წერა რთული პროცესია. არ არის იოლი, აზრები ისე დაალაგო, ისეთი ფორმა მისცე, ისე გადმოსცე ყველაფერი, რომ მკითხველისთვის ნათელი გზავნილების გაგზავნა შეძლო. შემდეგ კი წაიკითხო საკუთარი ნაწერი და კმაყოფილი დარჩე. არც წერის სწავლაა იოლი, მით უმეტეს მოსწავლეებისთვის, რომელთაც წერითი დავალებები აბნევს, ხშირად მოტივაციას უკარგავს, რადგან ამ საქმეში თავდაჯერება აკლიათ. ხვდებიან, რომ რთული პროცესია და ფიქრობენ, რომ დამარცხდებიან.

წერილობით აზრის ჩამოყალიბება ადამიანის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი უნარია. ყოველდღიურად ჩვენ გვიწევს საკუთარი აზრები წერილობით გამოვთქვათ, კომუნიკაცია წერილობით ვაწარმოოთ, სოციალურ ქსელებში გამოვხატოთ ჩვენი აზრი ისე, რომ ჩვენი შეხედულება ყველასთვის გასაგები და მკაფიო იყოს და არა მარტო გამოვთქვათ აზრები, არამედ დასამახსოვრებელიც გავხადოთ.

„როგორც ვფიქრობ, ნეტა, ისე ვწერდე!” – მითხრა ჩემმა მეოთხეკლასელმა შვილმა ერთ დღეს, როდესაც სკოლისთვის საშინაო დავალებას ამზადებდა. მოსწავლეთა უმეტესობისთვის წერითი დავალება თავსატეხად და დიდ სიძნელედ იქცევა, თუ ჩვენ არ დავეხმარეთ წერითი გამოცდილების შეძენაში და წერითი პრაქტიკის დანერგვაში.

წერითი პრაქტიკის დანერგვა კი ხანგრძლივი პროცესია, რომელსაც მოსწავლე მხოლოდ თვითონ ვერ უხელმძღვანელებს და მასწავლებლისა და მშობლის განსაკუთრებული მხარდაჭერა დასჭირდება.

იმისათვის, რომ კარგად ვწეროთ, საჭიროა ხშირად ვწეროთ და მოსწავლეც მივაჩვიოთ ყოველდღიურად წერითი დავალებების შესრულებას. ისევე როგორც სხვა უნარები, წერა ყოველდღიურად მუშაობას, ვარჯიშს საჭიროებს და სხვა უნარების მსგავსად წვრთნადია. წერითი მეტყველების გასაუმჯობესებლად კი ერთ-ერთი ეფექტური გზა ინტენსიური მუშაობაა ამ უნარის გასავარჯიშებლად.

ჩემი მეოთხეკლასელი შვილის ჩანაწერებიდან გთავაზობთ რამდენიმე ტექსტს, რომელიც ზაფხულში, კოვიდისშემდგომი მოსაწყენი იზოლაციის პერიოდში დაიწერა:

„თავისუფლება არის, როცა ადამიანი თავს გრძნობს თავისუფლად, როცა მას კარგად ექცევიან, როცა ის სულ თვითონ აკეთებს არჩევანს და კარგი განწყობა აქვს”.

„პეპი გრძელწინდასთან ვიმეგობრებდი დიდი სიამოვნებით, რადგან ის თავის აზრს პატივს სცემს, გაბედულია. შეუძლია მეგობრები გაიჩინოს, თავისი მეგობრები დაიცვას, უყვარს თავგადასავლებში ყოფნა და ძალიან უშიშარია. მორცხვი არაა, არც მე ვარ მორცხვი და ეს ძალიან მომწონს”.

„ახალი მეგობრები გავიჩინე ქობულეთში და ძალიან გავერთეთ. თუ ვინმეს ჩაკეტილობის პრობლემები აქვს და ურთიერთობები უჭირს, როცა ეუბნები, წამო ერთად გავერთოთ და ვითამაშოთ, მას დიდი სიხარული ეუფლება, ყველანაირად ემზადება, იღებს ჯგუფურ თამაშებში მონაწილეობას, მისი გუნდიც იგებს და ბედნიერია“.

„ჩემი მეგობარი უნდა იყოს ჩემი ჭკუის, იყოს კეთილი, რომ შევძლო და დავუახლოვდე. უნდა შეეძლოს სიყვარულის და გრძნობების გამოხატვა. ჩემი აზრით, საჭიროა არ იყოს მორცხვი, იყოს ჩემნაირი. მე არ მიყვარს, როცა ეხვეწებიან ადამიანს და აძალებენ რამე გააკეთოს, რამე ითამაშოს. დაძალება არც შეიძლება”.

„სამი საათის განმავლობაში უჩინმაჩინი რომ ვიყო, ავიღებდი დედას ტელეფონს და ვითამაშებდი. მამას გავყვებოდი ჩუმად სამსახურში და გადაღებაზე რომ იქნებოდა, ცოტას გავეხუმრებოდი. გასაიდუმლოებულ ადგილებში ვივლიდი და კანფეტებს მოვიპარავდი. ცირა ბებოსთან და ლამარა ბებოსთან ჩავიდოდი და ბებოებს ძალიან გავახარებდი. დეიდებსაც”.

„ჩემი მარცხენა ხელის თავგადასავალი.

თურმე როგორი აუცილებელია მარცხენა ხელი, ამას მაშინ მივხვდი, როცა მარცხენა ხელი მოვიტეხე. მარჯვენა ხელით ყველაფერს ვაკეთებ, მაგრამ მაინც ძალიან საჭიროა მარცხენა. ხელი სოფელში, კედელზე ცოცვისას მოვიტეხე, მთამსვლელი ვარ და რომ ვცოცავდი ჩამოვვარდი საცოცი კედლიდან. ჩემმა ბიძამ გამაქანა თბილისში და იქ ოპერაცია გამიკეთეს. სამი დღე ვიყავი საავადმყოფოში. ჩემმა ექიმმა ამირანმა მირჩია თითები „გიფსშიც” ამოძრავე და ყველაფერი კარგად იქნებაო. სამ კვირაში თაბაშირს მომხსნიან და იმერეთში უნდა წავიდე. ჩემი ზაფხული მაინც ძალიან არეული იყო, ხელი მოვიტეხე, მერე მთელ ოჯახს კოვიდი დაგვემართა და იზოლაციაში ვიყავით. ვაი, ახლა ვიღაც მეძახის, აბა, ნახვამდის”.

ერთი კარგი ნაცნობი მყავს, სულ რაღაცას კითხულობს, მაგრამ თუ წიგნებით ხელში არ დაინახავ, სხვა ვერაფერზე მიხვდები, რომ ამდენი რამ აქვს წაკითხული – არც განსაკუთრებულად ნათელი გონება აქვს, არც განსაკუთრებულად განვითარებული კრიტიკული აზროვნება, არც არაფერი განსაკუთრებული.  მეტად არ დავკონკრეტდები, ალბათ ყველას გყავთ თითო ასეთი ნაცნობი.

მხოლოდ კითხვა საკმარისი არ არის და სწორედ ამიტომ არსებობენ ცალკე დისციპლინებად ლოგიკა, მედიაწიგნიერება და სხვა სპეციალობები, რომლებიც ტექსტების, მოვლენების, ამბების უკეთ აღქმაში გვეხმარებიან, გვწვრთნიან და გვასწავლიან განვასხვაოთ მთავარი ამბები არამთავარისგან, ერთმანეთთან დავაკავშიროთ სხვადასხვა მოვლენა და დავიჭიროთ საერთო კანონზომიერები თუ იშვიათი გამონაკლისები ჩვენ ირგვლივ მიმდინარე პროცესებში.

როცა პატარა გოგო და დამწყები მკითხველი ვიყავი, წიგნი ინფორმაციის მიღების ფაქტობრივად ერთადერთი მედიუმი იყო – ისე წავიკითხე ათ-ათჯერ ლინდგრენის ყველა იმ დროისთვის ქართულად გამოცემული წიგნი, რომ ნანახი არ მქონდა თავად ავტორის ფოტო. მეტიც, კარგა ხანს ის კაცი მეგონა. არადა, მაშინ, როცა მის წიგნებს ვეცნობოდი, ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო და წერილის მიწერაც კი შემეძლო. თუმცა, ეს გვიან გავიგე.

დღეს, როცა ჩემს შვილებს წიგნებს ვუკითხავ და უცნობ სიტყვას, ქალაქს ან ისეთ ისტორიულ მოვლენას შევხვდებით, რომელზეც მათ არაფერი იციან, ვეუბნები, რომ შეგვიძლია ინტერნეტში მოვძებნოთ მეტი მათ შესახებ და მერე ვუყურებ, როგორ არჩევენ და ახარისხებენ ინფორმაციას, რაც ინტერნეტში ხვდებათ. მაგალითად, როცა ცნობილი გამომძიებელი კალე ბლუმკვისტი წუხს იმაზე, რატომ ცხოვრობს პატარა, მშვიდ და წესიერ ქალაქში, სადაც არაფერი ხდება, როცა შეიძლებოდა კრიმინალებით სავსე ჩიკაგოში ეცხოვრა, ცოტა ხნით ვტოვებთ კალეს მარტოს თავის დარდებთან და ჩიკაგოს შესახებ google-ს კითხვებს ვუსვამთ.

დღევანდელი მკითხველისთვის სხვადასხვა წყაროდან ინფორმაციის მოპოვება და მათ შორის სანდოსა და არასანდროს, ხარისხიანისა და უხარისხოს გადარჩევა ისეთივე საჭირო უნარია, როგორც სწრაფი კითხვა და წაკითხულის გააზრება. და ეს უსასრულო სამყარო, ანუ ინტერნეტი, რომელიც ჩემს ბავშვობაში ასეთი ხელმისაწვდომი არ იყო, ინახავს ყველაფერს: საყვარელი მწერლების სხვადასხვა დროს გადაღებულ ფოტოებს, მათი სახლებისა და ოჯახის წევრების, მეგობრების დეტალურ აღწერებს, წერილებს, წიგნების სხვადასხვა გამოცემას, სხვადასხვაგვარ ილუსტრაციებს, მათი გმირებით გაფორმებულ ყოველდღიურ ნივთებს, პერსონაჟების გადაადგილების რუკებს და რას აღარ. ეს ყველაფერი წიგნებში მოგზაურობას უფრო სრულყოფილს ხდის, უფრო ფართოა და გაცილებით მრავალფეროვნადაც გამოიყურება სამყარო, რომელსაც ერთი წიგნით შეგიძლია ესტუმრო. ყველაფერი ის, რაც უკვე გაკეთებულია წიგნების შესახებ, ახალი იდეების შთაგონების გზაც არის: თავად დახატო გზამკვლევი, გააკეთო კომიქსები, წარმოიდგინო შენთვის ცნობილი ავტორების დისკუსია სხვადასხვა თემაზე, შექმნა საყვარელი გმირების მენიუები და ასე უსასრულოდ.

და მიუხედავად იმისა, რომ კითხვა პირველ რიგში სასიამოვნო უნდა იყოს, ამისთვის მაინც საჭიროა გარკვეული დისციპლინა, მოთმინება და წესები. ნორჩ მკითხველებს კითხვასთან და ინფორმაციის გადახარშვასთან ერთად თხრობის, წერის უნარების განვითარებაც სჭირდებათ, საკუთარი პოზიციების დაცვის ტექნიკის გამომუშავება, დისკუსიაში დაოსტატება და თითქმის ისე წერის უნარი, როგორც ამას მათი საყვარელი მწერლები ახერხებენ: პირდაპირ და შთამბეჭდავად, წლები რომ გახსოვს ფრაზები ან პასაჟები ტექსტებიდან. მათ უნდა იცოდნენ, რომ მათი ხმები, ფიქრები და მოსაზრებები საინტერესოა და ამაში სხვების დასარწმუნებლად ვერავინ დაეხმარება ისე, როგორც საკუთარი თავი. კითხვაც და წერაც ხომ ერთგვარად მარტოსულების თავშესაფარია, სადაც ძალებს იკრეფენ ავტორებიც და მათი მკითხველებიც, იმისთვის, რომ მარტოობა მტანჯველი არ იყოს, სხვებთან თანაცხოვრება შესაძლებელი გახდეს და ცხოვრებისგან სიამოვნების მიღება შევძლოთ. ასე რომ, მხოლოდ კითხვა საკმარისი არ არის, საჭიროა ვიცოდეთ, რატომ და როგორ ვკითხულობთ და რა ხდება მაშინ, როცა ამ ცოდნის გამოყენება გვჭირდება.

 თანამედროვე ქართველი პოეტების სრული უმეტესობა თავისუფალ ლექსს ანიჭებს უპირატესობას, თუმცა, არიან პოეტები, რომლებიც ძირითადად კონვენციურ ლექსებს წერენ და შიგადაშიგ ვერლიბრებსაც გაურევენ ხოლმე. ასევე არიან პოეტები, რომლებიც თანაბრად იყენებენ ორივე ფორმას, თუმცა, იშვიათია პოეტი, რომელიც ორივე ფორმას ერთნაირი სიძლიერით ფლობს.

ოციანი წლების ბოლოდან მოყოლებული, ორმოცდაათიანი წლების ბოლომდე, კომუნისტების მხრიდან,  ნებისმიერი სახის ფორმალისტური თუ პროსოდიული ძიების, კაპიტალისტური სამყაროს მიერ მოწყობილ, კულტურულ დივერსიად გამოცხადებამ, ქართული ლექსის კონსერვაცია გამოიწვია. ვერლიბრის დასამკვიდრებლად სამოციან წლებში დაწყებული წარმატებული ბრძოლა, როგორც ჩანს, საკმარისი არ აღმოჩნდა თავისუფალი ლექსის სრული ლიტერატურული ლეგიტიმაციისთვის, რადგან ინტერნეტ სივრცეში დღესაც შეხვდებით კინკლაობას კონვენციური ლექსის და ვერლიბრის აპოლოგეტებს შორის. ეს, ცხადია, ღრმა პროვინციალიზმია, მაგრამ მოცემულობაა.

კონვენციური ლექსის მოძულეთა დისკურსში ყოველთვის საცნაურია ქვეტექსტი მოწინააღმდეგე მხარის განუვითარებლობის, რეტროგრადობის, გოიმობის შესახებ.

თავისუფალი ლექსის მოძულენი კი ავითარებენ ნარატივს, თითქოს ვერლიბრი ადვილია, “მასე ყველა დაწერს”, “უნიჭოთა თავშესაფარია”, “აბა რითმაში და დარდიმანდის ლხინში გნახო ვინა ხარ, ეს ლექსი კი არა, ჩანახატია” და მისთ. ორივე მოსაზრება, ცხადია, მცდარია.

თუ კონვენციურ ლექს ვერ წერ, ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ კონვენციური ლექსი მოძველდა. ფორმა ნაკლებად ძველდება, ძველდება მხოლოდ პოეტური აზროვნება, პოეტიკა. ფორმები მოძველებულად გამოიყურებიან მოკრძალებული ნიჭის მქონე პოეტის ხელში, თორემ დიდი პოეტი ძველ ფორმას ახალი ინტონაციით ააჟღერებს ხოლმე. ამის დასტურია ოთარ ჭილაძე, რომელმაც ყველაზე გაცვეთილი შავთელური ათმარცვლიანი სრულიად ახლებურად აახმოვანა და მისი ეპიგონების არმია დღესაც მრავალრიცხოვანია. ავიღოთ, თუნდაც, გალაკტიონი, “არსტიტულ ყვავილებში” შესული ლექსებიდან, უხეში გაანგარიშებით, ოთხმოცდათექვსმეტი პროცენტი უკვე არსებული სალექსო საზომებით დაწერილი ლექსებია.

ამავე დროს, ბევრს ჰგონია, რახან რითმავს, კარგ კონვენციურ ლექსებს წერს, მაგრამ ეს ასე როდია. მაღალი ხარისხის კონვენციური ლექსის წერას სულ სხვა ნიჭი და პროფესიონალიზმი სჭირდება. ცოცხლებში სულ შვიდიოდე (არც მეტი, არც ნაკლები) პოეტი მეგულება, ვინც კლასიკურ ფორმებს მაღალ დონეზე ფლობს, აქედან ორის პოეზია ჩვეულებრივი პოეტური ეკვილიბრისტიკაა, გამართული ტექნიკით, მაგრამ პოეზიისგან სრულიად დაცლილი, ხელოვნური ტექსტებით. დარჩენილი ხუთიდან სამი ბრწყინვალე პოეტია, ორი კი – დიდი პოეტი.

