ოცწლიანი გამოცდილების მქონე კლინიკური ფსიქოლოგის მეგი ჯეის დასკვნით, ბევრი ადამიანი ფიქრობს, რომ მისი პრობლემები უნიკალურია. ისინი ვერ აცნობიერებენ, რომ მარტო არ არიან, რომ მსგავსი პრობლემები შეიძლება სხვებსაც ჰქონდეთ. წიგნში „ზენორმალურები. ისტორიები, რომლებიც გვაძლიერებენ“ მეგი ჯეი იკვლევს ბავშვობის გავრცელებულ ტრავმებს და განმარტავს, თუ რატომ გვაწუხებს დაუცველობისა და მარტოობის განცდა ზრდასრულობაში.
„ძალიან დაღლილი ვარ. მრცხვენია ამის. მრცხვენია, რომ აქ ვზივარ და ვტირი, რადგან ვიცი, რომ ბევრი ადამიანის ცხოვრება გაცილებით მძიმეა. მგონია, რომ არ მაქვს უფლება, თავი დაღლილად და დატანჯულად ვიგრძნო. არ ვიცი, რა დამემართა. ზოგჯერ ისეთი განცდა მეუფლება, რომ ყველგან ზედმეტი ვარ. სამყაროში არ არსებობს ჩემი მდგომარეობის აღმწერი სიტყვები. თითქოს სხვა ადამიანებს არ ვგავარ. თითქოს არანორმალური ვარ,“ – ეს მეგი ჯეის მისმა კლიენტმა ელენმა უთხრა. ელენი გარეგნულად არ ახდენს დაქანცული და შეწუხებული ადამიანის შთაბეჭდილებას, მაგრამ მას პრობლემები აქვს.
რას ნიშნავს იყო „ფსიქოლოგიურად მდგრადი“?
ფსიქოლოგთან პირველ მიღებაზე ელენს არ დაუგვიანია, დათქმულ დროს გამოჩნდა. დივანზე წელგამართული, წინ ხელებდაწყობილი დაჯდა. ერთი შეხედვით, უემოციოდ თქვა, რომ სამსახურში შეაყოვნეს, გზად მანქანის საბურავიც გაუსკდა, ამიტომ ის მომსახურების სადგურზე დატოვა, შეახტა ავტობუსს და ბოლო ორი უბანიც სირბილით გამოიარა, რომ სპეციალისთან დროზე მისულიყო. ელენი მთელი ცხოვრება არასამთავრობო ორგანიზაციებში მუშაობდა, ცდილობდა, სამყარო უკეთესი გაეხადა. ბევრს მოგზაურობდა. ადრეულ ბავშვობაში მამა და უმცროსი ძმა დაკარგა. როდესაც გაიზარდა, საკმარისი ფულის შოვნა დაიწყო იმისთვის, რომ საყვარელ ადამიანებზე ეზრუნა. „თქვენ უბრალოდ სუპერგმირი ხართ!“ – აღმოხდა მეგის, მაგრამ ელენი მაინც მარტოსულად და უბედურად მიიჩნევდა თავს.
ბავშვებისა და მოზარდების 75%-ს აქვს უარყოფითი გამოცდილება: მშობლების განქორწინების, მათი ალკოჰოლიზმის, სიკვდილის ან პატიმრობის, ფიზიკური თუ ფსიქოლოგიური ძალადობის, – მაგრამ ზრდასრულობაში ასეთი ბავშვები, მათ შორის – ელენიც, წარმატებულები ხდებიან.
სოციოლოგები ელენისნაირ ადამიანებს ფსიქოლოგიურად სტაბილურებად, მდგრადებად მოიხსენიებენ. მათ შეუძლიათ სირთულეების გადალახვა და გარემოებებთან ადაპტირება. პრობლემა ის არის, რომ ეს ადამიანები თვითონ არ მიიჩნევენ თავს ძლიერებად. ვერ ახერხებენ იარების სწრაფად მოშუშებას, რადგან ბავშვობაში მიღებული უარყოფითი გამოცდილება დიდხანს ახსოვთ. არ აქვს მნიშვნელობა, როგორ გამოიყურებიან ისინი გარეგნულად – თავდაჯერებულები არიან თუ წარმატებულები. მათ სულში ჯოჯოხეთია. ასეთი ადამიანები მიიჩნევენ, რომ არანორმალურები არიან, თუმცა მეგი ჯეი მათ გმირებს, ზენორმალურებს უწოდებს.
