ცაზე უმაღლეს წერტილს მიაღწევს, ქვემოთ ეშვება და დასავლეთისკენ მიემართება, სანამ ჰორიზონტს არ მიეფარება)

* როგორ იცვლება საგნის ჩრდილი ცაზე მზის მოძრაობისას? (ჩრდილი ცაზე მზის მოძრაობას მიჰყვება: მიმართულებას იმის მიხედვით იცვლის, საიდან ეცემა მზის სინათლე სხეულს)

* რა სიგრძისაა ამ დროს საგნების ჩრდილი? (შუადღისას საგნების ჩრდილი ყველაზე მოკლეა)

* როდის არის მზე ჰორიზონტზე ყველაზე მაღლა? (შუადღისას)

* როგორ იცვლება ჩრდილის სიგრძე დღის სხვადასხვა მონაკვეთში? (დილით და საღამოს ჩრდილი გრძელია, ხოლო შუადღისას – ყველაზე მოკლე)

* რომელ მიმართულებას გვიჩვენებს შუადღის ჩრდილი? (ყოველთვის ჩრდილოეთის მიმართულებას)

2. პრაქტიკული მუშაობა – მზის საათის დამზადება

სთხოვეთ მოსწავლეებს, იმუშაონ თქვენი ინსტრუქციის მიხედვით:

ა) შუაში გახვრიტონ მუყაოს (ან ფანერის) ნაჭერი;

ბ) ნახვრეტში ჩაასხან წებო და შიგ ჯოხი ჩაარჭონ;

გ) მუყაო (ფანერი) გაიტანონ გარეთ და მზით განათებულ ადგილას დადონ;

დ) ჯოხის ირგვლივ 1 მეტრი რადიუსის წრე შემოხაზონ;

ე) საათში ერთხელ დააკვირდნენ და აღნუსხონ ფურცელზე ჯოხის ჩრდილის სიგრძე და მიმართულება;

ვ) თითოეულ მდებარეობას მიუწერონ შესაბამისი დრო;

ზ) დღის ბოლოს ფურცელზე მონიშნული წერტილები შეაერთონ. შედეგად ისინი მიიღებენ დანაყოფებიან ფურცელს, რომელზეც ჩრდილი მოძრაობს, ანუ მზის საათის ციფერბლატს შექმნიან.

სთხოვეთ მოსწავლეებს, უპასუხონ კითხვებს:

* რა ფორმის ხაზი მიიღეთ წერტილების შეერთებით?

* როგორ იცვლებოდა ჩრდილის სიგრძე დღის განმავლობაში? (მოკლდებოდა)

* რა მიმართულებას აჩვენებს ჩრდილი დილით, საღამოს და შუადღისას? (ჰორიზონტზე მზის მდებარეობის შესაბამისად, ჩრდილი დღის განმავლობაში იცვლის მიმართულებასა და სიგრძეს. დილით გრძელია, შუადღისას – მოკლე, საღამოს კი ისევ გრძელდება. დილით ის მიმართულია აღმოსავლეთით, საღამოს – დასავლეთით, შუადღისას კი ჩრდილოეთით)

* რა დაამზადეს მათ? (მზის საათი).

* რა ჰქვია მუყაოს შუაში აღმართულ ჯოხს? (გნომონი)

მზის საათი

მეორე დღეს კიდევ ერთხელ შეამოწმებინეთ მოსწავლეებს მზის საათი: სთხოვეთ დააკვირდნენ, ზუსტად იმავე მდგომარეობას იკავებს თუ არა ციფერბლატზე დღის სხვადასხვა დროს ჯოხის (გნომონის) ჩრდილი.

გაითვალისწინეთ, რომ დროის გასაგებად ციფერბლატი მზეზე ზუსტად ერთსა და იმავე ადგილას უნდა მოათავსოთ.

გაკვეთილის ბოლოს უთხარით მოსწავლეებს, რომ ძველად, სანამ ისრებიან საათს გამოიგონებდნენ, ადამიანები მზის საათს იყენებდნენ. მზის საათზე ჩრდილი ისარივით მოძრაობს და დროს აჩვენებს. საათი საკმაოდ ზუსტია, მაგრამ ერთი ნაკლი აქვს: სიზუსტეს მხოლოდ რამდენიმე დღე ინარჩუნებს, უკვე ორი კვირის შემდეგ კი შესამჩნევი გახდება, რომ დროს არასწორად აჩვენებს. ეს იმიტომ, რომ ცაზე მზის მოძრაობის ხაზი (ტრაექტორია) წელიწადის დროების მიხედვით იცვლება. შესაბამისად, ორი კვირის შემდეგ, მაგალითად, დილის 11 საათზე მზე ცაზე სულ სხვა წერტილში იქნება. თუმცა არსებობს სხვანაირი საათებიც, რომლებიც ყოველთვის ზუსტ დროს აჩვენებს.

რეკომენდაცია:

სკოლის ეზოში მზის საათის დასამზადებლად დაწვრილებითი ინფორმაციის ნახვა შეგიძლიათ საიტზე:

www.sunclocks.com/pics/fs-001.htm

გოგონას დიდებაზე ფიქრი გულშიც არ გაუვლია 

ყველაფერი არც ისე რთულად არის და არც ისე მარტივად. უნდა ითქვას, კლასიკური და პოპულარული მუსიკის საზღვრების გადაკვეთა კარგა ხანია შემჩნეულია. არ უნდა გაგვიკვირდეს, ეგრეთ წოდებული, „არასერიოზული“ მუსიკა მუდმივად „სერიოზული“ მუსიკის გავლენის ქვეშ რომ ექცევა. მუსიკალური განათლების მიღების საფუძველი ხომ რთული და დამქანცველი მრავალფეროვანი კლასიკური რეპერტუარის შესწავლაზე დგას, საიდანაც თავისუფალი არჩევნის სახით „ტკბილ“ ნაყოფს უკვე კენწეროში მოვიპოვებთ. მყარი ნიადაგი კი საკუთარი გზის შერჩევა-პოვნაში ძალიან გვეხმარება.

რაღა თქმა უნდა, ზევით აღნიშნულ გავლენას წერილის ვერც მთავარი პერსონა გაურბის, თუმცა მის ინტერესს უფრო „ახალი“, XX საუკუნის მუსიკა წარმოადგენს. ლაბირინთი, რომლის გავლაც ამ წერილით მოგვიწევს, საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე უცნაური ადამიანის სამყაროს შეეხება.

ექსცენტრული მდიდარი წარმოსახვის ისლანდიელი მომღერლის, კომპოზიტორისა და მსახიობის შემოქმედება ერთდროულად ალტერნატიულ როკს, ინდი პოპს, IDM, ტრიპ ჰოპს, მოდერნ კლასიკს ითავსებს. „მუსიკალური ხმაური“, რომელსაც საკულტო ისლანდიელი გვთავაზობს, მუდმივად ექსპერიმენტების სიყვარულითაა განპირობებული. ის თანამედროვე სცენის ერთ-ერთი ყველაზე ეპატაჟური და ზეორიგინალური ხელოვანია. ამ ექსცენტრული გარეგნობის მიღმა უკიდურესი თვითგამოხატვისთვის დიდზე დიდი, დაუღალავი შრომა დგას.

***

ისლანდიელმა მუსიკოსმა კარიერა არც მეტი, არც ნაკლები 11 წლისამ დაიწყო. თუმცა მოვლენებს წინ ნუ გავუსწრებთ და ყველაფერი თავიდან დავიწყოთ.

ვინაიდან ისლანდიაში გვარები საერთოდ არ არსებობს, ჩვენი მთავარი პერსონის გვარს გვერდი ინტერესის გარეშე ავუაროთ და მხოლოდ მისი სახელით დავკმაყოფილდეთ. იმ მხარეში სახელის დარქმევასთან ერთად მიღებულია მამის ან დედის სახელის დამატება. მაგალითად, ბიორკ გუდმუნდსდოტირი. აქ სახელი „ბიორკი“ სცენური ფსევდონიმი არ გეგონოთ, ის ისლანდიურად „არყის ხეს“ ნიშნავს, ხოლო გუდმუნდსდოტირი – გუდმუნდის ქალიშვილს.

ბიორკ გუდმუნდსდოტირი 1965 წლის 21 ნოემბერს რეიკიავიკში, თავისუფალი შეხედულებების მქონე ჰიპების ოჯახში დაიბადა. აიკიდოს მასწავლებლისა და ელექტრიკოსის ქალიშვილმა არაერთხელ დაგვარწმუნა, რომ ვიკინგების ნამდვილი შთამომავალია, ძლიერი, შეუპოვარი ხასიათით, აბსოლუტური უკომპლექსობით, ელფის სიმაღლითა და ესკიმოსის მსგავსი ვიწრო თვალებით.

ბიორკის ჰიპი დედა ისლანდიაში ყველაზე გრძელი თმითა და მაროკანული სამაჯურებით იყო განთქმული. ქალიშვილის დაბადების შემდეგ მშობლები ერთმანეთს დაშორდნენ, თუმცა დედა მეორედ დაქორწინდა. სამი წლის ბიორკი ჰიპ მამინაცვალთან, ყოფილ გიტარისტთან იზრდებოდა, რომელსაც არც მუშაობა უყვარდა და არც დისციპლინა. დღეებს ბიორკთან ზღაპრების მოყოლასა და გართობა-თამაშში ატარებდა. ბავშვისთვის მკაცრი აღმზრდელი ვერც დედა აღმოჩნდა. საბოლოოდ კი აღმოჩნდა, რომ მშობლებმა გოგონას პიროვნულ ჩამოყალიბებაზე უმნიშვნელოვანესი გავლენა მოახდინეს.