თანამედროვე ქართული კონვენციური ლექსების ოთხმოცდაცხრამეტი პროცენტი ათიანი-ოციანი წლების მოდერნისტული ქართული პოეზიის ან “სამოციანელების” გაუცნობიერებელი მიბაძვაა, გადავსებული – არქაიზმებით, გაცვეთილი პოეტიზმებით, ასევე გაცვეთილი ტროპული აზროვნებით, ევფუისტური პასაჟებით და სხვა პოეტური რუდიმენტებით, რომელთა ადგილი თანამედროვე ლექსში არ არის. ყველაზე ნიშანდობლივი გახლავთ დაქტილურ, ჰიპერდაქტილურ და ჰიპერ-ჰიპერდაქტილურ სარითმო წყვილთა ძიებისკენ დაუოკებელი სწრაფვა, რატომღაც გრძელი და შედგენილი რითმები პროფესიონალიზმის უმაღლეს გამოხატულებად ითვლება. სინამდვილეში რითმა უბრალო დამხმარე ინსტრუმენტია, მას სხვა დანიშნულება არ გააჩნია. დიდი პოეტის ხელში გაცვეთილი რითმაც შეუცვლელი იარაღია იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ მისთვის მთავარი არის კონცეპტი, სათქმელი, ამ სათქმელის გადმოსაცემად კი, იქ და იმ წუთას, შეიძლება მხოლოდ ის გაცვეთილი რითმა გამოდგეს, რადგან დიდი პოეტი ყოველთვის სათქმელის პრევალირებას ახდენს და არა – ლექსის გარეგანი სამკაულების. ამიტომ დღეს, ოცდამეერთე საუკუნეში, როცა აურაცხელი რაოდენობის ლექსიკური ერთეულია გარითმული სხვათა და სხვათა მიერ, კომიკურია ზოგიერთების მხრიდან თითქოს მათ მიერ მოგონილი, “ორიგინალური” სარითმო წყვილების ლამის ნოტარიულად გადაფორმების მცდელობა და პრეტენზია ექსკლუზიურ უფლებაზე. იგივე შეიძლება ითქვას გაცვეთილ მეტაფორებზე, რომელთა გამოც მიდის ხოლმე ერთი გაწამაწია და, რომლებიც მანამდე რამდენიმე ასეულჯერ მაინც იქნებიან გამოყენებულნი სხვათა და სხვათა მიერ. სამმარცვლიანი, ოთხმარცვლიანი, ხუთმარცვლიანი და ა. შ. სარითმო წყვილების მოფიქრებას არაფერი არ უნდა, მთავარია სტროფში მათი ერთმანეთთან კონცეპტუალური, აზრობრივი შეკავშირება, რაც, როგორც წესი, იშვიათად ხერხდება ხოლმე და ვიღებთ სრულიად კომიკურ, “მხიარულთა და საზრიანთა კლუბის” დონის პოეტურ ტექსტებს.

დასასრულს კი, ერთი ჭკვიანი კაცის ჭკვიანური ნათქვამის ვარირება რომ მოვახდინოთ: ჭურჭელს რა მნიშვნელობა აქვს, მთავარია შიგ უმაღლესი ხარისხის ღვინო ჩავასხათ. თუმცა, ასეთი ღვინის დაყენება ყველას როდი შეუძლია.

ბევრს ვწერთ და ვსაუბრობთ მხატვრული ლიტერატურის კითხვის აუცილებლობაზე, თუმცა, საინფორმაციო ტექსტზე მუშაობაც არანაკლებ რთული და მნიშვნელოვანია. დღევანდელ სკოლებში სასწავლო პროცესი, ძირითადად, ინფორმაციის დამახსოვრება-გადაცემაზეა აგებული. ამ რთულ გამოწვევას თავს ართმევს ის მოსწავლე, რომელსაც გაწაფული კითხვის პრობლემები არ აქვს.

ჩემს პრაქტიკაზე დაკვირვებისას გამოიკვეთა, რა დიდ სტრესთან არის დაკავშირებული თხრობა სხვადასხვა გაკვეთილზე. ჭარბი ინფორმაციის წაკითხვას, დამახსოვრებას, გადმოცემას დიდი ძალისხმევა სჭირდება და როცა ბავშვს ამისთვის თავის გართმევა უჭირს, სწავლაზე გული უცრუვდება. რამდენიმე საგნის საინფორმაციო ტექსტების ყოველდღიურად დასწავლა კიდევ უფრო აფრთხობს ბავშვებს, სწავლისგან სიამოვნების მიღება კი სულ უფრო და უფრო იშვიათი ხდება.

ვფიქრობ, ქართულის მასწავლებლებმა დიდი ყურადღება უნდა მივაქციოთ საინფორმაციო ტექსტის სწავლებას. ეს უნარი კი მოსწავლეებს სხვა საგნის ათვისებაში დაეხმარებათ.

ჩემი მოსწავლეები, რომლებსაც მესამე კლასიდან ვასწავლი, წელს მეხუთე კლასში არიან. რთული და გარდამავალი ეტაპი მასწავლებლების მხრიდან დიდ ყურადღებასა და ფაქიზ მიდგომას მოითხოვს.

შევნიშნე, რომ ბავშვებს ნაკლებად სჯერათ თავიანთი თავის, გაუბედავები გახდნენ და სხვადასხვა საგნის შესწავლა უჭირთ. განსაკუთრებით ვღელავდი რამდენიმე მოსწავლეზე, რომელთაც გაწაფული კითხვა უჭირდათ. ამ დროს მნიშვნელოვანია სხვა საგნის მასწავლებლებთან კომუნიკაცია – თითოეული მოსწავლის შესახებ მათთვის საჭირო ინფორმაციის მიწოდება.

პირველ სემესტრში კლასის საკითხავ წიგნად ლინდა მალალი ჰანთის „თევზი ხეზე“ შევარჩიეთ. მთელი კვირის განმავლობაში რამდენიმე თავს ვკითხულობთ და ყოველ პარასკევს ერთმანეთს ვუზიარებთ შთაბეჭდილებებს, ვაწყობთ როლურ თამაშებს, ვაკვირდებით სიტყვებს, პერსონაჟებს, მხატვრულ ხერხებს, მთავარ სათქმელს, ამბის განვითარებას. ელი ნიკერსონს, მთავარ პერსონაჟსა და მთხრობელს, დისლექსია აღმოაჩნდება. მას კითხვა უჭირს.

წიგნის კითხვისას გავეცანი ორი ადამიანის ისტორიას – რობერტ ბალარდსა და ჩარლზ კონრადს დისლექსიის გამო ბევრი პრობლემა შეექმნათ. ჩავთვალე, რომ თითოეული მათგანის გაცნობა მეხუთეკლასელებისთვისაც საინტერესო იქნებოდა – ჯერ ერთი, შემეცნებით სამყაროს გაიფართოებდნენ და მეორეც, ელის პრობლემას კიდევ უფრო კარგად გაიგებდნენ. ცნობილი მეცნიერების ცხოვრება და მიღწევები სტიმული აღმოჩნდა გაკვეთილის ჩასატარებლად. საინფორმაციო ტექსტის წაკითხვა, ახალი ადამიანების გაცნობა და საკითხავი წიგნის მთავარი სათქმელის გარე სამყაროსთან დაკავშირება საინტერესო აღმოჩნდა ბავშვებისთვის. აქტივობად კი ურთიერთსწავლება (აქტივობის შესახებ იხილეთ ჯიპრაიდის რესურსწიგნი პორტალზე kargiskola.ge ) შევარჩიე.

წყალქვეშა სამყარო და კოსმოსი – ორი ამოუცნობი, იდუმალებით მოცული სივრცე ბავშვებს ფიქრისა და აღმოჩენებისკენ უბიძგებს.

რობერტ ბალარდის შესახებ National Geographic-ში სტატია წავიკითხე. ჩემი ყურადღება პირველ რიგში „ტიტანიკის“ აღმოჩენის ფაქტმა მიიქცია. ჩემი ბიჭის მეგობარს, ნიკას, „ტიტანიკის“ შესახებ ყველაფერი აინტერესებს. სტატიის კითხვა მის გამო დავიწყე. ასე აღმოვაჩინე რობერტ ბალარდი, რომელიც კალიფორნიაში, ოკეანის სანაპიროზე, იზრდებოდა და ფილმის „80 000 კილომეტრი წყალქვეშ“ გავლენით, ოკეანის შესწავლამ გაიტაცა. ყველაფერი National Geographic-ისთვის სტატიების წერით დაიწყო. სამეცნიერო ექსპედიციებმა და აღმოჩენებმა სახელი გაუთქვა მას. 2015 წელს მოუსმენია რადიოინტერვიუ დისლექსიის შესახებ დაწერილი წიგნის ავტორებთან, რა დროსაც გაუაზრებია, რომ მის პრობლემას დისლექსია ერქვა, ატირებულა. „ყველაფერი გავიგე საკუთარი თავის შესახებ!“ – რობერტ ბალარდის ეს ფრაზა არა მარტო დისლექსიის მქონე ადამიანებისთვის, არამედ თითოეული ბავშვისთვის მნიშვნელოვანი გზავნილია. საკუთარი შესაძლებლობების შესახებ ცოდნა ცხოვრებას აადვილებს. მასწავლებლებსაც დიდი როლი გვაკისრია პრობლემების აღმოჩენასა და მისი გადაჭრის გზების ძიებაში.

შემეცნებითი წიგნი სახელად „როცა მთვარეზე გავიარე“ (მთარგმნელი – ნიკოლოზ ლოლაძე) მოგვითხრობს აპოლოს მისიებისა და კოსმონავტების შესახებ. წიგნი ჩემთვის იდეების საბადო აღმოჩნდა. მესამეკლასელებს „სათაგურს“ ვასწავლიდი და მაშინ ამოვიკითხე, როგორ წაუყვანიათ „აპოლო 17-ის“ მისიაში ხუთი თაგვი: ფე, ფი, ფო, ფუმი და ფუი. მთვარეზე სხვა ცოცხალი ორგანიზმების გამძლეობას ამოწმებდნენ. ამ მცირე საინფორმაციო ამონარიდის გაცნობამ „სათაგურის“ კითხვას ხალისი შეჰმატა და მერე მისიონერმა თაგვებმა დავალებებშიც გადმოინაცვლეს – ფიცხელას, ცქმუნას, ცელქას, ეცას, ბეცას შეახვედრეს და დიალოგიც დაწერეს.

ჩარლზ „პეტე“ კონრადის შესახებ წიგნის ბოლოს დართული კოსმონავტების მოკლე ბიოგრაფიებიდან შევიტყვე. დისლექსიის გამო კონრადი მეთერთმეტე კლასიდან გაურიცხავთ, მას კი წარმატებით გაუვლია პილოტის კურსები და სერტიფიკატიც აუღია. ის „აპოლო 12-ის“ მისიის მონაწილე იყო, რომელმაც მესამემ დადგა ფეხი მთვარეზე. ჩარლზ კონრადის შესახებ მეხუთეკლასელებისთვის ტექსტის ადაპტირებული ვარიანტი მოვამზადე და ურთიერთსწავლებისას შევთავაზე.

ურთიერთსწავლება გულისხმობს კლასის ჯგუფებად დაყოფას და თითოეული წევრისთვის როლის მორგებას – კითხვების დამსმელი, ამხსნელი (მაგალითად, უცხო სიტყვების), ვარაუდების გამომთქმელი და შემაჯამებელი. საინფორმაციო ტექსტი დაყოფილია აბზაცებად. თითოეულ აბზაცზე მთელი ჯგუფი მუშაობს და გარკვეული დროის მერე მუშაობის შედეგებს ერთმანეთს უზიარებენ. ასე ნაბიჯ-ნაბიჯ კითხულობენ მთელ ტექსტს. როლები ყოველი აბზაცის წაკითხვისას იცვლება. ამგვარად, თითოეული ბავშვი სვამს კითხვას წაკითხულის შესახებ, ცდილობს უცხო სიტყვების განმარტებას, სწავლობს ვარაუდების გამოთქმას, მაგალითად, რის შესახებ იქნება საუბარი შემდეგ აბზაცში და წაკითხულის მოკლედ, საკუთარი სიტყვებით გადმოცემას. ამავე დროს, აკვირდებიან ერთმანეთის მეტაკოგნიტურ უნარებს, რაც დადებითად აისახება დამოუკიდებლად სწავლების პროცესზეც.

ურთიერთსწავლებამ დიდი მოწონება დაიმსახურა. თავდაპირველად გაუჭირდათ როლების მორგება და ინსტრუქციის გაგება, თუმცა, ნელ-ნელა ალღო აუღეს და გულმოდგინედ მუშაობდნენ. ელი ნიკერსონის პრობლემას ცნობილი ოკეანოგრაფისა და კოსმონავტის ამბავიც ბუნებრივად გადაეჯაჭვა. ელის ყველა გულშემატკივრობს. მისთვის კოსმოსიცა და ოკეანეც მარტივი სიტყვები და წინადადებებია, რომელთაც ვერ უმკლავდება. სტატიის მიზანიც ჩვენი – მასწავლებლებისა და მშობლების – მოწოდებაა სიფრთხილისა და დაკვირვებისკენ, რადგან შესაძლოა დისლექსია არ იყოს კითხვის სირთულის გამომწვევი, მაგრამ საინფორმაციო ტექსტში უხვად გაბნეული უცხო სიტყვები და რთული სინტაქსური კონსტრუქციები ელის სათქმელს აგროვებდეს ბავშვში:

„მაგრამ კითხვა ჩემთვის ისევე რთულია, ასოებისგან გაკეთებული წვნიანი რომ დამისხან თეფშზე და სიტყვების წაკითხვა მთხოვონ. ვერაფრით ვხვდები, ამას სხვები როგორ ახერხებენ“.

ჟან-ფრანსუა ლიოტარი პოსტმოდერნზე საუბრისას აღნიშნავს, რომ თანამედროვე ადამიანი საკომუნიკაციო ტექნოლოგიების განვითარების შედეგად ინფორმაციულ წნეხში იმყოფება. ასეთ ვითარებაში, ეპოქა, რომელშიც ვცხოვრობთ, შეგვიძლია განვსაზღვროთ, როგორც „სლოგანების ეპოქა“.

„სლოგანების ეპოქას“ სოციალურ ქსელში შეგვიძლია დავუმატოთ ღიმილაკების ეპოქაც. ინფორმაციის სწრაფად აღქმის  ტენდენციამ ჩვენი კომუნიკაცია აავსო, ე.წ. ხატულებით. არსებობს „ემოჯების“ ლექსიკონები, რომლებიც სულ უფრო მეტად იხვეწება და მდიდრდება[1].

2020 წელს პანდემიის პირობებში ლექსიკონს Unicode Consortium-ის მიერ დამტკიცებული ახალი ღიმილაკების მთელი სერია  დაემატა[2], რომლებიც ასახავს ადამიანის ემოციებს კორონავირუსის დროს. ერთ-ერთია: „სახე სპირალის თვალებით”, ანუ „თავბრუსხვევა”. დეზორიენტაციის გამომხატველი ეს ემოჯი ჯენიფერ დენიელმა წარადგინა. მან ემოჯის მნიშვნელობები გამოხატა შემდეგნაირად: „ო, არა”, „გასაჭირი”, „ვაჰ”, „უფ”.  ახალი ემოჯი  დაბნეული, თავბრუდახვეული ადამიანის აღმნიშვნელია  ან ზოგადად გადატვირთვის ისეთი მდგომარეობის, როცა საკუთარ მოქმედებებს ვეღარ აკონტროლებ და ვერც სამყაროს აღიქვამ ადეკვატურად. როგორც The Verge-ის ჟურნალისტი, რასელ ბრენდონი აღნიშნავს, 2020-ში ჩვენ ყველას თვალების ნაცვლად სპირალები გვაქვს[3].

მნიშვნელოვანი ის არის, რომ ღიმილაკების ენა უნივერსალურია და მას ნებისმიერი კულტურის ადამიანი იყენებს. უნივერსალურობა ნიშნავს, რომ ემოციების ენა სტანდარტიზებულია და განსაზღვრული.

პრობლემა:

• ვერბალური/ლინგვისტური ტექსტების ჩანაცვლება სტანდარტიზებული ღიმილაკებით რას უქადის ენას?
• ასუსტებს თუ არა ეს ადამიანის ინდივიდუალურ ემოციურ თვითგამოხატვას?

უფრო შორსაც წავედით და დავიწყეთ ერთგვარი თამაში: ტექსტების ჩაწერა ღიმილაკებით.

„ვეფხისტყაოსნის“ ტვიტერატურული კონკურსის ერთმა მონაწილე მოსწავლემ, ნიკა ფარტენაძემ, ერთი სტროფი:

იყო არაბეთს როსტევან, მეფე ღმრთისაგან სვიანი,

მაღალი, უხვი, მდაბალი, ლაშქარ-მრავალი, ყმიანი.

