ალბათ, არ არსებობს ამაზე უფრო დიდი დასაწყისი მსოფლიო სიტყვიერებაში, ამაზე უფრო ყოვლისმომცველი და, იმავდროულად, ყოვლისგამაბიაბრუებელი: „იყო და არა იყო არა“. მთელი სამყაროს ფილოსოფოსები და თეოლოგები რომ შეიკრიბონ, წუთისოფლის არსს ასე მოკლედ ვერ აღწერენ, რადგან ეს უკვე ითქვა. იქ, სადაც ქართული ზღაპარი იწყება.

ზღაპარი უცნაურ დროს იკითხება – ძილის წინ. თითქოს მიგვანიშნებს კიდეც ამ ტრადიციის დამამკვიდრებელი – საქმე რაღაც ირონიულ ამბავთან გვაქვს, ნახევრად სიზმრისა და ნახევრად რეალობის, წუთისოფელში მარად განუხორციელებელ ამბავთან.

პროპი არ გახლავართ და არც ზღაპრის ნიუანსების კვლევას ვაპირებ – ამისთვის „ზღაპრის მორფოლოგია“ არსებობს. დანარჩენისთვის – ზურაბ კიკნაძის „ქართული ხალხური ეპოსი“. სხვა ამბავზე მოგითხრობთ. იმაზე, რომ საქართველო ზღაპრის ქვეყანაა, გნებავთ – ზღაპრული. ან საზღაპრო. ან ზღაპარივით. ხედავთ, რამდენი შეუძლია ენას? ასეა საქართველოც. ზღაპარი ხომ ილუზიისა და რეალობის ნაზავია. ჩვენი ყოფაც ამას მოიცავს. უამისოდ ცხოვრება არ შეგვიძლია. ამაშია ჩვენი არსებობის უმთავრესი სიბრძნე. გენიოსი იყო საბა: „სიბრძნე სიცრუისა“. ეს ამბავი ხან ფეხს წამოგვაკვრევინებს ხოლმე, ხან უკიდურესად გვაზარმაცებს („ლაფში ჩაფლული ურემი შინ მიტანილი ჰგონია“), ხანაც უსაფუძვლოდ გვათამამებს („აქეთ გორასა წიხლსა ვკრავ, იქით გორასა ძვრას ვუზამ“), მაგრამ უამისოდ შესაძლოა ვერც კი გადავრჩენილიყავით. ტკივილის საუკეთესო წამალი ხომ თვალის მოტყუებაა. აქაც სიცრუე მოიმარჯვა ქართველმა კაცმა. ძილის აღწერისას. რეალობისგან გაქცევისას. არის ერთი ასეთი ზღაპარი – „დღისით მკვდარი“. აქ უკვე შეგვიძლია, ფანტაზიას მეტი გასაქანი მივცეთ – ვთქვათ, რომ უფრო ღამის ხალხი ვართ, სიცხადის მოშიში ხალხი. თუმცა ფანტაზიას ლაგამი სჭირდება, რადგან არსებობს ზღაპრები, რომლებიც მზისა უფროა, ვიდრე მთვარისა. მზის ზღაპრებში ჩვენი გმირი დაუმარცხებელია და ეს სიუჟეტები, ალბათ, იმ დროში ისახებოდა, „ოქროს ხანას“ რომ ვეძახით. მჯერა, ხელოვნება ყოველთვის იმეორებს სოციუმს, რაც უნდა აბსტრაქტული იყოს.

ამ ბოლოს ასეც გვიჭირს, მაგრამ, ალბათ, ჩვენი გმირი მაინც ნაცარქექიაა. ქართველი ოდისევსი შეამჩნიეს მასში – მოხერხებული და დევთაგან თავის გადამრჩენი. დიდთაგან თავის გადამრჩენი და ამით დიდი. თუმცა ერთი მნიშვნელოვანი რამ განასხვავებს ჩვენს ოდისევსებს: ეს ზღვაა. ქართველ გმირს ზღვა არ უყვარს. არც ზღაპარში და არც ზღაპარს მიღმა. სიტყვა „საზღვარიც“ ზღვის წინაპარი მგონია. არ ვიცი, საიდან მოდის ეს შიში. იქნებ ესეც იყოს მთავარი განსხვავება ჩვენსა და ევროპას შორის.

იმის თქმა მინდა, რომ ყველაფრის ძირი ზღაპარშია დამარხული. ჩვენც, ყველანი, ზღაპრის შვილები ვართ – ხან ვხუთკუნჭულობთ, ხან ვასფურცელობთ, ხან ვმზეთუნახავობთ, ხან გაუცინარი ხელმწიფეები ვართ და ხანაც, ვაი, რომ გაღიმებულად დარჩენილები. მაგრამ იმედი კი ჰეფი ენდისა გვაქვს. თუმცა აქაც უცნაური. ყველგან ლიხინი ვერ წარმოგვედგინა, ყველგან ფქვილი ვერ გვინდოდა. ამიტომ კლასიკურ დასასრულს ისევ ნახსენები დასაწყისი ვამჯობინოთ ბოლოდ: იყო და არა, იყო ერთი ზღაპრული მეზღაპრე. იყო და არის.

