ფეისბუქი პირველი და უკანასკნელი სოციალური ქსელია, რომელსაც შევეთვისე და სახლად ვიქციე. მანამდე, როცა ყველა რუსულ ოდნოკლასნიკებში იყო, მასზე უარს ვამბობდი. მერე დავრეგისტრირდი ტვიტერზე, გუგლ პლუსზე, ინსტაგრამზე, მაგრამ ვერცერთს ვერ შევეწყვე და ყველა დავივიწყე. ფეისბუქთან მაკავშირებს უთვალავი თავგადასავალი, ახალი თუ აღდგენილი ნაცნობობა; ფეისბუქით მომიგვარებია უამრავი პრობლემა, დამიგეგმავს მნიშვნელოვანი პროცესები, მიმიგნია უამრავი სიახლისთვის. აქ აქტიურად გამოვხატავ საკუთარ თავს, ვწერ ყველაფერზე, რაც მაღელვებს და მიხარია, ვაკომენტარებ ჩემთვის საინტერესო თემებს, ვეხმიანები ჩემთვის ძვირფას ადამიანებს. ეს ყველაფერი ბევრ დროსაც მართმევს და თან მიზოგავს კიდეც დროს. ფეისბუქი ჩემი ტელევიზიაც არის, გაზეთიც, ფოსტაც, ტელეფონიც, გასართობი კლუბიც, მოკლედ – სრული თვითრეალიზაცია. აქ შინ ვარ. აქ ძირითადად ის ვარ, რაც ვარ. რასაკვირველია, კი ვცდილობ, როგორც ყველა, უფრო ლამაზი, უფრო ნათელი და საინტერესო წარმოვჩნდე, მაგრამ, კაცმა რომ თქვას, სხვაობა რეალურ მაკასა და ფეისბუქპროფილზე წარმოდგენილს შორის მინიმალურია. ალბათ დამეთანხმებით, რომ ჩვენს განვითარებად ქვეყანაში თვითრეალიზაციისა და თვითგამოხატვის პრობლემა უმრავლესობას აქვს. ფეისბუქმა ეს დანაკლისი შეგვივსო. ფეისბუქი ცოდნის გასამდიდრებლადაც უნიკალური არხია. უამრავი მწერალი, მეცნიერ-მკვლევარი და უბრალოდ საინტერესო ადამიანი აქ აქვეყნებს ფასდაუდებელ შემეცნებით რესურსებს, რომლებიც განათლებას გვიმრავალფეროვნებს და გვაძლევს შთაგონებას უამრავი სიახლის აღმოსაჩენად თუ შესაქმნელად.

თუმცა თვითგამოხატვაც არის და თვითგამოხატვაც. ფეისბუქის პროფილზე შეიძლება ბევრნაირ უსიამოვნებასა და სკანდალში გაეხვიო, გქონდეს არასასურველი, უხეში, არაკორექტული პოლემიკა, რადგან აქ ხალხი თავს უფლებას აძლევს, ხან დაფარული, ხან კი ღია პროფილებით დაუბრკოლებლად გამოხატოს აგრესია, ილაპარაკოს უხამსად. ყველა როდი იცავს ცივილიზებული კაცობრიობის მიერ მიღებულ სტანდარტებსა და ღირებულებებს.

ხშირად გვქონია პოლემიკა ფეისბუქზე მასწავლებლის პროფილთან დაკავშირებით. ძირითადად თავს იჩენს ორი პრობლემა: 1. უნდა დაიმეგობროს თუ არა მასწავლებელმა თავისი მოსწავლეები და მათი მშობლები და 2. მოსწავლეებთან მეგობრობის შემთხვევაში აქვს თუ არა მასწავლებელს ფეისბუქზე ისეთი კონტენტის გამოქვეყნების უფლება, რომელსაც სასკოლო გარემოში, მოსწავლეებთან არ გააზიარებდა.

ორივე საკითხზე არსებობს ურთიერთსაპირისპირო პოზიციები. ზოგი კატეგორიულად გამორიცხავს მასწავლებლისა და მოსწავლეების მეგობრობას სოციალურ ქსელში, ხოლო მისი დაშვების შემთხვევაში მოითხოვს უმკაცრეს თვითცენზურას და ავალდებულებს მასწავლებელს, არამც და არამც არ გამოაქვეყნოს ფეისბუქზე იმგვარი შინაარსის რამ, რასაც საკლასო ოთახში ვერ აჩვენებდა ან წააკითხებდა მოსწავლეებს.

მოდი, კიდევ ერთხელ გავხსნათ დისკუსია ამ თემაზე და პოზიციები შევაჯეროთ. დავიწყოთ იმით, უნდა დავიმეგობროთ თუ არა მოსწავლეები, მივცეთ თუ არა მათ შესაძლებლობა, თვალყური ადევნონ ჩვენს აქტივობებს. მე პირადად სასწავლო პროცესი ვერც კი წარმომიდგენია ფეისბუქის გარეშე (შორს ვარ იმ აზრისგან, რომ ან დაფარულ ანგარიშს შევქმნი, ან ორი ანგარიში მექნება, რადგან როგორც ერთი ვარ ცხოვრებაში, ისევე ერთი პროფილით უნდა ვიყო სოციალურ ქსელშიც). ფეისბუქს აქტიურად ვიყენებთ კოლეგებსა და ადმინისტრაციასთან ურთიერთობისთვის, კლასებთან სწრაფი და მოქნილი კომუნიკაციისთვის, მშობლებთან მიმოწერისა და პრობლემებზე დროული რეაგირებისთვის. წარმოუდგენელია, რომ თუნდაც როგორც დამრიგებელმა, სატელეფონო კავშირით შევძლო კლასის საჭიროებების მართვა. ფეისბუქზე კლასის ჯგუფი და მესენჯერი საამისოდ საუკეთესო გზაა. გარდა ამისა, ფეისბუქით ვგზავნი რესურსებს, ვიღებ უკუკავშირს, მოსწავლეთა ნაშრომებს. ფეისბუქის მესენჯერი თიმსთან ერთად ამ მხრივაც ფასდაუდებელ სამსახურს გვიწევს. ამ სიკეთეებს ვერაფერი ჩაანაცვლებს, ამიტომ მოსწავლეთა და მათ მშობელთა დამეგობრება ჩემი არჩევანიც კი არ არის – აუცილებლობაა, გარდაუვალი აუცილებლობა. სხვაგვარად დაიხშობა სასიცოცხლოდ აუცილებელი საკომუნიკაციო სივრცეები.

მივუბრუნდეთ მეორე საკითხს.

ფეისბუქზე ხომ ვეხებით თანამედროვე ყოფის ყველა სფეროს, ყველა თემას. დავიწყოთ პოლიტიკით. მასწავლებელი ამომრჩეველია და, რასაკვირველია, ჰყავს თავისი რჩეული პოლიტიკური ძალა, რომელსაც ნდობას უცხადებს, ხმას აძლევს არჩევნებზე. მეტიც, მასწავლებლები ძირითადად პოლიტიკურად აქტიური ნატურები ვართ, რადგან ჩვენი აქტიური ცხოვრების წესი საზოგადოების ყველა სფეროსთან გვაახლოებს. სკოლა აბსოლუტურად დეპოლიტიზებული დაწესებულებაა. მოსწავლეებთან მასწავლებელი აპოლიტიკურია. ეს აქსიომაა! საგაკვეთილო პროცესი თავისუფალია პოლიტიკური თემებისგან. ფეისბუქზე კი მასწავლებელს სურს გამოეხმაუროს ქვეყანაში მიმდინარე მოვლნებს. მე პირადად სკოლის მერხიდან აქტიურად ვიყავი ჩართული პოლიტიკურ პროცესებში, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობიდან დაიწყო ჩემმა თაობამ პოლიტიკაში აქტიური ჩართვა და ახლა ამას რა შეცვლის, არ ვიცი. დარწმუნებული ვარ, არაფერი. პოლიტიკურ არენაზე მყავს მეგობრები, ნაცნობები, რომელთაც, რასაკვირველია, აქტიურად ვეკონტაქტები, ჩვენ შორის უწყვეტ რეჟიმში მიმდინარეობს აზრთა გაზიარება. უამისოდ სიცოცხლე ვერ წარმომიდგენია. იმის გამო, რომ მეგობრებში მოსწავლეებიც მყავს, საკუთარი შეხედულებების გამოხატვაზე უარს ვერ ვიტყვი. და ვფიქრობ, სავსებით ნორმალურია, ამ პროცესს თვალს ადევნებდეს ჩემი მოსწავლე, რადგან უმჯობესია, მან გამიცნოს არა მხოლოდ როგორც გაკვეთილზე მყოფი ნეიტრალური ფიგურა, უცხო და შორეული, არამედ როგორც სოციალურად აქტიური პერსონა, ადამიანი თავისი ვნებებით, ინტერესებით, თვალსაზრისებით, ავითა თუ კარგით. მთავარია, მოსწავლემ არ ნახოს, რომ მისი მასწავლებელი, რომელიც უსათუოდ ავტორიტეტი უნდა იყოს მისთვის, არის უკულტურო, უცენზურო, არაკორექტული, აგრესიული, ჰომოფობიისა და ანტიჰუმანიზმის ადეპტი, მიკერძოებული, სწორხაზოვანი და ტოლერანტობისგან დაცლილი. მე მირჩევნია, მოსწავლემ მნახოს არა სტერილური, უგრძნობი, უემოციო, უპოზიციო, არამედ მიხილოს ჩემი ადამიანური ვნებებით, სატკივრით, არჩევნით, გემოვნებით, ხედვით, რომელიც შესაძლოა მისი და მისი ოჯახისას არ თანხვდებოდეს, მაგრამ უსათუოდ იმსახურებს პატივისცემას, ისევე როგორც მისი და მისი ოჯახის განსხვავებული პოზიციები იმსახურებს უპირობო პატივისცემას ჩემგან. მყოლია პოლიტიკურად მტრულ ბანაკებს შორის მყოფ ოპონენტთა შვილები მოსწავლეებად, მაგრამ ვერავინ ვერასდროს წამომაძახებს, თითქოს ამას უარყოფითი გავლენა მოეხდინოს მოსწავლესთან ან მშობელთან ჩემს ურთიერთობაზე. პირიქით, მეტი პატივისცემა, გულისხმიერება და ურთიერთგაგება გვქონია განსხვავებული პოლიტიკური შეხედულებების მქონე პიროვნებების შვილებთან. მე არ მრცხვენია ჩემი პოლიტიკური არჩევანის. კარგად მაქვს გააზრებული, ვის რატომ ვირჩევ, რას მოვითხოვ, რას ვაპროტესტებ, რას ვეთანხმები. ვიმეორებ, სავსებით ნორმალურია, რომ მოსწავლე ჩემს შეხედულებებს კითხულობდეს, იაზრებდეს, აანალიზებდეს და მიღებდეს ისეთს, როგორიც ვარ, ისევე როგორც მე ვიღებ მას უპირობო სიყვარულით, განურჩევლად იმისა, რომელ ბანაკს ეკუთვნის მისი ოჯახი და გარემო. მირჩევნია, მოსწავლეს ვასწავლო განსხვავებულის მიღება, პოლემიკისა და კონსტრუქციული დებატების კულტურა, ვიდრე გავასაიდუმლოო საკუთარი ხედვა.

