მიმდინარე სასწავლო წელს სკოლის კათედრების თანამშრომლობით შეიქმნა ინტეგრირებული სასკოლო პროექტი  –  ,,მწვანე არჩევანი’’ ანუ ერთად ვიზრუნოთ, რომ 2022-ში  მეტმა ადამიანმა  გააკეთოს  მწვანე არჩევანი და  გალვანური ელემენტები ჩავანაცვლოთ ეფექტური ალტერნატივით და ნაგავში არ გადავყაროთ ერთჯერადი გამოყენების  ელემენტები.

პროექტი ითვალისწინებს,  დავაფიქროთ სასკოლო საზოგადოება და ვიდრე თითოეული მათგანი გამოყენებულ ელემენტს ნაგვის ურნაში ჩააგდებს,  საკუთარ თავს ერთი მნიშვნელოვანი კითხვა დაუსვას: ამ ქმედებით გარემოს ზიანს ხომ არ ვაყენებ?

როგორც ცნობილია ერთჯერადი გამოყენების  ელემენტი საკმაოდ სახიფათო ნარჩენია… ის შესაძლოა, ისეთ საშიშ ქიმიკატებს შეიცავდეს, როგორებიცაა:  ტყვია, კადიუმი, ლითიუმი, თუთია და სხვა. თუ ჩვენი დაუდევრობით ელემენტი ნაგავსაყრელზე ან ბუნებაში აღმოჩნდება, აღნიშნული მავნე ნივთიერებები შესაძლოა, ნიადაგსა და მიწისქვეშა წყლებს შეერიოს, რის შემდეგაც ის საფრთხეს წარმოადგენს ცოცხალი არსებებისთვის,  მათ შორის, ადამიანებისთვის. სწორი გამოსავალი  არც ელემენტის დაწვაა, რადგან  მავნე ნივთიერებები  ატმოსფეროში ხვდება.  ასეთ დროს ელემენტი შეიძლება აფეთქდეს კიდეც,  რაც საფრთხეს უქმნის ირგვლივმყოფ  შენობა-ნაგებობებსა და ადამიანებს.  ამასთან, 1 გამოყენებული ელემენტი დაახლოებით  20 მ² ნიადაგსა და  400 ლიტრ წყალს  აბინძურებს!

ამ პროექტით გვსურს მოსწავლეებმა  კარგად დაინახონ:

1. როგორ ხდება ელექტროლიზის პრაქტიკაში გამოყენება;
2. როგორია გალვანური ელემენტებისა და აკუმულატორების მუშაობის პრინციპი;
3. როგორ უნდა ხდებოდეს ვადაგასული ელემენტებისა და აკუმულატორების უსაფრთხო განთავსება-უტილიზაციის მეთოდების შერჩევა;
4. რამდენად მნიშვნელოვანია ინფორმირებულობა, რაც სწორი, ეკომეგობრული გადაწყვეტილების საწინდარია;
5. რომ გალვანური ელემენტების ფართოდ გამოყენება პრაქტიკაში მოსახერხებელია ელექტრული ენერგიის მისაღებად.

სასკოლო პროექტში ყველა საგნობრივი კათედრა ჩაერთო. გთავაზობთ  კათედრების მიხედვით დაგეგმილი და განხორციელებული  აქტივობების ჩამონათვალს.

საბუნებისმეტყველო კათედრის  კოორდინირებით   მუშაობს  მოსწავლეთა  რამდენიმე  ჯგუფი.

პირველი ჯგუფის მოსწავლეების დავალებაა – მოიპოვონ მასალები თვალსაჩინოებისთვის და აიღონ შემდეგი სახის ინტერვიუები მძღოლებისა და ავტომოყვარულებისაგან:

1. შეაგროვონ ინფორმაცია, დღეისათვის რა სახის გალვანური ელემენტები და აკუმულატორები შემოდის საქართველოს ბაზარზე გასაყიდად;
2. რით განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან სხვადასხვა ფირმის მიერ დამზადებული მოწყობილობები;
3. რომელ მათგანს რა უპირატესობა აქვს?

მეორე ჯგუფის მოსწავლეების დავალებაა – მოიპოვონ მასალები თვალსაჩინოებისთვის და აიღონ შემდეგი სახის ინტერვიუები მძღოლებისა და ავტომოყვარულებისაგან:

1. როგორ ადევნებენ თვალყურს გალვანური ელემენტებისა და აკუმულატორების მდგომარეობას;
2. რის მიხედვით ადგენენ, როდისაა საჭირო მათი დამუხტვა და რა ხერხებს მიმართავენ ამ დროს;
3. როგორ იქცევიან იმ შემთხვევაში, როდესაც გოგირდმჟავას სიმკვრივე საჭიროზე ნაკლებია, ან ტყვიის ფირფიტები ამოჭმულია გოგირდმჟავასთან ურთიერთქმედებით?…
4. მოსწავლეები გაიგებენ, თუ რა დადებითი და უარყოფითი მხარეები აქვს სხვადასხვა ქვეყნებში წარმოებულ აკუმულატორებს და როგორ გამოიყენონ პრაქტიკაში.
5. იმსჯელონ, კიდევ რა “ღირსება“უნდა ჰქონდეს აკუმულატორს ან თუნდაც მშრალ ელემენტს, რომ მისი გამოყენება უფრო მოსახერხებელი იყოს…
6. იმსჯელონ, არსებობს თუ არა თუნდაც თეორიული შესაძლებლობა იმისა, რომ აკუმულატორმა მომავალში ეს „ღირსება“შეიძინოს. თუ მიგაჩნიათ,რომ თქვენი სურვილი მხოლოდ ოცნებაა…

მნიშვნელოვანია, რომ მოსწავლეებმა მოიპოვონ  თეორიული მასალა, პრაქტიკულად დაათვალიერონ აკუმულატორები, რათა მიიღონ პასუხები კითხვებზე:

1. რატომ და როგორ გამოიყენება აკუმულატორი ავტომობილში;
2. რა სახის აკუმულატორები გამოიყენება ავტომობილებში და რა განსხვავებაა მათ შორის?
3. რა ფუნქცია აქვს აკუმულატორს მანქანაში?
4. რაზეა დამოკიდებული აკუმულატორის ვარგისიანობა?
5. როდის არის საჭირო აკუმულატორის დამუხტვა , რატომ და როგორ ხდება ეს?
6. რა პროცესები მიმდინარეობს აკუმულატორში დამუხტვისას?
7. რამ შეიძლება გამოიწვიოს აკუმულატორის მწყობრიდან გამოსვლა?
8. შესაძლებელია თუ არა გახანგრძლივდეს ,,ვარგისიანობის“ ვადა და როგორ შეიძლება ამის მიღწევა?
9. რა ტიპის აკუმულატორებს იყენებენ ცნობილი ავტომწარმოებლები?
10. როგორ ხდება ვადაგასული აკუმულატორების უსაფრთხო განთავსება?
11. როგორ ხდება ვადაგასული აკუმულატორების უტილიზაცია ჩვენს ქვეყანაში და საზღვარგარეთ?
12. რატომ არ შეიძლება მათი განთავსება ნაგავსაყრელზე?

 სასკოლო პროექტის ამ აქტივობებში ჩართული მოსწავლეთა ჯგუფის მოსწავლეებმა – შეიძინეს ჯგუფური მუშაობის, ინფორმაციის მოძიების, ინტერვიუს დაგეგმვის, აღების, მასალების გადამუშავების გამოცდილება. განივითარეს მედიაწუგნიერების, ეკოლოგიური წიგნიერების,  უნარები და სემიოტიკური კომპეტენცია.

აღსანიშნავია, რომ საბუნებისმეტყველო კათედრაზე  შესაბამისი კლასის მოსწავლეებისთვის ჩატარდა თემატური  სახალისო ექსპერიმენტები:

საზოგადოებრივი მეცნიერებების კათედრის კოორდინირებით მოსწავლეთა ჯგუფმა შეისწავლა:

• ბაზელის კონვენციით დადგენილი გადაზიდვის პროცესზე დაკვირვების წარმოების პროცედურის სქემას.
• კონვენციის თანახმად, 1996 წელს საქართველოს პარლამენტის მიერ მიღებულ იქნა „საქართველოს ტერიტორიაზე ნარჩენების ტრანზიტისა და იმპორტის შესახებ“ საქართველოს კანონი, რომელიც მოქმედებაშია დღემდე.
• აღნიშნული კანონით რეგულირდება როგორც სახიფათო, ისე არასახიფათო ნარჩენების იმპორტი და ტრანზიტი.
• აღნიშნული კანონის თანახმად, საქართველოს ტერიტორიაზე აკრძალული ნარჩენების განთავსების შემდგომ, განმათავსებელი ავსებს განთავსების, გადაზიდვა- გადატანის დოკუმენტს. ხოლო მის ხელმოწერილ ასლს უგზავნის ექსპორტიორს ექსპორტიორ ქვეყანაში ნარჩენების მიღებისასწარსადგენად.

საზოგადოებრივი კათერდის კოორდინირებით შექმნილმა ჯგუფმა შესწავლილი მასალები მიაწოდა საბუნებისმეტყველო კათედრის კოორდინირებით შექმნილ ჯგუფებს.

 უცხო ენების კათედრის კოორდინირებით მოსწავლეთა ჯგუფმა:

 ინგლისურენოვანი საიტის გამოყენებით პროექტის დაწყებამდე შეავსო და პროექტის დასრულების შემდეგ შეავსებენ ეკონაკვალევის ავტომატურ დამთვლელს.

რადგან არ არსებობს ეკონაკვალევის გამოთვლის გაქართულებული ვერსია, ამიტომ ინგლისური ენის კათედრის ჩართულობა ამ პროექტში  ამ კუთხით უმნიშვნელოვანესია. რა არის ეკონაკვალევი?

ეკოლოგიური ნაკვალევი ერთი ადამიანის მიერ პირდაპირი თუ არაპირდაპირი გზით გარემოზე ზეგავლენას ნიშნავს. ეს გზები გულისხმობს ცხოვრების წესს, ენერგოეფექტურობას, მოხმარებული ენერგიის რაოდენობასა და წყაროებს…

ქართული ენისა და ლიტერატურის კათედრის კოორდინირებით მოსწავლეთა ჯგუფი შერჩეულ საკითხზე ახდენს სხვადასხვა ტიპის პუბლიკაციების მომზადებას: ესე, ინტერვიუ, ნარკვევი, რეპორტაჟი და ქმნიან ონლაინ გაზეთისთვის მასალებს.

მათემატიკის კათედრის კოორდინირებული მუშაობით მოსწავლეთა ჯგუფი პროექტის დაწყებამდე მოახდინეს სკოლის საზოგადოების გამოკითხვას და პროექტის  აქტივობების შემდეგაც იგივე კითხვარით განახორციელებს გამოკითხვას, გამოკითხვის შედეგების ანალიზს გააკეთებენ. ამავდროულად, ინფორმატიკის მასწავლებელთან კოორდინირებული მუშაობით მოხდება  მარტივი ონლაინგაზეთის აწყობა.

დაწყებითი კლასების კათედრა  მოსწავლეებისათვის მოამზადეს მცირე საინფორმაციო ფლაერები და მოსწავლეების თანამონაწილეობით დაგეგმეს  საინფორმაციო კამპანიები“რა საფრთხეს ქმნის ნაგავში გადაყრილი გამოყენებული ელემენტები დაშ“ მოაწყვეს და მოამზადეს სხვადასხვა გზავნილების შემცველი საინტერესო პერფორმანსები და აქციები, რათა ხელი შეუწყონ თანატოლთა ჩართულობას გამოყენებული ელექტრონული ბატარეების შეგროვების აქციაში.

ხელოვნების მასწავლებლის  სასკოლო ბიბლიოთეკასთან კოორდინირებული მუშაობით  სწავლების პირველი საფეხურის მოსწავლეები შექმნიან სხვადასხვა ტიპის  ბანერებს, პლაკატებს, კომიქსებს და ნახატებს და პერიოდულად გამოიფინება სკოლის ბიბლიოთეკის  და სკოლის შესასვლელის საპრეზენტაციო-საგამოფენო სივრცეებში.

იტალიურის კათედრასთან კოორდინირებული მუშაობით  მოსწავლეთა ჯგუფი იტალიელი თანატოლებისაგან მიიღებენ ინფორმაციას, ამ მხრივ,  რა მდგომარეობაა იტალიაში და რა გამოცდილება აქვთ მათ. გარდა ამისა მოსწავლეთა ჯგუფმა შეარჩია ერთი შესაბამისი იტალიურენოვანი ანიმაცია, რომლის თარგმნა მიმდინარეობს, დაედება ქართული ტიტრები  და საპრეზენტაციო ჩვენება მოეწყობა.

რადგან ნარჩენების სწორი მართვა საკმაოდ რთული პროცესია და მთავრობისა და მოსახლეობის მაქსიმალურ ჩართვას მოითხოვს.  რადგან თანამედროვე მსოფლიოში ნარჩენების მართვის სხვადასხვა წარმატებული სქემა არსებობს, თუმცა არსებობს ისეთი საერთაშორისო საკითხები, რომლებსაც თითქმის ყველა სქემა ითვალისწინებს. რადგან, უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელია შემუშავდეს ნარჩენების მართვის ეფექტიანი გეგმა, რომელიც, თავის მხრივ, სამოქმედო გეგმისაგან შედგება და რამდენიმე ეტაპს მოიცავს.

რადგან ნარჩენების მართვის გეგმის სწორად შემუშავებაზეა დამოკიდებული შემდგომში ნარჩენების მდგრადი მართვა.

  ამიტომ  ვ. ესვანჯიას სახელობის იტალიური სკოლა „ცისკარის“ მიერ მომზადებული ინტეგრირებული  სასკოლო პროექტის მთავარი მიზანი სკოლის  საზოგადოების ეკონაკვალევზე ზრუნვაა, რაც თითოეული  ჩვენგანის ინფორმირებულობით იწყება და იმ აქციებით გრძელდება, რომელიც სკოლაში შეგროვებული გამოყენებული ერთჯერადი გამოყენების Aტიპის ელემენტების, ელ ბატარეების შეგროვებით და  შემგროვებელ პუნქტამდე მისი მიწოდებით სრულდება, რის შემდეგაც ხდება მისი იმ ქვეყანაში ტრანსპორტირება, სადაც მას ამუშავებენ.