განქორწინება – ბავშვების ტრავმის ყველაზე გავრცელებული მიზეზი
ფსიქოლოგიურად მდგრად ბავშვს საკუთარი ათვლის წერტილი აქვს, რომელიც მას სიმამაცის გზაზე აყენებს. ფსიქოანალიტიკოსისა და პედიატრის დონალდ ვინიკოტის აზრით, „ბავშვის ცხოვრებაში ხდება რაღაც, რაც ძირეულად ცვლის ყველაფერს“. ამ მომენტიდან ზენორმალური ბავშვის ცხოვრება უწყვეტი აღარ არის. ის ორ ნაწილად: „მანამდე“ და „მას შემდეგ“ – იყოფა. ბავშვიც ყოფს სამყაროს: „მე“ და „დანარჩენები“.
ბავშვების ცხოვრებაში უარყოფითი გამოცდილება ყველაზე ხშირად მშობლების განქორწინებას უკავშირდება. სტატისტიკურად, განქორწინებათა მესამედი მშობლების თანაცხოვრების პირველ თხუთმეტ წელზე მოდის. ყოველწლიურად მილიონობით ბავშვი მშობლების განქორწინების მოწმე ხდება. მათ უჩნდებათ უნდობლობის განცდა, ამის გამო შფოთავენ, რადგან ჰგონიათ, რომ რაკი მშობელმა მიატოვა, სხვა უფრო გაიმეტებს.
რობერტ ემერისა და მისი კოლეგების კვლევის მიხედვით, განქორწინებულ ოჯახებში აღზრდილები სამჯერ უფრო ხშირად აღნიშნავენ, რომ მათი „ბავშვობა უფრო რთული იყო, ვიდრე სხვა ადამიანებისა“.
განქორწინების ტრაგედიას ბავშვები შედარებით ადვილად ინელებენ, როცა ორივე მშობელი მზად არის, მათთან ნდობით სავსე ურთიერთობა გააგრძელოს, მაგრამ განსახორციელებლად ეს ძალიან რთულია. რომელიღაც მშობელი „მეორე რიგის“ პერსონაჟი ხდება. ბავშვებიც მარტო რჩებიან წყენისა და კონფლიქტის პირისპირ. მშობელსაც ბევრი პრობლემა აქვს. მან ბავშვსაც უნდა დაუთმოს საკმარისი დრო და საკუთარ ემოციურ მდგომარეობაზეც იზრუნოს. განქორწინება ოჯახის ყველა წევრისთვის იარაა.
როცა პრობლემაზე არ საუბრობ, ის არც ჩანს
თავის ტვინი ნებისმიერ საფრთხეზე ორნაირად რეაგირებს: გაიძულებს გაიქცე ან წინააღმდეგობა გაუწიო საფრთხეს. თუმცა ბავშვები უფროსებთან შედარებით ბევრად დაუცველები არიან. საფრთხის დროს ტვინი კარნახობს მათ, რომ უმჯობესია, ისე მოიქცნენ, თითქოს არაფერი მომხდარა.
ადამიანის თავის ტვინის კვლევებმა აჩვენა, რომ ზოგიერთი ზრდასრული საშინელი განსაცდელის პირისპირ მშვიდადაა, თითქოს მუნჯდება. მაგალითად, გაუპატიურების მსხვერპლთა ჩვენებებში ხშირად ჟღერს ასეთი ფრაზა: „გავშეშდი. ვერ ვმოძრაობდი. მეჩვენებოდა, რომ ეს ჩემს თავს არ ხდებოდა“.
ამიტომ არც ბავშვები ტირიან მძიმე სიტუაციებში. სიჩუმეს ამჯობინებენ. მნიშვნელოვანია, დიდხანს ვესაუბროთ მათ განცდილი სტრესის შესახებ. ბავშვს შეიძლება არ ეყოს სიტყვები თავისი ტკივილის ასახსნელად. „კრავთა დუმილი“ ხშირად ალკოჰოლიზმით დაავადებულ მშობელთა შვილებს ახასიათებთ.
