ქართული ლიტერატურის სწავლებას ორი მიმართულება განსაზღვრავს: პირველი-როგორ ვასწავლო და მეორე-რატომ ვასწავლო.პირველი სტანდარტის ნორმებს გულისხმობს,მეორე-ლიტერატურის სწავლების მიზნებს:
- საერთო და პიროვნული კულტურის ჩამოყალიბებას;
- სამოქალაქო ცნობიერების გაზრდას;
- პიროვნების ჰარმონიულ განვითარებას და სხვა
მეორე უფრო რთულია,რადგან ეს არ უნდა გასცდეს ლიტერატურის სამყაროს და არ დაიჩრდილოს ნაწარმოების მხატვრული ღირებულება.
ქართველი მკითხველისათვის მწერალი რევაზ ინანიშვილი ცნობილია,როგორც კაცთმოყვარე, ესთეტი და დიდსულოვანი პიროვნება. ეს თვისებები დევს მის ნაწარმოებებში, ამიტომ მისი მოთხრობების შესწავლას განსაკუთრებული სიფაქიზით ვეკიდები, რათა სათუთად მივიტანო ღირსების ეს ფორმები ბავშვებამდე.
ამ განწყობით ვიწყებ მუშაობას მოთხრობა „ფრთხებიან ყვავები დამბაჩის ხმაზე?“,იმ ნაწარმოებზე, რომელიც მეოცე საუკუნის ბოლოს შერჩეულ მოთხრობათა ათეულშია დასახელებული. ისწავლება მეცხრე კლასში, რუბრიკაში „კარგ ყმად ვინა ვთქვათ…“ ამ ნაწარმოებამდე შესწავლილი აქვთ ვაჟა-ფშაველას „კაი ყმა“ და რუსთაველის „ვეფხისტყაოსნიდან“ ავთანდილის ანდერძი. იციან კაი ყმისა და რაინდის დამახასიათებელი ნიშნები და თვისებები. შექმნილი აქვთ გარკვეული წარმოდგენა ღირსებაზე და ელოდებიან ახალ შთაბეჭდილებებს ამ კუთხით.
ჩვეულებრივ მივყვებით მოთხრობაზე მუშაობას:წაკითხვის შემდეგ იწყება ნაწარმოების გააზრება, გაანალიზება, ეპიზოდებად დაყოფა, პერსონაჟთა დახასიათება, მოთხრობის მხატვრული თვალსაზრისით შეფასება, პრობლემების წარმოშობის მიზეზების წარმოჩენა, დეტალების გამოყოფა და მათი დანიშნულების ამოცნობა, მზადება დებატებისთვის.
მოსწავლეებს ვთავაზობ აქტივობას „კუთხეები“ და ვთხოვ, შექმნან სამი ჯგუფი, სამი განსხვავებული მოსაზრებისთვის –სწორად მოიქცა თუ არა ვიტგენშტეინი? პირველ ჯგუფში სხდებიან ისინი, რომლებიც ეთანხმებიან მოსაზრებას, რომ სწორი იყო ეს გადაწყვეტილება; მეორეში ისინი, რომლებიც მიიჩნევენ, რომ არ იყო სწორი, არ ღირდა; მესამეში ისინი, ვისაც ამ პრობლემების მიმართ გამოკვეთილი პოზიცია არ გააჩნია. მოსწავლეები თავიანთი სურვილით ერთიანდებიან ჯგუფებში და რიგრიგობით აყალიბებენ თავიანთ მოსაზრებებს, გამოთქვამენ საკუთარ შეხედულებებს სადებატო თემებთან დაკავშირებით.