ქართული ლიტერატურის სწავლებისას ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხია კონტექსტის გაგება, არა მხოლოდ ისტორიული სურათის აღდგენა, არამედ იმდროინდელი ადამიანების ფსიქო-ემოციური წყობის, სოციალური როლების, გადარჩენისა და არსებობის გზების, მოკლედ რომ ვთქვათ, ადამიანური გამოცდილებების ცოდნა და გათვალისწინება. ამ ცოდნის გარეშე ხანდახან რთულია ამა თუ იმ პერსონაჟის საქციელის ახსნა. დიდია ალბათობა იმისა, რომ მოზარდები ტექსტის ინტერპრეტირებისას ძალიან შორს წავიდნენ შესაძლო სინამდვილიდან.

ხანდახან ამ კონტექსტის ამოსახსნელად, ამა თუ იმ ნაწარმოების გასაგებად, შესაძლოა სხვა ავტორის ტექსტები მოვიშველიოთ და ისე შევეცადოთ მოზარდების სწორ დასკვნამდე მიყვანა.

ვაჟა-ფშაველა და ალექსანდრე ყაზბეგი თავიანთ ნაწარმოებებში ხშირად დაახლოებით ერთნაირ საზოგადოებას აღწერენ, რადგან მთა, საქართველოს მთიანი კუთხეები, რთული გეოგრაფიული მდებარეობის გამო მოშორებულნი იყვნენ ცენტრს, მეფის მმართველობასა და მონარქიულ დიქტატურას. ამიტომ ისინი ძირითადად თვითორგანიზებულ ჯგუფებს ქმნიდნენ, სადაც, გარდა მორალისა, ადამიანებს ერთმანეთის შიში აკავებდათ, დაცინვის, გარიყვის თავიდან ასაცილებლად თემის თითოეული წევრი მზად იყო, ეთამაშა ყველასგან მიღებული მკაცრი კანონების მიხედვით, რადგან, მეორე მხრივ, ეს წესები, ეს კანონები, მათი, როგორც საზოგადოების, გადარჩენის ერთადერთი გზა გახლდათ.

მაგალითად მინდა შემოგთავაზოთ ვაჟა-ფშაველას „ბახტრიონი“. კერძოდ, მისი ყველაზე მძიმე ბედის პერსონაჟი, წიწოლა, რომლის დანაშაულიც ცამდეა ასული. მას ომში ყოფნისას შეეშინდება მტრის, შეეშინდება სიკვდილის და ლაჩრულად დატოვებს ბრძოლის ველ:

„წიწოლამ ლაფით გაგვთხიფა,

გაგვექცა სირბილიანი!

ნეტარ სად დაიმალება

სიცოცხლით სიკვდილიანი?

ფშავში როგორღა მოალის

დიაცი ჩიქილიანი?

არ ვარგა მაგათი გვარი,

უჯიშო, სიცილიანი!

ხალხში როგორღა გამოვა?

ხატში როგორღა მოდგება?

უკლოს, უკეთურს, ბეჩავსა

სად დაეკარგა გონება?!

რად არ ირჩივა სიკვდილი

და თათრებისა მონება?

ვინღა გაივლევს ახლოსა,

ჩააქვავებენ დედანი.

მიწამ შაჭამოს ცოცხალი

ე მაგისთანა მხედარი!

ომშიით გამოქცეულსა

მეხი დაეცეს მედგარი!“.

თავისთავად ჩნდება ლოგიკური მოლოდინი, რომ თუკი ადამიანი ომიდან სიკვდილს გაექცა, სადღაც უნდა წასულიყო, სადაც ცხოვრებას შეძლებდა, მაგრამ, რაოდენ უცნაურიც არ უნდა იყოს, სიკვდილს გამოქცეულმა კაცმა თავი მოიკლა:

„მუხაზე ჩამოკიდული

კაცი სჩანს სამკლავიანი.

თავი დაურჩვავ მხედარსა,

თუ იყო გულჯავრიანი?

იორი ყურსაც არ უგდებს,

ნელად აქანებს ტალღებსა,

არ ედარდება, დაობლდენ,

მამა აღარ ჰყავ ბალღებსა.

თემისგან უარყოფილსა

გადაუგდებენ ძაღლებსა“.

რა ძალა აიძულებს წიწოლას, რომ თავი ჩამოიხრჩოს?

სინანული საკუთარი საქციელის გამო, თუ სიკვდილზე უფრო დიდი შიში თავისიანებთან დაბრუნებისა, რომლებიც შეარცხვენენ, მის სახელს გაქელავენ, მის ოჯახობასაც მასხრად აიგდებენ, შეიძლება ნორმალური ქალიც კი არ მიათხოვონ მის საგვარეულოს და რამდენიმე თაობამ იაროს თავლაფდასხმულმა. ძალიან მძიმეა ის სინამდვილე, რომელსაც თავისი თემი ჰპირდება წიწოლას. მაშინ დაისმის კითხვა, რატომ არ მირბის იგი სადმე სხვაგან, თუკი უნდოდა სიცოცხლე, რატომ არ იბრძვის მისი გახანგრძლივებისათვის? ასევე ძალზედ საგულისხმოა, აქვს თუ არა ძველ ადამიანს წასასვლელი, თუ ის მხოლოდ საკუთარ თემში, საკუთარ მიწაზე არსებობს?

ვაჟა ამ კითხვას პასუხობს თავის „ალუდა ქეთელაურში“ („ვის რა წყალ-ჭალა გვისტუმრებს, სად რა-რა დავილევითა, უბინო, უსახლკარონი სხვაკანაც დავიწყევითა“) სოფელს, თემს მოწყვეტილი ადამიანი ყველგან დაწყევლილია. ამდენად, თანამედროვე ადამიანის გამოცდილება ქონების დაგროვებასთან, ოჯახის დატოვებასთან და მსგავს საკითხებთან დაკავშირებით მკვეთრად განსხვავდება იმ სინამდვილისაგან, რომელსაც ვაჟა-ფშაველასა თუ ალექსანდრე ყაზბეგის შემოქმედებაში ვხვდებით.

კლასში განხილვისას შეიძლება მოისმინოთ ვერსია, რომ ადამიანს უნდა ჰქონდეს არჩევანი, იომოს თუ არ იომოს, რომ ყველას ვერ მოვთხოვთ სამხედრო გმირობას და ა. შ.

პასუხად შეგვიძლია შევახსენოთ, რომ ერთის ინტერესები, ინდივიდის მნიშვნელობა, ჯერ კიდევ სახარებაშია წარმოჩენილი, იგავში, სადაც მწყემსმა კეთილმა უნდა დატოვოს 99 ცხვარი და წავიდეს იმ ერთის საძებნელად, რომელიც დაიკარგა, მაგრამ ასევე უზარმაზარია ერთის, ინდივიდის პასუხისმგებლობა ყველასადმი, როდესაც თითოეული ჯარისკაცის თავგანწირვაზეა დამოკიდებული მთელი ქვეყნის ბედი.

თუკი მოსწავლეებს ვაჟა-ფშაველას ეს მეორეხარისხოვანი, მაგრამ ძალზედ მრავლისმთქმელი პერსონაჟის ფუნქცია გააზრებული აქვთ, ალექსანდრე ყაზბეგის „ხევისბერი გოჩას“ ტრაგიკული ფინალის გასაგებად მეტ ინსტრუმენტს ფლობენ. მათ ნათლად შეუძლიათ წარმოიდგინონ, რა მოელის ონისეს ცოცხლად დარჩენის შემთხვევაში.

საერთოდ, ანტიდაბადება, მამის მიერ შვილის მკვლელობა, ერთ-ერთი ყველაზე მძიმე სიუჟეტია და როდესაც მოზარდებს ამას ვაკითხებთ, რაც შეიძლება მეტად უნდა ვაგრძნობინოთ კონტექსტი, რომელიც გასაგებს ხდის ერთ-ერთ მოტივს ხევისბერის ქმედებისა.

რა მოელის ცოცხლად დარჩენილ ონისეს, ამაზე პასუხს „ბახტრიონის წიწოლა იძლევა. იქნებ ხევისბერის გულში სხვა გრძნობებთან ერთად ესეც იელვებს – შვილის ტანჯვისგან, შერცხვენისგან, სუიციდისგან დახსნის სურვილი; იქნებ მხოლოდ თემის ინტერესებისთვის, თემის მომავლისთვის არ სჩადის მამა შვილის მკვლელობას? თუმცა ხევისბერი გოჩას საქციელის უმთავრეს მიზეზად მაინც ის რჩება, რომ „მმართველი მამა თავისი ხალხისა“ სწორედ თავისი ხალხის საკეთილდღეო საქციელს სჩადის. წესი არ შეიძლება დაირღვეს, წესის დარღვევა მთლიანად ჩამოშლის ხევის სამართალს, ხოლო სხვანაირად გადარჩენა მათ არ შეუძლიათ, მათ ყველაზე მეტად ცვლილება აშინებთ, რადგან ხალხის სამართლის ცვლილება გაცილებით უფრო რთული, ძნელი და მძიმე პროცესია, ვიდრე – სახელმწიფოსი. სახელმწიფო ერთ კანონს მეორით ადვილად ანაცვლებს, სახელმწიფოს პრეცედენტიც შეუძლია დაუშვას და მერე თავისი ძალის გამოყენებით ისევ ჩვეულად განაგრძოს არსებობა. სახალხო სამართალი კი გამონაკლისს ვერ იტანს. ერთი გამონაკლისი, ერთი გადახვევა წესისაგან, შეიძლება საბედისწერო აღმოჩნდეს მისთვის. ეს შიში „ალუდა ქეთელაურშიც“ ჩანს:

„ფერი დაედო ბერდიას,

ფერი სხვა რიგის შიშისა“.

ალუდას ჰუმანიზმი თემისათვის ჯერ ძალიან შორი სინამდვილეა, ჯერ თემს მხოლოდ თავისი სისასტიკით შეუძლია გადარჩენა, ამიტომ ხატში „ურჯულოსთვის“ საკლავის დაკვლის მოთხოვნა ის საშიშროებაა, რომელმაც შეიძლება ისევე ჩამოშალოს სამართალი, როგორც „ხევისბერ გოჩაში“ ონისეს მსუბუქად დასჯამ.

„ხევისბერი გოჩას“ უკეთ გააზრებისათვის, რაოდენ უცნაურიც არ უნდა იყოს, კიდევ ერთი, თითქოს მარტივი და უწყინარი ქართული ზღაპარიც გამოგვადგება, ზღაპარი „მელია და მწყერჩიტა“. აქ პატარა ჩიტი მელიას მუქარას, რომ ცულს მოიტანს და ხეს მოჭრის, უშინდება და ბარტყებს უყრის. საბოლოოდ მოვა მონადირე და მელიას მოკლავს, მაგრამ სანამ მონადირის მოსვლის დრო დადგება, სამშობლოს, ანუ ხის გადასარჩენად მწყერჩიტამ ყველაზე ძვირფასი, შვილების სიცოცხლე უნდა გაიღოს. წინააღმდეგ შემთხვევაში აღარასდროს აღარსად იქნება ბუდე და აღარ დაიჩეკებიან ბარტყები. მწყერჩიტა, როგორც ხევისბერი გოჩა მომავლისთვის იბრძვიან, მომავალს სწირავენ თავიანთ პირმშოებს.

1879-1885 წლებში ყოველთვიურ ჟურნალ „ივერიაში” რედაქტორი ილია ჭავჭავაძე რეგულარულად ბეჭდავდა ნოვატორული პუბლიცისტური ჟანრის წერილებს, რომლებიც დასათაურებული იყო, როგორც „შინაური მიმოხილვები“. ამ წლების განმავლობაში დაიბეჭდა 30 ამგვარი წერილი, რომლებშიც ილიას ბასრი კალმისთვის დამახასიათებელი ხელწერით შუქდებოდა მისი თანამედროვე საქართველოს ყოფის ყველა აქტუალური პრობლემა, რომელთა თემატიკა ეროვნული თვითგამორკვევითა და ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენით იწყებოდა და მთავრდებოდა საქალებო სკოლაში გამართული ქალთა კრების ან სამედიცინო საზოგადოებაში ავჭალის წყლის საკითხებისადმი მიძღვნილი შეკრების გაშუქებით.

შინაური მიმოხილვების რეგულარულობა იშვიათად ირღვეოდა ხოლმე. ყოფილა ისეთი შემთხვევებიც, როცა ცარისტულ ცენზურას წერილი საერთოდ შეუჩერებია ან დაუჩეხია. მიმოხილვა იკავებდა ჟურნალის ბოლო ნაწილს და მოცულობით დაახლოებით 7-დან 24 გვერდამდე მერყეობდა. მიმოხილვები სტილურადაც და იდეურადაც უზადო და დახვეწილია.

თემატიკა და გეოგრაფია შინაური მიმოხილვებისა მრავალფეროვანია: მინავლული ეროვნული თვითშეგნების გამოღვიძება, საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა, ქართული ენის სიწმინდის დაცვა, სამღვდელოების როლის გამოკვეთა და ზრუნვა მოძღვართა განათლებაზე, სკოლების დაარსება და განვითარება, ქართული პრესისა და თეატრის მდგომარეობა, სამოქალაქო საზოგადოებისა და ეროვნული ცნობიერების ჩამოყალიბება, განუწყვეტელი ზრუნვა უმწვავესი სოციალური ფონის გაუმჯობესებისთვის, ადამიანის უფლებათა დაცვა და ა.შ.

თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ილია დროს საუკუნეებით უსწრებს. „შინაურ მიმოხილვებში” ის უბრალოდ პრობლემების გამშუქებელი როდია, არამედ საზოგადოებას სთავაზობს საკუთარ ხედვას მათი გადაჭრის გზებზე. ის მედიატორია საზოგადოებასა და ხელისუფლებას შორის. მაგალითად, 1882 წლის „ივერიის” მესამე ნომერში ილია ეხმიანება მთავარმართებლად დუნდუკოვ-კორსაკოვის დანიშვნას და მის წინაშე საკუთარ მისიასაც გვამცნობს: „ჩვენი წმინდა მოვალეობა დღეს ის არის, რომ მთავრობამ ჩვენგანა ჰსცნოს ჩვენი გულის-ტკივილი და ჩვენის ნატვრის საგანი”. ილია აღნიშნავს, რომ ამ მისიისთვის დიდკაცობა გამოუსადეგარია, რადგან „ჭკუა-გონებას გული გამოღვიძებული უნდა”… ილია კი ახალი მთავარმართებლის გასაგონად შენიშნავს – მას დიდი იმედი აქვს, რომ ახალი მმართველი შეისმენს ქართველობის ხმას.