ერთი კარგი წიგნი გამახსენდა, რომელშიც უბრალო შემთხვევითობა ყველაფერს ცვლის: მთავარ გმირს, მის ცხოვრებას, სხვების ცხოვრებას, ამინდს. ამ წიგნზე სხვა დროს დავწერ. ის, რაც შემთხვევითობად მოჩანს, უკან მოხედვისას შესაძლოა ისეთ კანონზომიერებად იქცეს, რომლის შეუვალ ლოგიკასაც ვერაფერს დაუპირისპირებ. თოთხმეტი წლის ვიყავი. წიგნების თაროებისთვის არც შემიხედავს, ისე წამოვავლე ხელი ერთ-ერთ წიგნს და ეზოდან გასასვლელად გამზადებული მანქანისკენ გავიქეცი. სადღაც მივდიოდით. მთელი საღამო კითხვაში გავატარე – დაბინდდა, ვეღარაფერს ვხედავდი და მაინც წაკითხვას ვცდილობდი: ლამპიონების შუქზე, მთვარის შუქზე, შემხვედრი მანქანის ფარების შუქზე. მუხლებზე დოსტოევსკის „იდიოტი“ მედო.

იმ წიგნს, რომელზეც ახლა უნდა დავწერო, ასევე შემთხვევით გადავაწყდი. ჩემი ცხოვრების მთავარი წიგნი პირველად ისეთ შეუფერებელ ასაკში წავიკითხე, რომ გამხელაც კი მერიდება. სანამ სკოლას დავამთავრებდი, ყოველ წელს ვკითხულობდი, მერე – ორ-სამ წელში ერთხელ. უკანასკნელად წინა საუკუნის ბოლოს წავიკითხე. ამის შემდეგ სხვა ახირებების, სხვა სიყვარულის დრო დადგა.

მიგელ დე სერვანტეს საავედრას „მახვილგონიერი იდალგო დონ კიხოტ ლამანჩელი“ – მასთან დაბრუნება გარდაუვლად მეჩვენება. დიდი დაბრუნება.

ყოველთვის ზაფხულში ვკითხულობდი, არდადეგების დროს. მშვიდად, აუჩქარებლად, დილიდან საღამომდე. სოფელში, აივანზე. არ მეჩვენებოდა, რომ რაიმეს ვერ ვიგებ; რომ ეს უცხო სამყაროა, აუხსნელი გზებით დაქსელილი, შორეული და მეტისმეტად რთულად მისადგომი. გასული საუკუნის 80-იანი წლების საბჭოთა სინამდვილე სულ იოლად ქრებოდა და დავეხეტებოდი წიგნის გმირებთან ერთად ტყესა და ღრეში. ნაცნობი სანახების მოხილვა, გაკვალულ ბილიკებზე შედგომა, ყველაფრის თავიდან გამეორება მხოლოდ და მხოლოდ სიამოვნების წყარო იყო. ერთი სული მქონდა, როდის მივადგებოდით ძველ ფუნდუკს ღამის გასათევად, როდის შემოგვხვდებოდნენ დალაქი და ბაკალავრი სამსონ კარასკო, როდის გამართავდა მხარზე მაიმუნშემოსმული ხინეს დე პასამონტე თავის დაუვიწყარ წარმოდგენას, როდის ჩავყვებოდი მთავარ გმირს მონტესინოსის მღვიმეში და მასთან ერთად ვნახავდი იმ გასაოცარ სიზმარსა თუ მისტიკურ გამოცხადებას… არ ვიცი, როგორ მოხდა, რომ შინაარსის ცოდნა ხელს არ მიშლიდა – პირიქით, სიამოვნების მოლოდინს მიმძაფრებდა, გულისცემას მიჩქარებდა და თითქმის მშობლიურ ადგილებში მოხვედრის სიხარულს მიორმაგებდა.

ქართლის სოფელში ლამანჩის სოფლის მზე დააჭერდა ხოლმე.

რატომ შეიძლება გაიტაცოს ბავშვი ამ აშკარად არასაბავშვო წიგნის კითხვამ?  ალბათ იმიტომ რომ დიდი ლიტერატურის საზღვრებში მოქცევის მცდელობა იმთავითვე  წარუმატებლობისთვისაა განწირული. თუნდაც კლასიფიკაციისთვის აუცილებელი პირობითი საზღვრები იყოს. დონ კიხოტ ლამანჩელის ამბავი ცხოვრების ამბავია – იმ ცხოვრებისა, რომელსაც მეხუთეკლასელი, მეექვსეკლასელი, მეშვიდეკლასელი იცნობ და არც იცნობ. გიზიდავს, გატყვევებს, უამრავ საცდურსა თუ საიდუმლოს ამზეურებს და ბოლომდე არაფერს გიხსნის. წიგნში კი იმდენი რამ გადაგხდება თავს, იმდენ დრამატულ სიტუაციას შეესწრები, იმდენ სიბრძნეს და სისულელეს მოისმენ, იმდენ თავზეხელაღებულ ვინმეს გაიცნობ და ისეთი წარმოუდგენელი ცვლილებების მომსწრე გახდები, რომ ბოლო გვერდის წაკითხვის შემდეგ ხვდები: ერთი ცხოვრება უკვე იცხოვრე.

განა ამისკენ არ ისწრაფოდი ბავშვური სულსწრაფობით?

თვალებზე ხელს არავინ გაფარებდა. არც არაფერს გიმალავდნენ. ეს შენი სამყარო იყო და სხვას აქ ფეხი არ შემოედგმებოდა. მშობელს. მასწავლებელს. სკოლის დირექტორს. მეზობელს. მეზობლის ცოლს. შენი მშობლები და მასწავლებლები დონ კიხოტი და სანჩო პანსა იყვნენ, და კიდევ ის გაიძვერა კატორღელი ხინეს დე პასამონტე.