ჰიპების კომუნად ქცეული ოჯახი თავშეყრისა და გართობის საუკეთესო ადგილი იყო მხატვრებისთვის, მუსიკოსებისთვის და სხვა საინტერესო პიროვნებებისთვის. პატარა ბიორკს მოზრდილები დღე და ღამე სიამოვნებით უყვებოდნენ ზღაპრებს, უმღეროდნენ სიმღერებს. ბიორკი პატარაობიდანვე ჰიპების გავლენის ქვეშ მოექცა და მათ შეხედულებებსაც იზიარებდა. მომავალში, ეს ბოჰემური ატმოსფერო ბიორკის მოწოდებისა და მუსიკალური განათლების საფუძველი ხდება.

„ისლანდიაში იმ უმცირესობას წარმოვადგენდი, რომელიც ჰიპების ათი ადამიანისგან შემდგარ კომუნაში იზრდებოდა და სადაც ერთადერთი ბავშვი – მე ვიყავი. აქ გაიარა ბავშვობის წლებმა. ჰიპების კულტურამ ჩემს ცხოვრებაში მყარად გაიდგა ფესვები. ამ ოჯახიდან მუდამ უცნაური მოწოდებები მოისმოდა: „მოდი, კედლები იისფერი პეპლებით მოვხატოთ“, „ორი დღე მხოლოდ ბანანი ვჭამოთ“ და ა.შ. ყველას გრძელი თმა ჰქონდა. ყველა ვეგეტარიანულ საჭმელს მიირთმევდა და შეუსვენებლად უსმენდა ჯიმი ჰენდრიკსს. ყველას უყვარდა ერთმანეთი და ენდობოდა ერთმანეთს. ჩამოყალიბებული ატმოსფერო ნამდვილ ბედნიერებას ჰგავდა. საღამოს შემეძლო დასაძინებლად არ წავსულიყავი, ვიდრე თავად არ მოვისურვებდი. არაფერს მიკრძალავდნენ. ნდობის ეს გარემო თვითგამოხატვის სრულ შესაძლებლობას იძლეოდა. ყოველგვარი უხერხულობის გარეშე შეგეძლო ნებისმიერი რამის შექმნა. საერთოდ, ადამიანები უხერხულობის გამო საკუთარ გრძნობებს ვერ გამოხატავენ. იმის გამო ღელავენ, რას იფიქრებენ მათზე სხვები, რისკის ეშინიათ. მე კი მუდამ ვრისკავ. ეს ერთადერთი ხერხია შთამაგონებელი ხელოვნების შექმნის. რისკი თავისთავად ძალზე შთამაგონებელია. უფროსები მასწავლიდნენ ყველაფრის ყველასთვის განაწილებას, საქმის ბოლომდე მიყვანას, არავის და არაფრის შიშს, ყოველი დღის უკანასკნელ დღედ მიჩნევასა და სისხლსავსედ გატარებას“ , – იხსენებს ბიორკი.

ახირებულმა და თავნება გოგონამ დამოუკიდებელ ცხოვრებას ადვილად აუღო ალღო. ყველაფერს აკეთებდა, რასაც მოისურვებდა. „სანადიროდ ხშირად დავდიოდი, კოცონზე ნანადირევს ვამზადებდი და ველურ ბუნებაში სრულიად მარტო დღეების განმავლობაში „ვიკარგებოდი“. გასაკვირი არ უნდა იყოს, რომ პირველი დამოუკიდებელი შენაძენი კარავი და საძილე ტომარა იყო“. ცხოვრობდა გოგონა თავისთვის „ტყეში“, დიდებაზე ფიქრი გულშიც არ გაუვლია.

გოგონას უსაქმური და უდარდელი ატმოსფერო, რა თქმა უნდა, ძალიან ხიბლავდა, მაგრამ როდესაც წამოიზარდა, ვერ იგუა.

ბიორკი მუსიკალურ ბავშვად დაიბადა. ერთი წლის ასაკში მუსიკის ხმაზე ინაბებოდა. ორი წლისამ ყველა სიმღერა მიუზიკლიდან „მუსიკის ჰანგები“ ზეპირად იცოდა, რაც გახდა კიდეც ხანგრძლივი ურთიერთობის საფუძველი „მუსიკის სასწაულებთან“.

როგორც ზევით აღვნიშნე, ბიორკს თავისუფლებისა და თვითგამორკვევის უნარი დედამ განუვითარა. ბიორკმა პატარაობიდანვე იცოდა, რომ აქვს პროფესიის, ცხოვრების წესის თავისუფალი არჩევანი და უკვე მოზარდობისას გააცნობიერა, რომ მისი ბედი მხოლოდ მისსავე ხელშია.

მამინაცვალი გოგონას ძალზე დიდ დროს უთმობდა. ზღაპრული ატმოსფეროს შექმნის გარდა, მისთვის გიტარაზე სხვადასხვა სახის მუსიკასაც უკრავდა. ერთად ამუშავებდნენ მელოდიებს, არჩევდნენ აკორდებს, წერდნენ ტექსტებს სიმღერებისთვის.

5 წლის ბიორკი დედის და მამინაცვლის წყალობით უკვე ფლეიტასა და ფორტეპიანოზე უკრავდა. მუსიკალური სკოლის ორკესტრში არფაზე დაკვრას და სიმღერასაც დაეუფლა. მისი განსხვავებული ნამღერი გულგრილს არავის ტოვებდა. მიუხედავად იმისა, რომ არც გამები და არც სასწავლო პროგრამა იზიდავდა, ნაწარმოების სრულყოფამდე მიყვანას მაინც ყოველთვის ცდილობდა.

ბუნებრივია, ზღაპრებით გამოკვებილი და აბსოლუტურად თავისუფლების მოყვარე უკონტროლო ბავშვი ჩვეულებრივი ვერ იქნებოდა. შესაბამისად, ვერც ჩვეულებრივ გარემოს შეეგუებოდა ადვილად, ვერც ჩვეულებრივ მუსიკას შექმნიდა და ვერც ჩვეულებრივად იმღერებდა.

რეიკიავიკის მუსიკალურ სკოლაში ერთ-ერთ საჩვენებლ კონცერტზე, სადაც ბავშვები ლექსებს კითხულობდნენ და მღეროდნენ, 11 წლის ბიორკმა „I love to love” იმღერა, რომლის ბრწყინვალე შესრულებამ მასწავლებლები აღაფრთოვანა. ნამღერი მამინაცვლის ინიციატივით მუსიკის მასწავლებელმა ისლანდიის რადიოს გადასცა. ჩანაწერის ეთერში გაჟღერების შემდეგ ხმის ჩამწერმა სტუდიამ პატარა მომღერალთან კონტრაქტიც დადო. რადიოთი წარმატების შემდეგ მშობლებს გოგონას სადებიუტო ალბომის ჩაწერა შესთავაზეს.

„როცა ვკითხულობ, კი არ ვკითხულობ, არამედ ყოველ ლამაზ წინადადებას ნისკარტში ვიქცევ, კამფეტივით ვწუწნი და დიდხანს ვაგემოვნებ, თითქოს ლიქიორს ვსვამ“, _ ამბობს წიგნის ნამდვილი გურმანი ჰანტა, რომელიც კითხვის ვნებით შეპყრობილ პერსონაჟებს შორის უდავოდ გამორჩეულია.

„მხოლოდ მზეს აქვს უფლება ჰქონდეს ლაქები“_ გოეთეს ამ სტრიქონის ეპიგრაფად წამძღვარებით ჩეხი მწერალი ბოჰუმილ ჰრაბალი კამერტონივით ტონს აძლევს თავის რომანს, რომელშიც მკითხველი სამყაროს მრავალ ხმას გაიგონებს, მაგრამ სოლო პარტიის შემსრულებელი იქნება ადამიანი, წიგნებზე შეყვარებული უცნაური კაცი, ცხოვრებისეული ფსკერის ბინადარი, გარიყული და მარტოსული, მაგრამ მაინც ბედნიერი.  წიგნის არაერთი მოყვარული იცის მხატვრულმა ლიტერატურამ. ქართველი მკითხველისთვს კი  ყველაზე გამორჩეული ვასიკო კეჟერაძეა, გურამ დოჩანაშვილის პერსონაჟი, კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა, თუმცა, ამჯერად სხვა პერსონაჟი გვინდა გაგაცნოთ. ეს არის ჰანტა, ბოჰუმილ ჰრაბალის  რომანის, „მეტისმეტად ხმაურიანი მარტოობის“, უჩვეულო გმირი, რომელიც წიგნების სამყაროში ცხოვრობს და მათით საზრდოობს:. „ჩემი ტვინი სხვა არაფერია, თუ არა ჰიდრავლიკური წნეხით დაწნეხილი აზრები, იდეების დასტა“.