1862 წელს ჟურნალ „საქართველოს მოამბის” გამოცემისადმი მიძღვნილ მეთაურ წერილში ილია შეუფარავად აცხადებდა, მეცნიერება და ხელოვნება საშუალებაა საიმისოდ, რომ ერი სიბნელიდან სინათლეში გამოიყვანოსო. მას მიაჩნდა, რომ „ცხოვრება ძირია, ხოლო ხელოვნება და მეცნიერება მასზედ ამოსული შტოები არიან, რომელთაც ცხოვრების ნაყოფი უნდა მოისხან ახალი ცხოვრების გამოსაკვანძად”. ილია ასე ხედავს ხელოვნების დანიშნულებას: „დროა, ხელოვნებამ თავი დაანებოს უგემურ ღმეჭასა და თვალების სრესასა, ეგება ცრემლი მამივიდესო. დროა, ჩავიდეს ცხოვრების მდინარის ძირშია, იქ მონახოს შიგმდებარე აზრი თავის ცხოველ სურათებისათვის. იქ, ცხოვრების ძირში, ის იპოვის ბევრ მარგალიტსა და უფრო ბევრს ლექსა და ლაფსა. არც ერთის გამოხატვა არ უნდა აშინებდეს ხელოვნებასა და არც მეორისა!”.

პრესას ყოველ ეპოქაში საზოგადოებრივი პროგრესის გზაზე უმნიშვნელოვანესი როლი ეკისრება, მაგრამ XIX საუკუნის საქართველოსთვის გაზეთი – ეს იყო პური სულისა. წარმოვიდგინოთ, რა სირთულეს წარმოადგენდა პირველი ქართული ჟურნალისტური სკოლის შექმნა და გაზეთის გამოცემა მაშინ, როცა არანაირი ფინანსური სახსარი არ არსებობდა, როცა ცარისტული ცენზურა სულს ხდიდა თავისუფალ აზროვნებასა თუ ეროვნულ იდეოლოგიას.

1879 წელს „ივერიაში” გამოქვეყნებულ ერთ-ერთ „შინაურ მიმოხილვაში” ილია აქცენტს აკეთებს იმაზე, რომ სკოლებში ქართველი ბავშვები ვერ შედიან მიზეზთა გამო და მეცენატებს მოუწოდებს: ხსნა მხოლოდ „ჩვენი საკუთარი სასწავლებლის” გახსნაშია, რასაც 2500-3000 თუმანი თუ დასჭირდება და ეს იმხელა თანხა არ არის, რომ ორმა ბანკმა ვერ მოიძიოს.

როცა შინაური მიმომხილველობის სირთულეზე წერს, ილია გულისტკივილით შენიშნავს, რომ მწერლობის „დაუმონავ საღერღელს” არავინ იოკებს ქართულ ნიადაგზე. მწერლობა და პუბლიცისტიკა იმდენად გაღარიბებულან, რომ თემებსა და იდეებს მხოლოდ უცხოური რეალობიდან იღებენ. მწერლებს არა აქვთ მასალა, რადგან ქართული სინამდვილე მათთვის გაუცხოებულია. ილია ჩვეული ბასრი ენამახვილობითა და მეტაფორულობით აღწერს ქართულ სინამდვილეს: „თვითონ ცხოვრება სად არის ჩვენში, რომ ცხოვრებამ გკითხოს და შენ პასუხი აძლიო? ჩვენი ცხოვრება ზურგგადაღლეტილ და დავარდნილ სახედარსავით გდია უძრავად სადღაც კუთხეში და სიცოცხლეს მარტო იმით იჩენს, რომ იცოხნება, როგორც პირუტყვი”…

„საქართველოს მოამბის” საპროგრამო წერილში ილია წერდა: „ჩვენი საქმე საქართველოს ხალხის ცხოვრებაა. მისი გამომჯობინება ჩვენი პირველი და უკანასკნელი სურვილია”. ამ იდეითაა ნასაზრდოები ყოველი წერილის პათოსიც. „შინაურ მიმოხილვებში” ის ეხებოდა ქართველობისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის ყველა პრობლემას.

ზოგიერთ ნომერში „შინაურ მიმოხილვას” ვერ ნახავთ. 1882 წლის „ივერიის” პირველ ნომერში ტრადიციული მიმოხილვა არ გვხვდება, მაგრამ ვაწყდებით რედაქციის უაღრესად საინტერესო წინასიტყვაობას, რომელიც ჟურნალის კონცეფციაზე გვიქმნის წარმოდგენას. აქ ხაზგასმულია მნიშვნელობა შინაური მიმოხილვებისა და რედაქციის დამოკიდებულება მისადმი: „განსაკუთრებული ყურადღება ექნება მიქცეული „შინაურს მიმოხილვას”. რედაქცია ყოვლის ღონის-ძიებით ეცდება, რომ არავითარი საინტერესო მოვლენა ჩვენს ცხოვრებაში უყურადღებოდ არ დასტოვოს და შეძლებისამებრ ჩვენი ქვეყნის ყოველს კუთხეში იყოლიოს სანდო პირნი ცხოვრებისათვის თვალ-ყურის სადევნელად”.

ილია შინაური მიმომხილველობის სირთულეზეც ხშირად საუბრობს: „შინაური მიმოხილვისთანა ძნელი საქმე ჩვენებურს მწერალს არა აქვს, იმიტომ, რომ ჩვენში შინაური საქმე ისეთი საგანია, რომლისთვისაც ჯერ ხელი სხვას არავის უხლია, რომელზედაც არავითარს მსჯელობას, არავითარს მოსაზრებას, არავითარს დასკვნას სხვა ქვეყნების ლიტერატურაში ვერ ინახულებთ… შინაური მიმოხილვები ჯერ კიდევ გაუკეთებელი ხორბალია ხოლმე, რომელიც უნდა ჩვენ თვითონ გავანიავოთ, გავცხრილოთ, დავფქვათ, მოვზილოთ და საკუთარის ჭკუის თონეში გამოვაცხოთ”…

ვფიქრობთ, შინაური მიმოხილვები აუცილებლად უნდა გამოიცეს ცალკე წიგნად, რათა ჩვენს მომავალ თაობებსა და ქართველ ჟურნალისტებს ჰქონდეთ შესაძლებლობა, გაეცნონ XIX საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედში რამდენად დახვეწილი, პროფესიონალური და ზნეობრივი იყო ჟურნალისტიკა და რამდენად უსწრებდა იგი დროს. ამ წერილების ხელწერას ნათლად ეტყობა ბეჭედი გენიოსისა.

ვფიქრობ, „შინაური მიმოხილვები“ თანამედროვე ჟურნალისტებისთვის სახელმძღვანელოს მისიასაც შეასრულებს. ეს არის ნათელი მაგალითი იმისა, როგორ უნდა შეძლოს პროფესიონალმა ჟურნალისტიკის ჩაყენება ქვეყნისა და ხალხის სამსახურში.

პავლე ინგოროყვა „ივერიის” შინაური მიმოხილვების შესახებ სამართლიანად შენიშნავს, რომ „ეს მიმოხილვები ახალ ეპოქას აღნიშნავს ქართული პუბლიცისტიკის ისტორიაში… მთელი რიგი მიმოხილვები – ეს არის საპროგრამო წერილები, რომლებიც ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის იდეების პროპაგანდას ემსახურება”…

შინაური მიმოხილვების მნიშვნელობა რომ გავიაზროთ, აუცილებელია დავინახოთ ილია, როგორც რედაქტორი. ქართული ჟურნალისტიკის სათავეში რომ ილია დგას, ეს სადავო არ უნდა იყოს. მას ჯერ კიდევ თავის ეპოქაში ეძახდნენ „ქართული ჟურნალისტიკის მამათავარსა” და „კავკასიური პრესის ვეტერანს”. ჟურნალ „ფალანგში” დახატული იყო მეგობრული შარჟი, სადაც ილიას ატატებული ჰყავს ორი ყრმა – სერგეი მესხი და ივანე მაჩაბელი და ქვემოთ მინაწერი გვაუწყებს: „ქართული ჟურნალისტიკის ძიძა”.

1863 წლიდან ილია უძღვებოდა „საქართველოს მოამბეს”, 1877-1901 წლებში კი – „ივერიას”. პარალელურად, 1880-1881 წლებში სერგეი მესხთან ერთად „დროებას” რედაქტორობდა. ძნელი წარმოსადგენი არ არის, რომ პრესის გამოცემა იმ ეპოქაში ვერ იქნებოდა მომგებიანი საქმე. იაკობ გოგებაშვილს თავის მოგონებაში დაუწერია, რომ „ივერიას” ილია რამდენსამე ას თუმანს თავისი ჯიბიდან ადებდაო.

1881 წლის სექტემბრის „შინაურ მიმოხილვაში“ ილია გაზეთ „შრომის” გამოცემისა და „დროების” გუნდიდან მათი განცალკევების საკითხს ეხმიანება და ადასტურებს, რომ საქართველოში საგამომცემლო საქმე წამგებიანია: „შრომამ” და „დროებამ” ცალ-ცალკე არ უნდა ზიდონ ტვირთი მწერლობისა! ჩვენში ჟურნალი და გაზეთი, ხარჯისა და გარჯის მეტს, არაფერს გამორჩომას არ უქადის მწერალსა!”.

ილია-რედაქტორი წარმოგვიდგება, როგორც თანამედროვე ადამიანი, თავისუფალი აზრის ფლაგმანი. ის ქმნის მონოლითურ სარედაქციო გუნდს, სადაც ჟურნალისტები მხოლოდ გონებრივი შესაძლებლობების მიხედვით შეირჩევიან. მას გააზრებული აქვს საზოგადოების მოთხოვნა. ის აბალანსებს ურთიერთობებს, საოცრად ობიექტურია. ხშირად იმეორებს და ერთხელ სოფრომ მგალობლიშვილისთვისაც უთქვამს, რომ პრესაში არ უნდა ჩნდებოდეს პიროვნების შეურაცხმყოფელი პუბლიკაციები. რედაქციამ უნდა დაიცვას ჰუმანურობის პრინციპები და თუ რომელიმე თანამშრომელი მათ დაარღვევს, არ მოვერიდები მის კრიტიკას და კავშირის გაწყვეტასაც კიო, – უთქვამს მას.

ერთხელ თედო ჟორდანიას ექვთიმე თაყაიშვილის მაკომპრომეტირებელი მასალა გამოუქვეყნებია. გულნატკენ ექვთიმეს საპასუხო წერილი მიუტანია ილიასთან. მისი დაუბეჭდაობა ილიას მხრიდან მიკერძოება გამოდიოდა, მაგრამ ილია მიხვდა, რომ გამოქვეყნების შემთხვევაში ეს პოლემიკა აქ არ შეჩერდებოდა და შეიძლებოდა მწვავე დაპირისპირებაში გადაზრდილიყო. რედაქტორს ექვთიმესთვის მეგობრულად უთხოვია, ახლა შენი ოპონენტი მნიშვნელოვანი სამეცნიერო საქმიანობით არის დაკავებული და თუ ამ პასუხს გამოაქვეყნებ, იძულებული გახდება, გიპასუხოს. ამით კი მისი სამეცნიერო საქმიანობა შეფერხდება, ამიტომაც თავი შეიკავეო. ექვთიმემაც, რა თქმა უნდა, დაუჯერა!

თანამედროვე დემოკრატიის პირობებში ძნელი წარმოსადგენია, რამდენად რთული იქნებოდა, ოფიციალურ ორგანოდ ჩამოყალიბებულ ცენზურასთან ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის იდეების შეთავსება. როგორც ჩანს, ილია გაწვრთნილი იყო ცენზურისთვის თვალის ასახვევი მეთოდების შერჩევაში. ის ზოგჯერ საოცარ დიპლომატიას იჩენდა იმპერიის დამქაშებისადმი და ოსტატურად გააპარებდა სათქმელს. კავკასიის საცენზურო კომიტეტის თავმჯდომარე გაკელი აღნიშნავდა: ილია ჭავჭავაძე ცენზურის მითითებების სრული იგნორირებით, მედგრად და შეუპოვრად განაგრძობს გამოქვეყნებას სტატიებისას, რომლებიც მიმართულია განუვითარებელი და უკიდურესად მგრძნობიარე ადგილობრივი ახალგაზრდობის გამოღვიძებისკენო.

ილიას ესმოდა, რომ ახალი ამბების ოპერატიულად გაშუქება პერიოდული ორგანოს მთავარი ამოცანაა. ამიტომაც 1886 წლიდან მან ჟურნალი „ივერია” ყოველდღიურ გაზეთად გადააკეთა. მისი ტირაჟი წლიდან წლამდე იზრდებოდა. 860 ეგზემპლარიდან 1905 წლისთვის უკვე გაზეთის ტირაჟი 6000-მდე გაიზარდა. მუდმივად ცდილობდა, გაეფართოებინა კორესპონდენტთა ქსელი, წაეხალისებინა ახალგაზრდა ავტორები, წარმოუდგენლად მძიმე ფინანსურ პირობებშიც კი გაეცა სოლიდური ჰონორარები. შექმნა ძლიერი ჟურნალისტური გუნდი, რომლის შემადგენლობაში იყვნენ: გრიგოლ ყიფშიძე, სოფრომ მგალობლიშვილი, სტეფანე ჭრელაშვილი, არტემ ფირალოვი, ალექსანდრე ყიფშიძე, არტემ ახნაზაროვი და სხვები.

„ივერიის” რედაქტორი თავისი საპროგრამო, მეთაური წერილებით ქმნიდა ატმოსფეროს და გეზს აძლევდა თანამშრომლებს, მიუთითებდა ძირითად აქცენტებზე. მანვე დაამკვიდრა გუნდური მუშაობის პრინციპები. შინაური მიმოხილვების თემატიკისა და აქცენტების შერჩევაში მთელი რედაქცია მონაწილეობდა. ილიას ჰქონდა რუბრიკა „დამაკვირდი”, სადაც ასევე საჭირბოროტო საკითხებზე ამახვილებდა ყურადღებას. ხუთშაბათობით რეგულარულად მართავდა ლიტერატურულ საღამოებს, სადაც ყურადღებით ისმენდა გაზეთის კრიტიკას. მან დაიახლოვა ახალგაზრდა ტელეგრაფისტი ქალი, გვარად აგლაძე, რომლის მეშვეობით „ივერიას” შეეძლო თბილისურ რუსულ გაზეთებზე ადრე გაეშუქებინა ცხელ-ცხელი ამბები. მალე აგლაძე გაზეთის აქტიური თანამშრომელი გახდა და უცხოეთში, რუსეთსა და საქართველოში მომხდარ ცინცხალ ამბებს აწვდიდა რედაქციას. ილიას თხოვნით მან ტელეგრაფისტად მუშაობას თავი არ დაანება. ახალი ამბები თემატურად ძალიან მრავალფეროვანი იყო. მაგალითად, გრიგოლ ყიფშიძეს 1888 წელს მიწერილ ერთ-ერთ წერილში ავალებდა: სამედიცინო საზოგადოებაში კრებაა ავჭალის წყლის საკითხებზე, ხვალ კი საქალებო გიმნაზიის ზალაში ქალთა კრებაა, ანასტასია თუმანიშვილი თავმჯდომარეობს და გთხოვ, ამ მოვლენების გაშუქება არ დაიზაროო.