ნუ დაავალებთ ბავშვებს „დონ კიხოტის“ წაკითხვას. გულუბრყვილობა იქნება მოწოდება იმისკენ, რომ გამოსაჩენ ადგილას დადოთ, იოლად ხელმისაწვდომი გახადოთ. კლასიკის ხვედრი ესაა – ხშირად მწერლის გვარის და წიგნის სათაურის ხსენებაც კი აფრთხობთ. ბავშვებსაც, უფროსებსაც. არადა, ვიცი, როგორ დაეხმარებოდა ზოგიერთს ლამანჩის შარაგზებზე ხეტიალი, იქაური მზის ქვეშ დგომა, იქაური ქარისთვის სახის მიშვერა, იმ ღრმააზროვანი საუბრებისთვის ყურის დაგდება, მწუხარე სახის რაინდს (შემდგომში ლომთა რაინდს) და მის ერთგულ საჭურველმტვირთველს შორის რომ იმართება, სანჩო პანსას საგუბერნატორო კუნძულის მონახულება, ხორბლის გაცხრილვაში გართული დულსინეა ტობოსელისთვის თვალის შევლება, სოფლიდან სოფელში წანწალი, სიგიჟე…

სერვანტესის სხვა მკითხველებივით მეც მჯერა, რომ „დონ კიხოტს“ სამყაროსადმი ადამიანის დამოკიდებულების და,საერთოდ, სამყაროს  შეცვლა შეუძლია. ამთავრებ და ასეთ რამეებზე იწყებ ფიქრს – დიდ ცვლილებებზე, დიდ სამყაროზე, დიდ შესაძლებლობებზე.

საზაფხულო კლასგარეშე საკითხავი წიგნების სიაში ნუ შეიტანთ. ნუ დაავალებთ ბავშვებს, რომლებსაც ისედაც უამრავი გაუგებარი ვალდებულება აწევთ მხრებზე. თქვენ წაიკითხეთ. თუ წაკითხული გაქვთ – კიდევ ერთხელ. და თუ შემთხვევითობის კანონზომიერებად ქცევის გარდაუვლობას ეჭვის თვალით უყურებთ… წაიკითხეთ და მერე ვილაპარაკოთ:  მთავარ გმირებზე, მათ ცხოვრებაზე, თქვენს ცხოვრებაზე, ამინდზე.

სავალდებულო საპროგრამო ტექსტების კითხვა სავალდებულო საპროგრამო მიზნებს ემსახურება. ლიტერატურის კურსი სწავლების დაწყებითი საფეხურიდან საშუალო საფეხურის ჩათვლით ისეა გაწერილი, რომ მოსწავლემ გამოიმუშაოს ლიტერატურის, როგორც სიტყვის ხელოვნებისა და კულტურის ფაქტის, აღქმისა და გაცნობიერების უნარი;  ამ მიზნის მისაღწევად მხატვრული ტექსტის ანალიზი ერთ-ერთ საშუალებად მოიაზრება. დღეს სწორედ ამ პარადიგმაზე ვისაუბრებთ დაწვრილებით. რას მოიაზრებს ანალიზი? რა ელემენტებისგან შედგება ის? რა ტერმინოლოგიას ვიყენებთ მხატვრული ტექსტის ანალიზისას და როგორ ვამუშავებთ პროზაულ ტექსტს შესაბამისი მითითებების მიხედვით?

ანალიზის ელემენტები

• ნაწარმოების თემის, იდეის, მთავარი სათქმელის, პრობლემატიკის ამოცნობა.
• ტექსტის სიუჟეტისა და კომპოზიციის ურთიერთმიმართება
• მხატვრული ტექსტის შექმნისას გამოყენებული სხვადასხვა მეთოდები – პერსონაჟთა გალერეა, სურათხატები, აღწერის, ამბის თხრობის, გადმოცემის ხერხები.
• ავტორისეული განწყობა-დამოკიდებულების კვლევა, თემისადმი, პერსონაჟებისა და იდეებისადმი მისი მიმართების ამოცნობა.
• მხატვრულ-გამომსახველობითი ხერხების მიმოხილვა
• ნაწარმოებზე მსჯელობა ჟანრობრივი თავისებურების და ისტორიული მოცემულობის გათვალისწინებით
• სუბიექტური ემოციურ-შეფასებითი დამოკიდებულების გამოვლენა
• პერსონაჟთა ხასიათზე, ქმედებებსა და საქმიანობაზე დაკვირვებით მათი შეფასება, ტექსტზე დაყრდნობით ლეგიტიმური დასკვნების გაკეთება.
• დასკვნების განზოგადება

პროზაული ტექსტის ანალიზი

ანალიზის ზოგადი ჩარჩოს მიხედვით პროზაული ტექსტის მხატვრულ ანალიზში სასურველია წარმოჩენილი/დამუშავებული/მიმოხილული იყოს შემდეგი საკითხები:

• ლიტერატურული მიმდინარეობა, რომელსაც მიეკუთვნება ტექსტი
• ისტორიული ეპოქის გავლენა ტექსტზე ( ისტორიულ-კულტურული კონტექსტი)
• ტექსტის შექმნის პრეისტორია ( ასეთის არსებობის შემთხვევაში)
• ჟანრის განსაზღვრა
• სიუჟეტური ქარგა, კომპოზიცია, ტექსტის აგებულება
• კრიტიკული მოსაზრებების გაცნობა/შეფასება/კომენტირება
• მხატვრულ-გამომსახველობითი ხერხებისა და საშუალებების მიმოხილვა
• პერსონაჟთა ხასიათზე, თვისებებზე, ქცევაზე დაკვირვება/დახასიათება (ეპითეტები/დახასიათება კონკრეტული ეპიზოდების დამოწმებით)
• თხრობის/გადმოცემის სტილი (თხრობა I პირშია თუ III-ში, გვხვდება თუ არა ტექსტში ავტორისეული ჩანართები, რომლებიც გვეხმარება ჩანაფიქრის ამოცნობაში…)

კონცეპტუალური ჩარჩო

პროზაული ლიტერატურული ნაწარმოების განხილვისას მნიშვნელოვანია ერთმანეთისგან გაიმიჯნოს ნაწარმოების თემა და იდეა.