არჩევნებისა თუ მნიშვნელოვანი პოლიტიკური პროცესების დროს ჩემი კედელი ფეისბუქზე შესაძლოა მეტისმეტად პოლიტიზებული იყოს, მაგრამ დარწმუნებული ვარ, რომ ამით არაფერს ვავნებ ჩემი მოსწავლეების ფაქიზ აღმქმელობას. ბოლო დროს ფეისბუქზე საკვირველ აგრესიას ვაწყდები, რასაც ძალიან განვიცდი ხოლმე. თუკი მკვახე და უსიამოვნო საუბარში გადაიზრდება პოლემიკა განსხვავებული გემოვნების გამო, ვფიცავ, არასდროს ამის ინიციატორი მე არ ვარ. ხშირად მინახავს, რომ ადამიანი გადადის ჩემს პროფილზე, ნახულობს, რომ ვარ პედაგოგი და იწყებს საუბარს ჩემს პროფესიასა და პროფესიონალიზმზე. ვფიქრობ, უკიდურესი სიბნელეა მსგავსი დამოკიდებულება, რადგან განსხვავებული ხედვა არ გვაძლევს იმის საფუძველს, ვიფიქროთ, რომ ადამიანი თავის პროფესიაში უვარგისია. არასდროს, არასდროს შემიტანია ეჭვი ადამიანის პროფესიულ კომპეტენციაში იმის გამო, რომ ჩემგან განსხვავებული ხედვა ჰქონია.

ერთხელ საარჩევნო პერიოდში სასურველი პოლიტიკური ძალის მხარდასაჭერი ტექსტი გამოვაქვეყნე და ცნობილი პროფესორი ისე აგრესიულად და არაკორექტულად დამესხა თავს, გაოგნებული დავრჩი. როცა კი თავად გამოხატავდა საკუთარ შეხედულებებს თავის კედელზე, არასდროს აზრად არ მომსვლია, მიმეთითებინა, რომ ეს დაუშვებელი, მიუღებელი ან აკრძალული იყო. რა ჯურის ადამიანებისგან არ მიმიღია შენიშვნა, არ გამომეხატა ჩემი პოლიტიკური სიმპათიები, ვინაიდან მასწავლებელი ვარ. ჩემი არჩევანი ქვეყნის ღალატად და რენეგატობადაც კი შეურაცხავთ. ერთი ტელევიზიის შეფმა, ყოფილმა მეგობარმა, ერთხელ სამშობლოს მოღალატედ გამომაცხადა იმის გამო, რომ საპრეზიდენტო არჩევნებზე ერთ-ერთი კანდიდატის მხარდასაჭერი თვალსაზრისი გამოვთქვი. უკაცრავად, მაგრამ სოციალურ ქსელში მე თავისუფალი მოქალაქე ვარ, თვითგამოხატვის სურვილით. ის, რომ ვიღაცას თანავუგრძნობ და შესაძლოა თანამებრძოლადაც ვთვლიდე თავს, არც დანაშაულია და არც დასაძრახი ქცევა. აქ გაკვეთილზე არ ვარ. ვერავინ ამიკრძალავს თავისუფალ თვითგამოხატვას და ვისაც უნდა, ჰკითხოს ჩემს მოსწავლეებს, ოდესმე რომელიმეს ინტერესი სულ ოდნავ მაინც თუ დამიზიანებია ჩემი პოლიტიკური შეხედულებების გამო. ყოფილა შემთხვევა, რადიკალური პოლიტიკური ჯგუფი მწვავედ გამიკრიტიკებია, მაგრამ ესეც ჩემი უფლებაა და თვითგამოხატვას ვერავინ შემიზღუდავს.

თუ ჩემი მოსწავლეები დაინახავენ, რომ მათი მასწავლებელი – მიუხედავად იმისა, აქვს თუ არა მას მათი ოჯახებისგან განსხვავებული პოლიტიკური ორიენტაცია – ობიექტურია, სამართლიანი, აქტიური, სტკივა, აღელვებს გარშემო არსებული სინამდვილე, იბრძვის თავისი ქვეყნის უკეთესი მომავლისთვის, რა არის აქ დასაფარავი და მისაჩუმათებელი? ხოლო თუ სტერილურად გავზრდით ჩვენს მოსწავლეებს და არ ვასწავლით მათ, რომ არსებობს სამყაროს მრავალგვარი ხედვა და რომ ადამიანები ბევრი რამით განვსხვავდებით ერთმანეთისგან, თუმცაღა საერთოც ბევრი გვაქვს, ჩვენ მივიღებთ არა თანამედროვე ცივილიზაციის გამოწვევებისთვის მომზადებულ მოქალაქეს, მაღალი თვითშეგნებითა და ღირებულებებით, არამედ ჩაკეტილ, სტერილურ, პასიურ, თავდაჯერებას მოკლებულ ადამიანს, რომელსაც თანამედროვე რეალობაში ოპერირების უნარი არ გააჩნია.

ძალიან მინდა, შემეკამათონ არგუმენტებით, მაგალითებით, პოზიტიური განწყობით და არა ჩაქოლვისკენ მოწოდებით, მოღალატედ შერაცხვით. სამყაროს მორალისტები აშავებენ და არა თავისუფლად მოაზროვნეები. ორიოდე წლის წინ ჩემმა უსაყვარლესმა მეგობარმა, რომელსაც ჩემგან განსხვავებული პოლიტიკური ორიენტაცია ჰქონდა, მომწერა, რომ ჩემი პოსტები მას სიცოცხლეს უმწარებდა და ამ ერთმა ფრაზამ დაასრულა ჩვენი მეგობრობა. მტკივნეული იყო, მაგრამ სხვა გამოსავალიც არ ჩანდა. მას არ შეეძლო მივეღე ისეთი, როგორიც ვარ, ხოლო მისნაირი ვერაფრით გავხდებოდი, თუნდაც მსხვერპლი ჩემთვის უძვირფასეს ადამიანთან ურთიერთობის დათმობა ყოფილიყო. მეც არ ვეთანხმებოდი მის შეხედულებებს, მაგრამ სიცოცხლეს არ მიმწარებდა გააზრება იმისა, რომ ჩემს მეგობარს სხვა ხედვა ჰქონდა. მოდით რა, დიდებმაც და პატარებმაც ვისწავლოთ განსხვავებული აზრის პატივისცემა და ამით მოგვარდება მთელი სპექტრი პრობლემებისა, რომელთა გამოც ჩვენი ქვეყნის განვითარება მნიშვნელოვნად არის შეფერხებული.

ძილის წინ მიშელ დე მონტენის ესეების კითხვა ისეთ ჩვევად მექცა, რომლის დათმობაც გამიძნელდება – თითქოს კითხვა კი არა, გულწრფელი საუბარია ძველ მეგობართან, მრავალი განსაცდელის დროს შემოწმებულთან. ხანდახან სულაც ის მგონია, რომ ჩემი წინაპარია, ვის გვარსაც ვაგრძელებ, ვისი სისხლიც დამიდის ძარღვებში. შეუძლებელია, მეთექვსმეტე საუკუნის საფრანგეთში ეფიქრა ეს ყველაფერი-მეთქი, – ვეუბნები საკუთარ თავს და ერთსა და იმავე წინადადებებს ვკითხულობ, ვკითხულობ…

ფურცლები შევავსე წიგნიდან ამოწერილი ფრაზებით, რომლებშიც ყველაზე საგულისხმო აზრებია მოქცეული. ნაწილი – ამ წერილის მკითხველებისთვის გასაცნობად, ნაწილი – მხოლოდ და მხოლოდ ჩემთვის, დროდადრო რომ გადავხედო ცხოვრების მთავარ კითხვებზე ფიქრისას.

რას აღარ ეხება მიშელ დე მონტენის მთავარი წიგნი, მისი ოცწლიანი შრომის შედეგი – შიშს, სიმხდალეს, ზომიერებას, სიკვდილისათვის მზადებას, ძველ ადათებს, სამარქაფო ცხენებს… ერთ-ერთ ყველაზე ბრწყინვალე ესეში აღზრდასა და აღმზრდელებზე საუბრობს, თან შენიშნავს, ჩემი მოსაზრებები ზოგადად მიღბულთ ეწინააღმდეგებაო. ესეს, რომლის სათაურიცაა „ბავშვთა აღზრდის შესახებ“, მინაწერი აქვს: „გიურსონის გრაფის მეუღლეს, ქალბატონ დიანა დე ფუას“. სწორედ მას მიმართავს ავტორი: „ჩემი სურვილია, დიდი ყურადღებით შეარჩიოთ აღმზრდელის პიროვნება. სასურველია, იგი იყოს უმალ ნიჭიერი, ვიდრე დიდი ცოდნის მქონე, და თუ ამ ორივე თვისებით იქნება დაჯილდოებული, ეს უფრო დიდებული იქნება. და მაინც, მხოლოდ განსწავლულ აღმზრდელს სჯობს, ნიჭიერი და კარგი ჩვევების მქონე პიროვნება, რომელიც თავისი მოვალეობის შესრულებისას აღზრდის ახალი მეთოდით იხელმძღვანელებს. […] მე მსურს, რომ თქვენი შვილის აღმზრდელმა დასაწყისიდანვე გაითვალისწინოს აღსაზრდელად მინდობილი ბავშვის სულიერი მოთხოვნილებები, მისცეს შესაძლებლობა, თავისუფლად გამოავლინოს თავისი მიდრეკილებები, გააცნოს სხვადასხვა საგნები, შეაჩვიოს შერჩევასა და მათ შორის სხვაობის გამოვლინებას, მიგნების გზა ხან თავად მიუთითოს, ხან პირიქით, ბავშვს მოაძებნინოს. არ მსურს, რომ მხოლოდ აღმზრდელი წყვეტდეს ყველაფერს და მხოლოდ ის ლაპარაკობდეს. იგი თავის აღსაზრდელს უნდა უსმენდეს“.