ბოჰუმილ ჰრაბალი XX საუკუნის ჩეხი მწერალია, რომელიც ბოლო დროს გაიცნო ქართველმა მკითხველმა  და ძალიან შეიყვარა. ნახსენები რომანის გარდა, თარგმნილია მისი კიდევ ერთი რომანი „ვემსახურებოდი ინგლისის მეფეს“ (ორივე შესანიშნავად აქვს ნათარგმნი სულხან მუხიგულაშვილს).  ჰრაბალს კარგად იცნობენ მსოფლიოში. იგი ნობელის პრემიის ნომინანტიც იყო 1994 წელს.  მილან კუნდერამ ასე დაწერა მასზე: „ყოველთვის მიყვარდა და დღემდე მიყვარს ჰრაბალის წიგნები. მისი პროზა მაღალი პოეზიაა და შეუზღუდავი ფანტაზიის აღმაფრენა.  ასე წერა მხოლოდ ზოგიერთ სახელგანთქმულ ლათინოამერიკელ მწერალს შეეძლო, მაგრამ მათ არ იცოდნენ ჰრაბალის შესახებ და, ვფიქრობ, არც ჰრაბალი იცნობდა მათ.  ერთხელაც იქნება, ყველა დაივიწყებს საბჭოთა ოკუპაციას, იმ წლების შესახებ კი ილაპარაკებენ, რომ ეს იყო დიდებული ეპოქა ჩეხეთის კულტურისა, როდესაც ცხოვრობდა ჰრაბალი, ავტორი რომანისა „მეტისმეტად ხმაურიანი მარტოობა“.

რომანში ერთი პერსონაჟის შინაგანი მონოლოგის საშუალებით ნაჩვენებია უბრალო ადამიანის ბედი თანამედროვე ცივილიზებულ სამყაროში, რომელიც კულტურული კრიზისის ზღვარზეა. სადღაც ქრება მორალურ-ზნეობრივი ღირებულებები და მათს ადგილს მატერიალურ-პრაგმატული ფასეულობები, თავბრუდამხვევი ტექნოლოგიური მიღწევები იკავებენ. მწერალი გვიხატავს ადამიანის, როგორც მოაზროვნე სულიერი არსების გაუფასურებას, თავის თავში ჩაკეტილობას, რომელიც გამოსავალსა და ადგილს ვეღარ პოულობს რეალურ გაუცხოებულ სამყაროში.

ბოჰუმილ ჰრაბალი მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი თაობის წარმომადგენელია, მრავალჭირნახული. ცნობილია, რომ ამ რომანის გმირივით, თვითონაც მუშაობდა მაკულატურის მწნეხავად 1952-58 წლებში. ჰანტას შეგრძნებები და რელიგიურ-ფილოსოფიური წარმოდგენები, რა თქმა უნდა, ნაკვებია ავტორისეული გამოცდილებით. ის არის მომსწრე 1968 წლის პრაღის გაზაფხულისა, როდესაც საბჭოთა ჯარები შეიჭრნენ პრაღაში და დემოკრატიული გარდაქმნების წყურვილი ძალადობით  ჩაკლეს. მწერალმა ამ რომანის  სამი ვარიანტი დაწერა 1973- 76 წლებში, მაგრამ ცენზურას ვერა და ვერ გააღწია და  მხოლოდ 1989 წელს დაიბეჭდა. სიმბოლური იყო მისი გარდაცვალებისა თუ თვითმკვლელობის ამბავი. 82 წლის მწერალი საავადმყოფოს მე-5 სართულის ფანჯრიდან საკენკს უყრიდა მტრედებს და გადმოვარდა 1997 წლის 3 თებერვალს. მისი რომანების წაკითხვის შემდეგ კი მკითხველს უჩნდება განცდა, რომ ჰრაბალისთვის სიცოცხლეში გადადგმული ეს ბოლო ნაბიჯი ისეთივე არტისტული იყო, როგორც, მაგალითად, ჰანტას თვითმკვლელობა. მან თითქოს უბრალოდ სხვა გზა აირჩია, ჰაერის არამატერიალური სივრცის ბინადრად იქცა.

რომანის მთავარი გმირი ჰანტა პრაღის ერთ-ერთ ნახევრადბნელ სარდაფში ტონობით გადაყრილ სხვადასხვა ხასიათის, ჟანრის, ფორმატის, ხარისხის გადაყრილ წიგნებს წნეხს. თავიდან მოშორებული წიგნები, რა თქმა უნდა, გვახსენებენ  რეი ბრედბერის რომანს „451 ფარენჰეიტით“. ამ რომანშიც აქტუალურია კრიტიკა ტოტალიტარული რეჟიმისა, რომელიც ამონებდა ადამიანს და ისე აჩლუნგებდა, რომ საკუთარ  ბედნიერებასა და უბედურებას ვეღარ არჩევდა, რომელიც სამყაროდან განდევნიდა ღმერთს, მისტიკას და იმგვარ ხელოვნებას, რომელიც ზეგრძნობად განზომილებებს აზიარებდა მკითხველს. ჰანტას ამგვარი ცხოვრება ერთგვარი პროტესტია რეალობისა, სადაც ადგილი არ რჩება თავისუფალი აზროვნებისთვის, სადაც სოციალისტური შრომის ბრიგადები ერთსულოვნად და ავტომატურად ირჯებიან, სადაც აღარსად არის ინდივიდუალური აღქმა და ესთეტიკაც იდეოლოგიზირებულია.  ჰანტა კი ცხოვრობს თავის სამყაროში, რომელსაც ასაზრდოებს მოგონებები და წარმოსახვანი, ორივე გამდიდრებულ-გამრავალფეროვნებულია მსოფლიო ლიტერატურისა და ფილოსოფიის წიგნების კითხვით.

წიგნებმა ის მიაჩვიეს აზროვნებას, რაც გამეფებული მატერიალიზმის დაძლევაში ეხმარება. ამიტომაც რომანი სავსეა ცხოვრებასა, სიცოცხლესა, სიკვდილსა თუ ბედისწერაზე მისი გონებამხვილური აზრებითა და დაკვირვებებით. მას ლამაზად მიაჩნია წიგნამდელი ხანა, როცა მთელი აზრები ადამიანების მეხსიერებაში იყო ჩაწერილი. მაშინ ვინმეს წიგნების განადგურება რომ მოენდომებინა, წნეხში ადამიანის თავების გატარება მოუწევდა, მაგრამ არც ეს უშველიდა საქმეს, რადგან „ჭეშმარიტების შემცველი აზრები გარედან მოდის, ჩვენ გვერდით არსებობს“. მისი აზრით, „ტყუილად წვავენ წიგნებს და თუ წიგნებში რამე ჭეშმარიტება წერია, მათი წვისას მხოლოდ ჩუმი სიცილი ისმის, რადგან რიგიანი წიგნი სადღაც სხვაგან და გარეთ იყურება“. „როდესაც კარგ წიგნში ვიყურები და თან დაბეჭდილი სიტყვებისგან ვთავისუფლდები, სხვა არაფერი ჩრება, გარდა არამატერიალური აზრებისა, რომლებიც ჰაერში დაფრინავენ, ჰაერს ეყრდნობიან, ჰაერით იკვებებიან და ჰაერს უბრუნდებიან, რადგან, ბოლოს და ბოლოს, ყველაფერი ხომ ჰაერია, თან არსებობს, თან არა, როგორც წმინდა ზიარებისას სისხლი“. ჰანტა ლუდსაც მხოლოდ იმისთვის სვამს, რომ უკეთ შეაღწიოს წაკითხულის გულში.

მწერალი ისეთი ექსპრესიით, ლაღად, იუმორით მოაყოლებს თავის პერსონაჟს ამბებს, რომ უნებურად აღწერილი მოვლენების თანამონაწილედ აქცევს. ჩვენ თვალწინ გაიელვებს ჰანტასა და მაჩინკას, ჰანტასა და ბოშა ქალების თუ სხვა ადამიანებთან ურთიერთობის სურათები. ჰანტა შეცვალა წიგნებთან ურთიერთობამ. სარდაფის ჩაკეტილი სივრცე მისთვის იქცა ერთგვარ კარიბჭედ სხვა განზომილებებში შესაღწევად.    „სამეცნიერო ლექსიკონებს დავემსგავსე“,  _ ფიქრობს იგი, – „საკმარისია ოდნავ დავიხარო და თვით სიბრძნე გადმომდინდება. ჩემდა უნებურად ვარ განათლებული და ისიც კი არ ვიცი, რომელი აზრებია ჩემი, ჩემში დაბადებული და რომელი _ ამოკითხული“.  ჰანტა  თავბრუდამხვევი აზარტით ასაფლავებს უსულგულოდ გადაყრილი წიგნების გროვებს. მან რელიგიური რიტუალის რანგში აიყვანა ეს ხელობა, რათა ცხოვრებისთვის აზრი მიენიჭებინა. ის არ ცვლის რეალობას, არამედ რეალობის შუაგულში იჭრება და ხედავს, ადამიანს შეუძლია ნებისმიერ უბადრუკ  სინამდვილეს აღემატოს თავისი შინაგანი სულიერ-გარდამქნელი ძალით. მაკულატურის საწნეხი ერთადერთი დანადგარია, რომელიც მის ცხოვრებას ღირებულებას ანიჭებს. მასთან ურთიერთობაში იცვლება და იზრდება.   იგი  35 წელია მუშაობს ამ საქმეზე, გულმოდგინედ და ბეჯითად წნეხს ათასი შინაარსისა და ფორმის წიგნს, რომლებიც ადამიანებმა, სხვადასხვა მიზეზის, სიძველისა თუ იდეოლოგური მიუღებლობის გამო გადაყარეს, თითქოს აღარავის სჭირდება წიგნები, თავის დროზე ხავერდის, ტყავისა თუ სხვა ძვირფასი ყდებით შემკული. მათ გადაწყვიტეს გადაემუშავებინათ და წიგნი ისევ ცარიელ ქაღალდად ექციათ. ჰანტა ამ დასაწნეხად გამზადებულ წიგნებს კითხულობს, უამრავი სახლშიც მიაქვს  და ასე იქმნება იშვიათი გამოცემების უზარმაზარი ბიბლიოთეკა, ჰანტას ცა და მიწა. მას გორებად უწყვია წიგნები ყველა ოთახში, მათ შორის, საძინებელში. აქ ყოველი დაძინებისას შეგრძნება აქვს, რომ ერთხელაც იქნება ჩამოზვავდება და შურისძიებით აღსავსე წიგნები  ქვეშ მოიყოლებენ და ასე ამოხდიან სულს. ასე  და ამგვარად შემოეკითხება მას არა მხოლოდ მხატვრული, არამედ ფილოსოფური, რელიგიური თუ ფსიქოლოგიური ლიტერატურა, მათ შორის, პლატონი, არისტოტელე, კანტი, ჰეგელი, ნიცშე, გოეთე, შილერი, კამიუ, სარტრი და სხვ.  იგი იმ „ნეტარი იდეით იყო შეპყრობილი“, რომ ერთხელაც რაღაც ისეთს ამოიკითხავდა, რაც არსებითად შეცვლიდა, მართლაც, ამ კითხვაში ის სხვა ადამიანად იქცა,  ახალი სამყაროები აღმოაჩინა, სულიერად გამდიდრდა, გაფილოსოფოსდა და  სიცოცხლის ჭეშმარიტი არსს შეიცნო.