იმპერიული პოლიტიკის მხილებას ილია ეწევა ყველა სფეროში. 1879 წლის #7-8 „ივერიაში” ილია საზოგადოებას ამცნობს, რომ ვინმე ლებედევის მეთაურობით „მოღვაწე”, ე.წ. „ობშესტვო ბერეჟლივოსტი” თურმე მთავრობის წინაშე წარადგენს პროექტს საქართველოში პურის ცხობის შესახებ და მოითხოვს, რომ ხაბაზები მოიწვიონ რუსეთიდან. ილია უმოწყალოდ ამათრახებს ამ ინიციატივას და ქართველთათვის შეურაცხმყოფელად მიაჩნია პურის მცხობელთა რუსეთიდან მოწვევა მაშინ, როცა ჩვენში ამის დიდი გამოცდილება და ცოდნა ისედაც არსებობს. „ვაი, ჩვენი ბრალი! პურის ცხობის უცოდინარობაც კი შეგვწამეს და ხაბაზიც ამას იქით მოსკოვიდამ უნდა დავიბაროთ ხოლმე. ქვეყნის გაბიაბრუება და დაბრიყვება იქნება და ასეთი? მოსკოვიდამ ხაბაზებიო? ჭკუას როცა ურიგებდნენ, ნეტა ამათ სად მოჰგვიანებიათ, რომ ვერ მოუსწვრიათ. იქნება ცივილიზაციის გასავრცელებლად ამ მხეცს ქვეყანაში მოსკოვის ხაბაზებიც საჭირო იყოს!”. იქვე ილია იგონებს, რომ მთავრობამ სოფლებში ასევე ცივილიზაციის შეტანის შირმით რამდენიმე ცხენი დაარიგა, მაგრამ მათ გლეხებამდე არ მიუღწევია. ილიას სატირა გასაგებია: „ცხენები ვერაფერი პიონერები არიან ცივილიზაციისა! გლეხობისთვის ცხენების ჩუქებამ ნაყოფი ვერ გამოიღო – ფურგონი და პოვოსკა არ გაჩნდა, გლეხამდე ვერ მიაღწია და ურემი ვერ შეცვალა. რაკი ცივილიზაციის საქმე ცხენებზე და ხაბაზებზე მივარდნილა, ახლა ფიქრი ნურაფრისა გვაქვს!”.

ილია იმპერიის ელიტას მიანიშნებს, რომ ქართველთა განვითარება მათ ინტერესშიც უნდა შედიოდეს და მოუწოდებს მთავრობას, რომ შეეწიოს ქართული პრესის მიერ წამოწეული პრობლემატიკის გადაწყვეტას. მნიშვნელოვან როლს აკისრებს ქართველ ქალებსაც. იგი თვალ-ყურს ადევნებს საქალებო სკოლებში სწავლების საკითხებს და ხშირად აშუქებს იქ არსებულ მდგომარეობას. 1881 წლის „ივერიის” მეცხრე ნომრის „შინაურ მიმოხილვაში“ ილია გორის ახლად დაარსებული საქალებო სკოლის შესახებ საუბრობს: „ნურავინ ნუ დაივიწყებთ, რომ საქართველოში საქალებო სკოლამ ქართველს უნდა გაუზარდოს ქართველი ქალი, ქართველი დედა, ქართველი და, ქართველი დედა-კაცი. თუ სკოლა ამას არ იქმს, ის სკოლა წყალსაც წაუღია, ჩვენ ბევრს არას ვინაღვლით. თუ ღვთის მადლით, გორის საქალებო სკოლას ეს საგანი დაუდვია თავისის პროგრამის სარჩულად, მაშინ სიხარული გვმართებს, რომ გორში საქალებო სკოლა გაიმართა და თუ არა, ღმერთმა შეინახოს, ჩვენ იმისთანა სკოლისა არც მოტანილი გვინდა, არც გატანილი. გვეყო, რაც ჩვენმა საქალებო სკოლებმა ვნება მოგვიტანეს. ის საქმე დაგვმართეს, რომ ჩვენი ოჯახისშვილი სკოლის დასრულების შემდეგ ჩვენს ოჯახში ისე შემოდის, როგორც უცხო თესლის ადამიანი. ცოლად შემოდის, დად თუ რძლად, იმას ჩვენი აღარა გაეგება რა და ჩვენ იმისა. ამის გამო დაირღვა ჩვენი ოჯახობა, გაწყდა ურთიერთობის კავშირი, ოჯახი თავზედ ჩამოგვექცა და ჩვენც გავწყალდით და მიწასთან გავსწორდით. გვეყო და გვამყოფინეთ, ღვთის გულისათვის!.. მოგვეცით მართალი სკოლა, ქართველის სულის და გულის ამამაღლებელი, გონების გამხსნელი! ნუ გაურევთ სკოლის უწმინდესს საქმეში სხვა საქმეს, რომელიც სკოლას არ შეეფერება. ნუ გადუდგებით მტკიცედ დადგენილს კანონებს პედაგოგიისას! მოგვეცით სასწავლებელი ქართველის ქალისა, ქართველის დედისა, ქართველის ოჯახის დედა-კაცისა!”.

არ დარჩენილა საქართველოს გლეხობისთვის მტკივნეული და საჭირბოროტო თემა, რომელსაც „შინაურ მიმოხილვებში“ ილია არ შეხებოდეს. იგი ხშირად მიმართავს მთავარმართებელსა და იმპერიის ცენტრალურ მთავრობას, რომ გლეხობას შეუმსუბუქონ გადასახადები, ერთ-ერთ შინაურ მიმოხილვაში კი აპროტესტებს არყის გამოხდაზე მაღალი გადასახადის დაწესებას, რის შედეგადაც მიგვიღია ის, რომ მსხვილი მემამულეებისა და არყის დიდი ოდენობით მწარმოებელთა გარდა, არყის გამოხდა გლეხისთვის საზარალო გამხდარა, მისთვის ჯიბიდან ამოუცლიათ შემოსავლის მესამედი თუ მეოთხედი.

ილია ეხება გზების მშენებლობის აუცილებლობას და შენიშნავს, რომ სამხედრო გზები ნაკლებად პრიორიტეტულია, რადგან საქართველოში მშვიდობიანობა დამყარებულა, მაგრამ აუცილებელია საეკონომიო გზების მშენებლობა, ეს ხელს შეუწყობს „გამსყიდავისა და მსყიდველის” დაახლოებას, ბაზრის გაიაფებას, რაც ქვეყნის ეკონომიკურ წინსვლას განაპირობებს და ამ საქმეში რჩევა უნდა ჰკითხონ არა ჩინოვნიკებს, არამედ – ადგილობრივ მოსახლეობას.

30 შინაური მიმოხილვა – ეს არის მატიანე XIX საუკუნის უკანასკნელი მეოთხედის საქართველოსი, სარკე იმ ეპოქის საზოგადოებისა და სახე ამ საზოგადოების გაკეთილშობილებისთვის მებრძოლი ლიდერისა, რომელსაც შეუძლია ძირის ძირამდე შეიგრძნოს საქვეყნო სატკივარი.

ვფიქრობ, ილიას „შინაური მიმოხილვები“ დიდი ტირაჟით უნდა გამოიცეს ცალკე წიგნად, ასევე უნდა მომზადდეს და ინტერნეტსივრცეში განთავსდეს მისი ელექტრონული ვერსიები.

პოემაში სტუმარმასპინძლობის ადათზე დაყრდნობით პოეტი განიხილავს ერთ-ერთ მთავარ მოტივს თავის შემოქმედებაში – პიროვნებისა და საზოგადოების ურთიერთობის მოტივს. „ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებითი ინტერესი უპირატესად მიმართულია იქითკენ, რომ აჩვენოს, რატომ უწყობს ხელს ადათის მოქმედება პიროვნულის ისეთი სიმძაფრით გამოვლენას, რომ იგი დაუპირისპირდეს კოლექტივს, საზოგადოებას” (ი. ევგენიძე. ვაჟა-ფშაველა, 1989წ.). სიკეთე, რომელიც, ვაჟას რწმენით, ადამიანის სულის არსებით თვისებას წარმოადგენს, ამ პოემაშიც შეურიგებელ წინააღმდეგობაში ექცევა ადამიანთა მიერვე მტრობის, დაპირისპირებულობის ნიადაგზე შემუშავებულ არაადამიანურ კანონებთან. პოემის დასაწყისშივე ამ დაპირისპირებულობის გამომხატველია და დაძაბულ განწყობილებას ქმნის ვაჟასთვის ჩვეული ხერხით მოცემული ბუნების სურათი („ბნელ ხევზე მოჰყეფს მდინარე, გულამღვრეული ჯავრითა…”). თითქოს მთელი სამყარო „გულამღვრეულია” მტრობით, სიძულვილით.

ვაჟკაცობით განთქმული ზვიადაური, რომელსაც გზა დაჰკარგვია, ხვდება ნადირობიდან დაბრუნებულ გზად მიმავალ ქისტ ჯოყოლას. ისინი არ იცნობენ ერთმანეთს, შესაბამისად, ჯოყოლამ არ იცის, რომ დაკარგული მონადირე მისი მოსისხლე მტერია. ჯოყოლა ნანადირევს უნაწილებს და სტუმრად იწვევს ზვიადაურს თანახმად ადათისა, რომლის ძალა მოგვიანებით მასპინძლის ცოლისადმი მიმართულ სიტყვებში გამოჩნდება („აი, სტუმარი მოგგვარე, ღვთის წყალობაა ჩვენზედა”). ის კაცი, რომელიც ჯოყოლას სახლში „დაჰმღერდა გმირობისასა” სტუმარში მოსისხლეს შეიცნობს და როცა სტუმარს მასპინძელები სუფრასთან მიიპატიჟებენ, მოხუცი შეუმჩნევლად გადის კარში სოფლის ფეხზე დასაყენებლად. თემი შურისძიებისთვისაა განწყობილი („აღელდა მთელი სოფელი: ბალღი, კაცი და ქალია. უნდა შესწირონ თავის მკვდარს ზვიადაურის თავია; უნდა მტრის საფლავზე დაკლან, როგორაც წესი არია”). აქ მტრისადმი შურისძიების გრძნობა სარწმუნოებრივია, „ალუდა ქეთელაურისაგან” განსხვავებით, ქრისტიანული ეთიკის მაგივრად მას მაჰმადიანური ზნეობა უდევს საფუძვლად. სისხლის აღება, მკვლელობისთვის მოკვლა ყველა მთიელს წესად ჰქონდა, მაგრამ საფლავზე დაკვლა და ამგვარად „შეწირვა” მაჰმადიანი მთიელების ადათს წარმოადგენდა. ამ მოტივით თემი არღვევს სტუმარმასპინძლობის საღვთო კანონს, ქურდულად ესხმის თავს ჯოყოლას ოჯახს და შეიპყრობს ზვიადაურს. ჯოყოლა გაოგნებულია, ვერც მიმხვდარა, რატომ მიდის თემი საკუთარი თავის წინააღმდეგ და ხანჯლით გავარდება სტუმრის დასახმარებლად. თემი, რომელიც რელიგიური ფანატიზმით შეპყრობილ, სისხლმოწყურებულ ბრბოს უფრო ჰგავს, ვიდრე მართლმორწმუნე, მოწესრიგებულ საზოგადოებას, ჯოყოლას ამ ზნეობრივ კითხვას თავისი არგუმენტაციით პასუხობს, ჯოყოლას უხსნიან, რომ მისი სტუმარი ზვიადაურია, რომლის სახელი ბავშვმაც კი იცის მთაში. მაგრამ ჯოყოლას თვალში თემის მოქმედება მაინც უკანონოა. თემისადმი მისი პასუხიც მისივე პიროვნული დიდბუნებოვნების, სულიერი სიმაღლის დასტურია:

„დღეს სტუმარია ეგ ჩემი,

თუნდ ზღვა ემართოს სისხლისა,

მითაც მე ვერ ვუღალატებ,

ვფიცავ ღმერთს, ქმნილი იმისა”.

სტუმარმასპინძლობის ადათი ქართულ სინამდვილეში სტუმართან მეგობრობის ან სტუმრის მიღების სურვილს კი არ გამოხატავს მხოლოდ, არამედ სტუმრის, როგორც მოყვასის სიყვარულსაც გულისხმობს. ამ ადათის დახასიათებას იძლევა ვაჟა წერილში „ხევსურები”: „ხევსურს, იმის გარდა, რომ უყვარს სტუმარი, თავისდა შესაფერისად დახვედრაც იცის… სტუმარი ხევსურის სახლში ხელშეუხებელია. სტუმრის მოსისხლე მტერს, მასპინძლის მეზობელიც, თუნდაც ძმაც რომ იყოს, არ შეუძლიან სტუმარს ხმა გასცეს, თუ ვინმე გაკადნიერდა, მაშინ თვითონ მასპინძელი გასცემს პასუხს სტუმრის მოდავეს, სისხლის დაქცევასაც არ დაერიდება, ოღონდ სტუმარი შეურაცხყოფისგან დაიცვას“ (ვაჟა-ფშაველა, „პუბლიცისტური და ეთნოგრაფიული წერილები”, თხზ. IX ტ.). ქართულ ფოლკლორსა და ლიტერატურაში სტუმრად მოსული მეტრიც კი პატივისცემითაა მიღებული მასპინძლის მიერ. თუმცა სტუმარმასპინძლობის ადათი პატივისცემის ორმხრივ გამოვლენას გულისხმობს, მაგრამ სტუმრის მხრიდან ამ დამოკიდებულების დარღვევა არ არის უცხო ჩვენი ყოფისა და ლიტერატურისათვის (გავიხსენოთ აკაკი წერეთლის „გამზრდელი”). ამიტომაცაა გამართლებული „სტუმარ-მასპინძელში” გამჟღავნებული ჯოყოლას უნდობლობა თავისი სტუმრისადმი („ნამდვილ აკლებას გვიპირებს, გვღალატობს ჩვენი სტუმარი, ძმობით და მეგობრობითა შემოგვაპარა ლაშქარი!”).