მოსამართლე და მოწყალე, მორჭმული, განგებიანი,

თვით მეომარი უებრო, კვლა მოუბარი წყლიანი“.

– ასე ჩაწერა:

ხშირად ბავშვებისთვის კრეატიულობის სავარჯიშოებად სწორედ „ემოჯების“ ენას მიმართავენ, რათა ბავშვებს განუვითარონ ვიზუალური აზროვნება. აი, მაგალითად:

განმარტება ასეთია:

1) ერთი თხილის გული ცხრა ძმამ გაიყო;

2) გველსა ხვრელით ამოიყვანს ენა ტკბილად მოუბარი;

3) ადრე ამდგარსა კურდღელსა ვერ დაეწევა მწევარი.

მსგავსი აქტივობები (ბავშვების მიერ შედგენილი) შეგიძლიათ ნახოთ ლალი ანთიძის საკვირაო სკოლის გვერდზე[4].

ეს პროცესები (ვერბალურის ვიზუალურში გადატანა) სულ უფრო მეტად დამახასიათებელი ხდება ვირტუალური კომუნიკაციისათვის. ისეთი სურათია, თითქოს მომავალი – ეს არის უკან, პიქტოგრაფიისკენ.

დამწერლობა ხომ პიქტოგრაფიით დაიწყო. რა არის პიქტოგრაფია:

 პიქტოგრაფია [ლათ. pictus დახატული და ბერძ. graphō ვწერ] – დამწერლობის უძველესი სახეობა – საგნების, მოვლენების, მოქმედების გადმოცემა ნახატების საშუალებით; ხატოვანი დამწერლობა[5].

რამდენი დრო გავიდა, ვიდრე პიქტოგრაფიული დამწერლობიდან ანბანურ დამწერლობამდე მოვიდოდით. ახლა კი – პირიქით…

2020 წელს ალდაგმა 30 წლისთავთან დაკავშირებით საინტერესო კონკურსი წამოიწყო. ნებისმიერ მონაწილეს შეეძლო ემოჯების გამოყენებით მოეთხრო სახალისო საგზაო თავგადასავალი.

ერთი სახალისო ისტორია ასეთია:

„17 ივლისი იყო, თბილი და მზიანი დღე — ჩვენი ქორწილის დღე. ვისხედით ნეფე-პატარძალი საქორწილო ესკორტში და მივდიოდით. უეცრად, შუქნიშანზე ფეხმძიმე შევნიშნეთ, რომელიც ტიროდა და დახმარებას ითხოვდა. აშკარად მშობიარობა ეწყებოდა. ჩვენ ჩავისვით ჩვენსავე მანქანაში და წავედით სამშობიაროში. პატარა ძალიან მალე დაიბადა და ჩვენც დავბრუნდით ჩვენს გზაზე – ჯვრის დასაწერად ტაძარში“.

[6]

შეადარეთ პიქტოგრაფიულ დამწერლობას.

მუქოში (დუშეთის რაიონში) აღმოჩენილი უძველესი დამწერლობის ნიმუში ასეთია:

როგორც ხედავთ, უძველესი პიქტოგრაფიული დამწერლობის ნიმუშებსა და თანამედროვე ვირტუალური კომუნიკაციის ღიმილაკებით შექმნილ ტექსტებს შორის არავითარი სხვაობა არ არის. ორივე  ნახატებით წერაა.

როგორც ჩანს, ინფორმაციით გადატვირთულმა ვირტუალურმა სივრცემ კომუნიკაცია დააბრუნა იქ, საიდანაც ის დაიწყო – ნახატებით წერასთან. თუმცა ციფრულ სამყაროში პიქტოგრაფიას კრეატიულობის კონტექსტში მიმართავენ, გამორჩეულობის მიზნით.

[1] https://www.emojiall.com/

[2] https://unicode-org.github.io/emoji/emoji/charts-13.1/emoji-released.html#1f9d4

[3] https://bit.ly/3kFxofv

[4] ლალი ანთიძის საკვირაო სკოლა – https://www.facebook.com/media/set/?set=a.330712841660843&type=3

[5] https://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=3&t=31308

[6] https://bit.ly/3wPnjBx

ძნელია მოიძებნოს მშობელი, რომელსაც არ შეხვედრია სირთულეები შვილის საბავშვო ბაღში მიყვანისას. ბავშვის შფოთვა, შიში, ჭირვეულობა, ისტერიკა ბევრ მშობელს ისე აშინებს, რომ პირველივე შემთხვევის შემდეგ პატარას ბაღში ტარებაზე უარს ამბობს. უფროსები მზად უნდა იყვნენ ზემოთ ჩამოთვლილი ქცევითი გამოვლინებებისთვის, რადგან მათ თავიანთი გამომწვევი მიზეზები აქვთ.

საბავშვო ბაღთან ადაპტაციის სირთულეთა ძირითადი მიზეზებია:

* გარემოს შეცვლასთან დაკავშირებული შფოთვა – ნაცნობი, ჩვეული მშვიდი, ოჯახური ატმოსფეროდან, სადაც დედა გვერდითაა და ნებისმიერ დროს შეუძლია დახმარება, ბავშვი ხვდება უცხო სივრცეში, სადაც, მართალია, კეთილგანწყობილი, მაგრამ მაინც უცხო ადამიანები ხვდებიან;

* დედასთან ემოციური მიჯაჭვულობა – განვითარების ასაკობრივი თავისებურებებიდან გამომდინარე, ბაღის ასაკის ბავშვები ემოციურად მიჯაჭვულები არიან დედას. მათთვის დედა უსაფრთხო მეგზურია სამყაროს შემეცნების გზაზე, ამიტომ მისი „გაუჩინარება“ ბავშვის პროტესტს იწვევს, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ის ემოციურად ისედაც ზედმეტად მგრძნობიარეა;

* განსაზღვრულ სიტუაციებში დამოუკიდებლად მოქმედების უუნარობა – სახლში ბავშვს ყოველთვის არ მოეთხოვება დამოუკიდებლად მოქმედება, რადგან ამის საჭიროება არ აქვს: დედა საკუთარი ხელით აჭმევს, აცმევს, სათამაშოებს ულაგებს. საბავშვო ბაღში კი პატარა იძულებულია, თვითონ ცაიცვას ტანსაცმელი, ფეხსაცმელი, თვითონ ჭამოს და ა.შ. თუ ბავშვს არა აქვს განვითარებული თვითმომსახურების ელემენტარული უნარ-ჩვევები, ახალ გარემოსთან შეგუება მტკივნეულად წარიმართება, რადგან მისი მოთხოვნილება უფროსის მხრივ მუდმივ მეურვეობაზე სრულად არ იქნება დაკმაყოფილებული;  

* შთაბეჭდილებების სიჭარბე – სკოლამდელ საგანმანათლებლო დაწესებულებაში ბავშვი განიცდის ბევრ ახალ პოზიტიურ თუ ნეგატიურ გრძნობას. გრძნობებისა და ემოციების სიჭარბემ ის შეიძლება დაღალოს. დაღლილი ბავშვი დაიწყებს შფოთვას, ჭირვეულობას, ტირილს, რაც  უარყოფითად აისახება საბავშვო ბაღთან მისი ადაპტაციის პროცესზე;

* ახალი დღის რეჟიმი – თუ ბავშვი საბავშვო ბაღში მისვლამდე სრულ თავისუფლებას იყო მიჩვეული, როცა უნდოდა და რაც უნდოდა, იმას აკეთებდა, საბავშვო ბაღის გარემოსთან შეგუება, სადაც ყველაფერი ორგანიზებული და წინასწარ გაწერილია, ძალიან გაუჭირდება;

* ბავშვის მიმართ პერსონალური ყურადღების მკვეთრი დაქვეითება – მდგომარეობა განსაკუთრებით მაშინ რთულდება, თუ პატარა დედისერთაა, ყველა თავს დასტრიალებს, ცივ ნიავს არ აკარებს, მისი ყველა სურვილი მაშინვე სრულდება. ასეთი ოჯახური გარემოდან მოსული ბავშვი, ბუნებრივია, საბავშვო ბაღში კომფორტულად ვერ იგრძნობს თავს, რადგან იქ ის ჯგუფის რიგითი წევრი იქნება და მოეპყრობიან ისე, როგორც ყველა სხვა ბავშვს;

• თანატოლებთან ხანგრძლივი კონტაქტი – თუ პატარას საბავშვო ბაღში შესვლამდე თანატოლებთან ურთიერთობის გამოცდილება არ ჰქონია, პირველ დღეებში მას ძალიან გაუჭირდება უცხო ბავშვებთან ურთიერთობა, რაც, ბუნებრივია, საადაპტაციო პერიოდს გაართულებს და საბავშვო ბაღის მიმართ დადებითი დამოკიდებულების ჩამოყალიბებას ნამდვილად ვერ შეუწყობს ხელს;

* სრულიად უცხო ზრდასრული ადამიანების მორჩილების აუცილებლობა – უცხო გარემოში, ახლობლების გარეშე დარჩენილი ბავშვისთვის გაუგებარია, რატომ უნდა დაემორჩილოს უფროსებს, რომლებსაც პირველად ხედავს. გავითვალისწინოთ, რომ უცხო ადამიანებთან, უცხო გარემოში მოხვედრილი პატარები შიშს განიცდიან. შიში, თავის მხრივ, ართულებს ახალ გარემოსთან ბავშვის ადაპტაციას. ბავშვი ხდება უფრო აგზნებადი, დაუცველი, მგრძნობიარე და ხშირად ავადმყოფობს, რადგან სტრესი ფიტავს ორგანიზმს.

საბავშვო ბაღში შესვლით ბავშვის ცხოვრებაში სერიოზული ცვლილებები იწყება – ის მიკროსოციალური გარემო, რომელშიც პატარა მშვიდად და კომფორტულად გრძნობდა თავს, უეცრად ფართოვდება. მასში მოულოდნელად ჩნდებიან ბავშვისთვის სრულიად უცხო ადამიანები, რომლებთანაც მას მარტო უწევს ყოფნა, რაც ჯერ კიდევ მოუმწიფებელი ფსიქიკის მქონე ბავშვში, ბუნებრივია, შიშს და დაუცველობის გრძნობას იწვევს. ამდენად, კარგი იქნება, თუ მშობელი წინასწარ მოემზადება და ბავშვსაც მოამზადებს ცვლილებებისთვის, რათა საბავშვო ბაღთან ადაპტაციის პერიოდი პატარამ სირთულეების გარეშე გაიაროს.

რეკომენდაციები ბავშვის საბავშვო ბაღთან ადაპტაციის პერიოდის უმტკივნეულოდ გასავლელად

* წინასწარ ვესაუბროთ ბავშვს იმის შესახებ, რა არის საბავშვო ბაღი, რატომ დადიან იქ ბავშვები, რას აკეთებენ იქ ყოფნის პერიოდში. მაგრამ ნუ გადავაჭარბებთ.

* სეირნობისას ვაჩვენოთ საბავშვო ბაღის შენობა, დავათვალიერებინოთ მისი ეზო.

* მოვერიდოთ საბავშვო ბაღის და მისი თანამშრომლების კრიტიკას, აღმზრდელის ცუდად მოხსენიებას ბავშვის თანდასწრებით – ამან შესაძლოა ბავშვს აფიქრებინოს, რომ ბაღი ცუდი ადგილია და იქ ცუდი ადამიანები არიან. ეს, ბუნებრივია, ხელს ვერ შეუწყობს შფოთვის გაქრობას.

* არასოდეს შევაშინოთ ბავშვი საბავშვო ბაღით – „თუ ცუდად მოიქცევი, საბავშვო ბაღში წახვალ!“ ადგილი, რომლითაც ბავშვს აშინებენ, ვერასოდეს გახდება ვერც საყვარელი და ვერც უსაფრთხო.

* ნუ დავსჯით და ნუ გავუწყრებით პატარას იმის გამო, რომ ტირის საბავშვო ბაღში მისვლისას ან სახლში ბაღის ხსენებაზე. მას აქვს ასეთი რეაქციის უფლება. იმის შეხსენებას, რომ დაგვპირდა არ ეტირა, ასევე არ აქვს აზრი – ამ ასაკის ბავშვებს ჯერ კიდევ არ შეუძლიათ დაპირებული სიტყვის შესრულება. აჯობებს, კიდევ ერთხელ შევახსენოთ, რომ აუცილებლად დავბრუნდებით მასთან საბავშვო ბაღიდან გამოსაყვანად.

* ნუ მოვატყუებთ ბავშვს. ნუ ვეტყვით, რომ მალე წავიყვანთ სახლში, თუ დღის ბოლომდე ვაპირებთ საბავშვო ბაღში მის დატოვებას. აჯობებს იცოდეს, რომ დედა მალე არ მივა, ვიდრე მთელი დღე ამაოდ ელოდოს. შესაძლოა, ამით ნდობაც კი დაკარგოს ყველაზე ახლობელი ადამიანის მიმართ.

* ემოციურად დავეხმაროთ ადაპტაციის პერიოდში. ბუნებრივია, საბავშვო ბაღში შეყვანის შემდეგ ბავშვთან უფრო ნაკლები დროის გატარება მოგვიწევს. კარგი იქნება, თუ ამის კომპენსირებას კომუნიკაციის ხარისხით მოვახდენთ და მისთვის საინტერესოდ გავატარებთ ერთად ყოფნის პერიოდს. თუ ბავშვმა იცის, რომ ხმაურიანი დღის ბოლოს მას ელოდება მშვიდი საღამო დედასთან ერთად, საბავშვო ბაღში გატარებული დრო ისეთი გაუსაძლისი აღარ მოეჩვენება და სტრესიც შემცირდება.

* არ არის სასურველი ხანგრძლივი გამოთხოვება. ამან შეიძლება ნამდვილი ისტერიკა გამოიწვიოს. მტკიცედ ვუთხრათ, რომ ახლა დავტოვებთ, სადილის შემდეგ კი მოვალთ მის წასაყვანად. ამ სიტყვების შემდეგ სწრაფად მოვშორდეთ. ხანგრძლივი გამოთხოვება და მშობლის სახეზე ამოკითხული შეშფოთება ბავშვს კიდევ უფრო გაუძლიერებს უდედოდ დარჩენის შიშს.

* პირველ დღეებში ნუ დავტოვებთ ბავშვს საბავშვო ბაღში ორ საათზე მეტი ხნით. ხანგრძლივობა თანდათან გავზარდოთ. 2-3 კვირის შემდეგ, ბავშვის სურვილის გათვალისწინებით, შეგვიძლია უკვე მთელი დღითაც დავტოვოთ.

* ნება დავრთოთ, წაიღოს საბავშვო ბაღში საყვარელი სათამაშო. მისი სიახლოვე პატარას იმ შფოთვის დაძლევაში დაეხმარება, რომელსაც ნაცნობ გარემოსთან დაცილება გაუჩენს.

როცა ბავშვი საბავშვო ბაღზე ხალისიანად დაიწყებს საუბარს, მოგვიყვება იქ მომხდარ ამბებს, დილით უტირლად წავა და დარჩება ბაღში, შეიძლება ვთქვათ, რომ ის შეეჩვია ახალ გარემოს, ადაპტირდა საბავშვო ბაღთან.

ძნელი სათქმელია, რამდენ ხანს გაგრძელდება ადაპტაციის პერიოდი, რადგან ყველა ბავშვი მას სხვადასხვანაირად გადის. ის 6 თვემდეც კი შეიძლება გაგრძელდეს. სკოლამდელ საგანმანათლებლო დაწესებულებასთან შეგუება დიდი გამოცდაა მშობლებისთვისაც. ის იმის მაჩვენებელია, რამდენად არიან მზად, მხარი დაუჭირონ ბავშვს და სირთულეების დაძლევაში დაეხმარონ.