| პირველი პოზიცია | მეორე პოზიცია
|
| · სწორი იყო,რადგან დაიცვა უმწეო ქალი; | · არასწორია,რადგან არაფერი შეიცვლებოდა |
| · დაიცვა საკუთარი და ქალის ღირსება; | · დაიღუპა და ვერ მიაღწია მიზანს |
| · დაუპირისპირდა უხეშ,ტლანქ ძალას; | · არ ღირდა, რადგან ბევრად აღემატებოდა პიროვნული ღირსებებით და ის არ უნდა დაღუპულიყო; |
| · ვერ აიტანა შეურაცხყოფა, როგორც ღირსეულმა ადამიანმა; | · არ ღირდა, რადგან ნაუმოვისა და მეძავი ქალის პირადი ცხოვრება მას არ ეხებოდა; |
| · წარმოჩნდა, როგორც მორალის დამცველი; | · უნდა ეფიქრა დედაზე, ამ მიზეზით არ უნდა დაღუპულიყო; |
| · ნაუმოვი დააფიქრა საკუთარ საქციელზე; | · არისტოკრატული წარმომავლობის ადამიანს არაფერი ესქმებოდა მათთან; |
| · გამოსწორების გზაზე დააყენებდა ქალს; | · ქალს მისთვის დახმარება არ უთხოვია, მხოლოდ „შეშფოთებული მზერა გამოაპარა“; |
| · ისეთი გამოხმაურება ექნებოდა ამ ამბავს, სხვები ვეღარ გაბედავდნენ ასეთ უხეშობას; | · სხვანაირად მოეგვარებინა ეს კონფლიქტი; |
| · წარმოჩნდა როგორც ღირსეული, კეთილშობილი ადამიანი; | · არ იყო საჭირო სხვის საქმეში ჩარევა… |
| · წარმოაჩინა ადამიანის დანიშნულება; | |
| · სხვანაირად ვერ შეძლებდა ცხოვრებას; | |
| · დასასრული არც ისე კარგია,მაგრამ სწორი… |
დებატების დასრულების შემდეგ მოსწავლეებს ვთხოვ,კიდევ ერთხელ დაფიქრდნენ თავიანთ მოსაზრებებზე, და მიკარნახონ დაფაზე ჩამოსაწერად, რა ღირებულებები იკვეთება მათი პოზიციებიდან:
| პირველი ჯგუფი
|
მეორე ჯგუფი
|
| · მორალი; | · გულგრილობა; |
| · ზნეობა; | · თვალის დახუჭვა; |
| · ვაჟკაცობა; | · სხვისი დამცირების შეგუება; |
| · ღირსების დაფასება; | · სხვისი ღირსების შელახვის იგნორირება; |
| · ღირსეული საქციელი; | · შეგუება უზნეობასთან; |
| · ქალის პატივისცემა; | · დაუსჯელობის სინდრომის გამყარება; |
| · ადმიანის სულიერად ამაღლება; | · დისკრედიტაციის მიმართ გულგრილობა; |
| · დაჩაგრულის გამოსარჩლება; | · ძალადობის ფაქტის დაშვება; |
| · უხეში ძალის შეჩერება; | · ინდიფერენტიზმი. .. |
| · საზოგადოების პატივისცემა; |
აქტივობის დასრულების შემდეგ მივმართავ სამივე ჯგუფს- რა არჩევანს გააკეთებენ, შეიცვლიან პოზიციებს თუ დაიცავენ საკუთარ შეხედულებებს. ბავშვები ხელახლა ჯგუფდებიან, უმეტესობა პირველ ჯგუფში ერთიანდება და არგუმენტებით ხსნიან პოზიციის შეცვლის მიზეზებს. საყურადღებოა იმ ბავშვების მოსაზრებები, რომლებიც მეორე ჯგუფში რჩებიან. მე მათ ვთხოვ, არგუმენტირებული მსჯელობით გაამყარონ თავიანთი პოზიცია:
- რჩებიან იმავე აზრზე იმიტომ, რომ ვერ გაიმეტეს სასიკვდილოდ რჩეული ახალგაზრდა;
- რუსეთის იმპერატორის ნათესავს ბრწყინვალე მომავალი ექნებოდა;
- ნაუმოვის ხელით არ უნდა მომკვდარიყო ქართული სულიერების მატარებელი მშვენიერი ვაჟკაცი;
- აღმერთებდა დედას, რომელმაც ასეთი ვაჟკაცი შვილი დაკარგა;
- იყო ვაჟკაცი, ატარებდა ქართულ ჩოხას;
- “შესანიშნავად ტანადი“, ნაკითხი, განათლებული არ უნდა დაღუპულიყო ამ მიზეზით…
მე მადლობას ვუხდი მათ განსხვავებული მოსაზრებისთვის. ვეუბნები, რომ განსხვავებული შეხედულებებიც უნდა არსებობდეს,რათა შევძლოთ ჭეშმარიტების დადგენა.