მეთექვსმეტე საუკუნეში კი არა, მეოცე საუკუნის 80-იან წლებში, ჩემს სკოლაში, ჩემი მასწავლებლების წრეშიც უცხოდ, უცნაურად გაისმებოდა ეს სიტყვები.

„თუ აღმზრდელი, როგორც ეს ჩვენშია მიღებული, მრავალრიცხოვანი გონებრივი შესაძლებლობებითა და ხასიათით განსხვავებულ თავის მოსწავლეებს ერთი და იმავე გაკვეთილს უხსნის, ერთნაირად სთხოვს, ბუნებრივია, ამგვარი სწავლების ჭეშმარიტი ნაყოფის მიღებას მხოლოდ ორი-სამი ბავშვი შეძლებს. აღმზრდელმა მოსწავლეს უნდა გამოჰკითხოს არა მხოლოდ სიტყვები მიცემული გაკვეთილიდან, არამედ მისი არსი და დედააზრი; ცოდნის ხარისხზე უნდა იმსჯელოს არა მოწაფის მეხსიერებით, არამედ იმით, თუ რამდენად გააცნობიერა მან შეძენილი ცოდნა. ასახსნელი საგანი მრავალი მხრიდან უნდა დაანახოს მოსწავლეს“, – ვკითხულობთ ზემოთ ნახსენებ ესეში. მიშელ დე მონტენი აღსაზრდელისთვის „კეთილშობილური ცნობისმოყვარეობის“ გაღვივებას აღმზრდელის ერთ-ერთ უმთავრეს ამოცანად მიიჩნევს, რადგან ადამიანს ყველაფერი უნდა აინტერესებდეს, რასაც კი ცხოვრების გზაზე შეხვდება – „სულერთია, რა იქნება ეს: შენობა, შადრევანი, ადამიანი, გარდასულ დროთა ბრძოლის ველი, თუ ის ადგილები, სადაც ცეზარი ან კარლოს დიდი სეირნობდნენ“.

შენობა, შადრევანი, ადამიანი… თითქოს მოედანზე გამოგიყვანათ და თქვენც მის ნებას დაჰყევით: თვალი მოავლეთ იქაურობას.

ყველაზე მოულოდნელი კი ფილოსოფიის სწავლების შესახებ ნათქვამი აღმოჩნდა: „დიდად ცდება ის, ვინც თვლის, რომ ფილოსოფია მიუწვდომელია ბავშვებისათვის, რომელთაც ამ მეცნიერებას კოპებშეკრული, სწელი წარბებითა და საშინელი, შიშის მომგვრელი იერით წარმოუდგენენ. ვინ ააფარა მას ეს ყალბი, უსახური და პირქუში ნიღაბი? სინამდვილეში ხომ არაფერია მასზე უფრო ხალისიანი, გამამხნევებელი, საყვარელი, კეთილი, კინაღამ ვთქვი, ანცი-მეთქი“. რამდენჯერ მიფიქრია სწორედ ამაზე. რამდენჯერ წარმომიდგენია ფილოსოფიის გაკვეთილები სკოლაში და გამრჯე მოსწავლეების ანთებული თვალები.

ჩვენ კი ჯერ ცხოვრებას გავლევთ და მერე გვიწყებენ ფილოსოფიის სწავლებასო, – წუხს ესეს ავტორი, რომლის რჩევებიდან ერთსაც ამოვწერ: „შეჩერდით ფილოსოფიის უმარტივეს დებულებებზე, ისწავლეთ მათი შერჩევა და განსჯა. მათ არსში გარკვევა ბოკაჩოს ნოველის სიღრმეში ჩაწვდომაზე ბევრად უფრო იოლია; ძიძის კალთას ჩამოშორებული ბავშვი ფილოსოფიის უმარტივესი დებულებების გასაგებად უფროა მზად, ვიდრე წერა-კითხვის შესასწავლად. ფილოსოფიას მსჯელობები ყრმათათვისაც აქვს და ღრმად მოხუცებულთათვისაც“.

სიამოვნებით გავაგრძელებდი, მაგრამ იძულებული ვარ, შევწყვიტო – წერილი რომ მეტისმეტად გრძელი არ გამოვიდეს. მიშელ დე მონტენის ესეების სქელი წიგნის წაკითხვა კი, საბედნიეროდ, ქართულადაც შეგიძლიათ – რამდენიმე წლის წინ „ფილოსოფიური ბიბლიოთეკის“ სერიით გამოსცა სავლე წერეთლის ფილოსოფიის ინსტიტუტმა.

ლიტერატურული კანონი

ჩვენს სკოლებში ლიტერატურის სასკოლო კურსის სტანდარტის შემადგენელი საგნობრივი პროგრამა და შინაარსი სახელმწიფოს მიერაა განსაზღვრული.

მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში შემუშავდა ლიტერატურული კანონი, იგივე „ბირთვი პროგრამა“, რომელსაც იქიდან მოყოლებული გარკვეული ცვლილებებით ვთავაზობთ მოსწავლეებს.

21-ე საუკუნის დასაწყისში იქმნება ეროვნული სასწავლო გეგმა (2005-ში შეიქმნა, 2006 წლიდან დაიწყო დანერგვა), მას მოჰყვა მეორე, 2011-2016 წლების სასწავლო გეგმა და დღეს უკვე დასრულებულია მესამე რედაქციაზე მუშაობა (უახლოესი წლების განმავლობაში სწორედ ეს რედაქცია იქნება სახელმძღვანელო დოკუმენტი).

აღსანიშნავია, რომ ესგ-ის პირველ რედაქციაში სავალდებულო ლიტერატურა დასახელებული არ ყოფილა, მოცემული იყო მხოლოდ რეკომენდებულ მწერალთა საკმაოდ გრძელი სია. 2011-2016 წლების სასწავლო გეგმაში კი წარმოდგენილია სავალდებულო ნაწარმოებთა ჩამონათვალი.

დღეს საბაზო და საშუალო საფეხურის ეროვნული სასწავლო გეგმა ასევე სთავაზობს მოსწავლეს სავალდებულო ჩამონათვალს – ავტორები, ტექსტები და მონაკვეთები. ასევე სასწავლო შინაარსი მკაცრად განსაზღვრულია, ისწავლება ის ავტორები და ტექსტები, რომლებიც შერჩეულია ექსპერტთა ჯგუფის მიერ.

სავალდებულო ნაწარმოებების შერჩევა

სავალდებულო ნაწარმოებების შერჩევის პროცედურა (ფორმალურად) ასეთია:

შედგენისა და განხილვის პროცესში ჩართული არიან დარგის ექსპერტები, სპეციალისტები, საუნივერსიტეტო და სამეცნიერო წრეები, ფართო აუდიტორია, საზოგადოების გამოჩენილი წევრები,  მასწავლებლები, მშობლები.  „ეროვნული სასწავლო გეგმა დამტკიცებამდე – ვიდრე ის საბოლოო სახეს მიიღებს – არაერთ საფეხურს გადის და მხოლოდ ფართო აუდიტორიის განხილვა-შეფასებისა და შენიშვნების გათვალისწინების შემდგომ იქცევა სავალდებულო დოკუმენტად. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ეროვნულ სასწავლო გეგმაში გათვალისწინებული და ასახულია ყველა საქმიანი და არსებითი მნიშვნელობის მქონე შენიშვნა“ (სკოლამდელი და ზოგადი განათლების განვითარების დეპარტამენტის უფროსის მოადგილე მარიამ ჩიქობავა). ამ რგოლში არსადაა მოსწავლეების ადგილი. მათი მოსაზრებები, მიმართებები, დამოკიდებულებები და გამოცდილება ყურადღების მიღმაა დარჩენილი. არადა, საინტერესო იქნებოდა მოსწავლეთა გამოკითხვა, მათი ინტერესების, შეხედულებების გაცნობა.

„მოქმედების ვადა“ და მოსწავლეთა ინტერესები

ეროვნული სასწავლო გეგმა, ზოგადად, დროში განსაზღვრული დოკუმენტია. მისი მოქმედების ვადა განისაზღვრება 5-6 წლით. შემდეგ საჭიროა რევიზია, მოსწავლეთა ასაკობრივი თავისებურებების, ინტერესების, თანადროულობის სხვა მოცემულობების გათვალისწინება, ახალ მოთხოვნებსა და გამოწვევებზე მორგება.

ჩვენს შემთხვევაში ამ რევიზიას უფრო ფორმალური ხასიათი აქვს, ვიდრე რეალური და სასიკეთო ცვლილებების განმაპირობებელი.

ზოგადად, კვლევითი სამუშაოები, კვლევა-დაკვირვება და შესაბამისი ცვლილებების დაგეგმვა ის სუსტი რგოლია, რომელიც ბოლო მასშტაბური ცვლილების (ახალი სკოლის მოდელი) პირობებშიც სათანადოდ ვერ დაიძლია.

საკვლევი კითხვები

რას ტექსტებს კითხულობენ, ამუშავებენ და სწავლობენ მოზარდები ქართულ ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებებში?

ვინ და როგორ არჩევს ტექსტებს?

ვინ და როგორ უნდა შეარჩიოს ტექსტები?

რა ზეგავლენას ახდენს წაკითხული და დამუშავებული მხატვრული/არამხატვრული ტექსტები მოზარდებზე?

რა ღირებულებებსა და მიმართებებს უყალიბებს მათ წაკითხული/შესწავლილი/დასწავლილი/დამუშავებული მასალა?

რა უნარებს უნდა უყალიბებდეს და რა უნარებითა და ცოდნით არიან აღჭურვილნი ჩვენი სკოლადამთავრებულები?

თითოეული ეს კითხვა ხანგრძლივი კვლევის, დაკვირვების საგანი შეიძლება გახდეს.

უფრო სწორად, უნდა გახდეს.

რა ვითარებაა ამ მიმართულებით?

გაგიზიარებთ რამდენიმე დაკვირვებას:

ნაკლებად შეხვდებით ღია საუბარს ქართული ენისა და ლიტერატურის სწავლა-სწავლების თანმდევ სირთულეებსა და  პრობლემებზე, გამოწვევებსა და დაბრკოლებებზე. იშვიათია გამოცდილების გაზიარება და არსებული ვითარების შეფასებაც.