მოკლედ მიმოვიხილავთ თითოეულს:

თემა

თემა, იგივე დედააზრი, ლიტერატურულ ნაწარმოების ობიექტური საფუძველია. სხვა სიტყვებით, ეს ისაა, რაც განსაზღვრავს ნაწარმოების შინაარსაა და ფორმასაც კი. სწორედ თემა აკავშირებს მხატვრული ტექსტის სხვადასხვა ნაწილს ერთმანეთთან, რათა ერთ შინაარსობრივ მთლიანობად აქციოს ის. თემა შეიძლება იყოს მარადიული, ნებისმიერი ეპოქისა და მოცემულობისთვის მნიშვნელოვანი(მეგობრობის თემა, სიყვარულის თემა, სამშობლოს სიყვარულის თემა…) ან გარკვეული ( კონკრეტული) ვითარებით განპირობებული ( მამათა და შვილთა ბრძოლა, ბატონყმობის თემა…).

 ერთი და იგივე თემა სხვადასხვა ავტორმა შეიძლება სრულიად სხვადასხვაგვარად გადაწყვიტოს, ეს დამოკიდებულია მწერლის მსოფლხედველობაზე, ოსტატობაზე, გამოცდილებაზე, მოღვაწეობის ეპოქაზე…მაგალითად, ცნობილია, რომ ფაუსტის თემა გოეთემდე რამდენიმე მწერალმა დაამუშავა, თუმცა  მისი „შესრულება“ ყველაზე უკეთ სწორედ მან შესძლო; მეცხრამეტე საუკუნეში აქტუალური იყო ბატონყმური ურთიერთობის თემა, ამ საუკუნეში მოღვაწე მწერლების შემოქმედებაში ეს თემა საკმაოდ მრავალხრივ და მრავალფეროვნადაა დამუშავებული.

ტექსტის კვლევისას ამ მიმართებით უნდა დაისვას კითხვები  – ემთხევა თუ არა თემა ტექსტის შექმნის თანამედროვე ეპოქას? დაკავშირებულია თუ არა თემასთან სათაური? შევისწავლეთ თუ არა სხვა ნაწარმოები, სადაც იგივე თემაა დამუშავებული? რა განსხვავებაა ამ ტექსტებს შორის? რამ განაპირობა მწერლის დაინტერესება თემით? არის თუ არა აქტუალური იგივე თემა დღეს?იყო თუ არა თემა აქტუალური ნაწარმოების შექმნის ეპოქაში?

იდეა

იდეა ერთგვარი პასუხია ავტორის მიერ ნაწარმოებში დასმულ კითხვებზე. იდეა ისაა, რის ირგვლივაც „ბრუნავს“ ტექსტის მხატვრულ ესთეტიკური სამყარო, პერსონაჟები. იდეა მეტწილად უკავშირდება ავტორის მიერ აღებული თემას, თუმცა ისეც ხდება, რომ მწერალს მისივე ასახულის მიმართ არ/ ან ჯერ არ აქვს/ ან შეფარვით აქვს ჩამოყალიბებული დასკვნები და გადაწყვეტილებები. მწერლის მიერ იდეის არგაცხადება არ ნიშნავს ნაწარმოების იდეის არარსებობას, რადგან საკითხის დასმის სტილი, მანერა შესაძლოა უკვე მეტყველებდეს მწერლის გარკვეულ დამოკიდებულებაზე. იდეა ტექსტის მთავარ სათქმელადაც მოიაზრება, რომელიც სხვადასხვა მხატვრული ხერხებით, საშუალებებითაა გადმოცემული. საკუთარ დამოკიდებულებებს ავტორი სწორედ მხატვრულ-გამომსახველობითი საშუალებების გზით გადასცემს მკითხველს.

„გუსტავ ფლობერმა მკაფიოდ გამოხატა მისეული იდეალი მწერლისა. ის შენიშნავს, რომ ავტორი, ღმერთის დარად, საკუთარ წიგნში უნდა იყოს ყველგან და ამავდროულად – კონკრეტულად – არსად, ის უნდა იყოს უხილავი და ყველგანმყოფი ერთდროულად. არსებობს რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი ლიტერატურული ნაწარმოები, სადაც ავტორი თავს არ ამჟღავნებს, ზუსტად ისე, როგორც ფლობერს სურდა, თუმცა თავად მას არ გამოუვიდა ამ იდეალის წვდომა „მადამ ბოვარიში“.  საგულისხმოა, რომ იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ავტორი, თითქოს, არსად ჩანს,  ის მაინც „განფენილია“ ტექსტში, მისი „არარსებობა“ უკვეა გამოხატულება თვალსაჩინო არსობისა. როგორც ფრანგები ამბობენ, „თავისი არყოფნით ბრწყინავს“. ( ვლადიმირ ნაბოკოვი „ლექციები საზღვარგარეთის ლიტერატურაზე“)

იდეის გაცხადების შემთხვევაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს მწერლის ოსტატობას. საჭირო დროს, საჭირო მომენტში არ ან ვერგაკეთებული აქცენტი მხატვრულ ჩანაფიქრს, იდეას აფერმკრთალებს, თუ ავტორი მთლიანად „იდეითაა“ შეპყრობილი და ნაკლებ ყურადღებას აქცევს მხატვრულობას, ვიღებთ პუბლიცისტიკას ან უარეს შემთხვევაში – იდეოლოგიურ ტექსტს.