დებატების დასრულების შემდეგ მივმართავ მესამე ჯგუფში დარჩენილ მოსწავლეებს, რომელ პოზიციას აირჩევენ. უმეტესობა პირველს უერთდება, რამდენიმე მეორეს. ასე რომ, მესამე ჯგუფში არავინ რჩება.
დებატების დასრულების შემდეგ ვაგრძელებთ გაკვეთილს. მოსწავლეებს ვთხოვ, კიდევ ერთხელ წაიკითხონ თემის ეპიგრაფი და გაიაზრონ მიღებული შთაბეჭდილებების ფონზე . „იმ მოქმედებას, რომელსაც წინ მხოლოდ ერთი მოტივი უძღვის, ჩვენი ეთიკური შემეცნება სრულიად გულგრილად უცქერის, მოტივების მრავალფეროვნება აუცილებელი პირობაა ზნეობრივი მოქმედებისთვის“(გერონტი ქიქოძე).
მოსწავლეები აკეთებენ კომენტარს ეპიგრაფზე და ეძებენ „ მრავალფეროვან მოტივებს“ ვიტგენშტეინის ზნეობრივი მოქმედებისა და ეთიკური შემეცნების გასააზრებლად და ტექსტიდან მოყავთ შემდეგი არგუმენტები:
- მაშინვე შენიშნა წყვილი, რომელიც ვაგონში შემოვიდა;
- გენერლის მიხრა-მოხრამ, მბრძანებლურმა კილომ მაშინვე მიახვედრა, რომ ბრძოლაში საამაყო დაუდევრობა სამოქალაქო ცხოვრებაშიც გადმოეტანა;
- „იყვნენ თამამნი, ხმაურიანნი, ყველაფრისმცოდნენნი, ყოვლისშემძლენნი, თითქოს კეთილნი“;
- თავადი ვერ იტანდა ძალიან მოძრავ, ხმაურიან კაცებს, მით უფრო სამხედროებს (თავად ლეიბ- გვარდიის პოლკოვნიკი).
- გენერლისა და ქალის ჩურჩული დერეფანში;
- წყვილის ხმამაღალი სიცილი;
- უადგილო ადგილას ხელის მიწკაპუნება;
- გენერლის გულგრილობა, ვითომც არაფერი მომხდარა;
- პიროვნული შეურაცხყოფა;
- გენერლის მქირდავი ღიმილი…
ვიტგენშტეინის საქციელს მოტივების მრავალფეროვნებამ გაუკეთა პროვოცირება. დუელის შეთავაზება იყო პროტესტი დაუდევრობის, მბრძანებლობის, უხეშობის, სითამამის, ხმაურის, ამპარტავნების, მოურიდებლობის, ქალის შეურაცხყოფის ,გულგრილობის, სხვისი ღირსების შელახვის წინააღმდეგ. ცხადია, სამეგრელოს მთავართა შთამომავლის ვაჟი, ზრდილი ყმაწვილი, გერმანული პედანტიზმით დამშვენებული, რჩეული მონადირე, ქართულ ჩოხაში გამოწყობილი, თავაზიანი, წესისა და რიგის დამცველი სხვაგვარად ვერ მოიქცეოდა. ეს არის გაკვეთილის ყველაზე სათუთი მომენტი, ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხი, რომლის ჩამოყალიბებაში ვეხმარები მოსწავლეებს, ხოლო შემდეგ დასკვნას დამოუკიდებლად გააკეთებენ: თუ ეპიგრაფი ერთგვარად ახასიათებს ნაწარმოების ძირითად იდეას, მკითხველს ეხმარება დედააზრზე ყურადღების გამახვილებაში, მიგვანიშნებს ავტორისეულ ჩანაფიქრს, მაშინ გამოდის, რომ რევაზ ინანიშვილიც იმავეს აპროტესტებს, რასაც ვიტგენშტეინი შეეწირა და სურვილი აქვს, მკითხველი აღფრთოვანდეს ვიტგენშტეინის პიროვნებითა და საქციელით.