მთელი ეს სამუშაო მასწავლებლების გასაწევია და თუ მასწავლებლებს სურთ, თავად იყვნენ ცვლილებების ინიციატორი, თუ მათ სურთ, მონაწილეობა მიიღონ გადაწყვეტილებების მიღებაში და არ იყვნენ მიღებული გადაწყვეტილებების პასიურად მიმღებნი, ამაზე მუშაობა დაუყოვნებლივ და უმალ უნდა დაიწყოს.

ჩემი გამოცდილებით (ილიას უნივერსიტეტის სამაგისტრო ჯგუფის კვლევის ხელმძღვანელი გახლდით, ამ საკითხს რამდენიმე წლის განმავლობაში ვსწავლობ და ვიკვლევ),  სირთულეებზე გულწრფელ საუბარსა და გამოცდილების ღიად გამოხატვას ხშირად ქართულის მასწავლებლები ერიდებიან.

მიზეზი ისაა, რომ უმეტესწილად ეს „პირად პრობლემად“ აღიქმება.

ეს  ოფიციალურ შეხვედრაზეც იკვეთება და არაფორმალური შეხვედრებისა და საუბრების დროსაც გამოსჭვივის. ხდება ხოლმე ისე, რომ ზოგიერთი მასწავლებელი იწყებს საუბარს პროგრამის გადატვირთულობასა და სირთულეებზე და მას მიუთითებენ – „დაესწარით კარგი მასწავლებლების გაკვეთილებს. მათ არ აქვთ პრობლემა. დახვეწეთ მეთოდი“.

ობიექტურად, ნებისმიერ მასწავლებელს, რომელიც, მაგალითად, საშუალო საფეხურზე ასწავლის არსებული პროგრამითა და ქრონოლოგიური პრინციპის დაცვით, „პროგრამის მოსწრების“ პრობლემა ექმნება. მოცემული საათობრივი დატვირთვის პირობებში იმ რაოდენობისა და მოცულობის ტექსტების ჯეროვანი დამუშავება არარეალურია. ამ საკითხთან დაკავშირებით და პროფესიონალების დამოკიდებულებებისა და მიმართებების გასაცნობად „ინტერნეტგაზეთ მასწავლებელში“ რამდენიმე საინტერესო სტატიისა და წერილის მოძიება შეიძლება.

ქართულის სწავლა-სწავლების პროცესში, პროგრამისა და შინაარსის შედგენისას, როგორც აღინიშნა, საერთოდ უგულებელყოფილია მოსწავლეთა განწყობა-დამოკიდებულებები და მიმართებები, მათი შეხედულებები, მოსაზრებები, გამოცდილება არ მიიჩნევა ყურადსაღებად. ამ მიმართულებით სულ რამდენიმე კვლევაა ჩატარებული, ისიც მასწავლებელთა პირადი ინიციატივით. შედეგების განხილვას ყურადღება არ ექცევა. უცნაურია, რომ ერთი მხრივ, პროცესს მოსწავლეზე ორიენტირებულად ვაცხადებთ და, მეორე მხრივ, მათი მიმართებებით არც კი ვინტერესდებით.

ლიტერატურის სასკოლო კურსის შედგენა – უცხოური გამოცდილება

თანამედროვე მიდგომის თანახმად, ლიტერატურის სასკოლო კურსის საპროგრამო ჩამონათვალში უნდა შედიოდეს ისეთი წიგნები, რომლებიც ირეკლავს მოზარდის რეალობას, მისთვის მნიშვნელოვან და აქტუალურ თემატიკაზეა შექმნილი და ფორმის თვალსაზრისითაც მისაღებია. ანუ გათვალისწინებულია მსწავლელის ამჟამინდელი ასაკობრივი ინტერესები. ამასთან, უნდა იყოს „სარკმელი ტექსტები“, რომლებიც მოზარდ მისცემს საშუალებას, „ჩაიხედოს“ წარსულში, დაინტერესდეს წინა საუკუნეებში შექმნილი ტექსტებით, თემატიკით.

შერჩეულმა ტექსტებმა „უცნობი სამყაროებისა“ და „გარდასულ დროთა“ შესახებ უნდა შექმნას წარმოდგენა. თვალსაწიერის გაფართოება ამ გზით საინტერესო და სასარგებლოა. მოზარდისთვის მხოლოდ წარსულის კვლევაზე ორიენტირებული სამუშაო შეუსაბამო და მოსაწყენია.

ბრიტანელი მეცნიერი, დურჰამის უნივერსიტეტის ემერიტუს პროფესორი მაიკ ფლემინგი გამოწვლილვით იკვლევს ლიტერატურული კანონის ასპექტებს და გვიზიარებს საინტერესო დაკვირვებებს. მისი თქმით, ლიტერატურული კანონი (მეტწილად, განვითარებად საზოგადოებებში) ეფუძნება „ნორმატიულ პრეტენზიებს“ – ეს ნიშნავს, რომ ლიტკანონის შემდგენელი ხელმძღვანელობს კონკრეტული ტექსტების ისტორიული ფასეულობით. ამგვარი ტექსტების შენახვა და გადაცემა შემდეგი თაობებისთვის არის მნიშვნელოვანი, ლიტერატურული კანონი განიხილება, როგორც ტრადიციული ცოდნის, ფასეულობის გადაცემის სურვილი (ფლემინგი იყენებს სიტყვას  ინსტინქტი), როგორც ერთგვარი გარანტია, რომ „დიდებული წარსული“ არ დარჩება სათანადო ყურადღების გარეშე. ფლემინგის თანახმად, „კანონის შედგენა ბუნებრივი ადამიანური ინსტინქტია, არჩევანის მრავალფეროვნებას დაუპირისპირო ის, რაც დროს უძლებს, რაც ფასეულია“.  ამ „ფასეულობების შენარჩუნების“ ვნება კი, მკვლევრის დაკვირვებით, ლიტერატურის სამუზეუმო ექსპონატად ქცევის საფრთხეს შეიცავს.

რა უნდა იყოს და რა არ (ან ვერ) არის ლიტერატურის პროგრამაში

21-ე საუკუნეა. მედია, ვიდეო, აუდიო და ვიზუალური ხელოვნება, ტექნოლოგიური მიღწევები ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია.

სასკოლო ზოგადი კურსი ლიტერატურაში წიგნიერებისა და მედიაწიგნიერების უნარების ჩამოყალიბება-განვითარებაზე უნდა იყოს ორიენტირებული.

ჩვენ უნდა დავინტერესდეთ, როგორ უმკლავდებიან „საინფორმაციო ლავას“ მოზარდები, როგორ შეუძლიათ დეზინფორმაციის/ყალბი ინფორმაციის ამოცნობა, სანდო წყაროების მოძიება, ინფორმაციის მიღება და გადამუშავება სხვადასხვა მედიასაშუალებიდან. როგორ იაზრებენ ნანახსა და გაგონილს, ასხვავებენ თუ არა ფაქტებსა და მოსაზრებებს, შეუძლიათ თუ არა  მიღებული შთაბეჭდილებების გადმოცემა, წერილობით ან ზეპირად მოსაზრებებისა და ნაფიქრის გადმოცემა, მიზეზშედეგობრივი კავშირების ძიება, ლოგიკური აზროვნების განვითარება.

ასევე:

ლიტკანონის „პროგრამული ტვირთის“ პირობებში რამდენად გამართულია მოსწავლის წერილობითი/ზეპირი მეტყველება? რა ღირებულებები და ფასეულობებია აქტუალური დღეს და როგორ ეხმიანება ამ ფასეულობებს ხელოვნება/ლიტერატურა?

კინო, მუსიკა, ვიზუალური ხელოვნება, პოდკასტები, სოციალური ქსელები – ლიტერატურული კომპეტენციების ჩამოყალიბების გზაზე ეს დამხმარე საშუალებები მნიშვნელოვანია. რამდენადაა ჩართული ეს ყველაფერი სავალდებულო კურიკულუმში?

კლასიკის დაკავშირება თანამედროვეობასთან

კლასიკურ ტექსტებში დღესაც აქტუალურია საკითხების ძიება-ამოკითხვა, კონკრეტული ფაქტების დაკავშირება ტექსტებში აღწერილთან. აქვე – ახალი სკოლის მოდელის ფარგლებში სასწავლო შედეგზე გასასვლელად ლიტერატურის ზოგად, სასკოლო კურსში რამდენად მნიშვნელოვანია იმ ტექსტების შესწავლა/დამუშავება, რომლებიც უფრო ვიწრო სპეციალისტებისთვისაა მნიშვნელოვანი ან საინტერესო?

საფიქრალია, როგორ გავამრავალფეროვნოთ ლიტერატურის კურსი სკოლაში და როგორ გავხადოთ ლიტერატურა საინტერესო საკვლევ სფეროდ, რომელიც ყოველდღიური ცხოვრების განუყოფელ ნაწილად იქცევა და არა სკოლაში სავალდებულოდ შესასწავლ „მკვდარ“ ცნებად ან ტექსტად.

პირველი ნაწილი

„თუ პეკინი კონსერვატორი, უფროსი ჩინელი ძმაა, მაშინ შანხაი მოდური, შოპოჰოლიკი [უოლსტრიტული ტიპის] უმცროსი დაიკოა, რომელიც ბევრს მუშაობს და უფრო მაგრად ერთობა“.

უცნობი ავტორი

ძველი რომაული გამონათქვამის თანახმად, ვინც რომში ჩავიდა და პანთეონი არ უნახავს, იმ სახედრადვე დარჩება, რაც რომში ჩასვლამდე იყო.

ეს გამონათქვამი შეიძლება შანხაისაც მოვარგოთ და ვთქვათ: „ვინც ჩინეთში ჩავა და შანხაის არ ნახავს, შეუძლია, ხელახლა ჩავიდეს ჩინეთში და ნახოს შანხაი, სახედრით თუ სახედრის გარეშე“.

შანხაი, ან შანჰაი, ან შანგ-ჰაი, ჩინეთის უდიდესი ქალაქია, ოცდაოთხ მილიონზე მეტი მცხოვრებით. ის პეკინის, ჩინეთის დედაქალაქის, სამხრეთით, დაახლოებით 1 200 კმ-ზე, აღმოსავლეთ ჩინეთის ზღვის სანაპიროზე, მდინარე იანცზის დელტაში მდებარეობს.