ედუარდო მენდოსას ,,საოცრებათა ქალაქი”

„წლების შემდეგ ცხოვრება თითქოს საწყის წერტილს უბრუნდება”, წერს სერვანტესის პრემიის ლაურეატი, ცნობილი ესპანელი მწერალი ედუარდო მენდოსა თავის გახმაურებულ რომანში „საოცრებათა ქალაქი”.  დრო, მართლაც, სხვა არაფერია, თუ არა წრეზე ტრიალი. ამიტომ მარადისობისთვის ის თითქოს დაკარგულია. მაგრამ ეს „თითქოსაა”, ამაოებაა ის, დავიწყებას რომ არასდროს მიეცემა…

წიგნში მოთხრობილია მე-19 საუკუნის დასასრულისა და მე-20 საუკუნის დასაწყისის ბარსელონის მშფოთვარე ცხოვრება. ამ ეპიკურ სტილში დაწერილ წიგნში თხრობა რუტინულიცაა, რადგან სოციალურ-ეკონომიკური გარდაქმნების ფონზე მიმდინარეობს და ერთგვარად, მონუმენტურ ფერწერასაც ჰგავს. მწერლის ამ მონათხრობში ამოვიკითხავთ, როგორ იქმნება, ზოგადად, ადამიანური ცივილიზაცია – უზარმაზარი ძალისხმევით, მძიმედ, მონოტონურად, ურთიერთდაუნდობლობითა და სისასტიკით, გაუგონარი უმსგავსობებით (შემდგომ პარკად ქცეული შუა საუკუნეების სუდადელას ციტადელის ისტორია), ადამიანური სისხლითა და მსხვერპლით, დიდი კატაკლიზმებით, დამარცხებებითაც, რომლებიც ბოლოს ბადაგივით იწმინდება და შობს ზნეობრივად საკრალიზებულ სისტემას, რომელსაც კულტურა ჰქვია. სწორედ ამიტომაცაა ძნელი, მან მოწოდების სიმაღლეზე შეინარჩუნოს თავი და დეკადენსი არ განიცადოს, რადგან ადამიანი როდი იცვლება „ათადან და ბაბადან”. სტილიც ერთგვარად დამძიმებულია, რა ქარტეხილები არაა აქ მოთხრობილი: ანარქისტებსა თუ ინდუსტრიალიზაციაზე, თავისი მავნე შედეგებით, რევოლუციებზე, ევროპის, სოციუმის შიდა თუ მსოფლიო ომებზე, ახლად ფეხადგმულ ბურჟუაზიასა და მასონებზე, კინემატოგრაფისა თუ მფრინავი აპარატების შექმნაზე, ბარსელონის საუკუნეებგამოვლილ მეტამორფოზებზე, ბოლო ჟამის პრელუდიაზე – კომეტა სარგონის მოახლოებაზეც კი და ა.შ. მაგრამ ეს დიდი წიგნების ფორმაა, რომელთა შინაარსი აუცილებლად ყოფიერებას, წუთისოფელსა და მათ ჩარჩოში ბედისწერით „ჩასმულ” ადამიანს უნდა მიემართებოდეს.  როგორ იცვლება ეპოქისა და ქვეყნების ფორმირების ფონზე ადამიანთა ბედისწერა თუ პიროვნულობა; როგორ ქმნის გარემო ადამიანს და პირიქითაც – მენდოსას „საოცრებათა ქალაქი” ყოფიერების ერთგვარი მითოლოგიზაციაა, გროტესკულიც, ფანტასმაგორიულიც…

მოკლედ, მივადექით ადამიანს, ანუ ნაწარმოების მთავარ გმირს – ონოფრე ბოუვილას, რომელიც, ჩემი აზრით, ჰიპერბოლიზებული და ზეკაცობის მსუბუქი შარავანდედით შემოსილი, თუმცა მაინც რეალისტური პერსონაჟია, ავანტიურისტი („აქ რომ ბოლშევიზმმა გაიმარჯვოს, მე ალბათ ლენინი ვიქნები”), არც დადებითი, არც უარყოფითი, უბრალოდ – ადამიანურად ორბუნებიანი. მოთხრობილია ონოფრეს თავგადასავალი ბიჭობიდან (13 წლისა რომ ჩამოვიდა პროვინციიდან დიდ ქალაქში თავის ბედისწერასთან შესახვედრადაც) იდუმალ, გასაიდუმლოებულ, გარკვეულად ირეალურ გარდაცვალებამდე, ანარქისტების დაქირავებული პროპაგანდისტობიდან მსოფლიოს უმდიდრეს, გავლენიან ადამიანად გადაქცევამდე. ძალიან საინტერესოა, როგორ ძერწავს მწერალი ეპოქებს და იქიდან შიშით, სიამაყით, საკუთარი თავისა თუ შეუცნობლის იმედით, ხანაც სასოწარკვეთითა თუ პატივმოყვარეობით მზირალ ადამიანს, რომელიც, ავკარგიანი სიდიადის, ხშირად სიტუაციის წარმმართველის ფუნქციის მიუხედავად, მაინც წახნაგია, კონტური თუ მბრწყინავი ტონი ისტორიულ კონტექსტში, მწერლის (თავისთავად, ღვთისაც) დატვირთულ, გრანდიოზულ ტილოზე, რომელსაც ცხოვრება ჰქვია. ბარსელონაში ჩატარებულ ორ უნივერსალურ გამოფენას შორის მოქცეულია ონოფრე ბოუვილას ცხოვრებაც და ქალაქის ტრანსფორმაციაც (რომანს ფონად გასდევს კატალანურ-ესპანური დაპირისპირების ისტორიული მოტივებიც).

არცთუ ისე გვიან მიხვდა ონოფრე, რომ არა მარტო ანარქისტებისთვის (მოჩვენებითი იდეალიზმის მიუხედავად, „მგლის კანონით” ცხოვრებას რომ მიესალმებიან), რევოლუციისთვის არის ადამიანი ინსტრუმენტი, არამედ ბედისწერის ხელშიც ნიაღვარს მიყოლილი ნაფოტივითაა. ამიტომ ზოგჯერ თუ „ჩათრევას ჩაყოლას ამჯობინებს”, ხშირად თვითონ ქმნის თავის ბედისწერას – ორჭოფობა არ სჩვევია და ყველაზე რთულ მდგომარეობაშიც კი წინ უსწრებს მოვლენებს. პანსიონის დალაქის, მარინოს, დახლიდან მოპარული სითხის ვაჭრობით, ჩვეულებრივი თაღლითობით იწყებს საქმიანობას, სიმდიდრის დაგროვებას. ნელ-ნელა ყალიბდება მისი ცინიკური, მომხმარებლური პრაგმატიზმი: „როგორც ვხედავ, უდარდელი და გარეწარი უნდა იყოს კაცი… ადამიანისგან მხოლოდ იმას უნდა ელოდო, რისი წაგლეჯაც შეგიძლია, ასეთი დამყოლია ადამიანის ბუნება” (17). ქურდობენ და ნაქურდალს იყოფენ ის და ეფრენ კასტელიასი, იგივე გოლიათი, რომელიც მისი ცხოვრების განუყრელი თანამგზავრი, საუკეთესო მეგობარი გახდება. ონოფრეს პირველი დიდი, ბიჭობის იმედგაცრუება, რომელიც რაღაცნაირ, უპიროვნო, უადრესატო სიძულვილად იქცევა, მამამისს უკავშირდება. თუმცა ფარულად, სულის სიღრმეში რჩება ის გრძნობა, რაც მას უნდა – აღფრთოვანება მამის მიმართ: „თავადაც არ იცოდა – რატომ, არც საფუძველი ჰქონია ეფიქრა, მაგრამ შინაგანად დარწმუნებული იყო, რომ მამა ხელმოცარული კი არა, დიდი შეთქმულების მსხვერპლი იყო” (176).

რა შეთქმულებაზეა საუბარი და ადამიანია მისი მიზეზი თუ ცხოვრებაში უმეტესწილად ამოუხსნელი, ერთმანეთზე საბედისწერო შემთხვევითობით ,,აკინძული” მოვლენები, ეს ონოფრემ არ იცის. ამიტომ მისი ცხოვრების მიზანია, მამასავით ხელმოცარული არ გახდეს, ნებისმიერ ფასად. სწორედ ეს თვითგადარჩენის ინსტინქტი ცვლის მის ცხოვრებას. ასე ჩნდებიან მის გარშემო მღვრიე წყალში, დაკარგულ დროში, წამოტივტივებული რაღაცით ღირებული თუ უღირსი პიროვნებები და ის ანგარიშიანი გულგრილობა, რომელსაც ადამიანებს სამყაროს მიერ შემოთავაზებული უტყვი წესრიგის, გარკვეულწილად, მორჩილება აიძულებთ. „აი, ეს სევდიანი ხალხი” – ღმერთივით ასკვნის მწერალი საეჭვო საზოგადოებაზე.

ნაწარმოებში ჩანს, როგორ ყალიბდება ბურჟუაზია, რომელსაც არისტოკრატიის დადგენილი და რთული ჰერალდიკა თუ მორალი არ გააჩნია. ამ მხრივ ძალიან საინტერესო პერსონაჟია დომ უმბერტ ფიგა ი მორესი, ადვოკატი, რომელიც შემდგომ ონოფრე ბოუვილას სიმამრი ხდება. ედუარდო მენდოსა საოცარი პორტრეტისტია, იმ ღრმა ფსიქოლოგიზმით, ლიტერატურული გმირის გარეგნულ, ვიზუალურ თუ სულიერ „შესამოსელსაც” რომ თვალწინ გადაგიშლის: „წინააღმდეგობრივი პიროვნება იყო: ზომიერად შერწყმული გამჭრიახობა და გულუბრყვილობა, ანგარიშიანი გულგრილობა და ბუნებრივი მიამიტობა. ყველაზე რთულ საქმეებს გაბედულად, მაგრამ წინდახედულად და უცოდინრად შეებმებოდა ხოლმე, თითქმის ყოველთვის შედეგს აღწევდა და რასაკვირველია, დამსახურებასაც მხოლოდ თვითონ მიიწერდა. ძალიან მიმნდობი იყო, მაგრამ უზომოდ პატივმოყვარე, მხოლოდ იმისთვის ცხოვრობდა, რომ ხალხის თვალში გამორჩეულიყო” (205). აღწევს კიდეც ამას ეს გმირი, რომლის საქმიანობის მოტივაცია მხოლოდ და მხოლოდ ფულია, რასაც არც უარყოფს. ყალიბდება, ე.წ. ბიურგერული მორალიც „თაყვანს სცემდნენ დონ უმბერტ ფიგა ი მორერას ფულს, განსაკუთრებით კი, მის ხელგაშლილობას, მაგრამ პიროვნულად გაიძვერად და უცხო ხილად მიაჩნდათ”.

ონოფრე „თავგანწირვით იბრძოდა, გულიდან ბედისწერის ნატყორცნი ისარი რომ ამოეგლიჯა; ცდილობდა იმ თავბრუდამხვევ მორევს გასცლოდა, რომელიც წალეკვით ემუქრებოდა, მაგრამ ონოფრეს ძალისხმევა იმ ადამიანის შრომას ჰგავდა, რომელიც ზღვის შესაჩერებლად ქვიშაზე ჯებირებს აგებს”. ასეცაა – წუთისოფელთან, ბედისწერასთან ვერავინ იმარჯვებს. ალბათ მხოლოდ საკუთარ თავზე… ან საკუთარ თავზე კი იმარჯვებს ონოფრე?!

„ვიცი, შენ მეთაურობ ამ ფარსს, რადგან ბოროტი ხარ; არ არსებობს საგანი ან ადამიანი, რომელთა გაწირვაც არ შეგიძლია საკუთარი მიზნის მისაღწევად” – ეს საოცრად გროტესკული პერსონაჟი, სენიორ ბრაულიო, ასე რომ მერყეობს თავდავიწყებასა და თვითმკვლელობის სურვილს შორის, მიმართავს ონოფრეს. ვინაა ეს უკანასკნელი სინამდვილეში? „რაც ჩახლართული და ბუნდოვანი იყო ყველაფერი, უფრო მოსწონდა. მსგავს სიტუაციაში თავს ისე გრძნობდა, როგორც თევზი წყალში, ამის წყალობით მიაღწია საზოგადოების ყველაზე მაღალ საფეხურს”. იგი ადამიანურად და ეგოისტურად განიცდის არა თავის ჩადენილ დანაშაულებს, არამედ მისთვის მტკივნეულია, სათანადო მნიშვნელობა რომ არ მიანიჭა იმ გრძნობებს, ყველაზე ძვირფასი რომ აღმოჩნდა (ნაწარმოების ბოლოს მარია ბელიატალთან, მისი ცხოვრების საბოლოო და ყველაზე ნამდვილ სიყვარულთან, ერთად მისი სამუდამო გაუჩინარება იქნებ ამისი დაგვიანებული მცდელობაა?). სინანული თუ ხანდახან იპყრობს, შემდეგ ისევ თვითკმაყოფილებაში გადაიზრდება ხოლმე („ამ კანალიზაციის ვირთხებს ჩემგან შესაძლებლობა მიეცათ, რომ ჩემს ხარჯზე ცოტა ხნით წარმატებითა და ბედნიერებით დამტკბარიყვნენ” (486) – რომელია ნამდვილი ონოფრე? კაცი, რომელმაც უამრავი ადამიანი (დედ-მამა, ძმა, დელფინა და ა.შ.) საკუთარ ამბიციებსა და სიგიჟეს შესწირა, რომლებიც უსამართლო შურისძიების მსხვერპლნი იყვნენ და მხოლოდ იმიტომ დაიტანჯნენ, რომ მას თუნდაც წამიერად ეგრძნო გამარჯვების ტკბილ-მწარე გემო; ფიზიკურ თუ მეტაფიზიკურ სიბნელეს შეჩვეული ადამიანი, რომელიც ბოლომდე ძველ სიმარჯვეს ინარჩუნებს; რომელსაც ადამიანური ცივილიზაცია საკუთრებად მიაჩნია, თავის მოვალეობად კი – მისი დაცვა, რადგან სწამდა „ისტორიული მისიის შესასრულებლად მოვლენოდა ქვეყანას”, თავი მესიად წარმოედგინა. თუმცა მწერალიც, თავისი ფანტაზიით (იქნებ მკრთალი ირონიითაც?) „მხარს უბამს” მას. არის რაღაცა ნიცშეანული იმაში, რომ მენდოსა ონოფრეს, ამ ყოვლისშემძლე, თავდაჯერებული მაგნატის, „საბედისწერო” სიკვდილის შემდეგ წერს: „მოგვიანებით ისტორიის შემქმნელები წერდნენ, რომ იმ დროიდან, რაც ონოფრე ბოუვილა ბარსელონიდან გაუჩინარდა, ქალაქი აშკარა დაცემის გზას დაადგა” (525).

შეუძლებელია, არ დაეთანხმო მწერალს იმაში, რომ ონოფრესთან ერთად იღუპება ეპოქის სულიც, რომელსაც ის, როგორც არავინ, ისე განასახიერებდა.

მაგრამ იქნებ ისაა ნამდვილი ონოფრე ბოუვილა, რომ ამბობს: „ეჰ, ცხოვრებას ხელახლა რომ ვიწყებდე, ყველაფერს სხვა თვალით შევხედავდი” (450). ვისაც განსაკუთრებული სულიერი ურთიერთობა აქვს თავისი ცხოვრების „საბედისწერო” ქალთან – დელფინასთან, ქალთან, რომელიც ერთადერთი იყო, ვისაც მისი ესმოდა, რომელიც მაგიურ მსახიობ ონესტა ლაბრუდაც (ფანტაზიაცაა და პიკასოს ცისფერი პერიოდის შედევრების მუზა, გრძნეული ქალიცაა ამ სახეში მწერლის შთაგონების წყარო) წარმოგვიდგება. ნაწარმოებში მოთხრობილია აპოკრიფული თავგადასავლები ამ უცნაური ქალისა, რომელიც მწერალმა საკმაოდ ბანალურ პერსონაჟს დაუკავშირა. მაგრამ არის კი ზღვარი ბანალურსა და იდუმალს შორის? ისევ ღმერთს ემსგავსება მწერალი, სწორედ უმნიშვნელოს გამნიშვნელოვნებით. ამ ძალისხმევას არ ეწირება ყოველი ჩვენგანის ცხოვრება?… დელფინა თეოდორ დოსტოევსკის გმირს ჰგავს, თავისი ბოლომდე შეუცნობელი ადამიანური საიდუმლოთი: „დელფინას არც ხმა დაბრუნებია და არც მეხსიერება, თუმცა ამას მონაზვნისთვის ხელი არ შეუშლია განეცხადებინა, რომ დელფინას სიკვდილის წინ ტუჩებზე ონოფრეს სახელი ეწერა” (458).