სტუმართმოყვარეობა მასპინძლის ღირსებას წარმოაჩენს. ამგვარად ჯოყოლა სტუმრის დაცვით საკუთარ პიროვნულ ღირსებას იცავს („ვის გაუყიდავ სტუმარი, ქისტეთს სად თქმულა ამბადა?”) ამიტომაც თუ ზვიადაურის სახეში მოცემულია „შეუპოვრობა, გამძლეობის” მოტივი, ჯოყოლას სახეს აკავშირებენ „პიროვნული ღირსების დაცვის” მოტივთან.

„სტუმარ-მასპინძელში” ერთმანეთს ემთხვევა ორი ადათის შესრულების აუცილებლობა: ადათი სტუმრის პატივისცემისა და ადათის მტრის მტრულად დახვედრისა, „თვით თემშია მოცემული შინაგანი წინააღმდეგობა… ვაჟა-ფშაველას დამსახურებად სწორედ ის უნდა მივიჩნიოთ, რომ მან თემის ეს შინაგანი წინააღმდეგობა დაგვიხასიათა. „მან, როგორც შეიძლება ითქვას, არცერთმა ქართველმა მწერალმა ქართულ ლიტერატურაში, გვიჩვენა, რომ პიროვნების ტრაგედია საზოგადოების შიგნით არსებული წინააღმდეგობის საფუძველზეა აღმოცენებული” (გრ. კიკნაძე, ვაჟა-ფშაველას შემოქმედება, 1957წ.). აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ჯოყოლა სრულიადაც არ ზრუნავს ზვიადაურის, როგორც მტრის დაცვაზე:

„მე გთხოვ გაუშვა, მუსაო,

ნუ სტანჯავ უდიერადა,

როცა გასცდება ჩემს ოჯახს

იქ მოეპყარით ავადა“.

ჯოყოლა ამ შემთხვევაში ცნობს იმ ადათს, რომლის თანახმად, ოჯახიდან გასული სტუმრის მიმართ ისევ ძალაში შედის სისხლის აღების მოთხოვნა. ასე რომ, ჯოყოლა სავსებით თანმიმდევრულია ადათების დაცვის თვალსაზრისით. პოემაში შექმნილ რთულ სიტუაციაში სწორედ თემია არათანმიმდევრული, სწორედ თემი ვერ ართმევს თავს ვითარების სირთულეს, თუმცა ჯოყოლა, რომელიც არ ექვემდებარება თემის კონტროლს, თვითონ იღებს გადაწყვეტილებას, რომლის შედეგიც მას თავიდანვე გაცნობიერებული აქვს. „ამ მხრივ ჯოყოლას უკომპრომისობა პოეტურია… ხასიათის ეს პოეტურობაა სწორედ მისი ზნეობრივი ამაღლების პირობა. ჯოყოლას მხრივ საკუთარი ქცევის ავტონომიურობის დაცვა ზნეობრივი იდეალის სახეს იღებს და რწმენის სფეროშიც იჭრება, ჯოყოლას სტუმართმოყვარეობის საფუძველი ღვთაებრივი შინაარსის მასპინძლური სიკეთეა” (ი. ევგენიძე, ვაჟა-ფშაველა, 1989წ.). ჯოყოლა სტუმრის მოსვლას „ღვთის წყალობად” და მის დახვედრას „საუფლო წესად” თვლის. ამ შემთხვევაში მწერლის პოზიცია ქ რ ი ს ტ ი ა ნ უ ლ ი სულის გამომხატველია, მიუხედავად იმისა, რომ ჯოყოლას სახით მაჰმადიანთან გვაქვს საქმე.

თემი ასრულებს თავის სურვილს („თემს რაც სწადიან, მას იზამს, თავის თემობის წესითა”). იგი ანგარიშს არ უწევს არც იმას, რომ იმავე „თემობის წესით” სტუმარი ხელშეუხებელია, არც ჯოყოლას ოჯახის შეურაცხყოფას. ჯოყოლა შეკრეს და დერეფანში დააგდეს, ზვიადაური კი შებოჭეს და ზვარაკად მიიყვანეს სათემო სასაფლაოზე დასაკლავად.

პოემის ერთ-ერთი მთავარი გმირის, ზვიადაურის, გმირული ხასიათი თვალსაჩინოდ იხსნება ეპითეტებში, რომლებსაც ხალხი ხმარობს მის მიმართ („მოუკლავთ ზვიადაური, /ცით ჩამოსული სვეტადა /ფშავ-ხევსურეთის ფარ-ხმალი, /გამოსადეგი მეტადა”).

ამ გმირის ხასიათის შინაგანი სიძლიერე განპირობებულია იმით, რომ მას და მისი კუთხის წარმომადგენლებს საერთო შეგნება აქვთ. ზვიადაურის მოქმედების წარმმართველია მტრისადმი სიძულვილი. სწორედ ეს სძენს არტისტიზმს მის სიკვდილს. განსაკუთრებული მხატვრული ოსტატობით არის აღწერილი ზვიადაურის მსხვერპლად შეწირვა. თუ შეკრთა ხევსური სიკვდილის წინ, საიქიოს იგი თავისი მოკლულის მუდმივი მსახური იქნება, თუ არ შეკრთა – დარლა სამაგიეროს გადაუხდელი დარჩება. ასე სწამთ ქისტებს. ნაწარმოებში ვაჟა ადამიანთა ბნელ, მგლურ ბუნებას გვიხატავს („სიკვდილი ყველას გვაშინებს, სხვას თუ ჰკლავენ, ცქერა გვწადიან, კაცნი ვერ ჰგრძნობენ ბევრჯელა, როგორ დიდს ცოდვას სჩადიან. რამდენი ავსული ვიცი, წარბშეუხრელად დადიან”). ზვიადაური გასაოცარ სიმტკიცეს გამოიჩენს – უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე უდიერად ახსენებს დარლასაც და სისხლის ამღებებსაც („ძაღლ იყოს”, – ყელში ამბობდა, მანამ მოსჭრიდნენ თავსაო!”). მისი ვაჟკაცური დაუმორჩილებლობა უმწეო აღშფოთებას იწვევს ქისტებში, რადგან მათ არაფრით შეუძლიათ სამაგიერო მიუზღონ ზვიადაურს, გარდა სიკვდილისა, რასაც ხევსური ზიზღნარევი გულგრილობით შესცქერის („ბოღმა მიტომ ჰკლავს ვაჟკაცსა, რომ ხელთ არა აქვს ხმალია. „ჩამიგდეთ ხელში, ძაღლებო, კარგი დაგიდგათ დარია”.) ზვიადაური უკიდურესად ტრაგიკულ წუთებშიც ინარჩუნებს სულიერ სიმტკიცეს, ერთგული რჩება საკუთარი თავისადმი. იგი არ გალაჩრდა, არ შეშინდა მტრისა და სიკვდილის წინაშე, არ შეეწირა დარლას, კვდება თავისუფალი, როგორც გმირი (აქვე გავიხსენოთ ვაჟა-ფშაველასთვის დამახასიათებელი ფოლკლორული მოტივი, ბუნება გლოვობს გმირს: „ზვიადაურსა გლოვობდა შფოთვა და ბორგვა მთისაო…”). გმირი კი საიქიოში მონად არ გამოდგებოდა („გული ვერ მოჰკლა მტრის ხელმა, / გული გულადვე რჩებოდა…”).

ქისტების საქციელში ჯერ გაბოროტება ჭარბობს. მოგვიანებით ეს აღშფოთება თავისებურ აღტაცებასა და სინანულში გადადის. თემი თითქოს ხვდება და ინანიებს თავის დანაშაულს („ხომ მაგას არ მოვუკლავდით მტრებს, ავს რომ არ სჩადიოდნენ? კარგი ვაჟკაცი ყოფილა, – ყველა ალლაჰსა ჰფიცავდა”), მაგრამ საბოლოოდ მაინც თემის უნივერსალური კანონი, ტრადიციული შეგნება იმარჯვებს („მაგრამ მტერს მტრულად მოექეც” – თვითონ უფალმა ბრძანაო”). „ვაჟა-ფშაველა მაჰმადიანურ თემს იმაში კი არ სდებს ბრალს, რომ მან თავისი დაუძინებელი მტერი-ზვიადაური მოჰკლა, არამედ მხოლოდ იმაში, რომ თემმა დაარღვია სტუმარმასპინძლობის საუკუნეების გრძელ მანძილზე განმტკიცებული წესი” (დ. ბენაშვილი, ვაჟა-ფშაველა, 1989წ.). ზვიადაურის ხასიათში არ არის დრამატიზმი, მასში არ არის შინაგანი წინააღმდეგობა, იგი იღუპება ფიზიკურად, თუმცა მისი სული გაუბზარავი რჩება. ჯოყოლას და აღაზას (განსაკუთრებით, ამ უკანასკნელის) ხასიათები გაცილებით უფრო რთულია, ერთგვარად გაორებულიც.

სახე აღაზასი, რომელიც ზვიადაურის ტრაგიკულ წუთებში ამჟღავნებს თავის პიროვნულ სიღრმეს, რომელიც ზნეობრივი მარტოობის საოცარი განცდით იტანჯება („ქისტეთში ჩემი ერთგული კენჭიც კი აღარ არია”) და რომლის ხასიათიც ბოლომდე მაინც გაუხსნელი რჩება მკითხველისათვის, უძლიერესია ვაჟა-ფშაველას მიერ შექმნილ ქალთა სახეებს შორის. ეს არის მხატვრულად სრულყოფილი, ფსიქოლოგიურად ცოცხალი სახე იდეალური გმირისა.

ხევსურნი დაესხნენ ქისტებს ზვიადაურის მოკვლის გამო სამაგიეროს გადასახდელად. ქისტების აზრით, ჯოყოლა მოღალატე და გამცემია. ამ უკანასკნელს კი, რომლისთვისაც თემის მთლიანობა გარდაუვალი კანონია, აზრადაც არ მოსდის უღალატოს თემს. იგი მარტოდმარტო იშვიათი გამბედაობით გადაეშვება ხევსურთ ლაშქარში საბრძოლველად.

შთამბეჭდავია ჯოყოლას სიკვდილის სურათი: თემისგან განწირული ჯოყოლა, რომელიც თავის დანაშაულს არ გრძნობს, არც მის გამოსასყიდად მოქმედებს და თავისი ქცევის სიმართლეში მტკიცედ არის დარწმუნებული, თავისი შეუპოვრობითა და გაუტეხლობით (რითაც ის ზვიადაურს როდი ჩამოუვარდა) აკვირვებს თანამემამულეებს.

ჯოყოლა და აღაზა პატარა სამყაროს პირველი ჰუმანისტები არიან, რომელნიც თავიანთ გრძნობებს უპირისპირებენ თემის რკინის კანონებს, ბრმა რელიგიურობას. თემისაგან განსხვავებით, ისინი ბრმად არ მოქმედებენ, არ არიან ინდიფერენტულნი და არიან ძლიერები დამოუკიდებლობით, როგორც გამოკვეთილი პიროვნებები. როგორც ვაჟა-ფშაველას ერთ-ერთი ცნობილი მკვლევარი ამბობს, ისინი სცილდებიან თემს, როგორც ყველაზე უფრო კეთილი მტრები და მიუხედავად ამისა, მაინც ასრულებენ თავიანთ დადებით ფუნქციას საზოგადოების მომავალი განვითარების თვალსაზრისით. მომავალი კი არა მარტო ჯოყოლასა და აღზასთვის, გამოუცნობი და ბინდით მოცული იყო თვით ვაჟასთვისაც. ალბათ ამიტომაა, რომ ზოგჯერ მისი თხზულებები „სტუმარ-მასპინძლის” მსგავსად მთავრდება ნაღვლიანი ეპილოგით. ამ პოემის ეპილოგში კი სიმართლე მხოლოდ მიღმიერ ქვეყანაში იმარჯვებს. ზვიადაური და ჯოყოლა ქისტების მიწაში წვანან, აღაზა თავს მდინარეში იხრჩობს, რადგან თავს ცოდვილად, უღირსად თვლის, ხალხისგან გაკიცხულს და დაწყევლილს ქმრის სიკვდილის შემდეგ ამქვეყნად აღარაფერი დარჩენია. „ფშაური დიდების” თანახმად, ღვთისშვილნი „ღვთის მოთანაყმენი, ერთურთის მოდე-მოძმენი და სტუმარ-მასპინძელნი არიან”. უნდა აღინიშნოს, რომ ვაჟას პოემის „სტუმარ-მასპინძლის” სათაური საკრალური ხასიათის ამ იდიომიდან მოდის და მას ღრმა ქვეტექსტი ახლავს: კაცნი, ღვთისშვილთა მსგავსად, ერთმანეთის ძმები, სტუმარ-მასპინძლები ან რაც იგივეა, მოყვასნი და მაშასადამე, სწორფერნი ანუ თანასწორნი არიან მამაღმერთის წინაშე” (თ. ჩხენკელი, ტრაგიკული ნიღბები, 1971წ.).

პოემის ეპილოგში ღამეული სურათია მოცემული: აღაზა, ჯოყოლა და ზვიადაური ერთმანეთს იმ კლდესთან ხვდებიან, რომელთანაც ჯოყოლა მოკლეს. მათი კავშირი ადამიანთა გამთიშავ მტრობაზე ძლიერია. კლდის თავი, მითოლოგიური წარმოდგენით, ზეციური მთაა, სადაც ღვთისშვილები, იგივე „მარსკვლავები” მზის ჩასვლის შემდეგ იკრიბებიან. ამგვარად, ჯოყოლა, ზვიადაური და აღაზა, ღვთისშვილთა მსგავსად, ერთმანეთის სტუმარ-მასპინძელნი და მოდემოძმენი არიან. ასეთივე „მოძმე, ანუ „ლამაზი ძმაა” ალუდასათვის მუცალი (ლამაზიც მზიური ღვთაებების ეპითეტია). მუცალიც და ალუდაც, როგორც ჯოყოლა და ზვიადაური, ზეციურ საუფლოში ერთიანდებიან, როგორც მარადიულად „ლამაზი” ღვთაებრივი მოძმეები.