მწერალი გვიხატავს ადამიანებს, საკმაოდ განათლებულებს, მათ შორის, უნივერსიტეტის ლექტორებსა თუ სხვა აკადემიური დაწესებულების მუშაკებს, რომლებიც, სამუშაოდან გათავისუფლებულნი, საკანალიზაციო მილების ჯურღმულებში მუშაობენ და იქაც განაგრძობენ კვლევას. საგულისხმოა, ჰანტა როგორ ეკიდება საქმეს, როგორც ხელოვანი, დაწნეხილ ფუთებს გადაყრილი ალბომიდან ამოგლეჯილი ნახატებით ამშვენებს. ხოლო ჩასაწნეხი წიგნების შუაგულში რომელიმე გამორჩეულ წიგნს დებს. ასე ფორმდება გოგენის, ვან გოგის და სხვა ცნობილ მხატვართა ნახატებით დაწნეხილი შეკვრები. თუმცა არის წიგნები, რომლებსაც სიამოვნებით გადაუძახებს არყოფნის სიცარიელეში, ეს არის ჰიტლერზე დაწერილი წიგნები და მისი ფოტოალბომები.

ამ სარდაფის ჯურღმულში, სადაც მისი საწნეხია მოთავსებულ, იგი ცხოვრების შიდაპირს კითხულობს, მის ამაზრზენსა და სასტიკ სახეს ხედავს, ამიტომაც დაასკვნის: „წიგნებითა და წიგნებიდან ვისწავლე, რომ ზეცა არ არის ჰუმანური და ადამიანი, რომელიც ასე ფიქრობს, არც თვითონ  არის ჰუმანური“. ეს სიტყვები რომანში ვარიაციულად რეფრენივით მეორდება. ერთ დღეს, როცა შეკვრებიდან ვან გოგის „მზესუმზირები“ აკაშკაშდნენ, რაღაცა მნიშვნელოვანი შეიგრძნო: „მოულოდნელად გავსხივოსნდი და საკუთარი თავი ლამაზად მომეჩვენა, რადგან იმის ძალა აღმომაჩნდა, რომ არ გავგიჟებულიყავი იმ ყველაფრისაგან, რაც ჩემს მეტისმეტად ხმაურიან მარტოობაში დავინახე და სხეულითა და სულით განვიცადე; გამაოგნებელი ცოდნის გამტარად ვიქეცი, ცოდნისა, რომელიც ამ სამუშაოს შესრულების წყალობით ყოვლისშემძლეობის უკიდეგანო სივრცეებში მაქცევდა“. ასე შეიძენს მნიშვნელობას სათაურად გამოტანილი ოქსიმორონი. ჰანტას მარტოობა სიჩუმით კი არა, უჩვეულო ხმაურით არის სავსე და ეს ხმები უკიდეგანო სამყაროს იმ სივრცეებიდან მოდის, წიგნების ფერადოვან განზომილებებად რომ იქცნენ.

დაწნეხილ წიგნებში თაგვების მთელი ოჯახებიც იწნიხებოდნენ. ჰანტა ერთ დღეს უსამალავოდ დარჩენილი თაგვის მზერას შეეფეთა და იფიქრა: „თაგვი თვალებში მიყურებდა, მე კი კანკალმა ამიტანა, რადგან ვხედავდი რომ იმ წამს თაგვის თვალებში რაღაც იმაზე მეტი ანათებდა, ვიდრე ვარსკვლავიანი ცაა ჩემ ზემოთ და მორალური კანონი ჩემში. მეხის გავარდნასავით დამატყდა უცებ არტურ შოპენჰაუერის სიტყვები, რომ უმაღლესი კანონი სიყვარულია, სიყვარული კი თანაგრძნობაა“. სარდაფის ვირთხებზე დაკვირვევისას ის იმასაც აღმოაჩენს, რომ ცხოვრება ბრძოლაა.  გამარჯვებული ვირთხები მალევე იყოფიან საწინააღმდეგო გუნდებად, და ისევ იღვრება სისხლი. მიწისქვეშაც იგივეა, რაც მიწის ზემოთ.

უმნიშვნელოვანესია ეპიზოდი, როდესაც ჰანტას ლაო ძი და ქრისტე ევლინებიან სარდაფში. ისინი ცხოვრების ორ განსხვავებულ გზას განასახიერებენ: „ვხედავდი, რომ ქრისტე სულ მაღლა და მაღლა მიიწევს, ლაო-ძი კი უკვე მწვერვალზე დგას. ვხედავდი მგზნებარე ახალგაზრდა კაცს, რომელსაც სამყაროს შეცვლა სურს, მოხუცი კი მორჩილად იყურება ირგვლივ და საწყისებთან მიბრუნებით საფუძველს უყრის თავის მარადისობას. ვხედავდი, რომ ქრისტე ლოცვით ქმნის რეალობას, რომელიც სასწაულისკენ მიილტვის, ლაო-ძი კი ბუნების კანონების დიდ გზას მიუყვება“. სარდაფის ნაგავში ეს პატარა ადამიანი საკუთარ თავში ღვთაებრივ ნაპერწკალს აღმოაჩენს და სიკეთის იმ ნაპერწკალს გააღვივებს, რომლის სინათლეში ღმერთს იხილავს. ერთ ეპიზოდში, როდესაც ჰანტა ცაში ფრანს უშვებს, უცნაური შეგრძნებები ეუფლება: „მთელი სხეულით ავკანკალდი, უეცრად ფრანი ღმერთად მომეჩვენა, მე ძე ღვთისა ვიყავი, კანაფი კი _ სულიწმინდა, რომლითაც ადამიანი ღმერთს უკავშირდება, ნდობით აღსავსე ურთიერთობას ამყარებს და ელაპარაკება ღმერთს“.

ცხოვრება იცვლება. ჰანტა ერთ დღეს აღმოაჩენს, რომ უფრო დიდი დასაწნეხი დანადგარი შექმნეს, ძალიან მალე კი სამუშაოდან დაითხოვენ, ცარიელი ქაღალდების შემფუთავად უპირებენ გადაყვანას. ეს კი მისთვის ტრაგედიაა, რადგან მხოლოდ წიგნებთან ერთად შეუძლია ცხოვრება.  ჰანტა მიხვდება, რომ მისი ადგილი წიგნებშია, ამიტომაც თავის დასასრულს თვითონვე გამოგონებს.  საწნეხში ჩაწვება, ხელში საყვარელი ნოვალისის წიგნს დაიჭერს, თან იმ გვერდზე გადაშლის, სადაც წერია: „ყოველი საყვარელი საგანი სამოთხის ბაღის ცენტრია“. ეს დაცემა, თანვე,  მისი ამაღლებაცაა. იგი სხვა წიგნებთან ერთად შეურთდება უსასრულო სამყაროს ფურცლოვან სიცარიელეს. მკითხველს უჩნდება იმის განცდაც, რომ მას სურს იქცეს თეთრ ფურცლად, რომელზედაც შემდგომ ისევ დაწერენ, წაშლიან და ასე მიმოიქცევა ყოფნა არყოფნის დაუსრულებელ წრეზე, ამგვარად ეზიარება ანონიმურ უკვდავებასა და მარადიულობას.

თხრობას თავბრუდამხვევი რიტმი აქვს, რომელიც მკითხველს ტალღებივით ჩაითრევს და ატრიალებს ჰანტას რეალურსა თუ წარმოსახულ სივრცეებში, ასოციაციების ნაკადებში. თხრობის ამ განსხვავებული მანერისთვის, როგორც მთარგმნელი აღნიშნავს, თვითონ ჰრაბალსვე უწოდებია უცნაური  მრავალმნიშვნელოვანი სახელი „პაბენი“. პაბენის სტილით მოსაუბრე ყოველივეს, წარმოსახულსა და გამონაგონს, აწმყოსა და წარსულს, ერთ სიბრტყეზე აღიქვამს, ნანახს, გაგონილს თუ წაკითხულს ერთნაირი ვნებითა და გატაცებით ჰყვება და თვით ამ ამბის მოყოლის პროცესს განიცდის, როგორც სიცოცხლეს.