სწორედ უმნიშვნელოს გამნიშვნელოვნებაა ის იდეური ხაზი, რომელსაც მწერალი მიჰყვება. ამიტომ ნაწარმოებში დახატულია ანტონიუ გაუდი ი კორნეტი (სახელგანთქმული არქიტექტორი), მოდერნიზმის რომანტიკა და ნეოცენტიზმი, კარიკატურებითა და გესლიანი კრიტიკით სასაცილოდ რომ იგდებდნენ გაუდის, მის შემოქმედებას. პროგრესიც არაა მთლად კარგი სიტყვა, რადგან ამარცხებს ამ საოცრად ნიჭიერ ადამიანს, ამაოების წყალობით აბსურდული უბედური შემთხვევის შედეგად რომ კვდება სანტა კრუსის ჰოსპიტალში – ტრამვაი გაიტანს. ამ უკანასკნელზე ნაკლებად მნიშვნელოვანი როდია დიდი მწერლისთვის სანტიაგო ბელიატალი, ჯიბეგაფხეკილი გამომგონებელი, სერიოზულად რომ ვერავინ აღიქვამს: „სასაცილო შესახედავი იქნებოდა, ასეთი ანთებული თვალები და დაქანცული იერი რომ არ ჰქონოდა”(461). ბავშვობისდროინდელი, მამის კუბიდან ჩამოყვანილი მაიმუნის ფიტულის ძიებაში იპოვის ონოფრე ამ ადამიანს, რომელშიც სწორედ მამის სახე გაიელვებს, რომელიც სულ ახლახან მიაბარა მიწას. ეს არის წუთისოფლის ერთ-ერთი უცნაურობა – როცა კაცი, თითქოს ზღაპრის ძაფის ჯადოსნურ გორგალს ჩაჭიდებული, მისდევს, წინასწარმეტყველებს საკუთარ ბედისწერას. სანტიაგო ბელიატალის მშვენიერი შვილი მარია, რომელიც ასევე ბედისწერის იდეური ხაზის პერსონაჟია, რომელსაც „მთელი თავისი ცხოვრება არარსებული ადამიანის (გარდაცვლილი დედის – მ.ი.) გვერდით გაეტარებინა” და რომელიც თავისი გამოჩენით ტელესკოპურად შეკუმშავს ონოფრეს პიროვნების ხანგრძლივი ტრანსფორმაციის გზასაც და იმ წლებსაც, მათ თავდაპირველ, მყისიერ და ბოლო შეხვედრის დღეებს შორის რომ ჩაევლო, თითქოს, რამდენიმე წუთი ან სულაც სიზმარი ყოფილიყო მათი ერთად არყოფნის ისევ და ისევ დაკარგული დროის „მტკივნეული სიცარიელე”.

რომანში შეუმჩნეველი არ რჩება მწერლის წუთისოფლის ნატურალიზმის, ამაოების დაძლევის „მოსურნე” თუ სწორედ დროის ჩარჩოებში მოქცეული ირონია, სარკაზმი რელიგიისადმი. აქ გვხვდებიან დესაკრალიზებული წმინდანები (სანტა ეულალიას ქანდაკების „ფიქრები”, კვარცხლბეკიდან მისი ჩამოსვლა და მოგზაურობა მუნიციპალიტეტის სახლისკენ), პოლიტიკოსების ვითომ „გამოცხადებები”, ქრისტეს დიდებულ ადამიანად მოხსენიება, რწმენა, რომ ადამიანი ცხოვრების შემოქმედია და „ცვლილებები ერთ დღეში უფლის სიტყვით არ მოსულა“ (380). ძალიან რეალისტურია მწერლის სიკვდილის კონცეფციაც: „იქ არც ცვლილებაა და არც ტკივილი, მაგრამ არც სიხარულია. თუ სიკვდილს რამე გააჩნია, ეს სრული უსიხარულობაა”. სიკვდილის თემატური ხაზის გაგრძელებაა კითხვა, რომელსაც ალკალდი სვამს: „რა არის ცხოვრება?” ამაზე პასუხი ცნობილი მკვლელის, სიკვდილმისჯილ  ოდონ მოსტასას სიკვდილისწინა ფიქრებშია, გულმხურვალედ რომ ინანიებს ჩადენილ დანაშაულებს შეუცნობლის წინაშე, ეხუმრება საკუთარ თავსაც, როცა მისი ყოველი ნაბიჯი გამარჯვებაცაა, მაგრამ სიკვდილთანაც აახლოებს, _ „…თვალები დაუხუჭეს და ქარის აწეწილი თმა გაუსწორეს. მისი შემყურე საძმოს წევრები ერთმანეთს ეჩურჩულებოდნენ „ჭეშმარიტად არ ყოფილა ბარსელონაში მასზე ლამაზი მამაკაცი” (309).

„დიახ, მე ნამდვილად დავმარცხდი, მე მეგონა, თუ ბოროტი ვიქნები, ქვეყანა ხელში მეყოლება-მეთქი, მაგრამ შევცდი: სამყარო ჩემზე უარესი აღმოჩნდა” (457) – ამბობს მოხუცი ონოფრე ბოუვილა. მისი სასიკვდილო გაფრენაც, სენსაციური მფრინავი აპარატით, მისი განხორციელებული ყველა ოცნებაცაა და, როგორც მწერალი ამბობს: „მისი ხელით აღსრულებული კოლექტიური შურისძიების აქტი”. იქნებ სამყაროს ყველა უსამართლობისადმი?…

…მანამდე კი, დავეთანხმოთ ონოფრე ბოუვილას: ყველა წუთი საუკუნესავითაა და თითქოს ერთნაირადაც მიქრიან. ეს ამაოების წრებრუნვაა, რომელშიც ყველაფერი როდია მტვერი და ქარი…

(სტატიაში გამოყენებულია აიდა ბაბაჯანოვას სტატიის მასალები, 20 July, 2010, ჟურნალი:www.davidssheield.net)

საქართველოში სასკოლო და სასკოლო-საეკლესიო განათლების პირველი დაწესებულებები მე-18 საუკუნეში კათალიკოს ანტონ I-ის მიერ (აღსაყდრებამდე, თეიმურაზ იესეს ძე ბაგრატიონი) დაარსდა. ეს სკოლები მუშაობდნენ სიონის, კალოუბნის, ქაშვეთის, ანჩისხატისა და მეტეხის ტაძრებთან. სამწუხაროდ, ყველა მათგანი 1795 წელს, აღა მაჰმად ხანის მიერ თბილისის აოხრების შედეგად განადგურდა. ქართლ-კახეთის სამეფოს ანექსიის შემდეგ, მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისის ტფილისში (1936 წლის 17 აგვისტომდე, თბილისს, ოფიციალურად,  ტფილისი ერქვა, თუმცა შუა საუკუნეებიდან, არსებობდა პარალელური სახელი „თბილისიც“, ლ.ა.) რუსეთის იმპერიის მიერ 1803 წლის 24 იანვარს გაიხსნა პირველი საერთო-საგანმანათლებლო დაწესებულება ვაჟებისთვის, „თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებელი“.

რუსეთის იმპერატორის, ალექსანდრე I-ის განკარგულების, „სასწავლო დაწესებულებების წესდების“ მიხედვით, რომელიც 1804 წელს გამოიცა, ახალი სასწავლო დაწესებულებებისთვის განსაზღვრული იყო 4-წლიანი კურსი. დაწესებულების მიზნები წესდებაში მოიცავდა შემდეგს: 1) მოსწავლეთა მომზადება საუნივერსიტეტო მეცნიერებების მოსასმენად; 2) ცოდნა-ცნებების გადაცემა, აუცილებელი ზრდილი ადამიანის აღსაზრდელად; 3) მსურველთა მომზადება სამასწავლებლო წოდების მისაღებად სამაზრო, სამრევლო და  ქვედა საფეხურის სხვა სასწავლებლებისათვის. ჩამოთვლილი მიზნების შესაბამისად, სასწავლო გეგმა შეიცავდა „საწყისების სწავლებას ყველა მეცნიერებებისათვის“. აღნიშნული გეგმა შედგენილი იყო ფრანგული ლიცეუმების ნიმუშის მიხედვით და მიზნად ისახავდა ახლად გახსნილი გიმნაზიების საქმიანობის მოწესრიგებას.

ტფილისის კეთილშობილ ვაჟთა სასწავლებლის პირველ დირექტორად დაინიშნა განსაკუთრებული ღირსებებით შემკული პიროვნება – ალექსი პეტრიაშვილი. მან ბევრი რამ გააკეთა სკოლისათვის. პირველმა დირექტორმა, კავკასიის მთავარმართებლის პაველ ციციანოვის (პავლე დიმიტრის ძე ციციშვილი) დახმარებით, შეძლო სასწავლებელში ღირსეული პედაგოგების მოწვევა, საჭირო ლიტერატურითა და ინვენტარით სკოლის უზრუნველყოფა, სწავლის დონის ამაღლება. მდგომარეობა შეიცვალა 1806 წელს, ქ. ბაქოში თავადი ციციანოვის მოულოდნელი და საიდუმლოებით მოცული სიკვდილის შემდეგ, როცა კავკასიის ახალი მთავარმართებლად ალექსანდრე ტორმასოვი მოვიდა. ახალმა „ნამესტნიკმა“კეთილშობილთა სასწავლებლის სამხედრო სკოლად გარდაქმნა განიზრახა. ამას კატეგორიულად არ ეთანხმებოდა ალექსი პეტრიაშვილი, მაგრამ მისმა წინააღმდეგობამ შედეგი ვერ გამოიღო. 1810 წელს მან უარი თქვა სასწავლებლის დირექტორის თანამდებობაზე.

სასწავლებლის პირველი წლების საქმიანობა, ადგილობრივი მოსახლეობის დამოკიდებულება სკოლისადმი, რუს მოხელეთა გამოუცდელობა  და ხშირად, ქედმაღლობა, ახლად დაარსებულ სკოლას უამრავ პრობლემას უქმნიდა. აღსანიშნავია, რომ სასწავლებლის ადმინისტრაცია, მიუხედავად ბევრი მოულოდნელი გარემოებისა, მუდმივად ზრუნავდა ტფილისის ვაჟთა პირველი სასწავლებლის გაუმჯობესებისა და ოპტიმიზაციისათვის.

1827 წელს ცნობილი რუსი პოეტი, დიპლომატი და ქართველების სიძე (ნინო ალექსანდრეს ასული ჭავჭავაძის ქმარი), ა.ს. გრობოედოვი წერდა, რომ „..1803 წლის პროექტის მიხედვით, თავადი ციციანოვის მიერ, ტფილისში დაარსდა კეთილშობილთა სასწავლებელი, რუსული და ქართული ენების შესასწავლად. როგორც პროექტიდან ჩანს, განზრახული იყო სასწავლო კორპუსის მსგავსი სასწავლებლის შექმნა, სადაც მოსწავლეები იცხოვრებდნენ განსაკუთრებულ სახლში, სასწავლო ჩინოვნიკების ზედამხედველობის ქვეშ. მაგრამ იმის გამო, რომ თავადაზნაურობას არ სურდა შვილებთან განშორება და მათი ჩინოვნიკების ზედამხედველობის ქვეშ გადაცემა, გადაწყდა, რომ ბავშვების ზედამხედველებისთვის გადაცემა ანაზღაურებადი ყოფილიყო თითოეული მოსწავლისათვის, მშობლებისთვის მცირე გასამრჯელოს გადაცემით“.

1807 წელს მთავარმართებელ პავლე ციციანოვის (ციციშვილის) ინიციატივით, რუსების მიერ პირველადი სახით შექმნილი პირველი საერო სკოლა-პანსიონი – „კეთილშობილთა სასწავლებელი”, სადაც სწავლა მხოლოდ რუსულად მიმდინარეობდა, შეიცვალა და იქ ქართული ენის, და ზოგიერთი საგნის ქართულად სწავლება დაიწყო; გაიზარდა სახელმწიფო ხაზინიდან გამოყოფილი 10,000 მანეთის ოდენობის გასამრჯელოც და სასწავლო პროგრამას გერმანული და ლათინური ენებიც დაემატა. გარდა აღნიშნული სიკეთეებისა, სასწავლებელდამთავრებულებს ეძლეოდათ უფლება, სახაზინო ხარჯზე გაეგრძელებინათ სწავლა  მოსკოვის უნივერსიტეტის კეთილშობილთა პანსიონში. თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებლის დაარსება, იმპერიის მიერ შთანთქმული, სამეფოდაკარგული საქართველოსთვის, იმედის მცირე სხივად იქცა.

მიუხედავად აღნიშნული სიახლეებისა და სასწავლებლისთვის გამოყოფილი სახსრებისა, 1818 წელს იგივე გრიბოედოვი წერდა: „…სასწავლებლის ნახვის შემდეგ, მე ვერ ვნახე ვერც ბიბლიოთეკა, ვერც სხვა საკმარისი სასწავლო საშუალებები; ვერ ვნახე მოსწავლეთა მხრიდან რაიმე წარმატებები. სასწავლებელი საცოდავ მდგომარეობაში დამხვდა; მოსწავლეთა რაოდენობა 50-60-ს ძლივს აღწევდა და მოსწავლეები, რომლებიც გასამრჯელოს იღებდნენ, ცხოვრობდნენ თავიანთ მშობლებთან ან მშობლიურ სოფლებში და საერთოდ არ ესწრებოდნენ გაკვეთილებს“.

სასწავლებლის ასეთი მდგომარეობა არავის აკმაყოფილებდა და ამიტომაც, 1819 წელს, ტფილისის კეთილშობილთა სასწავლებელში რეფორმა ჩატარდა. დიდი ყურადღება დაეთმო სასკოლო ბიბლიოთეკის შექმნას, შეძენილ იქნა ბევრი სასწავლო სახელმძღვანელო, შეიცვალა ზოგიერთი საგანი, ხოლო ზოგიერთ მოსწავლეს გაუუქმდა გასამრჯელო.

1826 წელს ჩამოყალიბდა ტფილისის სასწავლებლის „სასწავლო დაწესებულებების მოწყობის კომიტეტი“, ხოლო 1828 წელს შეიქმნა გიმნაზიის ახალი წესდება. დაწესდა გიმნაზიის საპატიო მეურვეების წოდება, რომლებსაც დირექტორთან ერთად ევალებოდათ სკოლასა და პანსიონზე ზედამხედველობა. ასევე შეიქნა პედაგოგიური საბჭოები, სადაც განიხილებოდა სკოლის მდგომარეობა და მისი გაუმჯობესების გზები. სასწავლებლის სამოქმედო კურსი შეიცვალა და მასში დიდი ყურადღება დაეთმო სასწავლო პროგრამას:  გაუქმდა ზედმეტი საგნები, დარჩა მხოლოდ გამოყენებადი საგნები. მთავარ საგნებად გადაიქცა მათემატიკა და კლასიკური ენები. გაიზარდა რჯულის კანონისა და ქართული ენის სწავლებისთვის განსაზღვრული საათების რაოდენობაც.

1829 წლის აგვისტოში, კეთილშობილთა სასწავლებელი გიმნაზიად გადაკეთდა. როგორც აღმოჩნდა, რეფორმები წარმატებული იყო და სამ წელიწადში ტფილისის 1-ელი გიმნაზია წარმატებულ, პოპულარულ და სასურველ სასწავლო დაწესებულებად გადაიქცა. ყოველწლიურად იზრდებოდა მოსწავლეთა რაოდენობაც. გიმნაზიასთან გაიხსნა პანსიონი და შეიქმნა „ტფილისის ვაჟთა პირველი გიმნაზიის მოსწავლეთათვის დახმარების საზოგადოება“. გიმნაზიაში, გარდა ზოგადსაგანმანათლებლო საგნებისა, ისწავლებოდა მუსიკა და ცეკვები, გიმნასტიკა და ფარიკაობა, რომელთათვისაც შენობაში სპეციალურად აღჭურვილი სივრცეები შეიქმნა. შეიქმნა ორკესტრიც, რომელიც უფროსკლასელი მოსწავლეებით იყო დაკომპლექტებული. გიმნაზიაში მსახურობდნენ მართლმადიდებელი, გრიგორიანელი მღვდლები, კათოლიკე, ლუთერანი, იუდეველი და მაჰმადიანი ღვთისმსახურები.

1837 წლიდან ტფილისის გიმნაზიაში შემოიღეს შემოწმების (ტესტირების, გამოცდების) და ატესტირების სისტემები. 1846 წელს მიღებული წესებით, სწავლაში წარმატებულობის ხარისხი ფასდებოდა 5-ქულიანი სისტემით. ანგარიშები კავკასიაში სასწავლო დაწესებულებების მდგომარეობის შესახებ „კავკაზსკი კალენდარში“ ქვეყნდებოდა. ჟურნალის 1901 წელს გამოსული ნომრის მიხედვით, ვაჟთა პირველი გიმნაზიის მდგომარეობა ასე გამოიყურებოდა: მოსწავლეთა საერთო რაოდენობა – 890. აქედან რუსები – 358, ქართველები – 178, სომხები – 239, თათრები (აზერბაიჯანელები) – 37, მთიელები-ებრაელები – 38, სხვა ეროვნებები – 40.

1906 წელს გიმნაზიაში უკვე 918 მოსწავლე იყო. გიმნაზიის საპატიო მეურვე გახლდათ „სტატსკი სოვეტნიკი“, მისი საიმპერატორო უდიდებულესობის კარის კამერგერი, ნიკოლაი ვასილის ძე არგუტინსკი-დოლგორუკოვი. გიმნაზიის დირექტორი იმ დროს მოქმედი „სტატსკი სოვეტნიკი“ ევგენი თევროდეს ძე ნიუბლინგი იყო.