ფიოდორ დოსტოევსკი თავისი რომანის „ძმები კარამაზოვების“ ერთ-ერთ თავში, რომელსაც „კონტრავერსა“ ჰქვია, გვიამბობს აზიაში ისლამის მიმდევართა ტყვეობაში მყოფი „მართლმადიდებელი“ რუსი ჯარისკაცის თავგადასავალს, რომელსაც რჯულის შეცვლა მოსთხოვეს. მან უარი თქვა რელიგიის შეცვლაზე, რის გამოც აწამეს, ბოლოს კი „ტყავი გააძვრეს“ და მოკლეს. რომანის ოდიოზური პერსონაჟი სმერდიაკოვი რუსი ჯარისკაცის ქმედებას დიდ უაზრობას უწოდებს. მიაჩნია, რომ მას სარწმუნოების უარყოფაც არ ჩაეთვლებოდა ცოდვაში, რადგან მწვალებლების მოთხოვნაზე, როგორც კი გაიფიქრებ, ქრისტიანობის უარყოფის შესახებ, წამის მეოთხედიც არ იქნება გასული, რომ უკვე განკვეთილი ხარ, და როგორ უნდა ჩაგეთვალოს ცოდვად იმის უარყოფა, რისი მიმდევარიც უკვე ისედაც არა ხარო. შემდეგ სმერდიაკოვი საუბრობს ადამიანის ურწმუნოების მიზეზზე: როდესაც გაწამებენ, ქრისტიანობის უარყოფას გთხოვენ, გაგახსენდება ქრისტეს სიტყვები: „თუ გექნებათ მდოგვის მარცვლის ოდენა რწმენა, უბრძანებთ ამ მთას: გადაადგილდიო, და ისიც გადაადგილდება, და არაფერი იქნება შეუძლებელი თქვენთვის“. ჰოდა, როდესაც მაწამებდნენ, ვთხოვე მთას გადაადგილდი და დასრისე ჯალათები-მეთქი, მაგრამ ის ადგილიდან არ დაძრულა. როგორ, მდოგვის მარცვლისოდენა რწმენა არა მაქვს? დავუშვათ, მე ურწმუნო ვარ – განაგრძობს სმერდიაკოვი – თქვენ ხომ ხართ მორწმუნე? მაშინ უბრძანეთ აბა მთას, იქნებ გადაადგილდეს… არ გადაადგილდა? მაშინ შენც ურწმუნო ყოფილხარ და რატომ აწამებინებ და აკვლევინებ თავს ჯალათებს? გასაგებია, რომ ამ მსჯელობაში სოფისტური და იეზუიტური ელემენტი ურევია, მაგრამ მოვიტანე მხოლოდ იმიტომ, რომ დამესვა შემდეგი შეკითხვა: რა არის აბოს მთავარი ღირსება, ის, რომ ჭეშმარიტება შეიცნო, თუ ის, რომ თავისუფალი არჩევანი გააკეთა?

იოანეს სახარება ჭეშმარიტების შეცნობასა და თავისუფლებას ერთმანეთთან აკავშირებს: „შეიცნობთ ჭეშმარიტებას და ჭეშმარიტება გაგათავისუფლებთ თქვენ“. თუმცა კონკრეტულად არც ჭეშმარიტებას განმარტავს და არც თავისუფლებას, თითქოს უსასრულო სივრცეს ტოვებს ინტერპრეტაციისთვის. ყოველთვის გვაფიქრებს პილატეს მიერ ქრისტესთვის ირონიულად დასმული უკიდურესი სკეფსის გამომხატველი შეკითხვა: „რაი არს ჭეშმარიტება?“. ეს შეკითხვა მუდმივად თან სდევს კაცობრიობის ისტორიას. ყველა დროში ადამიანი თავისებურად ცდილობდა ამ შეკითხვისთვის დამაჯერებელი პასუხის გაცემას, მაგრამ ყოველთვის ტრაგიკულ შედეგამდე მიდიოდა, რადგან „საერთო თაყვანისცემის მოთხოვნილების გამო [ადამიანები] ანადგურებდნენ ერთმანეთს. ისინი… ერთმანეთს აიძულებდნენ: ზურგი აქციეთ თქვენს ღმერთებს და თაყვანი ეცით ჩვენს ღმერთებს, თორემ სიკვდილი თქვენც და თქვენს ღმერთებსაცო!“. (ფიოდორ დოსტოევსკი, „ძმები კარამაზოვები“). მთელი ამ ტრაგიკული თავგადასავლის შემდეგ კაცობრიობა მივიდა, ე.წ. რელატივიზმამდე, შენ შეგიძლია მიხვიდე ჭეშმარიტებამდე, მაგრამ ეს ვერ იქნება ობიექტური და საყოველთაო, არამედ ეს იქნება ჭეშმარიტება შენთვის. ადამიანმა სხვის არჩევანსაც პატივი უნდა სცეს, ამას აღიარებს ყველა ცივილიზებული (და ზოგი არაცივილიზებული) ქვეყნის კონსტიტუცია. როგორც ჩანს, ეს ყველაზე საღი მიდგომაა საკითხის მიმართ.

შეძლო თუ არა აბომ ობიექტური ჭეშმარიტების შეცნობა, არ ვიცი. ერთი რამ ცხადია, მან შეძლო გააზრებული და თავისუფალი არჩევანის გაკეთება და ამ ნაბიჯის წყალობით სულის თავისუფლების უდიდესი აქტი განახორციელა. „მოიპოვო ჭეშმარიტი თავისუფლება – ნიშნავს შეხვიდე სულიერ სამყაროში. თავისუფლება სულის თავისუფლებაა… სულიერ სამყაროში შესასვლელად ადამიანმა თავისუფლების გმირობა უნდა შეძლოს“ (ნიკოლოზ ბერდიაევი).

საიდან ვიცით, რომ აბომ შეგნებული არჩევანი გააკეთა? როგორც ჩანს, იგი საკმაოდ შეძლებული ოჯახიდან იყო, კარგი განათლებაც ჰქონდა მიღებული, რადგან „სუნნელთა“ შეზავების საიდუმლო იცოდა, მენელსაცხებლე იყო. მის დროს მოღვაწეობდა ალქიმიის დამაარსებელი, დიდი მეცნიერი ჯაბირ იბნ ჰაიანი (721-815), ლათინურად – გებერი. მას არაფერი აკლდა, მაგრამ მაინც გაბედა და იმ სფეროში დასვა შეკითხვა, რომლის მიმართაც შეკითხვის დასმა უდიდეს მკრეხელობად მიიჩნეოდა. მან თავის რელიგიას (რომლის მოძღვრებითაც აღზარდეს), მამა-პაპის მიერ გადმოცემულ, საუკუნით დამკვიდრებულ და განმტკიცებულ ტრადიციებს დაუსვა კითხვები. ფაქტობრივად, თავისი აზროვნებით საკრალურ სფეროში შეიჭრა და ტაბუ დაარღვია. დაეჭვდა, შემდეგ შეკითხვა დასვა, ბოლოს კი თავისუფალი, შეგნებული არჩევანი გააკეთა. კვლავ ვიმეორებ, კაცთაგან არავინ იცის ეს არჩევანი ობიექტურად სწორი იყო თუ არა, მაგრამ თავისთავად არჩევანია ღირებული. ამ არჩევანით მან თავისუფლება მხოლოდ საკუთარ თავს კი არა, იმდროინდელ ზნეობრივად დაძაბუნებულ და დათრგუნულ ქართულ საზოგადოებასაც მოუტანა. მან შიშის ტყვეობიდან გაათავისუფლა თბილისის მთელი მოსახლეობა. უცნაური პარადოქსია: დამმონებელი ერის შვილმა გაგვათავისუფლა ისე, რომ დღესაც, როცა არაბები საქართველოში აღარ არიან, ამ თავისუფლების სიო ისტორიის ფურცლებიდან ისევ სასიამოვნოდ უბერავს.

აბო 14-15 წლის იყო, როდესაც ქართლის ერისთავ ნერსეს დახმარებით არჩევანის გაკეთება გადაწყვიტა, 17 წლისამ კი არაერთი გაბედული ნაბიჯი გადადგა. შეუძლია დღევანდელ ქართველ თინეიჯერ მოსწავლეს მსგავსი შეკითხვების დასმა, მათზე მსჯელობა და შემდეგ შეგნებული არჩევანის გაკეთება? თუ დამკვიდრებული ტრადიციების ბრმა მიმდევრად რჩება? ავითარებს თანამედროვე პედაგოგი მასში შეკითხვის სწორად დასმის უნარს, თუ უკვე დამკვიდრებული „ჭეშმარიტების“ ბრმად მიღებისკენ უბიძგებს? თუ გაკვეთილზე ძირითადად აბოს მიერ ჭეშმარიტი რელიგიის არჩევაზე ვამახვილებთ ყურადღებას, შეიძლება კლასში იჯდეს ისლამის მიმდევარი მოსწავლე, რომლისთვისაც აბომ ჭეშმარიტება კი არ შეიცნო, მამა-პაპის რჯულს უღალატა. ისლამსაც ჰყავს თავისი აბოები (რწმენისთვის წამებულები). ამიტომ ჭეშმარიტებისკენ გზა თავისუფლებაზე გადის და ვინც ასწავლის, უპირველესად ის უნდა იყოს თავისუფალი. ვასწავლოთ თავისუფლება, ჭეშმარიტებამდე მიყვანა ღმერთს მივანდოთ.

ისე ფიქრი, როგორც ყველა ფიქრობს, მარტივია, საკუთარი ორიგინალური აზრის ქონა რთული. იმის გაკეთება, რასაც უმრავლესობა აკეთებს, მარტივი და კომფორტულია, კრიტიკული აზროვნება, კომფორტის ზონიდან გამოსვლა და ბრძოლით მოპოვებული თავისუფლების რეალიზება – რთული. გაბედულების მაგალითს სწორედ პატარა არაბი ბიჭი აბო გვაძლევს, რომელმაც შეძლო თავისუფალი ყოფილიყო და ასეთი სიტყვები წარმოეთქვა:

„მე პატივსა კაცთაგან არა ვეძიებ“.

ევროკავშირის შექმნის ისტორიას უკვე დიდი ხანია ასწავლიან სკოლებშიც და უმაღლეს სასწავლებლებშიც. მეცხრე კლასის მოსწავლეებს შეუძლიათ ზეპირად გვითხრან, თუ როდის მოეწერა ხელი რომის ხელშეკრულებას და როდის შეიქმნა ნახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანება. თუმცა, მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში ევროპის ერთიანობა მხოლოდ ეკონომიკურ ურთიერთობებსა და საზეიმოდ ხელმოწერილ შეთანხმებებზე არ დამყარებულა. „ბებერი კონტინენტის“ შესაკავშირებლად ერებს ძველი შუღლი უნდა დაეძლიათ და საერთო ენა გამოენახათ.

ერთიანი ევროპა წარმოუდგენელი იქნებოდა საფრანგეთსა და გერმანიას შორის კეთილმეზობლური ურთიერთობების გარეშე. მეტიც, სივრცის შესაკავშირებლად ორ უდიდეს სახელმწიფოს შორის მჭიდრო თანამშრომლობაც გარდაუვლად აუცილებელი წინაპირობა გახლდათ. გერმანელებსა და ფრანგებს შორის ხიდების მშენებლობა მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში თითქმის გადაუწყვეტელ ამოცანას წარმოადგენდა. ბევრი ფიქრობდა, რომ ჩიხიდან გამოსვლა შეუძლებელი იყო. სკეპტიკოსებს უიმედობის მიზეზი ნამდვილად ჰქონდათ, რადგან 1950-იან წლებამდე საფრანგეთი და გერმანული სახელმწიფოები თითქმის ყოველთვის მტრობდნენ ერთმანეთს.

მეცხრამეტე საუკუნის პირველ ნახევარში მთელ ევროპას, მათ შორის გერმანიასაც გადაუარა ნაპოლეონის ქარიშხალმა. ფრანგი იმპერატორის მიერ წამოწყებულმა ომმა დაქუცმაცებულ სამთავროებს შიმშილი, სისხლისღვრა, ეპიდემიები და ძარცვა მოუტანა. რამდენიმე ათეული წლის შემდეგ, 1870-71 წლებში უკვე „რკინის კანცლერ“ ბისმარკის მიერ ამუშავებულმა გერმანულმა მანქანამ გადაუარა საფრანგეთს. ვილჰელმ პირველმა და მისმა მიმდევრებმა მეზობელი ქვეყნის დაპყრობა, დამორჩილება, ათასობით ადამიანის დატყვევება არ იკმარეს და ერის სიმბოლოდ მიჩნეულ ნაგებობაში – ვერსალში დაჭრილი ჯარისკაცების ლაზარეთი მოაწყვეს. ამავე სასახლის მთავარი დარბაზიდან ამცნეს გერმანელებმა მთელ მსოფლიოს გაერთიანებისა და ახალი იმპერიის დაფუძნების შესახებ. ფრანგებმა დიდი ხანი ინახეს გულში დამცირებისა და დამარცხებისგან გამოწვეული ტკივილი და პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ უმძიმესი რეპარაციებითა თუ ძველი გერმანული მიწების ოკუპაციით იძიეს შური საუკუნოვან მტერზე. ფრანგებისთვის სამაგიეროს გადახდის დაუოკებელი სურვილით გახლდათ შეპყრობილი ნაცისტთა ლიდერი ადოლფ ჰიტლერი. 1940 წელს, „მესამე რაიხის“ მიერ საფრანგეთის დაპყრობისთანავე გერმანელებმა ადგილობრივი ომის მუზეუმი ააფეთქეს, რათა შენობიდან ისტორიული ვაგონი გამოეტანათ. ეს ის ვაგონი გახლდათ, სადაც 1918 წელს მათიას ერცებერგერმა გერმანიის კაპიტულაციას მოაწერა ხელი. ნაცისტებმა ფრანგებს დამარცხების აღიარება ზუსტად იმ ვაგონში მოთხოვეს, სადაც თავის დროზე ანტანტამ დააჩოქა დანგრეული გერმანია. ტრიუმფის შემდეგ გერმანელებმა კომპიენის ვაგონი ბერლინში ჩაიტანეს, ღირსშესანიშნაობა დიდი ხანი იდგა ბრანდერბურგის კარიბჭის წინ, რათა ხალხისთვის „ისტორიული სამართლიანობის აღდგენა“ შეეხსენებინა. ნაციონალ-სოციალისტთა სიხარული მალე დასრულდა, 1945 წლის შემდეგ გერმანიის სამხრეთ-დასავლეთ პროვინციები და დედაქალაქის ნაწილი ომში გამარჯვებულ ფრანგებს გადაეცათ სამართავად.