1996 წელს ამ რომანის მიხედვით რეჟისორმა ვერა კეისმა ფილმი გადაიღო, რომელშიც ჰანტას როლს ფილიპ ნუარე ასრულებს. ხოლო 2007 წელს ამერიკელმა რეჟისორმა ჟენევიევა ანდერსონმა თოჯინური ფილმი გადაიღო რომანის მოტივების მიხედვით, რომელშიც ჰანტას  თოჯინას პოლ ჯიამატი ახმოვანებს. ქართული გამოცემის ყდა სწორედ ამ ფილმიდან აღებული თოჯინით არის გაფორმებული.

შემოდგომის სცენის გამნათებელი ყველაზე შემოქმედებითი კაცი უნდა იყოს დანარჩენ ოთხთა შორის, მზის ნათურას სასწაულს აკეთებინებს. მთავარია ქარი ქროდეს. პარტერიდან და ლოჟიდანაც სასიამოვნო სამზერელია.

ამ დროს ხალხი მუშაობას იწყებს და ძნელად თუ ტკბება. ზაფხული გავლილია, ზურგს უკან დგას და მის სუნთქვას კი გრძნობ ყურთან, მაგრამ ნელნელა სუსტდება. ზოგჯერ ამინდია – კოაბიტაცია ამას ჰქვია – მზე და თოვლი ერთმანეთში ირევა. მოკლედ – მაგარი დროა შემოდგომა. განსაკუთრებით საღამოები. წიგნის კითხვის დრო. ან ტელევიზორთან მისხდომის დრო, ან ინტერნეტთან.

ჩემი რჩევა, როგორც ბიბლიოთეკის დირექტორის, ყველას მოლოდინით, მარტივი უნდა იყოს – იკითხეთ წიგნები, ყველგან და ყოველთვის. მაგრამ არის ხოლმე, მოწოდება გაუგებარად რჩება. განსაკუთრებით სტუდენტებისთვის და მათი თაობისთვის – ხალხისთვის, რომელსაც ინფრომაცია შეუძლია რომელიმე ვიკისაიტზე ამოიკითხონ, ხოლო სიამოვნება თუ კათარზისი პლეისთეიშენის თამაშითაც მიიღონ. მე თუ მკითხავთ, წიგნის კითხვა აუცილებელი მართლაც არ არის. წიგნს, ანუ ამ შემთხვევაში ცხადია ვგულისხმობ მხატვრულ ლიტერატურას ყველას არ უნდა კითხულობდეს. მისი დაძალება დანაშაულიც კია. ლიტერატურის  ვინმესთვის შეყვარება წარმოუდგენელია ამბავია, თანდაყოლილი საქმე მგონია ეს. ავადმყოფობა – გნებავთ. აი, როგორც სცენის მტვერი და ამგვარი ამბები. იწამლები და მათით ცხოვრობ. ასე გრძელდება სულ – ციხეშიც და საავადმყოფოშიც მათ გვერდით გინდა – ვერც შენ შორდები და თითქოს, რაღაც ძალით, არც ისინი გიშორებენ.

ასე რომ, ნუ ვიქნებით მიამიტები. არ წაიკითხოთ წიგნები, თუ:

• თუ ტომ და პასუხი არ არის, თქვენთვის ყველაზე დიდი პასუხი არ არის.
• თუ სხვების ცხოვრებით ცხოვრება გაფრთხობთ, მეტიც– სხვისი სიკვდილით სიკვდილი გაშინებთ ანუ სიკვდილამდე ბევრჯერ სიკვდილი
• თუ ლუარსაბობა და ტარიელობა ვერ შეძელით. აი, ასე – ერთად ვერ შეძელით. პირველი გაგიტყდათ და მეორე – გეძნელათ.
• თუ რომელიმე ტანკა ან ჰაიკუ დაიწყეთ და ბოლომდე ვერ წაიკითხეთ
• თუ ალუდა ქეთელაური მხოლოდ თემთან დაპირისპირებული და მეტიც – გამარჯვებული გმირი გგონიათ
• თუ ხანდახან პეპისავით არ ფიქრობთ : ,,ვფიცავ არასდროს გავიზარდო იმაზე მეტი,რომ წვიმაში ყვავილების მორწყვის შემრცხვეს!’’
• თუ სიცრუის გეშინიათ. რომ დაგამშვიდოთ – სიცრუის სიბრძნის.

ცოტა პათეტიკურია არა? ასეა. მაგრამ მაშინაც ნუ წაიკითხავთწიგნებს, თუ მანერულობა გაშინებთ.

ხოლო სხვა შემთხვევაში მათი წაკითხვა ჯანმრთელობას არ ავნებს, მხოლოდ მცირე უკუჩვენებები აქვს. ჩემი საშემოდგომო რჩევებიც ეს არის.

დაჯილდოების ცერემონიაზე მისვლას არ ვაპირებდი, რადგან ასოციალური კაცი ვარ ინტროვერტული შტრიხებით, ხოდა,  ერთად შეყრილ ბევრ ადამიანს ისე ვუფრთხი, როგორც აფრიკის ვრცელ სავანებში ჯოგს ჩამორჩენილი ზებრა – დამშეულ ლომებს. ტელეფონი გამიფუჭდა და წინა დღეებში ჩემთან დაკავშირება შეუძლებელი იყო, ფეისბუქზეც არ შევსულვარ. წინა დღეს ჩემმა ძმაკაცმა ირაკლი ყალიჩავამ ჩემი დის ნომერზე დამირეკა, ზვიადი გეძებს, კვარაცხელია, და ან დაურეკე, ან ფეისბუქზე მიწერეო. თურმე „საბადან“ მოსაწვევის გამოგზავნა უნდოდათ და მისამართი აინტერესებდათ. თან ზვიადმა და გვანცამ (ჯობავამ) მითხრეს: შენზე ბევრჯერ დაგვირეკეს და აუცილებლად მოდი დაჯილდოებაზეო, კარგი-მეთქი. მოსაწვევის მოტანა ვერ მოხერხდა, ჩემს დას მოუწია მისვლა „საბას“ ოფისში.

როგორც აღვნიშნე, არ ვაპირებდი წასვლას, ერთ-ერთი მიზეზი ისიც იყო, რომ არ ველოდი გამარჯვებას, რადგან ჩემი წიგნი არ მომწონს, ძალიან ვიწროდ წარმოაჩენს ჩემს შესაძლებლობებს,  მაგრამ მაინც წასვლა გადავწყვიტე.

მეორე დღე რომ გათენდა, დილიდანვე დავურეკე შალვა ბაკურაძეს და გიო ლომიძეს და სანაპიროს ლუდზე დავპატიჟე. ჯერ მე და გიო ჩავედით და შალვა მერე შემოგვიერთდა. მთელი დღე ვსვამდით, ისედაც ათასჯერ მქონდა ნათქვამი, მაგრამ კიდევ გავიმეორე, რომ არ ველოდი მოგებას. გიომ ფეისბუქზე შოთა იათაშვილის სტატუსი ნახა, სადაც „საბას“ პროგნოზს აკეთებდა, დებიუტს ჩემზე ვარაუდობდა. შალვამ თქვა: “შოთას ასეთ ამბებში მაგარი ინტუიცია აქვსო”. მერე მითხრა:

–  ისე, ვის ეჯიბრები, ოცდათერთმეტი წლის კაცი ხარ, მაგ ნომინაციაში კი ბავშვები არიანო, და საერთოდაც, ლუკა ბაქანიძემ თავის ნომინაციაში თუ მოიგო, ანკესები უნდა იყიდოს, შენ რა უნდა იყიდოო?..

მოკლედ, საღამომდე ვსვით, მერე შალვასთან სახლში გავიარეთ და ჩემი ორი ცალი მოსაწვევით „ქარვასლაში“ “გავგაზეთ”.

შესვლისთანავე შოთა იათაშვილი და ზვიად რატიანი შეგხვდა. შალვამ გაიკაიფა: ნახე რა ხალხი შეგხვდა ეგრევე, ამათ კაი ფეხი აქვთო. კიბიდან გადავსებული დარბაზი რომ ვნახე, გულწრფელად ვინატრე, ნეტავ ჩემი სახელი არ გამოაცხადონ, ამდენი ხალხის წინ  რა ავა სცენაზე-მეთქი –  მართლა გულწრფელად ვინატრე.

კიბეზე ჩავდივარ და რას ვხედავ: სოსო მეშველიანი მიცინის შორიდან, ჯერ თვალები მოვიფშვნიტე, მერე მკლავზეც ვიჩქმიტე, უეჭველი მეჩვენება-მეთქი, ბილბაოში მგონია კაცი ნახევარი წელიწადია და აქ საიდან-მეთქი. მოკლედ, ისე ჩავეფსკვენით ერთმანეთს, რომ ძლივს დაგვაშორეს ხვიჩა და გოჩასავით.

დაიწყო ცერემონია, მე და სოსო დარბაზის კუთხეში ვდგავართ. უცებ ვიღაცა მეძახის, გავიხედე, ქეთი დუმბაძე და დალილა გოგია სხედან, მივედი, გადავკოცნე. უკან, მოშორებით, გიორგი შონია ზის, მანამდე პირადად არ ვიცნობდი, ერთხელ, მწერალთა სახლში, ლიტერატურულ ფესტივალზე შემთხვევით მოვხვდი (აკი ვთქვი, ვერიდები-მეთქი ხალხმრავლობებს), ხოდა,  ვიღაც ბიჭს ოდიშურად გადავეხვიე, შონია მეგონა, მერე ტატო ჩანგელიამ მითხრა, შონია შიგნით ზისო. ხოდა, ვიფიქრე, ახლაც არ მომივიდეს ეგეთი იაღლიში-მეთქი, კარგად დავაკვირდი და მხოლოდ ამის მერე მივედი.