შანხაის უცნაურობები მისი სახელწოდებიდან იწყება: სტანდარტულ, საერთოჩინურ ენაზე (ე.წ. მანდარინი – ოფიციალური ენა, პუტუნხუა, ან ჩრდილოეთჩინური ენა, რომელიც ჩინეთის ცენტრალურ პრესასა და ტელევიზიაში გამოიყენება) ქალაქის სახელი ჟღერს როგორც „შან-ჰაი“; შანხაიურ დიალექტზე, ვუზე (რომელიც, სინოლოგთა ნაწილის აზრით, ცალკე ენაა და არა ჩინურის დიალექტი), ქალაქის სახელია „ზა-ჰე“. როგორც ხედავთ, განსხვავება სახეზეა.

მეორე თავისებურება ის გახლავთ, რომ შანხაი საკმაოდ განსხვავდება ჩინეთის სხვა ქალაქებისგან. ამ განსხვავების მთავარი მიზეზი ის არის, რომ შანხაი ქვეყნის ერთ-ერთი ყველაზე ახალგაზრდა ქალაქია. ის XVI-XVII საუკუნეებში დაარსდა, რაც ჩინეთისთვის სულ ახლად დაარსებულ ქალაქად შეიძლება ჩაითვალოს. ქალაქი მდინარეზეა გაშენებული. ამან განაპირობა მისი სავაჭრო ცენტრად ქცევა, რომელსაც მთელი ქვეყნიდან ეტანებოდნენ მეწარმეები, ვაჭრები თუ ავატიურისტები.

მეორე ფაქტორი, რამაც შანხაის განსხვავებული იდენტობა განაპირობა, გახლავთ ის, რომ დაარსების დღიდან იქ უკვე ჩანდნენ ევროპელები, ხოლო მე-19 საუკუნეში სწორედ შანხაი იქცა ევროპული ექსპანსიისა და კოლონიზაციის მცდელობების მთავარ ადგილად, ამიტომ ქალაქი ყოველთვის უფრო მეტად ვესტერნიზებული იყო, ვიდრე უკიდეგანო ჩინეთის დანარჩენი დასახლებები. მე-19 საუკუნის მიწურულს ევროპელებმა შანხაის დიდი ნაწილი გააშენეს. ქალაქის ფოტოებზე, თანამედროვე გიგანტური ცათამბჯენების გვერდით, ნახავთ შანხაის ევროპულ კვარტალსაც – ბუნდს, რომელიც დასავლეთევროპული კოლონიალიზმის სიმბოლოა. აქ შეხვდებით ჰოლანდიურ, პორტუგალიურ, რუსულ და ამერიკულ სახლებს, კოლონიზაციის პერიოდში აშენებულ საბაჟოსა და ბირჟის შენობებს და იმ ეპოქაში სავსებით ლეგალური „ოპიუმის კომპანიების“ ყოფილ ოფისებს, საიდანაც ევროპა, ჩინეთის იმპერატორისთვის თავს მოხვეული ხელშეკრულების საფუძველზე, თრიაქით ამარაგებდა ჩინეთის სხვა პროვინციებს.

დღეს უკვე საყოველთაოდ ცნობილია, რომ დასავლეთის ცნობილ მილიარდერთა ოჯახებმა, ფორბსებმა და ასტორებმა, სწორედ ჩინეთთან ოპიუმით ვაჭრობით დააგროვეს მრავალმილიონიანი ქონება, ხოლო ბრიტანეთის დედოფალი ვიქტორია (1819-1901) იმ დროს ოპიუმის ყველაზე მსვხილი მიმწოდებელი გახლდათ ჩინეთის ბაზარზე. როგორც ისტორიკოსები აღნიშნავენ, მე-19 საუკუნეში ოპიუმის ვაჭრობას ბრიტანეთის იმპერიის შემოსავლების 20% მოჰქონდა! ევროპელებს არ ეთმობოდათ ზღაპრული შემოსავლები. მიუხედავად ვინის დინასტიის იმპერატორების მედგარი წინააღმდეგობისა, მათ ორ ომში (ე.წ. ოპიუმის ომები) დაამარცხეს ჩინელები და კაბალური ხელშეკრულებებით ჩინეთის დიდ ნავსადგურებში ოპიუმით და სხვა საქონლით ვაჭრობის უფლება მიიღეს. ევროპელების მომგებიანი „ბიზნესი“ ჩინეთში დიდხანს გაგრძელდა და ამან ქალაქზე დიდი გავლენა მოახდინა. იმ დროს შანხაის ევროპელები „აღმოსავლეთის ქალაქ-ზღაპარს“ ეძახდნენ,  ხოლო ჩინელები ზურგს უკან „აზიის როსკიპად“ მოიხსნეიებდნენ ქალაქში იმ დროს არსებული ათასობით ბორდელის გამო.

ბრიტანეთისა და სხვა ევროპული იმპერიების წყალობით ჩინეთში დაწყებული ნარკომანიის ეპიდემია 1949 წლამდე გაგრძელდა. სახელმწიფოს სათავეში კომუნისტების მოსვლის შემდეგ ოპიუმის ეპოქა საბოლოოდ დასრულდა.

დღევანდელი შანხაის, ამ ურბანისტული კოლოსის ნახვისას, ძნელად დაიჯერებთ, რომ ეს ქალაქი ერთ დროს მებადურთა სოფელი იყო. შანხაიელების სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ სოფელი სუნ-ცზიანი შენარჩუნებულია და დღეს შანხაის რაიონს წარმოადგენს. სწორედ ამ რაიონში მდებარეობს შანხაის შვიდი უნივერსიტეტი და მათი კამპუსები (შანხაიში სულ ოცდაათამდე უნივერსიტეტია), სადაც 100 000-ზე მეტი სტუდენტი სწავლობს და ცხოვრობს. ფაქტობრივად, შექმნილია ქალაქი-უნივერსიტეტი ქალაქში, თავისი ქუჩებით, მაღაზიებით, სწრაფი კვების დახლებითა და კაფეებით და ჭრელა-ჭრულა ბუტიკებით.

შანხაის კიდევ ერთი უცნაურობა ის გახლავთ, რომ ამ ქალაქში ერთდროულად დასაბამი დაედო ორ ტენდენციას, რომლებსაც თეორიულადაც კი არ შეეძლოთ ერთად განვითარება. სწორედ შანხაიში გაიმართა 1921 წელს ჩინეთის კომუნისტური პარტიის პირველი ყრილობა, რომელსაც ესწრებოდა მაო ძე დუნი და რომელზეც დაფუძნდა ჩინეთის კომპარტია, კომუნისტური ინტერნაციონალის (კომინტერნის) ორი წარმომადგენლის, რუსი-ებრაელი კომუნისტის ვლადიმირ ნეიმანის (პარტიული სახელი – „ნიკოლსკი“) და ჰოლანდიელი კომუნისტის ჰენკ სნეეფლიტის (პარტიული ფსევდონიმი – „მარინგი“) მეთვალყურეობით.

იმავდროულად, შანხაი უკვე ვითარდებოდა როგორც ახალი მეწარმეობისა და ბიზნესის ქალაქი, რომელშიც გაჩნდა ჩინეთის პირველი ბიზნესკონსორციუმები, სადაც ფინანსდებოდა ახალი შენობები, უნივერსიტეტები, პორტის ინფრასტრუქტურა. აღსანიშნავია, რომ უკვე რევოლუციურ და შემდეგ კომუნისტურ ჩინეთში ყველაზე მეტხანს (მე-20 საუკუნის 50-იან წლებამდე) დარჩა შანხაის რუსული თემი, რომელიც იქ მეცხრამეტე საუკუნიდან ეწეოდა კომერციულ საქმიანობას. ჰონგ-კონგი და მაკაო, რომლებიც ჩინეთის კონტროლის ქვეშ 1999 წელს გადავიდა, მანამდე დიდი ბრიტანეთისა და პორტუგალიის ოფიციალურ ნაწილებს წარმოადგენდა.

პირველი ნაწილის დასასრული

დღეს უამრავი გასართობია ბავშვებისა და დიდებისთვისაც, მოზარდებში კი განსაკუთრებით პოპულარული ვიდეოთამაშებია. ისინი თანდათან უფრო იხვეწება, მრავალფეროვანდება და მიმზიდველი ხდება. თანამედროვე გერმანელი მწერალი ბურკარდ შპინენი, არაერთი ლიტერატურული ჯილდოს მფლობელი, თავის საბავშვო რომანში „ნევენა“, წარმოაჩენს, რა გავლენას ახდენს ხელოვნური ინტელექტი ადამიანთა ცხოვრებაზე, როგორ იჭრება ისეთ საკრალურ სივრცეში, როგორიც ოჯახია, როგორ შლის, ანგრევს, აცამტვერებს შვილისა და მშობლების ურთიერთობას. ნაწარმოების თემატიკა და მხატვრული ქსოვილი იმგვარია, რომ თანაბრად დააინტერესებს მოზარდებსა და უფროსებსაც. ბურკარდ შპინენის ეს რომანი და მისივე „ბელგიური გოლიათი“ მაია მირიანაშვილმა ისე თარგმნა, რომ გადალახა ერთი ენიდან მეორეზე გადატანისას თანმხლები საშიშროებანი.

თამაშის სივრცე მოთამაშეს უვსებს იმ დანაკლისებს, რომლებიც რეალურ სამყაროში აქვს. ვირტუალური გარემო მოთამაშეს ხელს უწყობს, გამოავლინოს ისეთი ფუნდამენტური მოთხოვნილებები, რომლებიც დაკავშირებულია ძალაუფლებისა და ქონების ფლობის ვნებებთან. რომანის მთავარ გმირსაც, პატრიკს, აციმციმებულ მონიტორთან მარტო დარჩენილ მოზარდს აქვს სისავსის შეგრძნება, რადგან აქ აღწევს თვითრეალიზაციას, მაგალითად, მართავს ქალაქს, მიემგზავრება უცხო კუნძულზე, ყიდულობს ყველაფერს, რაც მოესურვება. ასე, თანდათან, ვიდეოთამაში იქცევა მისი იდენტობის მთავარ განმსაზღვრელად. რეალური და წარმოსახული სივრცე ერთმანეთს ადგილებს უცვლიან. ამგვარი ინვერსია სხვადასხვა განზომილებისა მოზარდის ფსიქიკისთვის საშიშია, რადგან გამუდმებული „თრობის“, „ექსტაზის“ მდგომარეობაშია, ამგვარი შეგრძნებებიდან გამოსვლა, გამოფხიზლება, გამოღვიძება კი მტკივნეულია.