ასორმოცდაათი წლის განმავლობაში ფრანგები და გერმანელები ერთმანეთს ებრძოდნენ, ანადგურებდნენ და აუბედურებდნენ. ორივე ქვეყანაში თაობები იყვნენ აღზრდილნი მეზობელი ხალხის მიმართ შიშითა და სიძულვილით. მეორე მსოფლიო ომში კაცობრიობის წინაშე ჩადენილი დანაშაულის შემდეგ გერმანელთა ყოველ მოქმედებას თან რიდი, სირცხვილი და ტკივილი ახლდა, ქვეყანა და კონტინენტი უკვე ორ ნაწილად იყო გახლეჩილი. ამგვარი წარსულისა და აწმყოს პირობებში ევროპის ერთიანობის მომავალი ტყვიისფერ ღრუბელში გახლდათ გახვეული, მაგრამ იყვნენ ადამიანები, რომელთაც მშვიდობიანი თანაცხოვრებისა და თანამშრომლობის იმედი ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ დაკარგული.

იმედით განწყობილ მოღვაწეებს შორის ორი ლიდერი შეგვიძლია გამოვარჩიოთ – გენერალი შარლ დე გოლი და კანცლერი კონრად ადენაუერი. გენერალი სამხედრო სკოლაში სწავლის პერიოდიდან მეზობელი ქვეყნის დამარცხების იდეით იზრდებოდა და ორივე მსოფლიო ომის მიმდინარეობისას იარაღით ხელში ებრძოდა გერმანელებს. კანცლერი კი ჰოჰენცოლერთა იმპერიის დაარსებიდან, ფრანგებზე გამარჯვებიდან რამდენიმე წელიწადში დაიბადა და მთელი ცხოვრება ჯერ იმპერიის, შემდეგ კი ვაიმარის რესპუბლიკის საჯარო სამსახურში გაატარა, სადაც ყველას არწმუნებდნენ, რომ ქვეყანას მთავარი საფრთხე დასავლეთიდან მოელოდა. ისინი ერთმანეთთან დაპირისპირებულ სამყაროში ჩამოყალიბებული ადამიანები იყვნენ, მაგრამ მაინც შეძლეს საერთო ენის გამონახვა.

ყველაფერი 1958 წელს დაიწყო. შვებულებიდან შინ მიმავალი ადენაუერი მოულოდნელად პრემიერ-მინისტრმა დე გოლმა თავის აგარაკზე, სოფელ კოლომბეში მიიწვია. ხანგრძლივი კარიერის განმავლობაში გენერალმა მხოლოდ ერთ პოლიტიკოსს უმასპინძლა თავის კერძო სახლში და ისიც მეზობელი ქვეყნის მთავრობის მეთაური გახლდათ. ზოგიერთი ცნობით, დე გოლი მთელი დღე არწმუნებდა თავის მზარეულს, რომ მათთან სტუმრად „სხვანაირი“ გერმანელი მოდიოდა. მოსამსახურეს ნაცისტური ოკუპაციის დროს ჰყავდა ოჯახის რიგი წევრები დაკარგული და ყველა გერმანელს დანაშაულის თანამონაწილედ მიიჩნევდა. ორივე ლიდერი თავიანთ მემუარებში წერს, რომ მარტო ყოფნისა და მშვიდი საუბრის დროს ბევრი საერთო აღმოაჩინეს ერთმანეთთან. გენერალიც და კანცლერიც მართლმორწმუნე კათოლიკეები იყვნენ, მათ დაახლოებით ერთნაირი ხედვები ჰქონდათ ევროპული აზროვნების ისტორიაში ქრისტიანობის როლთან დაკავშირებით. დე გოლმა და ადენაუერმა უამრავი დრო დახარჯეს მასპინძლის წიგნების კარადაში აღმოჩენილი ლიტერატურული ნაწარმოებების განხილვაში. აღმოჩნდა, რომ გენერალი კარგად იცნობდა გოეთესა და შილერს, კანცლერს კი თავისუფლად შეეძლო მსჯელობა ბალზაკისა თუ ფლობერის შესახებ. ლიდერები კიდევ ერთხელ დარწმუნდნენ, რომ ფრანგული და გერმანული ლიტერატურა საერთო ევროპული მემკვიდრეობის ნაწილს წარმოადგენს და არ შეიძლება ამ სიმდიდრის მხოლოდ ერთი ქვეყნის საკუთრებად გამოცხადება. ორი დღით სოფლად ყოფნის დროს ლიდერებმა ნაციზმთან ბრძოლის გამოცდილებაც გაიხსენეს. დე გოლიც და ადენაუერიც ჰიტლერის მიერ დევნილი და სასიკვდილოდ განწირული ლიდერები იყვნენ, ორივენი გამოცხადებულნი იყვნენ „მესამე რაიხის“ მტრებად, ფრანგისგან განსხვავებით გერმანელი გესტაფოს საპყრობილეში გამოწყვდევასაც ვერ გადაურჩია. მოკლედ, სტუმარმა და მასპინძელმა გააცნობიერეს, რომ მათ ქრისტიანობის, ჰუმანიტარული მემკვიდრეობის გარდა ანტიფაშისტური წარსულიც აერთიანებდათ. თუმცა, მთავარი სხვა რამ გახლდათ. ფრანგი ნაციონალისტიც და გერმანელი ქრისტიან-დემოკრატიც ფიქრობდნენ, რომ ეკონომიკური სიმძლავრეების გაერთიანებისა და თანამშრომლობის გარეშე ევროპას არც ერთიანობა და არც მშვიდობა არ ეწერა მომავალში. ერთიანობისა და მშვიდობის გარეშე კი ევროპა „ცივი ომის“ რამდენიმე პაიკად ქცევისთვის იყო განწირული, კონტინენტს დამოუკიდებელი და თვითმყოფადი სახის დაკარგვა ელოდა, რაც არც ერთ შორსმჭვრეტელი ევროპელის ინტერესებში არ შედიოდა. აქედან გამომდინარე, სოფელ კოლომბეს კარ-მიდამოში შეკრებილმა მოღვაწეებმა მიზნად დაისახეს ფრანგულ-გერმანული მტრობის მტკიცე მეგობრობად გარდასახვა.

1958-1963 წლებში ადენაუერი და დე გოლი 15-ჯერ შეხვდნენ ერთმანეთს მასშტაბურ ღონისძიებაზე, ასზე მეტი საათი გაატარეს პირისპირ საუბარში და 40 ოფიციალური წერილი გაცვალეს ერთმანეთთან. ლიდერთა ყველა შეხვედრას განსაკუთრებული სიმბოლური მნიშვნელობა ჰქონდა. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი ევროპის ორივე უდიდესი მოღვაწე ფიქრობდა, რომ დიდი და განსაკუთრებული სიმბოლოების გარეშე ორ ხალხს შორის ყინულის გალღვობა შეუძლებელი იყო.

წარმოიდგინეთ, რამხელა შთაბეჭდილების ქვეშ იქნებოდნენ ევროპელები, როდესაც 1962 წლის 8 ივლისს საფრანგეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდებარე ერთ-ერთ სამხედრო ბანაკში გადაღებულ ვიდეო კადრებს შეავლეს თვალი. პოლიგონზე 1500 ფრანგმა და 1000 გერმანელმა ჯარისკაცმა ტანკების თანხლებით ერთობლივი აღლუმი გამართეს, რომელიც გენერალმა დე გოლმა და კანცლერმა ადენაუერმა ჩაიბარეს. მურმელონის მოედანზე მოწყობილი მსვლელობა იყო ერთ-ერთი პირველი სამხედრო ღონისძიება, რომელიც საუკუნოვანმა მტრებმა ერთად დაგეგმეს და განახორციელეს. იქ, სადაც ომის დროს მხარეები ერთმანეთს ებრძოდნენ და ხოცავდნენ, თხუთმეტი წლის შემდეგ ერთ მწყობრში დგომაც შესაძლებელი გახდა.

მსოფლიო პრესა ბევრს წერდა რეიმსის კათედრალში გამართული საზეიმო მესის შესახებ. პრეზიდენტი დე გოლი და ფედერაციული რესპუბლიკის ლიდერი ადენაუერი ერთად მივიდნენ ნაცისტების მიერ დაბომბილ კათოლიკურ ტაძარში და მონაწილეობა მიიღეს საკვირაო წირვა-ლოცვაში, რომლის დასრულების შემდეგ ფრანგი და გერმანელი ხალხების შერიგება და დაახლოვება შესთხოვეს ღმერთს. მოვლენამდე სულ რამდენიმე წლის წინ დანა-სისხლად გადაკიდებული ქვეყნების პირველ პირთა ერთობლივ ლოცვა ფიქრი ფანტასტიკის სფეროს ყველაზე გაბედულ წარმომადგენლებსაც კი არ შეეძლოთ. გენერალმა და კანცლერმა ევროპელებს ეს პერსპექტივაც დაანახეს.

მრავალი გერმანელისთვის დაუვიწყარი იყო პრეზიდენტ დე გოლის ოფიციალური ვიზიტი ბონში. პოლიტიკური მოლაპარაკებების შემდეგ პრეზიდენტმა და კანცლერმა ქალაქის მერიის წინ შეკრებილ მოქალაქეებს მიმართეს. გენერალმა პროტოკოლის დაცვაზე უარი თქვა და ხალხს სათქმელი გერმანულ ენაზე გაუზიარა: „როდესაც ყველას ჩემ ირგვლივ შემოკრებილს გხედავთ, როდესაც თქვენს ღონისძიებებს, გამოსვლებს ვუსმენ, ადრინდელთან შედარებით კიდევ უფრო ძლიერად შევიგრძნობ ჩემს პატივისცემასა და ნდობას თქვენი დიდი ხალხის, დიახ! დიდი გერმანელი ხალხის, მიმართ! თქვენ დარწმუნებულნი შეგიძლიათ იყოთ, რომ საფრანგეთში, სადაც ახლა ყველა თვალყურს ადევნებს ბონში განვითარებულ მოვლენებს, მეგობრობის ტალღა ვრცელდება ადამიანთა გულებსა და გონებაში! გაუმარჯოს ბონს, გაუმარჯოს გერმანიას, გაუმარჯოს გერმანულ-ფრანგულ მეგობრობას!“. დე გოლი იყო პირველი მსოფლიო რანგის ლიდერი, რომელმაც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გერმანელებს მშობლიურ ენაზე მიმართა და შეახსენა მათ, რომ ისინი დიდი ერის შვილები არიან. მრავალი წლის შემდეგ თავიანთი უდიდესი დანაშაულით დამძიმებულმა გერმანელებს კვლავ დაეუფლათ სიამაყის ფრთხილი და ზომიერი გრძნობა.

დე გოლისა და ადენაუერის ურთიერთობები გერმანია-საფრანგეთის მეგობრობის ხელშეკრულებით დაგვირგვინდა. ხელშეკრულება ითვალისწინებდა საგარეო პოლიტიკის, თავდაცვისა და განათლების სფეროში ქვეყნების მჭიდრო თანამშრომლობას, მუდმივ კონსულტაციებსა და პერიოდულ შეხვედრებს  პოლიტიკური თანამდებობის პირებს შორის. ფრანგულ-გერმანულმა მეგობრობამ ევროკავშირის შექმნის, ევროპის ქვეყნებს შორის კავშირების დამყარებისა და განმტკიცების პროცესი დააჩქარა. გენერლისა და კანცლერის გარეშე ერთიანი ევროპის საფუძველი მყარი და უდრეკი ვერ იქნებოდა. ასე იქმნებოდა ერთიანი ევროპა.

საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების 2018 წლის 21 თებერვლის #16/ნ ბრძანება „ინკლუზიური განათლების დანერგვის, განვითარებისა და მონიტორინგის წესების, აგრეთვე სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე მოსწავლეთა იდენტიფიკაციის მექანიზმის დამტკიცების თაობაზე“ არეგულირებს ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებაში ინკლუზიური განათლების დანერგვის, განვითარებისა და მონიტორინგის წესს და პირობებს, სსსმ მოსწავლეთა იდენტიფიკაციის მექანიზმს, რომელიც მოიცავს სსსმ მოსწავლის სტატუსის მინიჭებისა და მოხსნის წესს, ასევე საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროსა და სკოლის უფლებამოსილებებსა და ვალდებულებებს ინკლუზიური განათლების სფეროში.

ამავე დოკუმენტში განსაზღვრულია ინკლუზიურ განათლებაში ჩართულ სპეციალისტთა როლები, მათ შორის კონკრეტული საგნის მასწავლებლის როლი. მუხლი 24 განმარტავს, რომ შესაბამისი საგნის მასწავლებელი:

• აკვირდება მოსწავლის მიერ გამოხატულ პროგრესს სწავლაში და აფასებს მისი მიღწევების დონეს, ახდენს მოსწავლის სწავლასთან დაკავშირებით გამოხატული სიძნელის დროულ იდენტიფიცირებას;
• მოსწავლის სწავლასთან დაკავშირებით გამოხატული სიძნელის შემთხვევაში, დაუყოვნებლივ მიმართავს კლასის დამრიგებელს ან/და ინკლუზიურ განათლებაში ჩართულ შესაბამის სპეციალისტს (ასეთის არსებობის შემთხვევაში);
• საგანმანათლებლო საჭიროების შეფასების მოთხოვნით მიმართავს დირექციას, დადგენილი წესით;
• თანამშრომლობს ინკლუზიურ განათლებაში ჩართულ სპეციალისტთან;
• მონაწილეობს ინდივიდუალური სასწავლო გეგმის (ისგ) ჯგუფის საქმიანობაში;
• ისგ-ით გათვალისწინებული მიზნების მისაღწევად მიმართავს სწავლების სხვადასხვა სტრატეგიას;
• პოზიტიური ურთიერთობების ჩამოყალიბებისთვის გეგმავს და ახორციელებს სხვადასხვა ღონისძიებას;
• სასწავლო პროცესის მიმდინარეობასთან დაკავშირებით, ინფორმაციას აწვდის მოსწავლის კანონიერ წარმომადგენელს.

გარდა ამ ბრძანებებისა, ინკლუზიურ განათლებაში ჩართულ თითოეულ სპეციალისტს აქვს კიდევ უფრო დიდი და მნიშვნელოვანი როლი.

კანონი გვაქვს, მაგრამ ასეთი ადამიანებისთვის ხელმისაწვდომი საგანმანათლებლო სივრცე ჯერ კიდევ ბოლომდე არ შეგვიქმნია და ინკლუზიური განათლების ხარისხის ასამაღლებლად კიდევ ბევრი სამუშაო გვაქვს ჩასატარებელი.