მოკლედ, გამოაცხადა რატიმ ჩვენი ნომინაცია, ბატონმა გურამ ოდიშარიამ გადმომცა „საბა“ და გამოვედით გარეთ. „საბა“ იქვე, შენობის შვერილზე დავდე, ჩვენ კი ღვინო გამოვიტანეთ შიგნიდან და ვსვამთ. ამასობაში დამთავრდა დაჯილდოება. ისევ შევედი ღვინოს გამოსატანად და მაიკო კუდავა შემხვდა, ზვიადი გეძებსო. ზვიადმა მითხრა,  სადაა შენი „საბა“, შენი სახელი უნდა წააწერონო. გამახსენდა, რომ გარეთ დავდე, ახლავე მოვიტან-მეთქი.  რომ გავდიოდი, გზაში ათასი ვინმე შემხვდა,  ლაპარაკში გავერთე და წარწერის გაკეთება სულ გადამავიწყდა. ჩემი სიგარეტი შალვასთან დამრჩა სახლში და გარეთ გავედი, რომ ბიჭები მომეძებნა და სიგარეტი გამომერთმია. უცებ ვიღაც ბიჭი მოვიდა, ახალგაზრდა მოყმე: –  ამას ხომ არ ეძებთო? გავერთეთ ბავშვები, სურათები გადავიღეთო –   და ჩემი „საბა“ მომცა.

–  უი, მაიტა, შენი ჭირიმე, ეს მამაჩემს რომ არ მივუტანო, ისე არ დამიჯერებს-მეთქი. შიგნით რომ შევბრუნდი, ის კაცი, ვისაც წარწერა უნდა გაეკეთებინა, უკვე წასული იყო. ზვიადმა მისი ნომერი კი მომცა, მაგრამ მომდევნო დღეებში ტელეფონი გათიშული მქონდა, რადგან რადიოდან და ტელევიზიებიდან უნდა დაერეკათ, მე კი ეგეთი რამეები არ გამომდის, თან, უარის თქმაც მერიდება.

მოკლედ, დღემდე არ დავკავშირებივარ იმ კაცს და დარჩა ჩემი „საბა“ უსახელოდ, თუმცა ასეც ძალიან უხდება ჩემს წიგნების თაროს.

ბევრს ახსოვს რამდენიმე წლის წინ კატალონიის „ბარსელონას“ არასრულწლოვან ფეხბურთელებთან საიდუმლო კონტრაქტის გაფორმების გამო, სეზონის მანძილზე ტრანსფერების განხორციელება და ფეხბურთელების შეძენის უფლება რომ შეუზღუდეს. ეს პრობლემური საკითხი ევროპულ ფეხბურთში და, ზოგადად, მსოფლიო სპორტში ცხადია, მხოლოდ კატალონიური კლუბის დასჯით არ ამოწურულა და დღესაც მნიშვნელოვან პრობლემად რჩება.

ჯერ კიდევ სკოლის ასაკის ტალანტი ფეხბურთელების ძიება მსოფლიოს ბობოლა კლუბების ძველი და ნაცადი სტრატეგიაა და ამაზე მრავალი ცნობილი ფეხბურთელი საკუთარი ბიოგრაფიული შტრიხების გამომზეურებისასაც ჰყვება. მიუხედავად იმისა, რომ გაერო და მრავალი ბავშვთა უფლებების დამცველი ორგანიზაცია ბრძოლას უცხადებს არასრულწლოვანთა შრომას (და სპორტსმენად ჩამოყალიბების პროცესი ხშირად ნებისმიერ ფიზიკურ შრომაზე მძიმეა), დიდი ფინანსური მოგების სურვილი ხშირად ყოველგვარ სასჯელის შიშს სძლევს და აფრიკაში, სამხრეთ ამერიკასა თუ აზიაში უამრავი სპორტული სკაუტი დასუნსულებს, რომლებიც ზოგი საბუთების გაყალბების გზით უმატებს ახალგაზრდა ნიჭიერ ბავშვებს ასაკს, ზოგი კი სულაც არაოფიციალურად უფორმებს რაიმე სახის კონტრაქტს მის მშობლებს და ამ გზით იბევებს მომავლის ვარსკვლავს. მაგალითად, ფიფა-მ გამოიკვლია, რომ ერთ-ერთმა ბრაზილიურმა საფეხბურთო კლუბმა ნიჭიერი ტალანტის მამას კონტრაქტი დამლაგებლის პოზიციაზე გაუფორმა და ამ გზით უხდიდა ხელფასს 14 წლის მოზარდს, რომელიც ოფიციალურად კლუბის წევრადაც კი არ იყო გაფორმებული.

საქართველოსთანა ქვეყანაში, სადაც სპორტის მთელი რიგი სახეობები დიდ კრიზისს განიცდიან,  რა გასაკვირია, რომ ნიჭიერი ბავშვების მშობლები პირველ ყოვლისა შვილების სხვა ქვეყანაში წაყვანასა და ამ გზით მათი სპორტული შესაძლებლობების გაუმჯობესებაზე ფიქრობენ და ოცნებობენ. ცხადია, ვერავის დავძრახავთ, რადგან წარმატება ყველას სურს და არავის მოეთხოვება, ფუჭ იმედებს გამოეკიდოს. თუმცა, სამწუხაროდ, ევროპის ქვეყნებში წასული ქართველი მოზარდებიც ხშირად ხდებიან ბობოლა კლუბების დიდი მადის მსხვერპლი და ყალბი კონტრაქტები და საბუთებში ასაკმომატებული ბავშვები არც ჩვენი სპორტისთვისაა უცხო. ეს პრობლემა განსაკუთრებით საგრძნობია ფეხბურთში, ჭიდაობასა და კალათბურთში.

მოზარდის ნიჭის საზომად ცხადია, მხოლოდ მისი ტრანსფერის ღირებულება ვერ გამოდგება, თუმცა, თუ ბოლო პერიოდში განხორციელებული ასტრონომიულ თანხებში გამოხატულ საფეხბურთო ტრანსფერების დინამიკას გადავხედავთ, მარტივად დავინახავთ, რომ ესაა ერთ-ერთი ყველაზე სარფიანი ბიზნესი და ეს ბიზნესი კიდევ უფრო და უფრო შლის ფრთებს მიუხედავად იმისა, რომ მას ხშირად მოზარდების უფლებები ეწირება.  წარმატება და ცნობადობა სანუკვარი რამაა, მაგრამ  ღირს ეს ყველაფერი ბავშვობის დაკარგვად? წესით, ეს რიტორიკული შეკითხვა საერთოდ არც უნდა დაისვას.

უახლესი პოლიტიკური ისტორია მომავალი თაობებისთვის უამრავ მხიარულ ამბავს ინახავს. საარჩევნო კომუნიკაციების საკითხებით დაინტერესებული მეცნიერები თავისუფალ დროს პოლიტიკური მეტსახელების შესწავლაზეც ხარჯავენ. ადამიანებს ხშირად უჭირთ ათობით პოლიტიკოსის არაფრით გამორჩეული, აბსოლუტურად სტანდარტული სახელებისა და გვარების დამახსოვრება. მოქალაქეთა ნაწილს ხანდახან სურს, რომ საყოველთაოდ ცნობილი პირის მიმართ სიყვარული და პატივისცემა გამოხატოს. ცხადია, არიან ისეთებიც, რომელთაც დაუფარავი სიძულვილი ამოძრავებთ. ხშირად კონკრეტული მოვლენები და განცხადებები განსაზღვრავენ საჯარო ფიგურათა განსაკუთრებულ მახასიათებლებს. შესაბამისად, ნებისმიერი პოლიტიკური პროცესი უამრავ მეტსახელს წარმოშობს, მათგან მხოლოდ ერთეულები იმკვიდრებენ ადგილს ლიტერატურასა თუ პუბლიცისტიკაში.