მე-20 საუკუნის დასაწყისში, ტფილის პირველი გიმნაზია უკვე კავკასიის ერთ-ერთ საუკეთესო სასწავლებლად ჩამოყალიბდა. გიმნაზიის კურსდამთავრებულთა შორის იყო ბევრი ცნობილი მეცნიერი, საზოგადო და ხელოვნების მოღვაწე. ტფილისის პირველ გიმნაზიაში სხვადასხვა დროს მოღვაწეობდნენ სოლომონ დოდაშვილი და დიმიტრი ყიფიანი, სიკო ვაჩნაძე, ანტონ ფურცელაძე, ივანე კერესელიძე, ივანე ნიჟარაძე, ბესარიონ ღოღობერიძე; ექვთიმე თაყაიშვილი, სევერიან კაშია, ვასო აბდუშელიშვილი, ტერენტი ვეფხვაძე, მერი მიქაბერიძე, ნინო ვარდიაშვილი, ვანო ხელაია, ეთერ ტაბიძე, ბაბო მჭედლიძე, მზია წივწივაძე,  გიორგი გეხტმანი, თედო სოხოკია და სხვა ქართველი და სხვა ეროვნების პედაგოგები.

თბილისის პირველ გიმნაზიაში სხვადასხვა დროს სწავლობდნენ გრიგოლ ორბელიანი, ნიკოლოზ ბარათაშვილი, გიორგი ერისთავი, კონსტანტინე მამაცაშვილი, დავით მაჩაბელი, ივანე კერესელიძე, ილია ჭავჭავაძე, ბესარიონ ღოღობერიძე, ალექსანდრე სუმბათაშვილ-იუჟინი, ივანე ჯავახიშვილი, ვლადიმერ ნემიროვიჩ-დანჩენკო, ივანე ერმაკოვი, ლევ გალერი, მიხეილ სუმბათაშვილი (სუმბათოვი), დიმიტრი და ნიკოლაი გუმილიოვები, ლუარსაბ ანდრონიკაშვილი, გიორგი გეხტმანი, ახმედ-ბეკ აგაევი, არჩილ ჯორჯაძე, ალექსანდრე ხატისოვი, ალექსანდრე ცაგარელი, მიხეილ კონიაშვილი, ანდრია არწრუნი, ალექსანდრე ხახანაშვილ, ოსკარ შმერლინგი, მიხეილ გრუშევსკი, იმანუელ კრასკიანკი, ვახუშტი კოტეტიშვილი, კოტე მახარაძე, მერაბ კოკოჩაშვილი, ელდარ და გიორგი შენგელაიები, ლატავრა ფოჩიანი, თენგიზ სუხიშვილი, ზვიად გამსახურდია, ლევან აბაშიძე, ზურაბ სოტკილავა, მაია ჩიბურდანიძე.

სხვა სასწავლებლებთან შედარებით, რომლებიც პირველი გიმნაზიის წარმატების შემდეგ ტფილისში მრავლად გაიხსნა, პირველ გიმნაზიაში გაცილებით მაღალი იყო აკადემიური მაჩვენებელი. გიმნაზიის კურსდამთავრებულებიდან, რომლებიც უმაღლესში მისაღებ გამოცდებს XIX საუკუნის 90-იან წლებში აბარებდნენ, თითქმის ყველა ჩაირიცხა. აღსანიშნავია, რომ აღდგენილი ქართული თეატრის ისტორიის პირველი დღეებიც კეთილშობილთა სასწავლებელს უკავშირდება. 1850 წელს გიმნაზიის სცენაზე პირველად დაიდგა ამავე სკოლის ყოფილი მოსწავლის – გიორგი ერისთავის-პიესა „გაყრა“. თბილისის გიმნაზიაში ფუნქციონირებდა საქართველოში პირველი მეტეოროლოგიური ობსერვატორია.

თბილისში ქალთა პირველი სასწავლებელი 1840 წელს იმპერატრიცა მარიას ბრძანებულებით გაიხსნა. სასწავლებლის ბაზაზე 1846 წელს კავკასიის მთავარმართებლის, თავადი ვორონცოვის მეუღლის, გრაფინია ელიზავეტა ვორონცოვას (ბრანიცკას) პატრონაჟით, შეიქმნა წმ. ნინოს სახელობის კეთილშობილ ქალიშვილთა საქველმოქმედო ორგანიზაცია, რომელიც საქართველოში ქალთა შორის განათლების გავრცელების ერთ-ერთ მთავარ ინსტიტუტად გადაიქცა. აღსანიშნავია, რომ სასწავლებელში სწავლა ნებადართული იყო ყველა ფენის წარმომადგენელი ქალიშვილისთვის. მაშინდელი ერმოლაევის (ახლა შ. ჩიტაძის) ქუჩაზე, ფუნიკულიორთან ახლოს „ქალთა ახალგაზრდა თაობის აღზრდისა და განათლებისათვის“ სასწავლებელი გაიხსნა. ქალთა პირველი სასწავლებლები მოიცავდა პროგიმნაზიასა და საკუთრივ გიმნაზიას. მათ მოჰყვა ქალებისთვის განკუთვნილი სკოლების გახსნა თბილისის მასშტაბით, რამაც ძალიან შეუწყო ხელი განათლების გავრცელებას ქალებს შორის. ქალთა პროგიმნაზიებში აუცილებელი საგნების რიცხვში შედიოდა: საღვთო რჯული, რუსული ენა, რუსეთის ისტორია და გეოგრაფია, არითმეტიკა, სუფთა წერა და ხელსაქმე; საკუთრივ გიმნაზიაში – საერთო გეოგრაფია და ისტორია, ბუნებისმეტყველება, ფიზიკა, გიმნასტიკა; ასევე, ფრანგული და გერმანული ენები, ხატვა, მუსიკა, სიმღერა და ცეკვები. ვაჟთა გიმნაზიებისგან განსხვავებით, ქალთა სასწავლებლებში შედარებით შემოკლებული იყო ალგებრის, გეომეტრიის და ტრიგონომეტრიის კურსები. შვიდი კლასის დამთავრების შემდეგ ქალ-გიმნაზისტებს გადაეცემოდა ატესტატი დაწყებითი კლასების მასწავლებლის წოდებით. რვა კლასის დამთავრებულებს ეძლეოდათ საშინაო მასწავლებლის (სახლში სწავლების უფლებით), ხოლო ოქროსმედალოსნებს – საშინაო მასწავლებლისა და აღმზრდელის წოდება. რვა კლასის კურსდამთავრებულებს უფლება ჰქონდათ, უგამოცდოდ ჩარიცხულიყვნენ ქალთა უმაღლეს კურსებზე.

მასალა მოამზადა ლევან ალფაიძემ

თანამედროვე განათლების სფეროს მოდერნიზაცია და გაუმჯობესება დღეის აქტუალური პრობლემაა. ამ თემაზე საუბრისას არ უნდა დავივიწყოთ ის გამოცდილება, რომელიც საფუძვლად დაედო თანამედროვე განათლების სისტემას.  ძირითად ეს უკავშირდება ახალ დროში  (XVI-XIX ს. დასაწყისი) მომხდარ ცვლილებებს და განათლების სისტემის ახლებურ ორგანიზაციას. ახალი დროის განათლების სისტემის  მაგალითზე   შეგვიძლია თვალი გავადევნოთ საგანმანათლებლო მეთოდების ცვლას, დავინახოთ, რა გავლენას ახდენდა სახელმწიფო და სხვადასხვა პოლიტიკური, სოციალური თუ სასულიერო სისტემა სასკოლო განათლებაზე და როგორ იკვლევდა გზას თანამედროვე მიდგომები.

თავად ცნება „ახალი დრო“ პირობითი ცნებაა. ის თავის თავში მოიცავს არამარტო განსაზღვრულ დროით ჩარჩოს, არამედ აზროვნების პრინციპულად ახალ დონეს, ახალ შეხედულებას მსოფლიოზე, კულტურაზე და განათლებაზე. ესაა ისტორიული ეპოქა, მოქცეული შუა საუკუნეებსა და უახლოეს პერიოდს შორის, რომლის დასაწყისად ითვლება დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენები და დასასრულად კი – პირველი მსოფლიო ომი. „ახალ დროში“ ევროპა მსოფლიოს არამარტო პოლიტიკური ცენტრი გახდა, არამედ მან თავისი ინტელექტუალური გავლენაც გაავრცელა სხვა ქვეყნებსა და ხალხზე, და რეალური კვალი დატოვა განათლების სისტემის განვითარებაზე.

ასეთი „დროითი ცვლილებებით“ და შესაბამისი  პრიორიტეტების გამოყოფით განათლების სისტემის განვითარება შეგვიძლია ცალკეული პერიოდებადაც დავყოთ:

• XVII – XVIIII საუკუნეები;
• XVIII- საუკუნის ბოლო – XIX საუკუნის ბოლო;
• XIX საუკუნის ბოლო – თანამედროვე ეპოქა.

სასწავლო დაწესებულებები XVI-XVII საუკუნეების ევროპაში: განათლების სისტემის განვითარების გზაზე პირველი სერიოზული ძვრები ევროპაში XVI საუკუნეში დაიწყო. ამ დროისათვის სასწავლო დაწესებულებები მკაფიოდ იყო კლასიფიცირებული და მოიცავდა ელემენტარულ, ზოგად და უმაღლეს განათლებას. ეს ის პერიოდია, როდესაც ასპარეზზე გამოდიან რეფორმაციის ავტორები და იწყება მნიშვნელოვანი ცვლილებების ეპოქა. ამ მოძრაობის ავტორებს (უპირველესად მარტინ ლუთერს, რომელმაც დიდი როლი შეასრულა დაწყებითი და უმაღლესი ლათინური სკოლების ფორმირებაში) კარგად ესმოდათ დაწყებითი განათლების მნიშვნელობა, მოსახლეობაში წერა-კითხვის გავრცელების აუცილებლობა. კათოლიკური ევროპის წიაღში მიმდინარე ცვლილებები კი მათ შესაძლებლობას აძლევდა, მოსახლეობაში თავიანთი სიტყვა ფართოდ გაევრცელებინათ. XVI საუკუნემდე ფაქტობრივად არ არსებობდა სასწავლო სახელმძღვანელოებიც, მაგრამ რეფორმაციის ხანაში გაჩნდა ცალკეული სახელმძღვანელოებიც (ე.წ. „პატარა კატეხიზმოები“). თუმცა ეს საკმარისი არ იყო. წერა-კითხვის გავრცელების მიმართ ასეთი დამოკიდებულება და ზოგადად, ელემენტარული (დაწყებითი) სკოლის მოწყობის საკითხი კათოლიკეებსა და პროტესტანტებს შორის შეჯიბრების საგანიც კი ხდებოდა, რასაც ორივე ტიპის (პროტესტანტული და კათოლიკური) სასწავლებლების რიცხვის ზრდა და სწავლის შინაარსისა და ფორმის გადახედვა მოსდევდა:

• პროტესტანტული, ყველაზე დაბალ საფეხურზე მდგომი საქალაქო სკოლები განკუთვნილი იყო 5-დან 11-12 წლამდე ასაკის ღარიბი მოქალაქეებისა და გლეხებისთვის. გოგონები და ვაჟები ცალ-ცალკე სწავლობდნენ. სასწავლო დაწესებულებას ჰქონდა წესდება, სასწავლო გეგმა, ისწავლებოდა „მარტივი კატეხიზმო“, ლათინური და გალობა. კურსი 3 კლასს მოიცავდა, დამატებით შეისწავლებოდა ძველბერძნული ენაც;
• მსხვილი პროტესტანტული საჯარო სკოლა შექმნა ი. აგრიკოლამ ეისლებენში, სადაც მან გერმანულ ენაზე შედგენილ „სასკოლო კატეხიზმოს“ დაუმატა საეკლესიო გალობა, ლათინური გრამატიკა და ლიტერატურა, ძველბერძენ ავტორთა შესწავლა და საუბრები „ამქვეყნიურ თემებზე“. საუბარი მიმდინარეობდა, მაგალითად, მევენახეობაზე, მეფრინველეობაზე, ქორწინებაზე, ჰიგიენაზე, ეტიკეტზე, თეატრზე და ა.შ. შემდეგში პროგრამა გაართულეს, მელანქტონმა დაამატა ძველბერძნულისა და ძველი ებრაულის შესწავლაც, ბერძნულ-რომაული ლიტერატურის (ტერნეციუსი, ეზოპე და სხვ.) აქტიური შესწავლა, ასევე გრამატიკის შესწავლა ეტაპების მიხედვით და სხვ.
• კათოლიკე ბავშვები დაწყებით განათლებას იღებდნენ მსგავსი ტიპის, მაგრამ მაინც სხვა სასწავლებლებში, რომელთა პროგრამაში შედიოდა წერა-კითხვის სწავლა, ანგარიში და საეკლესიო გალობა. ზოგადად, რომაულ-კათოლიკური ეკლესია დაწყებით საფეხურზე სწავლის ორგანიზების მხრივ ჩამორჩებოდა პროტესტანტულს. მდგომარეობის გამოსასწორებლად, ტრიენტის საეკლესიო კრებამ გაითვალისწინა არსებული მდგომარეობა და გადაწყვიტა, გაეხსნა კათოლიკური საკვირაო სკოლები დაბალი ფენის წარმომადგენლებისათვის. აქ ძირითადად ისწავლებოდა კითხვა და მოსწავლეები აქტიურად შეისწავლიდნენ ბიბლიას.

ასეთი „შეჯიბრობითობის“ წყალობით განათლების განვითარების გზაზე მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადაიდგა: თანდათანობით დაწყებითი სკოლები (როგორც პროტესტანტული, ასევე კათოლიკური) გამრავლდნენ, თუმცა მათ ხშირად ცალკე შენობა არც ჰქონდათ და სახლიდან-სახლში გადადიოდნენ. ყველა მოსწავლე ერთად ესწრებოდა გაკვეთილს. XVII საუკუნის პირველ ნახევარში  სკოლებში უკვე ცალკე გამოჰყვეს კლასები, სადაც დონეების მიხედვით ამზადებდნენ მოსწავლეებს.

რაც შეეხება სწავლების მეთოდიკას, ცნობილია, რომ აქტიურად იყენებდნენ ფიზიკურ დასჯას (თუმცა სკოლებში ფიზიკურ აღზრდას არ აქცევდნენ ყურადღებას) და ცალკეული სიტყვების დაზეპირებას. XVII საუკუნიდან გადავიდნენ კონკრეტული ასო-ბგერების შესწავლაზე, დამარცვლაზე, გაჩნდა სასკოლო დაფები და საწერ-კალამი (XV საუკუნის შუა ხანებიდან ევროპაში რომაული ციფრები შეცვალეს არაბულით, ანგარიშის შესასწავლად იყენებდნენ კუბიკებს და სპეციალურ ჟეტონებს).

დაწყებით განათლებაზე შედარებით დიდი მოთხოვნილება იყო ქალაქებში (სოფელ ადგილებში კი მდგომარეობა დიდად არ შეცვლილა), რის გამოც გაიზარდა საქალაქო სკოლების რიცხვი კიდეც და თანდათან ეკლესიის დაქვემდებარებიდან ადგილობრივი და სახელმწიფო ხელისუფლების დაქვემდებარებაშიც გადავიდნენ. ამ სკოლების გვერდით გვხვდებოდა შედარებით მაღალი კვალიფიკაციის მქონე სხვა დაწესებულებებიც: გიმნაზიები, სახალხო (საჯარო) სკოლები, გრამატიკული სკოლები, კოლეჯები, სასახლესთან არსებული სკოლები და იეზუიტთა სკოლებიც.