ამ მიმართულებით კვლევისას მკითხველი პასუხობს კითხვებს:რისი თქმა სურდა ავტორს? როგორ, რა მხატვრული ხერხების მეშვეობით შესძლო ან სათქმელის გამოხატვა? სათქმელი პირდაპირაა გადმოცემული თუ შეფარვით? რა არის ტექსტის/ცალკეული ეპიზოდის მთავარი სათქმელი?ავლენს თუ არა საკუთარ დამოკიდებულებას ავტორი პერსონაჟებისადმი? მათი ქმედებებისადმი?

პროზაული მხატვრული ტექსტის სტრუქტურის ანალიზისას აუცილებელია სიუჟეტისა და კომპოზიციის მიმოხილვაც.

კომპოზიცია მოიცავს მხატვრული ნაწარმოების თემის, იდეის, ფაბულის, სიუჟეტის, ჩანართი ეპიზოდების, ყველა გამოყენებული მხატვრული საშუალების მიზანმიმართულ, მოტივირებულ, ურთიერთშეფარდებულ განლაგებას.

სიუჟეტი მოვლენათა და მოქმედებათა თანამიმდევრობაა. ამბის გადმოსაცემად ავტორი გარკვეულ სტრუქტურას მიმართავს, ამბებისა და მოვლენების განვითარების თანმიმდევრობა ქმნის სწორედ სიუჟეტს. სიუჟეტური ქარგა დამახასიათებელია ეპიკური და დრამატული ტექსტებისთვის. სიუჟეტის განვითარების ეტაპებია: ექსპოზიცია, კვანძის შეკვრა, მოქმედების განვითარება, კულმინაცია და კვანძის გახსნა.

ამ მიმართულებით მუშაობისას მოსწავლემ უნდა შეძლოს მსჯელობა ნაწარმოების კომპოზიციურ თავისებურებებზე, საკვანძო ეპიზოდების (სცენების) ურთიერთკავშირზე; მისი სტრუქტურული ელემენტების (ექსპოზიციის, პროლოგის, ეპილოგის…) დანიშნულებაზე; სასურველია დაისვას კითხვები: გვხვდება თუ არა ტექსტში ავტორისეული ჩანართები? შეგვიძლია თუ არა მათი საშუალებით ამოვიცნოთ მოვლენებისადმი ავტორისეულ დამოკიდებულებას?რა თანმიმდევრობით გადმოგვცემს ავტორი ამბავს?

შესაძლებელია სქემის, დიაგრამის, აზრობრივი რუკის, სხვა გრაფიკული საშუალებების გამოყენებაც.

მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნულ ცენტრში შემუშავდა  „ტრენერთა სკოლის“ კონცეფცია, რომელიც ითვალისწინებს ახალი კვალიფიციური კადრების  შერჩევის, მომზადების, სერტიფიცირებისა და ტრენერების უწყვეტი  პროფესიული განვითარების პროცესს. აღნიშნული პროცესი გულისხმობს  ტრენერთა  მომზადებისა და გადამზადების ისეთი სისტემის  შეთავაზებას, რომელიც უზრუნველოფს პროფესიული განვითარების აქტივობების  ერთიანი მაღალი სტანდარტის დამკვიდრებას. ასეთი სისტემის  შემუშავების საჭიროება გამოიწვია იმ გარემოებამაც, რომ ამ დრომდე მოქმედ ტრენერთა მომზადება ხდებოდა კონკრეტული მოდულის ფარგლებში და არ არსებობდა ტრენერის მომზადებისა და მისი პროფესიული განვითარების გრძელვადიანი ხედვა. „ტრენერთა სკოლა“ ამოქმედდა   „სკოლის დირექტორთა და მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების პროექტის“ ფარგლებში, რომელიც ათასწლეულის გამოწვევის კორპორაციის ფინანსური მხარდაჭერით  და ათასწლეულის გამოწვევის  ფონდი – საქართველოსთან თანამშრომლობთ ხორციელდება.

დასახული მიზნების მისაღწევად „ტრენერთა სკოლის“ ფარგლებში შემუშავდა ტრენერის კომპეტენციების ჩარჩო, რომელიც ტრენერის პროფესიონალიზმის განმსაზღვრელ სტანდარტს წარმოადგენს და ტრენერის პროფესიულ საქმიანობასა და განვითარებაზეა ორიენტირებული. იმავდროულად, „ტრენერთა კომპეტენციების  ჩარჩო“ ტრენერის შემდგომი პროფესიული  საქმიანობის  განვითარების  და  შეფასებისათვის გამოიყენება.

კომპეტენციების ჩარჩოზე დაყრდნობით შემუშავდა “ტრენერის  მომზადებისა და უწყვეტი პროფესიული განვითარების წესი“, რომელიც განსაზღვრავს  ტრენერთა სერტიფიცირების და ტრენერთა  უწყვეტი პროფესიული განვითარების  პროცესსა და პროცედურებს.

სერტიფიცირების  მაძიებელი  პირებისთვის  არსებობს  სერტიფიცირების  სამი  გზა:

პირველი გზა სერტიფიცირების მაძიებელ პირს სთავაზობს გაიაროს  „ტრენერის მომზადების ზოგადი კურსი“. რომლის ფარგლებში მიიღებს ტრენერისათვის აუცილებელ ცოდნას, განუვითარდება პროფესიული უნარ-ჩვევები და ჩამოუყალიბდება ის დამოკიდებულებები, რომელიც აუცილებელია ხარისხიანი, შედეგზე ორიენტირებული ტრენინგის ჩასატარებლად. მეორე და მესამე გზა კი არეგულირებს იმ პირების სერტიფიცირებას, რომლებსაც აქვთ ტრენერობის მინიმუმ 2-წლიანი გამოცდილება.