1970 წელს დიდი ბრიტანეთის საპარლამენტო არჩევნებში კონსერვატიულმა პარტიამ გაიმარჯვა. ახლადარჩეულმა პრემიერ-მინისტრმა ედუარდ ჰითმა თავის კაბინეტში ახალგაზრდა ლიდერებიც მიიწვია. მოულოდნელად, გაერთიანებული სამეფოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრი დეპუტატი მაგრარეტ ტეტჩერი გახდა. ტეტჩერი ყოველთვის სახელმწიფოს სოციალური ხარჯების შემცირების მომხრე გახლდათ. მინისტრობის პირველივე წელს მან მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მიღებული კანონის გადახედვა გადაწყვიტა. ათწლეულების განმავლობაში ბრიტანეთის მთავრობა გარემოს დაბინძურებისა და სიღარიბის უარყოფითი შედეგები აღმოფხვრას სხვადასხვა გზით ცდილობდა. ბავშვებზე საწარმოო ნარჩენების მავნე ზემოქმედებისა და გაჭირვების გამო კონკრეტული სასარგებლო ნივთიერებების დეფიციტის დასაბალანსებლად კუნძულის სკოლებში მოსწავლეები ყოველდღიურად ერთ ჭიქა უფასო რძეს იღებდნენ. ტეტჩერმა რძის დარიგების პრაქტიკის დასრულება მოიწადინა. მას ოპოზიციაც და კოლეგა მინისტრებიც განსაკუთრებულ წინააღმდეგობას უწევდნენ. თუმცა, ახალბედა პოლიტიკოსმა უპრეცენდენტო სიმტკიცე გამოავლინა. 1971 წლის დაწყებისთანავე ათასობით ინგლისელმა, შოტლანდიელმა, უელსელმა და ირლანდიელმა მოსწავლემ სასკოლო საუზმეზე რძის უფასო ულუფა დაკარგა. ლეიბორისტებმა და გაზეთებმა ტეტჩერს „რძის ქურდი“ (Milk Snatcher) შეარქვეს. მრავალი წლის შემდეგ, აწ უკვე პრემიერ-მინისტრ ტეტჩერს ოქსფორდმა საპატიო დოქტორის სტატუსი ჩამოერთვა. რექტორმა როი ჯენკინსმა გადაწყვეტილება კონსერვატორის უპასუხისმგებლო პოლიტიკით დაასაბუთა. მან აღნიშნა, რომ ტეტჩერი მუდამ ამცირებდა განათლებისა და მეცნიერების სახელმწიფო დაფინანსებას. ჯენკინსს არც იმის გახსენება დავიწყებია, რომ დარგის ალალბედზე მიტოვების პროცესი „რძის ქურდობით“ დაიწყო. თურმე, ეს მეტსახელი სახელგანთქმულ „რკინის ლედის“ ყველაზე მეტად სძულდა.

მეტსახელების ცვალებადობა ზუსტად აღწერს კონკრეტული პოლიტიკოსის განვლილ გზასა და მის მიერ მიღწეულ შედეგებს. 1990 წელს, გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკის მეცნიერებათა აკადემიის ფიზიკური ქიმიის ინსტიტუტის ერთ-ერთმა თანამშრომელმა პოლიტიკურ პროცესებში მონაწილეობა გადაწყვიტა. მეცნიერებათა ახალგაზრდა დოქტორმა და შესანიშნავმა ორგანიზატორმა მალევე მიიქცია არაკომუნისტი ლიდერების ყურადღება. ყოფილი მკვლევარი ჯერ მთავრობის პრესმდივნის მოადგილე გახდა, შემდეგ კი გერმანიის ქრისტიან-დემოკრატიული კავშირიის მხარდაჭერით ბუნდესტაგის მანდატიც მოიპოვა. 1991 წელს, აღმოსავლეთ გერმანელი ფიზიკოსის სახელი მთელმა ევროპამ შეიტყო, ახლადგაერთიანებული გერმანიის პირველ მთავრობაში ჰელმუთ კოლმა ბევრისთვის უცნობი ანგელა მერკელი ქალთა და ოჯახის საკითხთა მინისტრად დანიშნა. ორ წელიწადში ერთი ჩვეულებრივი, რიგითი მეცნიერ-თანამშრომელი გაერთიანებული გერმანიის პირველი მთავრობის წევრი გახდა. ჰელმუთ კოლის მხარდაჭერით, მერკელმა მინისტრის რამდენიმე პორტფელიც გამოიცვალა, საბოლოოდ კი იგი მმართველი პარტიის თავმჯდომარის პოსტზე გამაერთიანებელი კანცლერის ადგილმონაცვლეც გახდა. 2005 წლამდე მერკელს ყველა ერთი მეტსახელით მოიხსენიებდა. თანამედროვე სამყაროში ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან ქალს წლების განმავლობაში „კოლის გოგონას“ (Kohls Mädchen) უწოდებდნენ და მის წარმატებას მხოლოდ ზემდგომის მზრუნველობას მიაწერდნენ.

გავიდა დრო და ანგელა მერკელი გერმანიის კანცლერი გახდა. ის თორმეტი წელია სათავეში უდგას ევროპის ერთ-ერთ ყველაზე მდიდარ სახელმწიფოს. საქართველოს პროფკავშირების სწორუპოვარი თავმჯდომარის მსგავსად, წარმატებული კანცლერი მეოთხე ოთხწლიანი ვადითაც აპირებს ქვეყნის მთავრი პოლიტიკური ლიდერის თანამდებობის დაკავებას. მერკელი გერმანიას ომების, ტერორიზმის, დევნილობისა და ეკონომიკური კრიზის ეპოქაში მეტ-ნაკლებად წარმატებულად გაუძღვა. დღეს აღარავის ახსოვს მისი ძველი ზედმეტსახელი. 24 სექტებრის ზოგიერთ საარჩევნო პლაკატზე ერთადერთი სიტყვა – „Mutti“ წერია, რაც ქართულად დედის კნინობით-ალერსობით ფორმად შეგვიძლია ვთარგმნოთ. მერკელი ახალი გერმანიის საყვარელ დედად მიიჩნევა.

რიგ შემთხვევებში მეტსახელებს ორმაგი შინაარსიც აქვთ. ამერიკელები რიჩარდ ნიქსონს დღემდე „გაიძვერა, ქვეშ-ქვეშა დიკს“ (Tricky Dicky) უწოდებენ. ნიქსონი ზედიზედ ორ არჩევნებში დამარცხდა, ჯერ კენედისთან დათმო ოვალური კაბინეტის გასაღები, შემდეგ კი კალიფორნიის გუბერნატორის სავარძელიც გამოეცალა ხელიდან. ყველას ეგონა, რომ მეორე წარუმატებლობის შემდეგ მისი სახელი აღარავის აღარასდროს გაახსენდებოდა. უმრავლესობა შეცდა, რადგან 1969, გარემოებათა მოულოდნელი დამთხვევის წყალობით ჩამოწერილი პოლიტიკოსი შეერთებული შტატების პრეზიდენტად აირჩიეს. მისი თანამდებობის გადადგომაც ფარულ მიყურადებასთან და ერთგვარ გაიძვერობასთან არის დაკავშირებული. ნიქსონის ადმინისტრაცია ოპოზიციური პარტიის შტაბიდან ინფორმაციის ფარულად მოპოვებას ცდილობდა, რაც ადგილობრივ მედიას ყურადღების მიღმა არ დარჩენია. „უოთერგეიტის სკანდალის“ შემდეგ, ინგლისური ენის მოქნილობისა და ადამიანთა მხრიდან ორაზროვნების აღმოჩენისკენ მიდრეკილების წყალობით „Tricky Dicky“ უწყინარი მეტსახელიდან უცენზურო, უბინძურეს პოლიტიკურ ჟარგონად გარდაიქმნა.

ვფიქრობ, ქართულ პოლიტიკურ მეტსახელებთან შედარებით დასავლური მაგალითები უსუსურ უნიჭობად მოგეჩვენებათ. ზოგიერთ სფეროში მათზე გაცილებით წინ ვართ.

27 წლის მარიამ ბიაშვილი კლინიკური ფსიქოლოგიის მაგისტრია. ბოლო ოთხი წელია, რაც ინკლუზიური განათლების მიმართულებით დაიწყო მუშაობა და ამჟამად თბილისის №41-ე საჯარო სკოლაში მუშაობს. მისი აღსაზრდელი მესამე კლასის მოსწავლეა. მარიამი ამბობს, რომ თავდაპირველად მოსწავლეს ძალიან უჭირდა გაკვეთილებზე ხანგრძლივად გაჩერება, თუმცა შემდგომმა მიზანმიმართულმა მუშაობამ  ის პოზიტიურ შედეგამდე მიიყვანა. მარიამის მოსწავლე ახლა მშვიდად ზის გაკვეთილზე და მასწავლებლის ინსტრუქციებს ასრულებს.

„ვთვლი, რომ თბილმა, მეგობრულმა საკლასო გარემომ ხელი შეუწყო, მისი პიროვნების განვითარებას და მის სასკოლო წარმატებებს. დღის განმავლობაში ის სამ გაკვეთილს ესწრება და აქტიურადაა ჩართული საგაკვეთილო პროცესში: წერს, კითხულობს ჩვენი დახმარებით დაფასთან მუშაობს, მონაწილეობს ზეიმებში, ექსკურსიებში, რაც მასწავლებლების, განსაკუთრებით კი დამრიგებლის მნიშვნელოვანი დამსახურებაა. ჩვენ ყველა მშობელთან ერთად ვმუშაობთ იმისთვის, რომ სწორად მოხდეს ინდივიდუალური  სასწავლო გეგმის შექმნა, გაკვეთილის დაგეგმვა, ეფექტური მუშაობა მოსწავლეებთან, რაც სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე პირთა განვითარების საწინდარია”, – ამბობს მარიამი.