არადა, ყოველი მეოთხე ბავშვი ალკოჰოლდამოკიდებულ ადამიანთან ერთად ცხოვრობს. მშობლებში ალკოჰოლიზმი ყველაზე გავრცელებული პრობლემაა. მეორე ადგილს (განვითარებულ ქვეყნებში) დეპრესია იკავებს. „არ უნდა შეგვეშალოს: მშობლებზე მეტად ალკოჰოლიზმისგან მათი შვილები იტანჯებიან“, – ამბობს მეგი ჯეი.
ოჯახში ძალადობის ფაქტების 60% უფროსების სიმთვრალეს უკავშირდება. ბავშვებთან უხეშობის დროს მშობელთა 30% მთვრალი იყო.
ის ბავშვიც კი, რომელიც ალკოჰოლიზმით დაავადებულ მშობლებს არასდროს უცემიათ, ზიანდება. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ბავშვები არ ახმაურებენ მშობლების პრობლემებს, ცდილობენ მოიქცნენ ისე, თითქოს არაფერი ხდება. როდესაც მშობლები თავს ვერ აკონტროლებენ, ბავშვები პასუხისმგებლობას იღებენ – ზრუნავენ და-ძმაზე, აშოშმინებენ ნასვამ მშობლებს. ასეთი ბავშვები დიდობაშიც არ საუბრობენ მშობლების ალკოჰოლიზმზე. პრობლემა ისაა, რომ ამ საიდუმლოს შენახვით ზენორმალური ადამიანები თავს უღირსებად გრძნობენ და ეს მათ ყოველდღიურად აწუხებთ.
ბევრი უფლებადამცველი ბავშვობაშია „დაზიანებული“
ზოგი ბავშვი ძალადობას სახლში განიცდის, ზოგი – სკოლაში. 18 წლამდე ასაკის ყოველი მესამე ბავშვი ბულინგს აწყდება.
ექსპერტთა მონაცემებით, სიტყვიერი აგრესიის შედეგად ბავშვების 25% ზიანდება. მათ დასცინიან, შეურაცხყოფენ, უვრცელებენ უსაფუძვლო ჭორებს. ბავშვების დაახლოებით 10% ფიზიკური ძალადობის მსხვერპლია, 5% ბოიკოტს განიცდის, ამდენივეს ფიზიკური ძალადობით მუქრებიან.
ცხადია, მოძალადე მსხვერპლზე გაცილებით ძლიერია. მსხვერპლს ის რაიმე ნიშნით არჩევს – ის პატარაა, კლასში ახალი გადმოსულია, არასპორტულია, შეზღუდული შესაძლებლობების, დაბალი სოციალური სტატუსი ან განსხვავებული სექსუალური ორიენტაცია აქვს. სულიერი ტკივილი მსხვერპლის თავის ტვინში ისეთივე რეაქციას იწვევს, როგორსაც ფიზიკური. აქედან გამომდინარე, ნებისმიერი შეურაცხყოფა ფიზიკურ ტკივილთან არის გათანაბრებული. ბავშვი, რომელიც სისტემურად იჩაგრება, ვერ გრძნობს თავს უსაფრთხოდ, ითრგუნება და შფოთავს.
როგორც წესი, ძალადობის მსხვერპლი უკლებს სწავლას, ჯანმრთელობა ერყევა, უჩივის თავისა და მუცლის ტკივილს, უძილობას. ყველა ეს პრობლემა ხშირად ზრდასრულ ასაკშიც გრძელდება. ასეთი ადამიანი რჩება მსხვერპლის როლში, გრძნობს უძლურებას, იოლად ეუფლება დეპრესია ან შფოთვა.
საფრთხის დროს ადამიანი ან გარბის, ან იბრძვის. ზენორმალური ადამიანისთვის ბრძოლა სიტუაციასთან გამკლავებას გულისხმობს, ამიტომ დიდობაში ასეთი ბავშვები სიღარიბესთან, დისკრიმინაციასთან და სხვა უსამართლობებთან მებრძოლებად გვევლინებიან. ისინი დიდხანს და ჯიუტად იბრძვიან, საქმე ბოლომდე მიჰყავთ. გამარჯვებისთვის ძალ-ღონეს არ იშურებენ, ყოველგვარ იარაღს იყენებენ: გონებას, სპორტს, ნიჭს, ოჯახს, პირად თვისებებს… ყველაზე ეფექტიანი ძალა მათთვის რისხვაა. ის აიძულებს, აუმხედრდნენ სამყაროს.