 „ტრენერთა სკოლამ“ დაიწყო „ტრენერის მომზადების ზოგად კურსზე“ მსურველთა რეგისტრაცია, რომელიც განსაზღვრულია იმ პირებისთვის, რომლებსაც არ გააჩნიათ ან აქვთ ტრენერობის 2 წელზე ნაკლები გამოცდილება. კურსზე დარეგისტრირებისთვის  სერტიფიცირების მაძიებელი პირი გაივლის კონკურსის ორ ეტაპს:

პირველ ეტაპზე  სერტიფიცირების მაძიებელი პირი, რომელსაც აქვს მინიმუმ მაგისტრის ან მასთან გათანაბრებული აკადემიური ხარისხი, სწავლების გამოცდილება ან  ზოგადსაგანმანათლებლო ორგანიზაციის მართვის გამოცდილება ან სკოლის დირექტორის სერტიფიკატი, მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრის ვებგვერდზე გაივლის ონლაინ რეგისტრაციას, კომისია განიხილავს შემოსულ  დოკუმენტაციას. საკვალიფიკაციო  მოთხოვნების დაკმაყოფილების  შემთხვევაში კომისიის   გადაწყვეტილებით სერტიფიცირების მაძიებელი პირი დაიშვება  ჯგუფურ ან ინდივიდუალურ გასაუბრებაზე. გასაუბრების წარმატებით  დასრულების შემდეგ სერტიფიცირების მაძიებელი პირი დაიშვება „ ტრენერთა  მომზადების ზოგად კურსზე“.

„ტრენერის  მომზადების ზოგადი  კურსი“  80 საათიანია (საკონტაქტო და არასაკონტაქტო) და   სამ მოდულს შედგება: ზრდასრულთა სწავლების ძირითადი პრინციპები (1 კრედიტი), ეფექტური კომუნიკაცია და ჯგუფის დინამიკა (1კრედიტი) და ტრენინგ მოდულის დაგეგმვა, შეფასება და განვითარება (1 კრედიტი).

მოდულის „ზრდასრულთა სწავლების ძირითადი პრინციპები“ ფარგლებში მონაწილეები გაეცნობიან, ზრდასრულთა სწავლებასთან დაკავშირებულ საკითხებს და შეძლებენ ტრენინგზე მიღებული ცოდნისა და გამომუშავებული უნარ-ჩვევების პრაქტიკულ საქმიანობაში გამოყენებას.

მოდულის “ეფექტური კომუნიკაცია და ჯგუფის დინამიკი“ ფარგლებში  მონაწილე შეძლებს ეფექტური კომუნიკაციის მნიშვნელობის გაცნობიერებას თანამშრომლობითი კულტურის დასამკვიდრებლად და დინამიური ჯგუფის ფორმირებისა და მართვის სტრატეგიების გამოყენებას ეფექტიანი  შეხვედრის ჩასატარებლად.

ხოლო რაც შეეხება მოდულს „ტრენინგ მოდულის დაგეგმვა, შეფასება და განვითარება“ მონაწილეები დაეუფლებიან, მოდულის დაგეგმვის ძირითად პრინციპებს, შეფასების ფორმებსა და სახეებს, მოდულის განვითარების კანონზომიერებას, ასევე, შეძლებენ ტრენინგზე მიღებული ცოდნისა და გამომუშავებული უნარ-ჩვევების პრაქტიკულ საქმიანობაში  გამოყენებას.

„ტრენერის მომზადების ზოგადი“ კურსი უფასოა. შერჩეული კანდიდატების დაფინანსებას ათასწლეულის გამოწვევის ფონდისა და მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრის „მასწავლებელთა და სკოლის დირექტორთა პროფესიული განვითარების პროექტი“ უზრუნველყოფს.

ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ  უახლოეს მომავალში „ტრენერთა სკოლა“ რეგისტრაციას გამოაცხადებს იმ პირებისთვის, რომლებსაც 2 წელზე მეტი ხნით ტრენერობის გამოცდილება აქვთ. ამის შესახებ ინფორმაციას  შემდეგ სტატიაში მოგაწვდით.

საბედისწერო შემთხვევა შეიძლება წინასწარ გააზრებულმა ან გაუცნობიერებელმა საფრთხემ კი არა, ადამიანების კეთილმა, პატიოსანმა ქმედებებმაც გამოიწვიოს. 1993 წლის სექტემბერი – ომითა და გადატრიალებით, ერთდროულად რამდენიმე რეგიონში გაჩაღებული კონფლიქტებით დაუძლურებული ქვეყანა დანგრევის პირასაა. ამ დროს, სახელმწიფო მეთაურის კანცელარიაში ამერიკელი ჟურნალისტი გოგონა რეკავს და საერთაშორისო ურთიერთობების ხელმძღვანელს გელა ჩარკვიანს თხოვს („შემევედრა – ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით“), ვიცი, დროის სიმცირის გამო ეს შეუძლებელია, მაგრამ იქნებ მოახერხოთ, რომ დღესვე მივიღო ვიზა, ხვალ დილით თბილისში ვიქნები და მივუსწრებ სოხუმში მიმავალ თვითმფრინავსო. „ძალიან გთხოვთ. ეს ჩემი კარიერისთვის გადამწყვეტი მომენტია“. (1)