• სახალხო სკოლები პირველად დაარსდა ინგლისში XIV საუკუნის ბოლოსა და XV საუკუნის პირველ ნახევარში (ვინჩესტერში, 1387 წ. და იტონში, 1449 წ.). სკოლები კერძო შემოწირულობების ანდა სამეფოს სუფსიდირების საფუძველზე არსებობდა. ძირითადად სწავლობდნენ შეძლებული ოჯახის შვილები, რომელთაც შეეძლოთ მაღალი გადასახადების გადახდა. 1512 წელს ჯ. კოლეტმა ერაზმ როტერდამელის მონაწილეობით შექმნა ლონდონის საჯარო სკოლა. მის პროგრამას ეწოდებოდა „კატეხიზმო ინგლისურ ენაზე წარმატებული სტუდენტებისთვის, რომლებიც სწავლობენ კლასიკურ ლათინურსა და ბერძნულ ლიტერატურას“.
• კოლეჯები – XV საუკუნის საფრანგეთში ნანტისა და სორბონის უნივერსიტეტებთან დაარსდა. კოლეჯის სისტემის დაფუძნება მიეწერება, ერთი მხრივ, კარდინალ დ^´ესტუვილს, და მეორე მხრივ, ადმირალ კოლინს – ჰუგენოტების ლიდერს. კოლეჯი წარმატებული სისტემა აღმოჩნდა და მალე მისი სტუდენტების რიცხვი საგრძნობლად გაიზარდა. 1627 წლისთვის ჩრდილოეთი საფრანგეთის კოლეჯებში 25000 სტუდენტი სწავლობდა. კოლეჯებში შეისწავლიდნენ ლათინურ ენასა და ლიტერატურას, სტუდენტები ორჯერ წერდნენ თვეში თხზულებას, ხოლო არდადეგების დროს ემზადებოდნენ კლასიკურ ლიტერატურაში შემაჯამებელი თხზულების დასაწერად. რელიგიის სწავლება ძირითად სასწავლო კურსში არ შედიოდა, თუმცა სტუდენტებს ოთხშაბათს და კვირას შეეძლოთ რელიგიურ რიტუალებზე დასწრება და ამიტომ ეს დღეები თავისუფალი ჰქონდათ.
• სასახლესთან არსებული სკოლები – ფართოდ იყო გავრცელებული XV-XVII საუკუნეების ევროპაში. მასში ძირითადად არისტოკრატთა შვილები სწავლობდნენ და ემზადებოდნენ სახელმწიფო, სამხედრო და საეკლესიო სფეროში დასასაქმებლად.
• იეზუიტების სკოლები – XVI-XVII საუკუნეებში ძალიან პოპულარული იყო. იეზუიტები მიისწრაფოდნენ „აღეზარდათ“ ზედაფენები და ამგვარად მოეხდინათ გავლენა ევროპული საზოგადოების პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე. იეზუიტთა სკოლებში აღიზარდნენ ისეთი სწავლულები, მწერლები, ფილოსოფოსები და პოლიტიკოსები, როგორებიც იყვნენ: რ. დეკარტი, პ. კორნელი, ჟ.ბ. მოლიერი და სხვ. თუმცა მოგვიანებით, სწავლების მათეული მიდგომები გააკრიტიკეს ვოლტერმა, გ. ლეიბნიცმა და სხვ. მოაზროვნეებმა.
• უნივერსიტეტები – პროტესტანტებისა და იეზუიტების (studia superiora) მიერ აქტიურად იყო ხელშეწყობილი. აქ შეისწავლიდნენ ფილოსოფიას (შესწავლის საფუძველს წარმოადგენდა არისტოტელიზმი კათოლიკური ინტერპრეტაციით) და თეოლოგიას, ასევე გარკვეულ ყურადღებას უთმობდნენ მათემატიკას, გეომეტრიას და გეოგრაფიას. უნივერსიტეტის სტუდენტთა რიცხვი ყოველწლიურად იზრდებოდა. ზოგიერთ უნივერსიტეტში, მაგალითად, XVII საუკუნის სალამანკის უნივერსიტეტში (ესპანეთი) ყოველწლიურად 6 ათას სტუდენტზე მეტი სწავლობდა. გერმანიის ტერიტორიაზეც 7 უნივერსიტეტი იყო, რომელსაც ვატიკანი აკონტროლებდა და ძირითადად სქოლასტიკურ ტრადიციებს ინარჩუნებდა.

ფაქტობრივად ახალ დროში, XVII-XVIII საუკუნეებში, განათლების სისტემა მნიშვნელოვნად შეიცვალა და გაცილებით სრულყოფილი გახდა, მაგრამ XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე თვალნათელი გახდა, რომ განათლების შინაარსი, მიუხედავად ასეთი ცალკეული ცვლილებებისა და მიდგომებისა, ერთიანობაში ვერ პასუხობდა დროის მოთხოვნებს. სასკოლო განათლება ძირითადად მაღალი ფენებისთვის იყო ხელმისაწვდომი, დიდი იყო განსხვავება ქალთა და ვაჟთა სასკოლო სისტემაში ჩართვის თვალსაზრისითაც (წიგნიერი ქალების რაოდენობა მამაკაცების ამავე მაჩვენებლის მესამედს შეადგენდა). და ცვლილებებიც სწრაფად დაიწყო, რომელიც გულისხმობდა:

• ბიურგერული სკოლების ფართოდ გავრცელებას;
• ახალი დროის მოთხოვნების შესაბამისი რეალური (დაწყებითი სკოლა) სკოლების გახსნას;
• გიმნაზიების ქსელის გაფართოებას და მათი როლის განსაზღვრას.

კომპლექსურად, მიმდინარე ცვლილებები გამოიხატებოდა შემდეგში:

1. საყოველთაო განათლებისკენ და საყოველთაო წიგნიერებისკენ სწრაფვაში, რაც ხელს უწყობდა საჯარო და დაწყებითი სკოლის განვითარებას. ეს გამოწვეული იყო მთელი რიგი ფაქტორებით, მათ შორის უმთავრესად მაინც რჩებოდა ყველა ადამიანის მიერ, ვინც პროტესტანტულ ქვეყანაში ცხოვრობდა, ბიბლიის წაკითხვის უნარი. ამიტომ არცაა გასაკვირი, რომ პროტესტანტულ ქვეყნებში წერა-კითხვის მცოდნეთა რიცხვი სხვებთან შედარებით გაცილებით მაღალი იყო;
2. წიგნიერების გავრცელებაში (ოჯახში განათლების მიღების ტრადიციასთან ერთად რელიგიური ორგანიზაციების აქტიური ჩართულობა), მაგალითად, საფრანგეთში ძალიან ცნობილი იყო „ქრისტიანი ძმების სკოლა“, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ჟან-ბატისტ დე ლა სალი. აქ სწავლება მიმდინარეობდა მშობლიურ ენაზე. გამოიყენებოდა იმ დროისათვის მოწინავე მეთოდები, განათლება მჭიდროდ იყო დაკავშირებული აღზრდასთან, სკოლაში ფაქტობრივად არ არსებობდა დასჯის მეთოდები. ბევრი მშობელი ცდილობდა, ასეთ სკოლაში აღეზარდა თავისი შვილი, ამიტომ კლასების რიცხვი სწრაფად იზრდებოდა და XVIII საუკუნის ბოლოს „ძმებს“ ჰყავდათ 441 კლასი, სადაც 130000-ზე მეტი მოსწავლე სწავლობდა;
3. დაწყებითი სასკოლო განათლების მართვაში სახელმწიფოს როლის გაზრდაში და ამის შესაბამისად საყოველთაო დაწყებითი განათლების ორგანიზების მცდელობაში, მაგალითად, პირველი დადგენილებები დაწყებითი განათლების შესახებ გერმანიაში მიიღეს (1619 წ. დადგენილებები), შემდეგ პრუსიაში (1717 წლის დადგენილება საყოველთაო განათლების შესახებ), XVIII საუკუნეში კი ანალოგიური კანონები სხვა გერმანულმა სახელმწიფოებმაც მიიღეს (მათ შორის ავსტრიამაც);
4. სწავლებაში ლათინური ენის ჩანაცვლებაში ნაციონალური ენით;
5. დაწყებით განათლებაში სწავლების შინაარსის გართულებაში: ტრადიციული საგნები დაწყებით კლასებში ასე გამოიყურებოდა: კითხვა, წერა, ანგარიში, სიმღერა და გალობა. თუმცა ბევრმა სკოლამ სცადა ჩარჩოების გაფართოება. მაგალითად, გოთი დიდებულებების ერთ-ერთ დადგენილებაში მითითებული იყო, რომ მოსწავლეები შეისწავლიდნენ წერას, კითხვას, ხატვას, „სხვადასხვა სასარგებლო, კერძოდ საბუნებისმეტყველო, ასევე უმაღლესი ფენისთვის სასარგებლო საკითხებს“. ასეთ სკოლებში ასწავლიდნენ ზოგადად ადამიანის აგებულებას, ბუნების მოვლენებს, სახელმწიფო კანონებს, საშინაო მეურნეობის საკითხებს და სხვ.
6. განმავითარებელ სწავლებაზე დაფუძნებული სისტემის შექმნის მცდელობაში (მაგალითად, ეს ტენდენცია შეიმჩნეოდა „ქრისტიანი ძმების სკოლაში“), ამავე პერიოდში, XVIII საუკუნის ბოლოს, დაიწყო ი. პესტალოცის პრაქტიკული და თეორიული მოღვაწეობა ახალი ტიპის საჯარო („დაწყებითი“) სკოლის შესაქმნელად.

თითოეულ ამ ასპექტთან მიმართებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ სხვადასხვა ტიპის სკოლები:

• საქალაქო/ბიუგერული სკოლები, რომლებიც ევროპის ბევრ ქვეყანაში არსებობდა და განათლებას აძლევდა ქალაქის მცხოვრებლებს. ამ სკოლებში განათლების დონე გაცილებით მაღალი იყო, ვიდრე საჯარო სკოლებში. სწავლის ხანგრძლივობაც მეტი იყო (6-8 წელი) და უფრო ფართო პროგრამითაც სწავლობდნენ. XVII საუკუნეში საქალაქო სკოლებში სწავლება უკვე მშობლიურ, ნაციონალურ ენაზე მიმდინარეობდა.
• ე.წ. „რეალური სასწავლებლები“, რომლებიც აღმოცენდა ქალაქის საშუალო ფენის მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად. მათ გაუჩნდათ მისწრაფება, დაუფლებოდნენ უფრო მაღალი დონის განათლებას. პირველი „რეალური სასწავლებელი“ გაიხსნა 1708 წელს ჰალეში (კ.ზემლერის თაოსნობით) და ეწოდებოდა „მათემატიკური, მექანიკური და ეკონომიკური რეალური სკოლა“, თუმცა მას დიდხანს არ უარსებია.
• გაცილებით სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა იოჰან ჰეკერის (1707-1768) მიერ გახსნილი სკოლა ბერლინში – ე.წ. „ეკონომიკურ-მათემატიკური რეალური სკოლა“, რომელშიც გარკვეულწილად შენარჩუნებული იყო გიმნაზიის პროგრამა, მაგრამ ძირითადი ყურადღება ექცეოდა საბუნებისმეტყველო საგნების და მათემატიკის (მათ შორის იყო პრაქტიკული არითმეტიკა და თეორიულ-პრაქტიკული გეომეტრია) სწავლებას, ასევე ისწავლებოდა ახალი კურსებიც – ოპტიკა, ფორტიფიკაცია, არქიტექტურა, კოსმოგრაფია, მექანიკა და სხვ. დიდი ადგილი ეთმობოდა პრაქტიკულ საქმიანობასაც, ანუ ადგილზე, სახელოსნოებში სწავლებას. ასევე ფართოდ გამოიყენებოდა ვიზუალური მასალა, ქმნიდნენ კოლექციებს ბუნების სწავლებისთვის, ასევე ვიზუალურ მასალებს ხელოსნობის მიმართულებით და სხვ.

მალე „რეალური სასწავლებლები“ აქტიურად იხსნებოდა გერმანიისა და მთელი ევროპის მასშტაბით. თუმცა XIX საუკუნის შუა ხანებში ისინი ნელ-ნელა დაიხურა, რადგან კურსდამთავრებულებს არ იღებდნენ უნივერსიტეტებში, ანდა სულაც კონკრეტულ ფაკულტეტებზე და არც სპეციალურ უმაღლეს სკოლებში. მათ ეს უფლება მხოლოდ XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დამდეგს მიიღეს.

• საშუალო სკოლები – ამ სახელის ქვეშ შეგვიძლია გავაერთიანოთ ევროპის სხვადასხვა სკოლა, რომლებიც იძლეოდა საკმაო განათლებას იმისათვის, რომ კურსდამთავრებულს სწავლა უნივერსიტეტში გაეგრძელებინათ. ასეთ სკოლებს სხვადასხვა სახელწოდებით მოიხსენიებდნენ: „სასწავლო სკოლები“, „გრამატიკული სკოლები“ (ინგლისში); „ლიცეუმები“ და „კოლეგიები“ (საფრანგეთში); „გიმნაზიები“ (გერმანიაში) და სხვ. ამავე დროს, არსებობდა სპეციალური სკოლებიც, მაგალითად, „რაინდთა აკადემია“ გერმანიაში ანდა „იეზუიტების კოლეჯები“ ევროპის მრავალ ქვეყანაში. XVII-XVIII საუკუნეებში ფართოდ იყო გავრცელებული საოჯახო განათლებაც;
• საშუალო სკოლების ძირითად მიმართულებებში გამოიყოფოდა „კლასიკური სკოლა“ – ევროპული სკოლების ძირითადი ტიპი XVI-XIX საუკუნეებში. ამ სკოლებში დამკვიდრებული იყო კლასიციზმი კლასიკური ლათინური და ძველბერძნული ენებით (XVIII საუკუნის ბოლომდე). XVII  საუკუნეში იწყება კლასიკური განათლების რეფორმირება;
• განსაკუთრებული ცვლილება განიცადა გერმანულმა „გიმნაზიამ“ (XIX საუკუნის დამდეგს), რომლის რეფორმაც გულისხმობდა კლასიკური კულტურისა და ახალი მეცნიერებების გაერთიანებას. XIX საუკუნის დამდეგის გერმანული გიმნაზია ევროპაში საუკეთესო საშუალო სკოლის მოდელად მიიჩნეოდა;
• „იეზუიტთა კოლეჯების“ ისტორია უკავშირდება იგნასიო ლოიოლას (XVI საუკუნის მეორე ნახევრის) მიერ შემოთავაზებულ სასკოლო განათლების ორგანიზაციას. 1773 წლამდე, სანამ ეს სკოლები არ დახურეს (იეზუიტთა ორდენის აკრძალვის შემდეგ), ყველაზე მოწინავე მოდელად სწორედ იეზუიტთა კოლეჯები ითვლებოდა.  1832 წელს ორდენი ისევ აღადგინეს, ხელახლა გახსნეს კოლეჯებიც, მაგრამ მათ ძველებური დიდება და სახელი ვეღარ დაიბრუნეს;
• „რაინდთა აკადემია“ პოპულარული გახდა გერმანიაში ოცდაათწლიანი ომის დასრულების შემდეგ. ეს იყო დაწესებულებები, სადაც მიმდინარეობდა სახელმწიფო სამსახურში მყოფი მოხელეებისა და სამხედრო მეთაურების მომზადება. ამ სკოლების პროგრამები არსებითად განახლდა ახალ დროში, ლათინური ენაც შენარჩუნდა, მაგრამ მშობლიურ ენას განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო. მთავარი მაინც იყო ფრანგული ენა – არისტოკრატთა სალაპარაკო ენა, რომელსაც ფართოდ იყენებდნენ საერთაშორისო ურთიერთობებშიც. ნაკლებად აქცევდნენ ყურადღებას იტალიურ და ესპანურ ენებს. საყურადღებოა, რომ სქოლასტიკური ფილოსოფიის ადგილი დაიკავა მათემატიკამ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებმა. ისწავლებოდა ასევე ისტორია, გეოგრაფია, სამართლის ელემენტები, ეთიკა, ესთეტიკა, მმართველი დინასტიების გენეალოგიები, ჰერალდიკა და ა.შ. ყურადღებას აქცევდნენ ცხენოსნობის, ცეკვის, ფარიკაობისა და ბურთით თამაშის სწავლებას და სხვ. აღსაზრდელების სამსახურში იყო მანეჟი, თავლა. „რაინდთა აკადემიამ“ მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადადგა ახალი სკოლის შექმნის გზაზე, რადგან ამ ტიპის სასწავლებლებში პრაქტიკა და თეორია კარგად ერწყმოდა ერთმანეთს. შემდეგში, გიმნაზიების პოპულარიზაციის კვალდაკვალ, შეამცირა რაინდთა აკადემიების რაოდენობა და XIX საუკუნის დამდეგისთვის მათ არსებობა შეწყვიტეს. XVII-XVIII საუკუნეების მიჯნაზე ზოგიერთი მათგანი უნივერსიტეტადაც კი გადაკეთდა, ზოგი კი კადეტთა კორპუსად (XIX ს.), სადაც „რეალური სასწავლებლების“ პროგრამით მუშაობდნენ.

XVII-XVIII საუკუნეების ევროპაში განსაკუთრებით პრივილეგირებული ფენებისათვის  ცდილობდნენ სხვა ტიპის სკოლების შექმნასაც (მაგალითად, ფილანტროპინი დესაუში, რომელიც შექმნა ი. ბაზედოვმა). ასეთი ტიპის სათავადაზნაურო სასწავლებლები მალე იხურებოდა – როგორც კი სასწავლებლის ხელმძღვანელი ამა თუ იმ მიზეზით უარს იტყოდა სკოლის ხელმძღვანელობაზე. საშინაო, საოჯახო სკოლებიც ვეღარ პასუხობდნენ დროის მოთხოვნას.