ამის შემდეგ მოსწავლეებს ვუკითხავ ბოლო ეპიზოდს: ,,დავუსვი ამ ამბავს ბოლო წერტილი, დავუძახე ჩემს ქალიშვილს, რომლის თვალებზე ვამოწმებ ხოლმე, როგორ მოქმედებს ჩემი დაწერილი ამბები სხვებზე, წავუკითხე მთელი მონდომებით, ყოველი სიტყვის მკაფიო გამოთქმით, მეგონა, თვალები გაბრწყინებული ექნებოდა აღტაცებით. მან კი შეეჭვებულმა მკითხა: -ვითომ დაფრთხებოდნენ დამბაჩის ხმაზე ყვავები,მამა?“
ბავშვებს ვეკითხები- ვინ არის ეს ქალიშვილი, ვისი სახე იგულისხმება ამ გამოგონილ პერსონაჟში? ვარაუდით მიდიან დასკვნამდე, რომ ქალიშვილში ზოგადად მკითხველი ან საზოგადოება იგულისხმება.
იმ ვაგონში სხვების ყურადღება არ მიუქცევია ნაუმოვის საქციელს. მათთვის ეს ამბავი ისევე დასრულდებოდა, როგორც ქალიშვილისთვის, ეჭვით ნათქვამი „ვითომ?“ და „ალბათ“.
ეს პოზიციაა, რომელსაც საზოგადოების უმეტესობა აფიქსირებს.
შეკითხვა კლასთან: ბავშვებო,როგორ ფიქრობთ,დაფრთხებოდნენ ყვავები დამბაჩის ხმაზე? პასუხი ასეთია: დიახ, დაფრთხებოდნენ, რადგან სხვა ფრინველებისაგან განსხვავებით ყველაზე ჭკვიანები არიან. დაფრთხებოდნენ, რადგან, თუ მითს დავუჯერებთ, სამასი წელი ცოცხლობენ და მიუხედავად ამისა, ადამიანებზე მეტად აშინებთ სიკვდილის (დამბაჩის) ხმა.
გაკვეთილის ბოლოს ვიყენებ აქტივობას „ვიცი….ვხედავ… ვგრძნობ…“
ბავშვებს ვთხოვ, გაიხსენონ მათთვის ყველაზე ემოციური ეპიზოდები და ამ აქტივობის გამოყენებით წარმოაჩინონ:
- ვიცი, ვინ არის ვიტგენშტეინის დედა, ვხედავ მის სახეს, ვგრძნობ, როგორ ამაყობს თავისი შვილით;
- ვიცი, ვინ არის ვიტგენშტეინი, ვხედავ ღირსებით სავსე პიროვნებას, ვგრძნობ მის კეთილშობილებას;
- ვიცი, ვინ არის ნაუმოვი, ვხედავ გახვრეტილ ქუდს, ხელში რომ უჭირავს, ვგრძნობ, ის აღარ იქნება ისეთი, როგორიც იყო;
- ვიცი დუელი, ვხედავ შემართულ დამბაჩებს, ვგრძნობ ნაუმოვის დამარცხებას;
- ვიცი, ყვავი სიკვდილის სიმბოლოა, ვხედავ ხეებზე შემომსხდარ ყვავებს, ვგრძნობ სიკვდილიც ფრთხება დამბაჩის ხმაზე….
ვაჯამებთ თემასა და გაკვეთილს. მოსწავლეებს ვთხოვ, გაიხსენონ ვაჟა-ფშაველას „კაი ყმა“ და კიდევ ერთხელ წარმოაჩინონ, ვის წინაშე მიიჩნევდა თავს ვალდებულად. ეს იყო თავგანწირვა სამშობლოს, უფლისა და წინაპართა წინაშე.