გაზეთ „7 დღის“ კორესპონდენტ შორენა ლებანიძეს კონფლიქტის ზონიდან დაბრუნების შემდეგ ჰგონია, რომ გული აღარასდროს გაუწევს აფხაზეთისკენ, მაგრამ ატყობს, ომი თანდათან პირად ტკივილად, პირად ცხოვრებად რომ ექცა, მისი ბაცილა სისხლში აქვს გამჯდარი და მოსვენებას აღარ აძლევს. და როცა კოლეგა და თანამშრომელი ლია ტოკლიკიშვილი ეტყვის, – დღესვე მივფრინავთ, შევარდნაძე აფხაზეთის მინისტრთა საბჭოს შენობიდან მოგვიწოდებს, ვისაც გული გერჩით, ყველანი სოხუმის დასაცავადო, – დაუფიქრებლად გადაწყვეტს, ისევ მიბრუნდეს კონფლიქტის ზონაში. (2)

„ძალიან გთხოვთ. ეს ჩემი კარიერისთვის გადამწყვეტი მომენტია“ – გელა ჩარკვიანი საკითხის მოგვარებას თავის მოადგილეს შალვა ფიჩხაძეს ავალებს, რომელიც აიკლებს საგარეო საქმეთა სამინისტროს და სრულიად უიმედო მდგომარეობაში ბიუროკრატიულ სასწაულს ახდენს – ამერიკელი ჟურნალისტი გოგონა თბილისშიც ჩამოფრინდება და სოხუმშიც ასწრებს გაფრენას… სწორედ იმ ტუ-154-ით, რომელიც აფხაზებმა 1993 წლის 22 სექტემბერს ჩამოაგდეს. (1)

ქანცისგამცლელი გაწევ-გამოწევის შემდეგ, როცა ეგონათ, თვითმფრინავის სალონში ვართ უკვეო, ვიღაცამ უხეშად უბიძგა და ხელის ერთი მოქნევით ორივე ძირს ჩამოყარა. ვითარებაში გარკვევა რომ სცადეს, ტრაპის ასასვლელთან მდგომმა ჯარისკაცმა მკვახე პასუხი დაახვედრა: „ადგილი არ არის“. „7 დღის“ ჟურნალისტებმა დახმარების სათხოვნელად ნაცნობ გვარდიელებს დაუწყეს ძებნა, მაგრამ მათთვის არავის სცხელოდა. ისინი, ვისაც ყურადღების გამოხატვის უნარი ჯერ კიდევ შერჩენოდა, მოთმინებითა და დაბეჯითებით უხსნიდნენ საზენიტო არტილერიის ცეცხლში გახვეული ქალაქის თავზე ფრენის რისკსა და აბსოლუტურ უაზრობას. ზოგი არც ზედმეტი ახსნა-განმარტებებისთვის იწუხებდა თავს… რედაქციაში დაბრუნებულებმა, ორიოდე საათის შემდეგ, ფაქსით მიიღეს ცნობა ბაბუშერას აეროპორტში, დაშვებისას, ჯარისკაცებით სავსე „ტუ-154“-ის აფეთქების შესახებ. ცნობა ჯერ ლია ტოკლიკიშვილმა წაიკითხა, შემდეგ კი, გაფითრებულმა, შორენა ლებანიძეს გაუწოდა. (2)

ერთ მხარეს – თავისი დიდი სურვილისა და ბიუროკრატიული სასწაულის შედეგად თვითმფრინავში მოხვედრილი ამერიკელი ჟურნალისტი გოგონა, რომლის მძიმე და ფატალურ ამბავსაც ტკივილითა და სინანულით ასრულებს გელა ჩარკვიანი: „რომ არა ჩემი დიდი მონდომება და შალვას შეუდარებელი პასუხისმგებლობის გრძნობა, ის, დღეს უკვე შუახნის ამერიკელი მატრონა, ქმარ-შვილთან ერთად ბედნიერი ისეირნებდა LA-ს ან Frisco-ს ქუჩებში“.

და მეორე მხარეს – იმავე თვითმფრინავიდან უადგილობის გამო ჩამოყრილი, სასწაულებრივად გადარჩენილი ორი ქართველი ჟურნალისტი. მათგან ერთ-ერთს, შორენა ლებანიძეს, ავტობიოგრაფიული რომანის წერისას სწორედ ის ჯირკივით ჩადგმული, შავტუხა, ბრაზიანი და დაბღვერილი ჯარისკაცი ახსენდება, ტრაპი რომ კისრისტეხით დაატოვებინა; ნაცნობი გვარდიელებიც, ილუმინატორთან მსხდომები, ყელგამოწვდილებსა და ხვეწნა-მუდარად ქცეულებებს მზერას რომ არიდებდნენ…

ამ ერთი ტრაგიკული დღის ორი ეპიზოდი ადამიანის ბედსა და უბედობაზე კი არ არის მხოლოდ, არამედ პროფესიის სიყვარულზეც, თავის გაწირვას რომ შეგაძლებინებს და საჭირო დროს, საჭირო ადგილას ყოფნისათვის ყველას შეაწუხებ, არავის მოერიდები; ერთი ადამიანის მნიშვნელობაზეცაა და მისი სიცოცხლის აბსურდულობაზეც ომისა და გამოუვალი მდგომარეობის დროს; იმ უხილავ ძაფებზე, რომელიც დედამიწის სხვადასხვა კუთხეში მცხოვრებლებს – ცოცხლებსაც და მკვდრებსაც – აკავშირებს ერთმანეთთან.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. გელა ჩარკვიანი, „ნაგერალა“ (ჩანაწერები), 2015.
2. შორენა ლებანიძე, „საშვი კონფლიქტის ზონაში“ (დოკუმენტური რომანი), 2014.