ფაქტობრივად, დასავლეთ ევროპაში განათლების განვითარებაში მაგისტრალური განვითარების ხაზს მაინც კლასიკური სკოლა ქმნიდა, რომლის პოპულარობა ძირითადად კლასიკური საგნების შინაარსის გადახედვამ და მათემატიკური დისციპლინების გააქტიურებამ გამოიწვია.

ამ პერიოდში სწავლის მეთოდებისა და მიდგომების მხრივ აქტიურად იყენებდნენ საკლასო მუშაობის ფორმას. თუმცა გაჩნდა ახალი მეთოდები და მიდგომებიც. წინ წამოიწია მოსწავლის ინდივიდუალურმა თვისებებმა, რამაც, თავის მხრივ, გამოიწვია კიდეც ზოგადად განათლების მიმართ სისტემური მიდგომის ჩამოყალიბების აუცილებლობა. სწავლების ტექნოლოგია მიმართული აღმოჩნდა მოსწავლის განვითარებაზე, მისი პიროვნული თვისებების ჩამოყალიბებაზე, აქტიურობაზე, დამოუკიდებლობაზე, შემოქმედებითობაზე. ყურადღებას აქცევდნენ მასწავლებლის პროფესიონალურ მომზადებასაც. XVIII საუკუნის ბოლოდან აქტიურად დაიწყეს პროფესიონალი მასწავლებლების მომზადება. მასწავლებლებისთვის სასწავლო ტექნოლოგიებისა და ახალი მეთოდების დაუფლება უწყვეტ პროცესად იქცა. დაიწყო ცალკეულ საგნებში მეთოდიკის სახელმძღვანელოების მომზადებაც.

ყველაზე მნიშვნელოვანი მაინც დაწყებით სკოლაში მომხდარი ცვლილებები იყო: XVIII საუკუნეში განათლების სფეროს მოღვაწეებისა და განსაკუთრებით ი. პესტალოცის (XVIII საუკუნის ბოლო – XIX საუკუნის დასაწყისი) ხელშეწყობით სკოლა იმ ტიპის დაწესებულებიდან, სადაც ასწავლიდნენ მხოლოდ კითხვას, წერას, ანგარიშს, სიმღერას და რელიგიური შინაარსის ნაწყვეტებს, გადაიქცა სასწავლო-აღმზრდელობით დაწესებულებად, რომელიც მიმართული იყო ბავშვის განვითარებაზე. ამ გზით ი. პესტალოცის მოღვაწეობამ დიდი მნიშვნელობა შეიძინა პედაგოგიკაში. სკოლა ორიენტირებული გახდა მოსწავლეზე და შემუშავდა მეთოდები, რომლებიც ამ მიზნისკენ იყო მიმართული.

ზოგადად, სოციო-კულტურულმა პირობებმა, განათლების მიმართ ახალმა მოთხოვნებმა, ასევე პედაგოგიურმა ფაქტორებმა და უპირველესად, მასწავლებლების მასიურმა მომზადებამ მთლიანად შეცვალა განათლების შინაარსი, რომელიც ავტომატურად მოითხოვდა სწავლების ახალ ფორმებსა და მეთოდებს და არსებულის განვითარებას.

მთლიანობაში, შეიძლება ითქვას, რომ XVIII-XIX საუკუნეები გადამწყვეტი აღმოჩნდა თანამედროვე განათლების სისტემის  საფუძვლების მოსამზადებლად, რომელიც დასავლეთ ევროპაში დაიწყო და დროის მოთხოვნის შესაბამისად სულ უფრო იხვეწება.

1985 წელს საბჭოთა კავშირის ისტორიაში გარდამტეხი მომენტი დაიწყო. ახლად არჩეულმა გენერალურმა მდივანმა – მიხეილ გორბაჩოვმა ქვეყნის პოლიტიკური და ეკონომიკური სისტემის გარდაქმნის დაპირება გასცა. პირველმა პირმა თავისი სიტყვა შეასრულა და ხალხს თავისუფალი დისკუსიების უფლება მისცა. საბჭოთა მოქალაქეებმა ნელ-ნელა შეიგრძნეს სიტყვის, გამოხატვისა და შეკრების თავისუფლების ფასი. პარალელურად, რეფორმისტმა კომუნისტებმა ხელი შეუწყვეს წარსულში გასაიდუმლოებული დოკუმენტებისა და არქივების გასაჯაროებას, რათა ადამიანებს ზუსტად სცოდნოდათ მეოცე საუკუნის განმავლობაში დატრიალებული ტრაგედიების მასშტაბი. შედეგად, ხალხისთვის სტალინური რეპრესიებისა და მათი სისასტიკის თაობაზე უამრავი ახალი ამბავი გახდა ცნობილი. დღის შუქი იხილეს ალექსანდრ სოლჟენიცინისა და ვარლამ შალამოვის ნაწარმოებებმა.

აქამდე უცხო საზოგადოებრივ-პოლიტიკური პროცესების განვითარების კვალდაკვალ, მოსკოველმა ინტელიგენტებმა კლუბ „პერესტროიკის“ დაფუძნება გადაწყვიტეს. კლუბის წევრები კვირაში რამდენჯერმე იკრიბებოდნენ და თავისუფლად მსჯელობდნენ მათთვის მნიშვნელოვან პრობლემებზე. მათ ხშირად უწევდათ ახლად გახსნილი არქივებისა და უკანასკნელ პერიოდამდე უცნობი რეპრესირებულების ბედის შესახებ ფიქრი და აზრთა გაცვლა-გამოცვლა. ყველას აშფოთებდა და გულს უკლავდა წამების, არაადამიანური მოპყრობისა და ხოცვა-ჟლეტის მაგალითები, რომელთა თაობაზეც ოფიციალური დოკუმენტები იუწყებოდნენ. სტალინის ეპოქის მსხვერპლთა უკვდავსაყოფად, დაკარგული სახელებისა და ისტორიების ხალხისთვის შეხსენების მიზნით კლუბის წევრთა ნაწილმა თვითორგანიზებული, არაფორმალური ჯგუფი „მემორიალი“ დააარსეს. „მემორიალის“ აქტივისტთა უმთავრესი ამოცანა დედაქალაქში პიროვნების კულტის დამკვიდრების პერიოდში რეპრესირებულთა მონუმენტის აღმართვა გახლდათ.

მონუმენტის აღმართვის უფლების მოსაპოვებლად  „მემორიალის“ დამაარსებლებმა მაშინდელი საზოგადოებისათვის ნაკლებად ნაცნობ, უპრეცენდენტო გზას მიმართეს. ისინი ქუჩებსა და მეტროს სადგურებთან გამოვიდნენ და ხალხში ხელმოწერების შეგროვება დაიწყეს. დაბნეული მილიციელები თავზეხელაღებულ მოქალაქეებს საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევის მუხლით აპატიმრებდნენ, მაგრამ მალევე უწევდათ მათი გათავისუფლება. გათავისუფლებულები კი ფარ-ხმალს არ ყრიდნენ და გაორმაგებული ენთუზიაზმით აგრძელებდნენ საქმეს. „მემორიალის“ წევრთა ექსცენტრიულ და თანმიმდევრულ მოქმედებებს შედეგი მოჰყვა. 1988 წლისთვის მათ რეპრესირებულთა მემორიალის მოწყობის მოთხოვნით ნახევარ მილიონამდე ხელმოწერა მოაგროვეს და პარტიის მმართველ ორგანოებს წარუდგინეს. მიუხედავად ამისა, ქალაქის აღმასკომი ხალხის მოთხოვნის დაკმაყოფილებას არ ჩქარობდა, ამიტომ „მემორიალის“ ინიციატივით მოსკოვის ცენტრში გრანდიოზული დემონსტრაცია მოიწვიეს. ეს იყო პირველი ლეგალური მასობრივი საპროტესტო აქცია დედაქალაქის ქუჩებში, რომელიც თითქმის სამოცდააწლიანი პაუზის შემდეგ პირველად გაიმართა. მიტინგზე უამრავი ადამიანი მოვიდა, ხალხში პირველად გამოჩნდა შეკრების ერთ-ერთი მთავარი ორატორი, ნობელის პრემიის ლაურეატი ანდრეი სახაროვი, რომელიც აქციამდე ცოტა ხნით ადრე დაბრუნდა გადასახლებიდან.

საბოლოოდ, საზოგადოების დაუღალავ, მიზანმიმართულ და მრავალთვიან შეტევას შედეგი მოჰყვა. საბჭოთა კავშირის მთავარი ჩეკისტის, ფელიქს ძერჟინსკის სახელობის მოედანზე, სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის მთავარი შენობის წინ უზარმაზარი გრანიტის ქვა განათავსეს. ქვა სპეციალურად ჩამოიტანეს სალავეცკის ბანაკიდან, რომელიც გულაგების სისტემის ერთ-ერთი პირველი შემადგენელი ელემენტი გახლდათ. მემორიალთან დღემდე იკრიბებიან ადამიანები და იხსენებენ საბჭოთა რეპრესიების შედეგად დაღუპულ თანამემამულეებს. უშიშროების მაღალჩინოსნებს კი ოფისში შესვლამდე კვლავ უწევთ მათთვის სისხლიანი წარსულის შესახსენებლად აღმართული მონუმენტისთვის თვალის შევლება.

„მემორიალის“ ინიციატორებმა პირველი წარმატების მოპოვებისთანავე გადაწყვიტეს დამოუკიდებელ საზოგადოებრივ ორგანიზაციად ჩამოყალიბება, რათა რეპრესიების კვლევა გაეგრძელებინათ და რუსული ლიბერალიზმის უმნიშვნელოვანესი ფორპოსტის მშენებლობა გაეგრძელებინათ. გორბაჩობის მმართველობის პერიოდში „მემორიალი“ გახდა პირველი გაერთიანება, რომელმაც ყრილობისა და დემოკრატიული არჩევნების ჩატარება გადაწყვიტა. ქალაქის სადისკუსიო სივრცეებში მრავალი თვის განმავლობაში იმართებოდა წინასაარჩევნო შეხვედრები, სადაც ცნობილი თუ უცნობი კანდიდატები „მემორიალის“ მმართველ საბჭოში მოსახვედრად იბრძოდნენ. მოგვიანებით „მემორიალის“ ყრილობისა და მმართველი საბჭოს არჩევნების მოსამზადებელმა ღონისძიებებმა ქუჩაში გადმოინაცვლეს. კანდიდატები წინასაარჩევნო აქციებზე გამოდიოდნენ სიტყვით, ხალხს „მემორიალში“ გაწევრებისა და არჩევნებში მონაწილეობისკენ მოუწოდებდნენ. 1980-იანი წლების მიწურულის საბჭოთა კავშირისთვის დემოკრატიული კენჭისყრაც სრულიად უცხო ხილი იყო. ადამიანები ძნელად ხვდებოდნენ, რას სთავაზობდნენ მიკროფონთან მისული მჭევრმეტყველები.

1989 წელს „მემორიალის“ დამფუძნებელი ყრილობა და არჩევნები გაიმართა. ორგანიზაციამ ხელმძღვანელი სტრუქტურები დააკომპლექტა, ყველა მოკავშირე რესპუბლიკაში გახსნა თავისი ფილიალები, თავმჯდომარედ კი ანდრეი სახაროვი აირჩია. მიუხედავად ყველა საჭირო წესის დაცვისა, კომუნისტურმა პარტიამ უარი განაცხადა „მემორიალის“ რეგისტრაციაზე. საზოგადოებრივმა მოძრაობამ ორგანიზაციად გარდაქმნა მხოლოდ ანდრეი სახაროვის დაკრძალვის შემდეგ შეძლო. ადამიანის უფლებების დამცველის მეუღლეს, დისიდენტ ელენა ბონერს სახაროვის საფლავთან მდგომი მიხეილ გორბაჩოვი შეჰპირდა, რომ გარდაცვლილის სახელის უკვდავსაყოფად მთავრობა ღონისძიებებს დაგეგმავდა. „არაფერი არ არის საჭირო, დაარეგისტრირეთ „მემორიალი“!“ – ასე უპასუხა ქვრივმა გენერალური მდივნის შემოთავაზებას. გორბაჩოვმა სახაროვისადმი პატივისცემის ნიშნად „მემორიალის“ ოფიციალურად დაფუძნების უფლება გასცა.

„მემორიალის“ საქმიანობა სსრკ-ის დაშლის შემდეგაც გაგრძელდა. სამოქალაქო საზოგადოების უძველესი ინსტიტუტის წევრები მალევე მიხვდნენ, რომ მხოლოდ სისხლიანი წარსულის კვლევა საკმარისი არ იყო, ამიტომ ორგანიზაციაში უფლებადაცვითი ცენტრიც დააარსეს. „მემორიალი“ ყველა იმ ადამიანის ქომაგად იქცა, ვის უფლებებსაც ხელისუფლება არღვევდა. რუსი ლიბერალები ხან ელცინის მიერ გარეკილ პარლამენტს იცავდნენ, ხან რეგიონული კომუნისტი ლიდერების მიერ შევიწროებულ, ცენტრალური ხელისუფლების მომხრე ძალებს. მუქარის, სამშობლოს მოღალატის იარლიყის მიკერების მიუხედავად, „მემორიალი“ ხმალამოღებული იცავდა ჩეჩნეთის ომის დროს დაზარალებულ ადამიანებს, ეძებდა დაკარგულ მშვიდობიან მოსახლეებსა და დახოცილი ჯარისკაცების გვამებს.  ორგანიზაციის ავტორიტეტი მთელ რუსეთშიც და მთელ მსოფლიოშიც ძალიან მაღალი იყო, მას ყველა მხარე ენდობოდა. 1990-იანი წლების მიწურულს, „მემორიალის“ წევრებმა – სერგეი კოვალიოვმა და ოლეგ ორლოვმა ბუდიონოვსკის საავადმყოფოდან გაათავისუფლეს შამილ ბასაევის მიერ დატყვევებული მძევლების ნაწილი და მათ ნაცვლად თავად შევიდნენ ტერორისტების სიმაგრეში. შამილ ბასაევმა მძევლების ჩანაცვლების შესახებ მხოლოდ ძველი და სანდო ორგანიზაციის ინიციატივა მიიღო.

პუტინის ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ „მემორიალზე“ ზეწოლა გაიზარდა, მისი რამდენიმე თანამშრომელი ცრუ ბრალდებით დააკავეს, რამდენიმე რეგიონში გააუქმეს ადგილობრივი ფილიალი, ცენტრალურმა მედიამ შეწყვიტა მათი ღონისძიებების გაშუქება. მიუხედავად შევიწროებისა, 2021 წლის ბოლომდე აქტივისტები მონდომებით აგრძელებდნენ რეპრესიების შესახებ წიგნების გამოცემას, მსხვერპლთა ხსოვნის საღამოების ორგანიზებას, ჩაგრული ჯგუფებისთვის სამართლებრივი დახმარების შეთავაზებასა და საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ დისკუსიებში მონაწილეობას.

დეკემბერში რუსეთის ხელისუფლებამ „მემორიალს“ რეგისტრაცია გაუუქმა. სახაროვის 100 წლის იუბილეზე მის მიერვე დაარსებული ორგანიზაცია დახურეს. ბრალდებები აბსურდულია. უცხოეთის აგენტად გამოცხადებულ ორგანიზაციას თავის წიგნებსა და ვიდეოებზე აგენტობის აღსანიშნავი გრიფის არასწორად დატანაში ადანაშაულებენ. სასამართლოს ექსპერტების მიერ ჩატარებული ლინგვისტური ანალიზის მიხედვით, „მემორიალის“ მასალები ექსტრემიზმის მხარდამჭერ გზავნილებსაც შეიცავს. სასამართლოს გადაწყვეტილება იურისტმა ტატიანა გლიუშაკოვამ ამგვარად შეაფასა: „ეს იგივეა, რომ გზის არასწორად გადაკვეთის გამო, ფეხით მოსიარულეს 20-წლიანი პატიმრობა შეუფარდო“.

პუტინი ქვეყნის უძველეს და ისედაც უკიდურესად დასუსტებულ დემოკრატიულ ინსტიტუტს ანადგურებს. „მემორიალს“ არ შეუძლია საფრთხე შეუქმნას ავტოკრატიას, მაგრამ მას მაინც აუქმებენ, რაც ნიშნავს იმას, რომ რუსეთში დიქტატურა სრულიად არაადეკვატურ, არარაციონალურ და შეშლილ საფეხურზე გადადის.