შემდეგ იხსენებენ ავთანდილის ანდერძს და ასახელებენ ავთანდილის თავდადებას უფლისა და მოყვასის წინაშე. კითხვაზე -ვის წინაშე წარმოჩნდა რაინდად და კაი ყმად ვიტგენშტეინი- პასუხი ცალსახად დაასახელეს: ზოგადად ადამიანური ფასეულობების წინაშე.
ვუბრუნდებით გონებრივი იერიშის რუკას,რომელზედაც მათი პირველი წარმოდგენებია ჩამოწერილი: რა არის ღირსება- ადამიანობა, მნიშვნელოვანი თვისება, საკუთარი სამყარო, თავმოყვარეობა, სიყვარულის ნიჭი, სახელი, სრულყოფილებისკენ სწრაფვა, მიტევების ნიჭი, ტოლერანტობა, მზრუნველობა სხვებზე. ვამატებთ ახალ შეხედულებებს: ქალის პატივისცემა, სხვისი ღირსების პატივისცემა, კეთილშობილება, თავგანწირვა.
საშინაო დავალებად ვაძლევ თავისუფალ ესეს „ეგ იყო და ეგ…“
მეორე დღისთვის მეც დავალებით მივდივარ. ამ ტიპის გაკვეთილების შემდეგ მეც ვასრულებ საშინაო დავალებას, რადგან ვიცი, რომ ისევე ელიან ჩემს თემას, როგორც მე ველოდები მათ ნააზრევს :
„ იყო ვიტგენშტეინი, ზრდილი ახალგაზრდა, რჩეული პიროვნება, თვალშისაცემი სახილველი, ვაჟკაცი, არისტოკრატი მანერებით, აღზრდით, ცხოვრების წესით, პრინციპული მორალით, ევროპულ-ქართული იერით, მხოლოდ ქართული სულით, ქალის ქომაგი, დამცველი, ღირსების პატივისმცემელი და თავად ღირსეული…
და ისიც იყო, ნაუმოვი, ტლანქი, უხეში, მედიდური, ამპარტავანი, ქალის შეურაცხმყოფელი, კარგი გენერალი და მსროლელი, კაცი ისეთი, როგორებადაც ყაზარმაში ყალიბდებიან- არმია და საზოგადოება ერთი რომ ჰგონიათ და ისიც, რომ არ იციან, ორივეგან ადამიანებად რომ უნდა დარჩნენ და არა მკვლელებად…
კიდევ ქალი იყო…უზნეო, მეძავი, ფაშფაშა, გართობის მოყვარე და გენერლის მორჩილი…
იყვნენ ყვავებიც, დამბაჩის ხმაზე შემრთხალნი, სიკვდილით შეშინებულნი…
კიდევ იყო – „ალბათ,“ უნდა მომკვდარიყო…
კდევ იყო – „ნუთუ“, მოკვდებოდა?…
და კიდევ ისიც იყო- „ვითომ“ დაფრთხებოდნენ?
კიდევ იყო გოგონა, რომელსაც არ სჯერა ყვავებმა რომ უკეთ იციან სიცოცხლის ფასი…
კიდევ იყო მწერალი– დიდი ტკივილით, დარდით, სიყვარულით, სიკეთით სავსე გულითა და ოქროს კალმით, რომელმაც გვთხოვა, დავფიქრდეთ და დავიჯეროთ- ნამდვილად რომ ფრთხებიან ყვავები დამბაჩის ხმაზე…
კიდევ იყო პაშა დადიანი, დიდებული ქალბატონი, რომელსაც აუცილებლად ექნებოდა წაკითხული „ლექსი ვეფხისა და მოყმისა“…
კიდევ იყო სიცოცხლე… არის და იქნება უჩვენოდაც….
კიდევ სიკვდილიც იყო… ის სიკვდილი,რომელიც ღ ი რ დ ა !
ეგ იყო და ეგ….“