რომანის მიხედვით, მოზარდი პატრიკი თავს შესანიშნავად გრძნობს თამაშის სამყაროში.  მას იზიდავს ის გარემო, რომელიც მაგიური ელემენტებით არის სავსე. აქ არიან მითოლოგიური სამყაროს არსებები, ზღაპრული პერსონაჟები, ჯადოქრები, ელფები, დრაკონები, ზომბები, ტროლები, რომლებთან ერთადაც იმრავალფეროვნებს ყოფას, თან ურთულეს ამოცანებსაც ასრულებს. ქალაქი თემარა მისი ვირტუალური სამშობლოა. რაც მთავარია, აქ ის მარტო არ არის, უამრავ სხვა მოთამაშეს ხვდება, უმეგობრდება. მართალია, ხანდახან მისი კომპიუტერი ჭედავს და ორი-სამი წუთის შემდეგ პროცესორის „ქულერი“ ითიშება, მაგრამ ყველაფერი მალე გვარდება. სწორედ ამ თამაშში გაიცნობს ნევენას, რომელიც სხვა ვირტუალური ქალაქიდან,  დუბიდან არის. ისინი ერთმანეთს ხვდებიან სხვადასხვა ზღაპრულ ადგილას, მაგალითად, „ჯოჯოხეთის კარიბჭის მთებში“, რათა ველურ ორკებს შეებრძოლონ და სხვა სახიფათო „მისიები“ შეასრულონ.

თამაშში მონაწილეობა პატრიკს სრულფასოვნების შესაგრძნობად სჭირდება, აქ ის ნადირობს ტახებზე, საპასუხისმგებლო დავალებებს ასრულებს. მწერალი კარგად წარმოაჩენს, რა იზიდავთ მოზარდებს. აქ ყველა ამოცანა საბედისწეროა, შეიძლება „ვირტუალური სიცოცხლეც“ შეიწიროს, შესაბამისად, დაძაბულობაც იმატებს. ადრენალინი მძლავრად გამოიყოფა და მოთამაშეს აზარტს, ენერგიას მატებს. აქ ყოველ დავალებას თავისი ჯილდო მოჰყვება, მოთამაშე დაბრკოლების გადალახვის, საგანძურის პოვნის შემთხვევაში ახალ საფეხურზე, უფრო მაღალ დონეზე გადაინაცვლებს. აქ ამოცანებიც რთულდება და ჯილდოების ხარისხიც იზრდება. საჩუქარი ყოველ ჯერზე სხვადასხვაა, მაგალითად, საბრძოლო აღჭურვილობა, ტანსაცმელი, იარაღი და ყველა ის ნივთი, რომლებიც მოთამაშეს სჭირდება სიცოცხლის გადასარჩენად.

მოთამაშე გამუდმებით ურთიერთობს რეალობაში წარმოუდგენელ განზომილებებთან, ის თავისუფლად იჭრება მისტიკურ სამყაროში, დემონებს, ანგელოზებსა და ათასი ჯურის ირაციონალურ არსებებთან ურთიერთობს, ზოგი მის მოკავშირედ იქცევა, ზოგი – მოწინააღმდეგედ.

ბურკარდ შპინენი მკითხველს არ უქმნის შთაბეჭდილებას, რომ ვიდეოთამაშებში მონაწილეობა ერთმნიშვნელოვნად უარყოფით გავლენას ახდენს მოთამაშეზე, მაგრამ ის სახიფათოა მოზარდის გარე სამყაროსთან, ახლობლებთან ურთიერთობისთვის, ამიტომ აუცილებელია, მშობელი ფხიზლად იყოს და არ დაკარგოს შვილთან მისასვლელი გზა. პატრიკი, მაგალითად, სკოლაში კარგად სწავლობს, თამაში კი მას თვალსაწიერსაც უფართოებს, დაბრკოლებათა გადალახვას აჩვევს, გამოუვალი, რთული მდგომარეობის შექმნისას ის ყოველ დეტალს აანალიზებს, ერთმანეთთან აკავშირებს, ადრინდელ გამოცდილებას იყენებს, ნებისყოფას ძაბავს, რათა დაბნეულობასა და დამარცხების შიშმა გონება არ დაუბნელოს. ამას ისიც უწყობს ხელს, რომ თამაშის ავტორები მოთამაშეთა დასაინტერესებლად ისტორიულ ფაქტებს, მოვლენებს, პიროვნებებს იყენებენ. პატრიკსაც ხან გმირი ჰგონია თავი, ხან კი საშინელი სასოწარკვეთა იპყრობს, როცა გრძნობს, რომ თითქოს მთელი ბნელი სამყარო მის წინააღმდეგ არის ამხედრებული. ღირსება უკარნახებს, ვაჟკაცურად ეჭიროს თავი, მოვალეა, ბოლომდე შეინარჩუნოს მხნეობა და არ დაკარგოს რწმენა იმისა, რომ ბოლოს, თამაშის დასასრულ აუცილებლად რაღაც დიადს მიაღწევს, კვალს დატოვებს. ეს კი მისი თვითშეფასების ხარისხს გაზრდის.

მწერალი კარგად წარმოაჩენს, როგორ მიეჯაჭვება პატრიკი თამაშს, რადგან აქ ცნობისმოყვარეობისა და აზარტის გარდა, სიყვარულიც იზიდავს. უცნობი მოთამაშე გოგონა ნევენა მის მეწყვილედ იქცა, ახლა ისინი ერთად იბრძვიან და ასრულებენ დავალებებს. ასე თანდათან იქცა პატრიკისთვის თამაში თვითდამკვიდრების სივრცედ, აქ ის თავდაჯერებული და ბედნიერია. ნევენა სერბეთიდან არის, პატრიკი გერმანიაში ცხოვრობს, ისინი ვიდეოთამაშის განზომილებაში ერთმანეთს ინგლისურ ენაზე ესაუბრებიან. ინტერნეტი აუქმებს დრო-სივრცეს და მატერიალური სიშორე გადაილახება სულიერი სიახლოვით. თუმცა, დროდადრო გაკრთება ხოლმე რეალობაც, როდესაც ისინი თამაშიდან გადიან და მცირე ხნით გასვლის მიზეზს სწერენ ერთმანეთს.

პატრიკის მამა ჰენერია, მუზეუმში მუშაობს და ხელოვანი-რესტავრატორი, ანტიკვარული ნივთების მოყვარული, მშვენიერების დამფასებელი. მას არ მოსწონს შვილის ასეთი აზარტული გატაცება თამაშით. მისი აზრით, „კომპიუტერულმა თამაშმა მას შვილი წამართვა“. ჰენერს ეჯავრება თამაში. არა იმიტომ, რომ „მაღალტექნოლოგიური იარაღებით აღჭურვილი შუა საუკუნეების ფიგურები ზღაპრულ პერსონაჟებს, ურჩხულებს ებრძვიან. ამას შეიძლება მოეხიბლა კიდეც. ერთი ან ორი საათით. ან შაბათ-კვირას, სანამ საღებავი შეაშრებოდა მის რომელიმე ანტიკვარულ ნივთს. არა, ჰენერი იმიტომ ვერ იტანს თამაშს, რომ მან პატრიკი წაართვა“.

მამა ცდილობს ჩასწვდეს შვილის რეალობისგან გაუცხოების მიზეზს. ერთ-ერთია ის, რომ პატრიკს დედა გარდაეცვალა. ოჯახის თავს დამტყდარმა უბედურებამ მამასა და შვილს შორის კავშირი გაწყვიტა. ვირტუალური მეგობარი კი პატრიკს ქვეცნობიერად დედას ჩაუნაცვლებს, ამიტომაცაა, რომ გოგონას ნებისმიერ კაპრიზს, ხუმრობას, გაკიცხვას ბუნებრივად იღებს ისე, რომ არ ღიზიანდება, რადგან უცხო ადამიანის მხრიდან მზრუნველობას, სითბოს შეიგრძნობს. მამა რამდენჯერმე შეეცადა შვილის სამყაროთი დაინტერესებას, მაგრამ არ გამოუვიდა და ფარ-ხმალი დაყარა. საუბარიც კი ვერ გაიმართა პატრიკის სათამაშო თემაზე, რადგან ბიჭის გამოყენებული ტერმინები, რომლებითაც ის ცდილობდა მამისთვის თამაშის ახსნას, ჰენერისთვის სრულიად უცხო იყო. ასე აღმოჩნდა მამა-შვილი ორ სხვადასხვა ნაპირზე, რომელთაც თითქოს აღარაფერი აღარ აერთიანებდათ.

რომანში კარგად წარმოჩნდება, პატრიკის გონებას მთლიანად როგორ იპყრობს თამაში. ის ყველგან, სკოლაში, სახლში თუ გზაზე მიმავალი, ამაზე ფიქრობს, რადგან ყოველ ჯერზე რაიმე ახალი დავალება აქვს, მაგალითად, ჰიდრას დამარცხება. ეს უბიძგებს ცოდნის თვალსაწიერი გაიფართოოს, ინტერნეტ-ენციკლოპედიიდან ჰიდრაზე ინფორმაცია მოიძიოს. მითოლოგიური ამბები მას იმგვარ გამოცდილებას სძენს, რომელიც თამაშისას წამოჭრილი პრობლემების გადალახვაში დაეხმარება. მან ყურადღებით წაიკითხა ამბავი, თუ როგორ დაამარცხა ჰერკულესმა ჰიდრა, მოკვეთილი თავების ადგილები კი ცეცხლით მოწვა, მეორედ რომ აღარ ამოზრდილიყო. ამ ცოდნამ თავდაჯერებულობა შემატა, დილემა გადაჭრა და ნევენასთანაც თავი მოიწონა.