ცოტა ხნის წინ სოციალურ ქსელში გავრცელდა პეტიცია, რომლის ავტორი და ხელმომწერები საქართველოს პარლამენტს მიმართავენ და ითხოვენ, მოხდეს სპეციალური მასწავლებლის სტატუსის გათანაბრება მასწავლებლის სტატუსთან და სპეციალური მასწავლებლებისთვისაც შესაძლებელი გახდეს პროფესიული უნარ-ჩვევების განვითარებაზე ზრუნვა და კვალიფიკაციის ამაღლება. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს კანონი ზოგადი განათლების შესახებ  სპეციალურ მასწავლებელს მასწავლებლად აღიარებს ( მუხლი 212 პუნქტი „ე”), დღესდღეობით სკოლებში ისინი ადმინისტრაციულ ან ტექნიკურ პერსონალად მოიაზრებიან და, შესაბამისად, ვერ სარგებლობენ ყველა იმ შეღავათით, რითაც მასწავლებლის სტატუსის მქონე პირი სარგებლობს საჯარო სკოლაში – კვალიფიკაციის ამაღლებაზე ზრუნვა, შრომითი ანაზღაურების ზრდის პერსპექტივა, ორმოცდღიანი საშვებულობო დღე და ა.შ

ნათია ნიაური, რომელიც  ინკლუზიური განათლების სპეციალისტი და ამ  პეტიციის ავტორია, საუბრობს, რომ სპეციალური მასწავლებლების პროფესიული განვითარებისა და  კარიერული წინსვლის სქემის  არარსებობა შემაფერხებელი ფაქტორია ინკლუზიური განათლების განვითარებისთვის. „რადგან, სპეციალური  მასწავლებლებისთვის არ გვაქვს პროფესიული განვითარებისა და კარიერული წინსვლის სქემა. მათი დაინტერესებაც, გაიარონ მსგავსი ტრენინგები და აიღონ კრედიტები, დაბალია. გამოდის, რომ თანაბარ პირობებში იმყოფებიან ისინიც, ვინც ამ საქმეში ძალისხმევას არ დებენ და ისინიც, ვინც კვალიფიკაციის ამაღლებაზე ზრუნავენ, ანუ აქვთ თანაბარი ანაზღაურება (350 ლარი, ხელზე – 280ლ). სამწუხაროდ, ხშირია შემთხვევა, როცა უკვე გადამზადებული კადრი ტოვებს სკოლას, იმის გამო, რომ იშოვოს უფრო მაღალანაზღაურებადი სამუშაო. გამოდის, რომ სახელმწიფო ტყუილად ხარჯავს რესურსს, რადგან ვერ ხერხდება საჭირო კადრის შენარჩუნება საგანმანათლებლო დაწესებულებებში. ახალი კვალიფიციური კადრის მოძიება სკოლას ძალიან უჭირს… საბოლოდ კი ისევ ხარისხიანი ინკლუზიური განათლების პრობლემის წინაშე ვდგებით და ვარღვევთ სსსმ მოსწავლეების უფლებას, თანატოლების მსგავსად მიიღოს თანაბარი და ხარისხიანი განათლება”, – ამბობს ნათია ნიაური.

სპეციალური მასწავლებლების მიმართ დისკრიმინაციაზე საუბრობს მარიამ ბიაშვილიც და ამბობს, რომ, თუ  ინკლუზიური განათლების სფეროში მომუშავე სპეციალისტებისთვის არ შეიქმნება ხელშემწყობი პირობები, მივიღებთ ფსევდო-ინკლუზიურ განათლებას. ამით პირველ რიგში ყველაზე ძალიან სწორედ სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე მოსწავლეები დაზარალდებიან.

„ჩვენ არ გვაქვს კონკრეტული სტატუსი, რაც სამუშაო საათების გაწერაზე, შვებულებაზე, ხელფასზე იმოქმედევს. თუ სპეციალურ მასწავლებელს მოეთხოვება პედაგოგიური გამოცდილება  და გარკვეული მოთხოვნების დაკმაყოფილება, მაშინ დისკრიმინაციად  უნდა ჩაითვალოს ის ფაქტი, რომ ჩვენ ვერ ვსარგებლობთ მასწავლებლის 40-დღიანი შვებულებით და ხელფასის ზრდის პერსპექტივაც ჩვენთვის არ არსებობს. სკოლაში ჩვენ მივეკუთვნებით ადმინისტრაციულ რგოლს, ამიტომ სპეციალურ მასწავლებელს, თავისი საქმიანობის გარდა, კიდევ სხვა საქმეების შესრულებაც უწევს, რაც ცხადია, უარყოფითად იმოქმედებს მასწავლებლის მოტივაციაზე, რაც შესაბამისად აისახება კიდეც მათ შრომითუნარიანობაზე. სულ მალე კი მივალთ იმ სავალალო შედეგამდე, რომ ინკლუზიურ განათლებაში მომუშავე საუკეთესო კადრი სკოლიდან  გადინებას დაიწყებს. ამ ეტაპზე კი ჩემი შინაგანი მოტივაცია მხოლოდ ჩემი მოსწავლეების კეთილდღეობა და სიყვარულია. მინდა ვაჩვენო საზოგადოებას არა მხოლოდ შეზღუდული შესაძლებლობები, არამედ პიროვნებები, რომლებსაც დიდი შედეგებისა და წარმატების მიღწევაც შეუძლიათ”, – ამბობს მარიამი.

ნათია ნიაური ორგანიზაცია „სპეციალური განათლების პედაგოგთა ასოციაციის” დამფუძნებელიცაა  და თავისი საქმიანობის ფარგლებში ხშირად უწევს სპეციალური მასწავლებლებისთვის ტრენინგების ჩატარება. მისი დაკვირვებით მასწავლებელთა კვალიფიკაციის მხრივ დედაქალაქსა და რეგიონებში განსხვავებული სიტუაციაა. რეგიონებში საქმე უფრო რთულადაა, მეტი არაკვალიფიციური კადრია. რადგან ტრენინგებიც მხოლოდ სარეკომენდაციო ხასიათს ატარებს და სპეციალური მასწავლებლებიც კრედიტს ვერ იღებენ, მასწავლებელთა მოტივაცია დაბალია.

„ამ მხრივ გაცილებით უკეთესი სიტუაცია გვაქვს დედაქალაქში, სადაც სპეცმასწავლებლებად უმეტესად ბაკალავრის ან მაგისტრის ხარისხის მქონე სპეცმასწავლებლები ან ფსიქოლოგები მუშაობენ. უმეტესობა მათგანს გავლილი აქვს მასწავლებლის პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრის მიერ შემუშავებული 120-საათიანი სატრენინგო კურსი სახელწოდებით: „სპეციალური მასწავლებლის პროფესიული განვითარების შესავალი კურსი“.  აღნიშნული ტრენინგი ეხმარება სპეცმასწავლებლებს, აიმაღლონ კვალიფიკაცია, უკეთ დაეხმარონ საგნის მასწავლებლებს, დაგეგმონ და განახორციელონ სასწავლო პროცესი სსსმ მოსწავლეებთან, აწარმოონ დოკუმენტაცია მოსწავლეთა შედეგის ასახვის მიზნით და ჩაატარონ ცნობიერების ასამაღლებელი სემინარები/შეხვედრები სკოლის პერსონალთან, მოსწავლეებთან ან მშობლებთან… თუმცა,  ამ  მოდულის გავლა არის სარეკომენდაციო და არა სავალდებულო მათთვის, შესაბამისად ყველა არ გადის”,  – ამბობს ნათია ნიაური.

სპეციალური მასწავლებელი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მოსწავლის განვითარებაში. ის შუალედური რგოლია მოსწავლესა და მასწავლებელს, მშობელსა და ადმინისტრაციას შორის, რომელიც ფლობს საჭირო კომპეტენციას, სწავლების იმ მიდგომებს, მეთოდოლოგიასა და სტრატეგიებს, რომლებიც უზრუნველყოფს ყველა მოსწავლის და მათ შორის სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე მოსწავლის ჩართულობას და თანამონაწილეობას საგანმანათლებლო სივრცეში. ნათია ნიაურის თქმით, ინკლუზიური განათლების ფილოსოფიის ეს პრინციპი ხშირად ირღვევა მასწავლებელთა დაბალკვალიფიციურობის მიზეზით, რაც სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე მოსწავლის საკლასო გარემოდან იზოლირებაში ან კლასიდან ინტენსიურ გაყვანაში გამოიხატება, რაც ხარისხიანი განათლების მიღწევაში  და თანატოლებთან ინტერაქციის პროცესში ერთ-ერთი ხელისშემშლელი ფაქტორია.

„იზოლირება-აქტივობებში ჩაურთველობა, ან კლასიდან ინტენსიური გაყვანა უარყოფით გავლენას ახდენს მოსწავლის თვითეფექტურობაზე, რადგან ხაზს უსვამს მის განხვავებულობას და სუსტ მხარეს. იკარგება აღიარებისა და კლასთან ერთიანობის განცდა, არასწორი დამოკიდებულება სსსმ მოსწავლეში აყალიბებს რწმენას, რომ ის უუნარო, ე.ი. წარუმატებელია, რაც მას სწავლის მოტივაციას და ინიციატივას უკარგავს, ხდის დათრგუნულს ან, პირიქით, ხდება რთული ქცევის გამოვლენის პროვოცირება”.

ნათია ნიაური და მარიამ ბიაშვილი ინკლუზიური განათლების პროცესის წარმატებით გაგრძელების ერთ-ერთ მთავარ როლს კვალიფიციური სპეციალური მასწავლებლების არსებობაში ხედავენ, რომლებსაც პროფესიული განვითარებისა და წინსვლის პერსპექტივა ექნებათ, რაც დაეხმარებათ როგორც საკუთარი თავის დამკვიდრებაში, ასევე სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების  მქონე მოსწავლეთა უფლებების ადვოკატირებაში. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ისინი მიიჩნევენ, რომ სკოლაში სპეციალურ  მასწავლებელად მუშაობის მსურველ პროფესიონალთა რიცხვი შემცირდება, რაც უარყოფითად აისახება ქვეყანაში ინკლუზიური განათლების განვითარებაზე.