ინკლუზიური განათლების დანერგვის მთავარი პირობა, განათლებული და კაცთმოყვარე მასწავლებელია.

ინკლუზიური განათლების ძირითადი ღირებულებებია:

• ადამიანები ერთმანეთისგან განვსხვავდებით და ეს აუცილებლობაა;
• უფრო ჯანსაღი და ადამიანური საზოგადოების აშენება;
• მეტი ცვლილებები სიახლისკენ.

          მე, როგორც სოფელ დიდი თონეთის სკოლის სამოქალაქო განათლების მასწავლებელი, ვცდილობ, გავიაზრო, რა არის ინკლუზიური განათლება, რომ უნდა ვისწავლო ბევრი და თამამად დავუხვდე გამოწვევებს.

რა კარგი იქნება ისეთ ქვეყანაში ცხოვრება, სადაც „განსხვავებულობის“ არ ეშინიათ.

დიდი ხანია, ჩვენს ქვეყანაში აბიტურიენტობა მოზარდის ცხოვრების უმძიმეს პერიოდად იქცა. ამას რამდენიმე ფაქტორი განაპირობებს:

1. განცდა, რომ სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხი წყდება და ყველა აბიტურიენტი სკოლის დამთავრებისთანავე აპრიორი სტუდენტი უნდა გახდეს. ზოგჯერ სულერთია – სად ჩააბარებს, რა სპეციალობით, მთავარია – სტუდენტობა. ბიჭების შემთხვევაში ამ „გარდაუვალობას“ სავალდებულო სამხედრო სამსახურში გაწვევის შიშიც ამყარებს.
2. მოზარდების უმეტესობა ფიქრობს, რომ მე-12 კლასი ეს ის ჯადოსნური წელია, როცა რეპეტიტორების დახმარებით საშუალო საფეხურზე შესასწავლ მთელ მასალას ერთდროულად შეისწავლის. აქამდე ჭრიჭინასავით უზრუნველი ახლა იწვალებს, გადალახავს მისაღებ გამოცდებზე დაწესებულ ზღვრებს და საოცნებოში თუ არა, რომელიმე უნივერსიტეტში მაინც აღმოჩნდება.
3. ვინც წიგნებს თავს აკლავდა (ცოტა გაუგებარია, წიგნს თავი რატომ უნდა დააკლა ან შეაკლა, წიგნი აქეთ უნდა დაგეხმაროს, გაგაძლიეროს, სასურველი ცოდნის მიღების დამხმარე მოწყობილობად უნდა იქცეს მოსწავლის ხელში), მათთვის ერთი და იმავე საკითხის, მისაღებ გამოცდებზე დამკვიდრებული შაბლონების კარგად გათავისება-შესისხლხორცების, მათზე საფუძვლიანად მორგების წელია. ისინი ჩასაფრებული, დაძაბული გულისკანკალით ელოდებიან – რაიმე არ შეიცვალოს რომელიმე საგნის ასე დაშტამპულ ტესტში. თუ შეიცვალა, მერე იწყება გლოვა, ახალი შაბლონების გასაღებების ძიება რეპეტიტორებთან ერთად, თავიდან მორგება, უსასრულო იმიტირებული გამოცდის ჩაბარება, სანამ ნამდვილ, მტანჯველ მისაღებ გამოცდებზე გავლენ.

პანდემია განათლების სისტემაში არსებული პრობლემების ლაკმუსის ქაღალდი აღმოჩნდა. საშუალო საფეხურზე წარმოქმნილი პრობლემების ჩამონათვალში ისიც შედის, რომ პანდემიისას ბევრმა მოსწავლემ დაკარგა ყოველგვარი მოტივაცია. ზოგიერთს სიზარმაცისთვის საუკეთესო მომენტი დაუდგა და დაიჯერა, რომ სკოლის გარეშეც შესაძლებელი ყოფილა არსებობა.

მუხტი, რომელსაც მასწავლებლები ავად თუ კარგად ჯგუფური მუშაობის, მრავალფეროვანი აქტივობებისა და პროექტების დახმარებით ვინარჩუნებდით, მრავალი მიზეზის გამო ონლაინსწავლებამ საგრძნობლად შეასუსტა. არასტაბილური სიტუაციის, მუდმივად ცვალებადი ონლაინ- და ოფლაინრეჟიმის გამო ბევრმა მშობელმა არჩია, შვილები რეპეტიტორებთან მაინც დაეკავებინა იმ საგნებში, რომლებიც სამომავლოდ მისაღები გამოცდებისთვის დასჭირდებოდათ.

შედეგად მივიღეთ ის, რომ თუ მანამდე მე-12 კლასის უფუნქციობას ვუჩიოდით, ახლა შეგვიძლია, უფუნქციო მე-10-11-12 კლასებზეც ვივიშვიშოთ და საშველი ვეძებოთ. ანუ პრობლემა, რომელიც მანამდეც არსებობდა (ფუნქციადაკარგული მე-12 კლასი), პანდემიამ (სხვა კლასებზეც გაავრცელა) საგრძნობლად გააღრმავა.

მგონია, რომ ამ პრობლემის ერთ-ერთი (და არა ერთადერთი) განმაპირობებელი პანდემიამდეც და პანდემიისასაც არის მისაღები გამოცდების დაშტამპული ტესტები, რომლებიც წლების განმავლობაში არ იცვლება და თუ იცვლება, მოსწავლეების, მშობლების, ზოგჯერ მასწავლებლების სერიოზული ვნებათაღელვა მოჰყვებოდა ხოლმე.

არადა, შაბლონური მისაღები გამოცდები არასწორი დამოკიდებულებისკენ უბიძგებს მოსწავლეს. როგორც ზემოთ აღვნიშნე, მას ავტომატურად უჩნდება ფიქრი, თუ შესაძლებელია, ერთ წელიწადში „დავამუღამო“ ის საკითხები, რომლებიც მე-10-11 კლასებში ისწავლება, რაღატომ დავაკლა წიგნებს თავი?! ჩემი მიზანი ხომ არა საბაზისო ცოდნის შეძენა, არამედ უნივერსიტეტში მოხვედრაა.

დავიწყებ იმით, რომ საშუალო საფეხურის მისაღები გამოცდებისთვის მოსამზადებელ ეტაპად მოაზრებაც თავისთავად არასწორი და მავნებელი მგონია მოსწავლეებისა და სკოლისთვის. საშუალო სკოლა მოსწავლეებს უმნიშვნელოვანეს საბაზისო უნარებს უნდა უვითარებდეს და მრავალმხრივ, ფუნდამენტურ ფაქტობრივ ცოდნას უნდა აძლევდეს ყველა საფეხურზე. ეს ცოდნა მას უნდა სჭირდებოდეს, მიუხედავად იმისა, უნივერსიტეტში გააგრძელებს თუ არა სწავლას. თუ არადა, სხვა მოდელზე უნდა გადავიდეთ, სისტემამ სერიოზულად უნდა იმუშაოს საბაზო საფეხურით სკოლის დამთავრებასა და პროფესიული სასწავლებლების პოპულარიზაციაზე. საშუალო საფეხურზე კი უნდა შემცირდეს საგნების რაოდენობა, მოსწავლეს უნდა მიეცეს არჩევანის შესაძლებლობა და სწავლება უნდა დაიყოს მიმართულებებად. სანამ აქამდე არ მივალთ, საშუალო საფეხური ნამდვილად ვერ შეასრულებს მოსამზადებლის ფუნქციას, რადგან საგნის მასწავლებელს სხვა გზით უწევს სიარული, აბიტურიენტს სხვა სიღრმე სჭირდება. ჰოდა, რეპეტიტორებს სკოლის გარეთ ეძებენ.

ვინაიდან მე ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი ვარ, სჯობს, ამ საკითხზე ჩემი საგნის ჭრილიდან ვისაუბრო – ხშირად სკოლაც თავისდაუნებურად მისაღები გამოცდების შაბლონს ერგება: ადრე გამოცდებზე ითხოვდნენ წაკითხულის გააზრებას, გამალებით მუშაობდნენ მხოლოდ ამ კუთხით; მოსწავლეს უნდა შესძლებოდა არგუმენტირებული ესეის წერა. ბავშვებს მთელი წელი მხოლოდ ესეები უნდა ეწერათ, მიუხედავად იმისა, რომ უკვე გაგონებაც აღარ სურდათ ფრაზის: „საზოგადოების ნაწილი მიიჩნევს, რომ… “. მაინც თვითონვე ითხოვდნენ ამას, რადგან დაპროგრამებული იყვნენ, მისაღებზე ეს მოეთხოვებოდათ. წელს, დიდი ხნის შემდეგ, ნაწილობრივ შეიცვალა მისაღები გამოცდის ქართულის ტესტი და სასწავლო პროცესი ახლა ამ მიმართულებით მობრუნდა.

როცა განსხვავებულ, არაშაბლონურ დავალებებს ვაძლევდი, ზოგიერთი ჩემი საშუალო საფეხურის მოსწავლეც არასერიოზულად ეკიდებოდა მას მხოლოდ იმიტომ, რომ „მისაღებ გამოცდებზე ასე არ ითხოვდნენ“. ეს იმ ფონზე, როცა ძალიან ბევრჯერ გვისაუბრია იმაზე, რომ კონკრეტულად რომელიმე გამოცდისთვის კი არ უნდა მოემზადონ, ტექსტის სწორად აღქმა – გააზრება, მისდამი საკუთარი დამოკიდებულების ნებისმიერ ფორმატში გამოხატვა უნდა შეეძლოთ; სიტყვებზე, ფრაზებზე, მხატვრულ სახეებზე დაკვირვება და მათი ამოკითხვა უნდა ისწავლონ, თავიანთი ნააზრევის გამართულად ჩამოყალიბება უნდა შეძლონ, რომ მერე ქართული ენისა და ლიტერატურის ნებისმიერი ფორმატის გამოცდა ჩააბარონ (აბიტურიენტმა, რა თქმა უნდა, წინასწარ უნდა იცოდეს გამოცდის ფორმა, მაგრამ ნებისმიერი ფორმატის გააზრება-დამუშავებისთვის მაქსიმუმ 2 თვე საკმარისია). ბევრი მაინც სკეპტიკურად უყურებდა და უყურებს ჩემს ამ მიდგომას, რადგან გარემოება, არსებული „ტენდენციები“ მოზარდებს სულ სხვა რამეს უკარნახებს. გამოდის, რომ მათი შემოქმედებითობა, სილაღე, ლიტერატურასთან შეთამაშება-გაშინაურება მე-9 კლასში სრულდება. მათ ფანტაზიას ფრთები ნელ-ნელა უმოკლდება და ფრენითაც მხოლოდ ერთი მიმართულებით ფრენენ, მშობლების მხარდაჭერით უხილავი ექსპერტის თუ მასწავლებლის მიერ გაბმულ თოკს მიჰყვებიან.

რა არის გამოსავალი?

დიდი ხანია, სპეციალისტები საუბრობენ, რომ ერთიანი ეროვნული გამოცდები უნდა გაუქმდეს, რომ თავად უნივერსიტეტები უნდა ადგენდნენ მიღების ფორმატს და თვითონვე ირჩევდნენ თავისთვისვე სასურველს. თუმცა ამ ეტაპამდე მისვლას, ჩემი აზრით, სხვანაირი მენტალური მზაობა სჭირდება და ზემოთ განხილული დამოკიდებულებების გათვალისწინებით ჯერ კიდევ არ ვართ მზად ამ რადიკალური ცვლილებისთვის. ეს კი ბევრ უკუჩვენებას გამოიწვევს (ბევრი ადამიანი აღაშფოთა, ჩემი აზრით, ყოვლად მახინჯი, არაფრის მომცემი ე.წ. კატის, საატესტატო გამოცდების გაუქმებამ. თუმცა არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ამ პროტესტსაც ჰქონდა თავისი ლეგიტიმური საფუძვლები. ერთ-ერთი იყო ის, რომ ბავშვები საშუალო საფეხურზე საერთოდ აღარ ისწავლიდნენ რიგ საგნებს, რაც მოხდა კიდეც).

ამიტომაც სკოლის პრესტიჟის ამაღლებაზე სხვა კუთხით უნდა ვიზრუნოთ და კარგი იქნება, კომპლექსურ პრობლემებთან ერთად იმასაც თუ გავითვალისწინებთ, რომ: ეროვნულ გამოცდებზე წინასწარ გამზადებული, წლობით გამყარებული შაბლონები კი არ უნდა ხვდებოდეს აბიტურიენტს, არამედ ზუსტად უნდა იცოდეს, რა უნდა ისწავლოს სკოლაში, რა უნარები უნდა ჰქონდეს, რათა ნებისმიერი ფორმატით ჩააბაროს კონკრეტული საგანი. ზემოთ ვთქვი და აქაც გავიმეორებ: რა თქმა უნდა, აბიტურიენტმა წინასწარ უნდა იცოდეს, რა ფორმით უნდა ჩააბაროს გამოცდა, მაგრამ ამ ფორმის გასაცნობად და დასამუშავებლად 2 თვე სავსებით საკმარისია.

პარადოქსული აზრი გამომივა, მაგრამ ფაქტია, რომ პანდემია სტაგნაციასთან ერთად, დიდი გამოწვევებისა და შესაბამისად, დიდი ცვლილებების დროა. ნებით თუ იძულებით, ავად თუ კარგად, გავიარეთ რაღაც ეტაპი დისტანციური სწავლების გზაზე. ყველაზე ცხადად ახლა დავინახეთ, რომ სრულიად განსხვავებულ ერაში ვცხოვრობთ და მომავლის ადამიანებს ვასწავლით.

სწორედ ასეთ გარდამტეხ მომენტშია საჭირო რადიკალური ცვლილებები: ცვლილებები საგნობრივ პროგრამებში, მოთხოვნებში, მიზნებში, მიდგომებსა და მეთოდებში, რადგან პანდემია ოდესმე დასრულდება, დრო კი უკან აღარ დაბრუნდება, სწავლებას ძველებურ ფორმატში ვერ გავაგრძელებთ და არც უნდა ვეცადოთ. პირიქით, მაქსიმალურად უნდა გამოვიყენოთ მიღებული გამოცდილება სწავლა-სწავლების ახალ რელსებზე გადასასვლელად, მომავლის ბავშვებს ავყვეთ და ასე სწორად ფრენა ვასწავლოთ.