რომანის თამაშისეული სივრცე რეალობაში იჭრება, როდესაც ნევენა მოულოდნელად ქრება. მისი დაკარგვა პატრიკს საგონებელში აგდებს. ვირტუალური სივრცის დაძაბულობამ ახლა ბიჭის რეალური ყოფა მოიცვა, თითქოს გამყოფი ზღვარი მოიშალა. მწერალმა კი ეს დრამა იმისთვის შექმნა, რომ მამა-შვილს შორის ურთიერთობა აღდგენილიყო. ამ შემთხვევაში, ბიბლიურ-მითოლოგიური პარადიგმა შეცვლილია იმ თვალსაზრისით, რომ შვილი კი არა, მამა უბრუნდება შვილს. ის აღმოაჩენს, რომ მათი დაშორების მიზეზი თვითონაა. ამიტომაც იწყება ახალი, არანაკლებ თავბრუდამხვევი თავგადასავალი უკვე რეალურ განზომილებაში. ნევენას მოსაძიებლად მამა-შვილი ბოსნიაში მიემგზავრება და გზაში სხვა კულტურის ტრადიციებს, ღირებულებებსა და თავისებურებებს გაეცნობა, თან უამრავ დაბრკოლებას გადალახავს. მწერალს კი საშუალება ეძლევა რომანისეულ მხატვრულ განზომილებაში შემოიტანოს სხვა ოჯახის ისტორიაც, წარმოაჩინოს თანამედროვე გლობალური სამყაროს პოლიტიკურ-სოციალური პრობლემები. ამგვარად, მამა-შვილი, თამაშისა და რეალობის გზაჯვარედინზე მდგარი, სწორ მიმართულებას აირჩევს შინ, ოჯახში, ერთმანეთთან დასაბრუნებლად.

მწერალი ერთ ინტერვიუში სწორად შენიშნავს, რომ ინტერნეტი ადამიანს, მათ შორის, მისი რომანის გმირებსაც აძლევს საშუალებას, ჩაერთონ გლობალურ ზღაპრულ კარნავალში, ერთგვარ რიტუალში და მოირგონ სხვადასხვა ნიღაბი თუ სოციალური როლი, ეს მათ სიცოცხლეს მნიშვნელობასა და ფუნქციას სძენს.

მწერლისეული ცოცხალი თხრობა, საინტერესო პერსონაჟები, ექსპრესიულად გადმოცემული ამბები, მკითხველს ბევრ მნიშვნელოვან, აქტუალურ თემაზე დააფიქრებს და შეიძლება იმგვარ გამოცდილებადაც ექცეს, რომელიც ცხოვრებისეულ დაბრკოლებათა გადალახვისას გამოადგება.

კითხვებისა და პასუხების ბევრი წიგნი არსებობს: მათი ნაწილი ბავშვებისთვის არის დაწერილი და სამყაროს შესახებ ბავშვის თავში გაჩენილ პირველ კითხვებზე სცემს პასუხებს; უფრო მეტი – ზრდასრულებისთვის. ისინი თემატურად სპეციფიკური და მოხმარებისთვის მარტივია. თითქმის ყველა სამომხმარებლო საიტზე არსებობს „ხშირად დასმული კითხვების” გვერდი და ზოგჯერ ამ ფორმატს მედიებიც იყენებენ რაიმე მოვლენის ასახსნელად. მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან, საერთოც ბევრი აქვთ და, ე.წ. მარტივი ან სულელური კითხვები, რაც პირველადი იმპულსებით წარმოიშობა, ხშირად ერთმანეთის მსგავსი აქვთ. ამგვარი წიგნები, სტატიები თუ განმარტებები ვებსაიტებზე ერთი მხრივ ინფორმაციის მარტივად მოწოდების გზაა, მეორე მხრივ ნუგეში, რომ რაც შენ ვერ გაიგე ან რთული მოგეჩვენა, არც სხვებისთვის არის მარტივი და აი წიგნი, რომელიც შენც და მასაც ახლავე ყველაფერს აგიხსნის.

კითხვები და პასუხები ჩემი შვილების და მათი მამის საყვარელი თამაშიცაა: გოგოები საღამოობით კითხვებს უწერენ ხოლმე მამას, რომელზეც მან მეორე დღეს უნდა უპასუხოს, ასევე წერილობით. მე ამ ყველაფერს ვაგროვებ და ოდესმე ალბათ წიგნადაც ვაქცევ, თუნდაც ხელით აკინძულ, ერთ ეგზემპლარად გამოცემულ წიგნად, რომელიც ამ წლებს გაგვახსენებს.

• ქარი საიდან მოდის?
• პირველი ცხოველი რომელი იყო?
• პირველი პასტა [კალამი] ვინ მოიგონა?
• რატომ არის ცა ლურჯი?
• დინოზავრების ძვლები რამხელაა?
• სად მთავრდება მატარებლის ლიანდაგები?
• მდინარეებში, ზღვებსა და ოკეანეებში ყველგან ერთი და იგივე თევზები და წყალმცენარეები ცხოვრობენ თუ სხვადასხვა?
• შენ როდის დაიბადე?
• პირამიდა რამსიმაღლეა?
• ეტრუსკები რა ხალხია?
• ადამიანი თუ მაიმუნისგან წარმოიშვა, მაიმუნი ვისგან წარმოიშვა?
• საიდან მოდის ჰაერი?
• როგორ შეიქმნა ანბანი?
• ვინ მოიგონა ციფრები?
• როგორ იქმნება სამკაულები?
• ვინ ქმნის სიტყვებს?
• ვინ იყვნენ პირველი არქიტექტორები?
• ყველაზე გრძელი მარშრუტი, რომელიც შეიძლება მატარებლით გაიარო?
• როგორ ხვდებიან არქეოლოგები, სად უნდა დაიწყონ გათხრა, რომ რამე საინტერესო იპოვონ?
• სად გაჩნდა პირველი ადამიანი, სამოთხის ბაღში კი არა, ნამდვილად სად გაჩნდა?
• შუქნიშნები როგორ მუშაობენ, რა არის ამის საიდუმლო?

ეს მხოლოდ ნაწილია იმ კითხვების, რომლებიც პატარა გოგოების თავში ჩნდება და მანამ არ ასვენებთ, სანამ პასუხს არ გაიგებენ. თავიდან, როცა ეს თამაში წამოიწყეს, არც კი მიფიქრია, რომ ამ გზით ისინი ერთდროულად თან თავიანთ თავსატეხებს უზიარებენ მამას, თან ნდობას უცხადებენ, რომ მას ყველანაირ კითხვაზე შეუძლია მოძებნოს პასუხი და თანაც წერა-კითხვაში თავიანთი ნებით ვარჯიშობენ. მეტი რამ ალბათ არც მოეთხოვება ერთ მარტივ თამაშს.

პანდემიამ მოსწავლეების რუტინა შეცვალა. დაკეტილი სკოლები, შეზღუდული ურთიერთობები და არასტაბილური გარემო მათ ყოველდღიურობად იქცა. სპეციალისტები ამბობენ, რომ პანდემიამ  საგრძნობლად დააზიანა ბავშვთა და მოზარდთა ფსიქიკური ჯანმრთელობა. ჩვენს საზოგადოებაში, სადაც ფსიქიკური ჯანმრთელობის ირგვლივ უამრავი სტიგმა არსებობს, სერვისები ნაკლებად ხელმისაწვდომია და ფსიქოგანათლება – დაბალი, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, უფროსებს არ გამოეპაროთ ის ხილული თუ უხილავი ნიშნები, რომლებიც ფსიქიკური ჯანმრთელობის გაუარესებას ახასიათებს. რა როლი ენიჭება ამაში მასწავლებელს და რა მიგვანიშნებს ბავშვებში ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემის არსებობაზე, ამის შესახებ ჟურნალ „მასწავლებელს“ ნევროლოგი და ფსიქიატრი მედა ზირაქაშვილი ესაუბრა.

პანდემიამ კიდევ უფრო გააუარესა ბავშვთა და მოზარდთა ფსიქიკური ჯანმრთელობა  მთელ მსოფლიოში. რა ხდება ჩვენთან? შეიძლება თუ არა იმის თქმა, რომ ბავშვებში ფსიქიკური პრობლემები გახშირდა?

როდესაც ბავშვთა და მოზარდთა ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე ვსაუბრობთ, აუცილებელია, მკითხველს შევახსენოთ, რომ „მენტალური ჯანმრთელობა არის ნაწილი ფიზიკური ჯანმრთელობისა“ და მასზე ზრუნვის გარეშე ბავშვის პოტენციალის მაქსიმალური გამოვლენა წარმოუდგენელია,  რადგან სწორედ სტაბილური ფსიქიკური ჯანმრთელობის მქონე ბავშვებსა და მოზარდებს შეუძლიათ, განვითარდნენ ასაკის შესაბამისად ემოციური და კოგნიტიური კუთხით, ჰქონდეთ ეფექტური ურთერთობა გარშემო მყოფებთან და გადალახონ ყოველდღიური გამოწვევები. შევთანხმდეთ, რომ  ბოლო რამდენიმე წელია, მოწყვეტილები ვართ ბავშვობისა და მოზარდობის ხანის ჰარმონიული განვითარების განმსაზღვრელ ყველა მნიშვნელოვან ფაქტორს და, როგორც UNICEF-ის მკვლევრები ამბობენ, რასაც ვხედავთ, აისბერგის მხოლოდ მწვერვალია. ჯერ კიდევ პანდემიამდე 18 წლამდე ასაკის ხუთიდან ერთ ბავშვს აღენიშნებოდა მენტალური ჯანმრთელობის სხვადასხვა პრობლემა, ჯერ კიდევ კორონამდელ ეპოქაში ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების  პრევალენსად 10-20%-ს ასახელებდნენ და უკვე  საუბრობდნენ არასათანადოდ განვითარებული სერვისებისა თუ საზოგადოების არასაკმარისი ინფორმირებულობის შესახებ. ახლა წარმოიდგინეთ ბავშვები, რომელთა ირგვლივ სრულიად შეიცვალა სამყარო, რომელთაც დაერღვათ  რუტინა, მოსწყდნენ საკლასო ოთახებში ჩვეულ სასწავლო პროცესს, ეკრანებიდან აკვირდებიან რეალობას, მიეჯაჭვნენ სოციალურ ქსელებს, ვირტუალურ სივრცეს, არიან ოჯახებში, რომლებიც ფინანსური, ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის კრიზისს განიცდიან, ეშინიათ დასნებოვნების და ვირუსმა ბევრი ახლობელი ადამიანი წაართვა. ეს ხომ სტრესორების მთელი კასკადია.

მოიმატა თუ არა მომართვიანობამ ბავშვებში ფსიქიკური პრობლემების გამო?

პანდემიამ მნიშვნელოვნად დააზიანა ბავშვთა და მოზარდთა ფსიქიკური ჯანმრთელობა. ჯანდაცვის სექტორის მთელი ყურადღება გადატანილი იყო ფიზიკურ ჯანმრთელობაზე, ფსიქიკური ჯანმრთელობის კრიზისი კი გამოგვრჩა. ამერიკელი ექიმები აღნიშნავენ, რომ მდგომარეობა გადაუდებელია და დაუყოვნებლივ მოქმედებას მოითხოვს.