ექსპერიმენტებით დასტურდება, რომ რისხვა შეიძლება იყოს პროდუქტიული ემოცია, რომელიც განამტკიცებს თავდაჯერებას, სიმამაცეს, ამცირებს სტრესს. თუმცა ასეთი მებრძოლები სტრესს მუდამ განიცდიან. ის მათი ცხოვრების თანამგზავრია.
კიდევ როგორ გავუმკლავდეთ ბავშვის ტრავმას
ფსიქოლოგების სიუზან ფოლკმენის და რიჩარდ ლაზარუსის აზრით, არსებობს სტრესთან გამკლავების ორი გზა: პრობლემაზე ფოკუსირება, როდესაც ადამიანი ცდილობს მის გადაჭრას და ემოციებზე ფოკუსირება, როდესაც ადამიანი საკუთარ რეაქციებს მართავს.
მდგრადი ფსიქიკის მქონე ზოგიერთი ბავშვი ცდილობს სტრესის მინიმალიზაციას, სიტუაციის შეცვლას, გაუმჯობესებას. როდესაც ეს არ გამოსდის, აღიარებს ამ ფაქტს და შექმნილ ქაოსს გამოერიდება. ასეთი ბავშვები ჩუმები და უჩინრები ხდებიან. ისინი თამაშის დროს თავს უჩინმაჩინად წარმოიდგინენ. უყვართ თავის მოკატუნება, თითქოს სძინავთ.
მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ ყოველ მეხუთე ზრდასრულს რომელიმე ფსიქიკური დაავადების დიაგნოზი აქვს, 20-დან ერთს კი – სერიოზული ფსიქიკური აშლილობა. შიზოფრენია, ბიპოლარული აშლილობა, დეპრესია ხელს უშლის ადამიანებს, იყვნენ პასუხისმგებლობიანი მშობლები. და, რა თქმა უნდა, მათ შვილები სტრესს განიცდიან. გარდა ამისა, ფსიქიკური პრობლემების მქონე მშობლებს ხშირად მარტო უწევთ ბავშვების აღზრდა. ხშირად ბავშვი მათთვის გამოჯანმრთელების სტიმულია. ბავშვები ძალიან აფასებენ ასეთ მშობლებს. კვლევებმა აჩვენა, რომ ფსიქიკურად დაავადებული მშობლების შვილთა მესამედი წარმატებულია სკოლაში, სამუშაოსა და სოციალურ ურთიერთობებში. მათ არ აქვთ ფსიქიკურ ჯანმრთელობის პრობლემები: ისინი გამოიყურებიან და იქცევიან სხვა თანატოლების მსგავსად.
იმისთვის, რომ ცხოვრების ერთ ნაწილს გაეთიშო, მაქსიმალურად უნდა გადაეწყო სხვაზე. მაგალითად, ცნობილი შვეიცარიელი ფილოსოფოსი ჟან პიააჟე, რომელსაც ფსიქიკური პრობლემების მქონე დედა ჰყავდა, მეცნიერულმა კვლევებმა გაიტაცა. ათი წლის ასაკში მან უკვე გამოაქვეყნა სტატია სამეცნიერო ჟურნალში ბაყაყების იშვიათ ჯიშებსა და მოლუსკების კლასიფიციაზე.
ბევრი ფსიქოლოგიურად მდგრადი ბავშვი კითხვით განიკურნება: „ვფიქრობ, რომ ყველა გამოგონილი პერსონაჟი, განსაკუთრებით – სათავგადასავლო და საგმირო წიგნებიდან, სხვა არაფერია, თუ არა ჩვენი ოცნებები საკუთარ თავზე“, – ამბობს ცნობილი მწერალი და კომიქსების შემქმნელი ალან მური.
ბევრი ზენორმალური ადამიანისთვის მომავალი ერთგვარი თავშესაფარია. ღარიბი ოჯახის შვილებს არ აშინებთ ცვლილებები, პირიქით, ეშინიათ, რომ მათი ცხოვრება ისეთივე დარჩება. ნათელი მომავლისკენ სწრაფვა ხელს უწყობს მათ წარმატებას. რაც უფრო კონკრეტულია და რეალისტური ბავშვის გონებაში დახატული მომავლის სურათი, მით უფრო კონცენტრირდება ის ამ მომენტზე და უფრო სავარაუდოა, რომ მისი ფანტაზიები რეალობად იქცევა.