UNICEF-ის ბოლო მონაცემებით, 10- დან 19 წლამდე  ასაკის დაახლოებით 7-დან 1 მოზარდს  უწევს ცხოვრება ფსიქიკური ჯანმრთელობის ამა თუ იმ დიაგნოზით. აშშ-ში 4-დან 1 მშობელი მიანიშნებს ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესებაზე, 7-დან 1 კი ბავშვებისა და მოზარდების მდგომარეობის გაუარესებაზე,  მათი ქცევის ცვლილებაზე. აშშ-ში 2020 წლის მარტიდან ოქტომბრამდე  5-11 წლის ასაკის ბავშვებში ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების გამო საავადმყოფოში მიმართვიანობა 24%-ით გაიზარდა, ხოლო 12-17 წლის მოზარდებში – 31%-ით.

საქართველოში მსგავსი კვლევა არ ჩატარებულა, თუმცა ჩვენს კლინიკაში მკვეთრად მოიმატა შფოთვითი აშლილობების, გუნება- განწყობის აშლილობების, სტრესის კლინიკური ნიშნების გამო მომართვიანობამ. ხშირია მომართვიანობა დასწავლის, სამუშაო პროცესის ორგანიზების სირთულეების, სწავლისადმი მოტივაციის დაკარგვის, ყურადღების გაუარესების, თავის ტკივილების, ადვილად დაღლის, გაღიზიანებადობის, აგრესიის გამოვლინებების გამო.

იგნორირებული ფსიქიკური პრობლემები არღვევს ბავშვთა და მოზარდთა ფიზიკურ და ინტელექტუალურ ფუნქციონირებას სკოლაში, სახლში, საზოგადოებაში. აღსანიშნავია თვითდამაზიანებელი ქცევების წახალისებაც. პანდემიის პერიოდში განსაკუთრებით მოიმატა სუიციდურმა შემთხვევებმა, რაც მთელ მსოფლიოში სპეციალისტთა ძლიერ შეშფოთებას იწვევს.

ჩვენს საზოგადოებაში ფსიქიკური ჯანმრთელობის ირგვლივ არსებობს სტიგმა და ეს თემა ორმაგად ტაბუირებულია, როდესაც საქმე ბავშვის ან მოზარდის ფსიქიკურ ჯანმრთელობას ეხება. რა შეიძლება შეამჩნიოს მასწავლებელმა ისეთი, რასაც მშობელი ვერ ამჩნევს?

ძალიან საინტერესოა, რომ მშობლები, თუმცაღა ამჩნევენ ცვლილებებს ბავშვს ქცევის, ემოციების რეგულირების, ურთიერთობების დონეზე, იშვიათად მიმართავენ სპეციალისტს. ამას რამდენიმე ახსნა აქვს: ფსიქიკურ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული სტიგმა, მენტალური პრობლემების შესახებ ცოდნის დეფიციტი, სერვისების სიმწირე და მათი დაბალი ხელმისაწვდომობა.

ამიტომ უზარმაზარი როლი ენიჭება მასწავლებლის ცოდნას, გამოცდილებას და მახვილ თვალს. იმას, რაც უნდა გააკეთოს სასკოლო ასაკში პირველადი ჯანდაცვის რგოლმა, ჩვენნაირ ქვეყნებში ხშირად თავის თავზე სწორედ მასწავლებელი იღებს. განსაკუთრებით  სენსიტიურია დაწყებითი კლასები. სასკოლო სივრცე პირველი სტრუქტურირებული გარემოა, რომელშიც ბავშვი ხვდება, შესაბამისად, განსაკუთრებით საყურადღებოა ამ პერიოდში ქცევასთან დაკავშირებული სირთულეები: ბავშვი ვერ ჩერდება გაკვეთილზე, უჭირს ჯდომა, ხელ-ფეხს იქნევს, ბევრს ლაპარაკობს, არ უსმენს პედაგოგს, თითქოს სადღაც დაფრინავს, დგება და საკლასო ოთახში სიარულს იწყებს… როცა ქცევის უნარები ჯერ არ არის გამომუშავებული, პირველ შეზღუდვებს ბავშვი მტკივნეულად აღიქვამს. წესების მიყოლას, ინსტრუქციული კონტროლის ჩამოყალიბებას დრო მართლაც სჭირდება, მაგრამ დროსაც გააჩნია. თუ ეს პროცესი დიდხანს გაგრძელდა, შესაძლოა, ქცევის ბანალური დარღვევების უკან ჩასაფრებული იყოს განვითარების დარღვევებიც, ისეთი გამოვლინებებით, როგორიცაა უყურადღებობა და ჰიპერაქტიურობა – იმპულსურობა, რომელსაც კვალიფიციური მართვა სჭირდება. საყურადღებოა ასევე მცირე ასაკში გამოპარული, არადიაგნოსტირებული აუტისტური სპექტრის აშლილობები. პედაგოგები ხშირად ეჯახებიან უშუალოდ ენასა და მეტყველებასთან დაკავშირებულ სირთულეებსაც, რომლებიც პროგნოზულად საკმაოდ კეთილსაიმედო მდგომარეობებია, მაგრამ ხშირად აქცევს ბავშვს დაცინვის ობიექტად, ააქტიურებს შფოთვით ფაქტორებს: „სხვანაირად ვლაპარაკობ“, „სესილის სახელით მივმართე და დამცინეს“, „მე აღარ ვუპასუხებ შეკითხვებზე, რადგან ბავშვები იცინიან“, – ან ხელს უშლის დასმული კითხვის შინაარსის გაგებაში, რის გამოც არაადეკვატურ პასუხებს იძლევა. ასეთ ბავშვს სელექციური დამოკიდებულება უჩნდება თანატოლების მიმართ: ზოგს ელაპარაკება, ზოგთან კი ხმას არ იღებს., ან თანაკლასელებს ესაუბრება, მასწავლებელს კი ვერბალურად არ ეკონტაქტება.

რა ხილული თუ უხილავი ნიშნებით გვატყობინებს ბავშვი, რომ დახმარება სჭირდება?

აგრესიით და დაუმორჩილებლობით ბავშვი ხშირად შველას ითხოვს. სკოლაში წასვლაზე უარის თქმა შესაძლოა დახმარებისკენ მოწოდება იყოს. შესაძლოა, ბავშვი ამგვარად ცდილობდეს ბულინგისთვის, ჩაგვრისთვის, სწავლის სირთულეებისთვის თავის არიდებას.

ბავშვს უჭირს თანატოლების წინაშე გამოსვლა, შფოთავს, წითლდება, ხელები და ხმა უკანკალებს, გულს ბაგაბუგი გააქვს,  ეშინია, არ დასცინონ (სოციალური შფოთვა)…

გაკვეთილის ჩაშლას ცდილობს, რადგან ყურადღების მიპყრობის სხვა ბერკეტი არ გააჩნია. იმპულსურია, უნდა თანაკლასელებთან დამეგობრება, მაგრამ პირიქით გამოსდის, მხოლოდ აღიზიანებს მათ. მასწავლებლები გამუდმებით შენიშვნებს აძლევენ, ნაწერში ათეულობით შეცდომას უშვებს, ღამე ათია, შესრულებული დავალება კი შინ დარჩა – არ დაუჯერეს, ცუდი ნიშანი დაუწერეს და მთელი მისი მოტივაციაც უცებ ჩაკვდა. არადა მან ხომ ნამდვილად იშრომა! აღარაფერი ახარებს, სწავლას გულს ვეღარ უდებს, ხშირად ტირის. „რა საჭიროა ჩემი არსებობა?“, „ღირს კი, ვამძიმებდე მიწას?“ (დეპრესიული განწყობა).

არ მეცადინეობს, დავალება არ მოაქვს, უპასუხისმგებლოა… უჭირს გაგება, დამხმარე სჭირდება (ინტელექტუალური პრობლემები, დასწავლის სირთულეები).

ეს მცირე ჩამონათვალია იმ სიმპტომებისა, რომლებიც შესაძლოა საგანგაშო სიგნალები იყოს და არ უნდა გამოგვრჩეს.

დიახ, უმეტესად სკოლა არის პირველი შემხვედრი სივრცე, სადაც ბავშვს უვლინდება ფსიქიკური ჯანმრთელობის სხვადასხვა პრობლემა და ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ამ გამოწვევას სკოლამ ადეკვატურად გაართვას თავი.

ჩვენ ბავშვობიდან ვსწავლობთ ჩვენს ფიზიკურ ჯანმრთელობაზე ზრუნვას, მაგრამ არ გვასწავლიან, როგორ ვიზრუნოთ ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე. რა როლი ენიჭება ასეთ პირობებში ადრეულ ჩარევას  და სკრინინგს?

ფსიქიკურ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული სტიგმური დამოკიდებულების გამო ხშირად  ფსიქიატრებს მოგვმართავენ მხოლოდ მკვეთრად გამოხატული სირთულეების  შემთხვევაში. შესაბამისად, იმ ქვეყნებში, სადაც საზოგადოების ფსიქოგანათლება ამ კუთხით ძალიან დაბალია, მცირე, მაგრამ ბავშვის ფუნქციონირებისთვის ხელის შემშლელი პრობლემების ადრეული იდენტიფიკაცია და უმტკივნეულოდ, მარტივად მოგვარება ზოგჯერ პედაგოგსაც შეუძლია და ამით შემდგომში უზარმაზარი პრობლემებს ავიცილებთ თავიდან.

ამრიგად, ასეთ პირობებში ბავშვის დახმარება მასწავლებლის ინფორმირებულობასა და პრობლემების აღქმის ადეკვატურობაზეა დამოკიდებული (Sayal, 2006). რასაკვირველია, უნდა დავიცვათ ოქროს შუალედი, რომ არც გავაუბრალოოთ პრობლემა და არც ბუზი ვაქციოთ სპილოდ.

სკრინინგის სტრატეგიები და ადრეული გამოვლენის ინტერვენციები შესაძლებლობას გვაძლევს, უმტკივნეულოდ და ადვილად აღმოვფხვრათ ფსიქიკურ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული სამომავლო სირთულეები.

სტიგმა, რომელიც ოჯახებს არ აძლევს შესაძლებლობას, მიმართონ სპეციალისტებს საკუთარი თუ შვილების მენტალური ჯანმრთელობის პრობლემების გამო, სავალალო შედეგებს იწვევს.

მოდი, ვეცადოთ, დროულად ამოვიცნოთ პრობლემები და არ დავიზაროთ მათი მოგვარების გზების ძიება.