არის თუ აარ დედამიწაზე ქვეყნები, სადაც დანაშაული არ ხდება?  მთლიანობაში მსოფლიოში ასეთი სახელმწიფო არ არსებობს და ყველაზე მშვიდ და წყნარ ადგილზეც  კი შესაძლებელია რაიმე დანაშაულის დაფიქსირება; მაგრამ არსებობს ქვეყნები, სადაც დანაშაული  არა მარტო ხდება, არამედ ცხოვრების ნორმაა.  დანაშაული აქ ყველა სფეროში  ხდება – პოლიტიკაში, ეკონომიკის დარგებში და  თვით რელიგიურ  საქმიანობაშიც კი.

დიდი შეცდომა იქნებოდა ჩაგვეთვალა, რომ დანაშაულის ხარისხი  ცალსახდ ამა თუ იმ ქვეყნის განვითარების  და მათი  მოქალაქეების ცხოვრების დონეზეა დამოკიდებული.  მაგ; შეგვიძლია მოვიყვანოთ აშშ-სა და ბუტანის მაგალითი. პირველი საკმაოდ მდიდარი ქვეყანაა ცხოვრების მაღალი დონით, ევროპულთან შერწყმული  ტიპის კულტურითა და მდგრადი რელიგიური მორალით. თუმცა აქ  დანაშაულის დონეც  საკმაოდ მაღალია. მეორე სახელმწიფო – ბუტანი – ერთ-ერთი ღარიბი ქვეყანაა მსოფლიოში, მაგრამ დანაშაულის  დონე  აქ  მინიმალურია.

დანაშაულის გეოგრაფია  დანაშაულებრივი  ქმედებების (დონის, სტრუქტურის, დინამიკის  მიხედვით) სივრცით-დროითი განაწილებაა დაკავშირებული მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონის, ქვეყნის ან ერთი ქვეყნის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულების სპეციფიკასთან, შესასწავლი ტერიტორიების მოსახლეობის რაოდენობასთან, სტრუქტურასა და განსახლებასთან, ადამიანების ცხოვრების ორგანიზაციის   ფორმებთან, მათი  შრომის, ყოფა-ცხოვრების, დასვენების, კულტურის, ეროვნული ტარდიციების  პირობების მრავალფეროვნებასთან და სხვა თავისებურებებთან.

ტერმინი ”დანაშაულის გეოგრაფია” უცხოელი  კრიმინალოგების მიერ არის დამკვიდრებული.  გერმანელი კრიმინოლოგის გ. ი. შნაიდერის აზრით დანაშაულის გეოგრაფიის შესწავლის ელემენტებია:

1. ქვეყნის ( რეგიონის, ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულის)  ეკონომიკური განვითარების დონის ზეგავლენა  დანაშაულსა და მის  მაჩვენებელზე. აქ  მოიაზრება სამრეწველო პოტენციალი, საწარმოო ძალების  განვითარების დონე, ძირითადი  საწარმოო ბაზა;
2. ქვეყნის (რეგიონის) მოსახლეობის სოციალურ-კულტურული თავისებურებების გავლენა დანაშაულეზე. აქ მოიზარება  ისეთი მაჩვენებლები, როგორიცაა მოსახლეობის დასაქმებულობა, შემოსავლების დონე, რეალური და ლატენტური უმუშევროვობა, მოსახლეობის მატერიალურ  მდგომარეობას შორის  განსხვავება (ე.წ. ”ქონებრივი განშრევება”) სოციალური შედგენილობა, დემოგრაფიული სიტუაცია, ტრადიციული  და  შეძენილი ეთნიკური თავისებურებები, ტრადიციები, წეს-ჩვეულებები, ზოგადი ინტელექტუალური დონე.
3. მოსახლეობის ბუნებრივი და კონსტიტუციური უფლებების  რეალიზაციის შესაძლებლობების უზრუნველყოფის გავლენა დანაშაულზე. აქ შედის  საგანმანათლებლო, კულტურული, საყოფაცხოვრებო, ჯანდაცვის და სამეცნიერო  დაწესებულებების არსებობა და რაოდენობა.
4. პოლიტიკურ-გეოგრაფიული ფაქტორების გავლენა  დანაშაულზე.  იგი აერთიანებს  ქვეყნის (რეგიონის) ტერიტორიის  ფართობს, მისი ადმინისტრაციული დაყოფის თავისებურებებს.
5. ბუნებრივ-გეოგრაფიული ფაქტორების გავლენა დანაშაულზე. მას მიეკუთ[ნება ქვეყნის (რეგიონის) მინერალურ-სანედლეულო პოტენციალი, კლიმატური, ლანდშაფტური, ფლორისა და ფაუნის თავისებურებები.

დანაშაულის გეოგრაფია ასევე შეისწავლის პოლიციისა და სხვა სამართლდამცავი ორგანოების  საქმიანობის შედეგიანობის ტერიტორიულ განაწილებას,  მოსახლეობის შიშს დანაშაულის მიმართ, მოსახლეობის დამოკიდებულებას იუსტიციის ორგანოებთან მიმართებაში, დანაშაულის შსაძლო მსხვერპლის ტერიტორიულ რისკებს. იკვლევს დანაშაულის დონისა და სტრუქტურის  კავშირს ამა თუ იმ ტერიტორიაზე მცხოვრები მოსახლეობის სტრუქტურას,  სიმჭიდროვესა და მიგრაციასთან.

დანაშაულის დონე, სტურქტურა და დინამიკა არაერთგვაროვანია. ეს დამოკიდებულია  ადგილის დემოგრაფიულ, ეკონომიკურ, სოციალურ-კულტურულ, ორგანიზაციულ, ეროვნულ, ეკოლოგიურ, სამართლებრივ, სარეგისტრაციო და სხვა თავისებურებებზე, რომლებიც კონკრეტულ შემთხვევაში   ტერიტორიულად ანუ გეოგრაფიულად ერთიანდება. ამიტომაც დანაშაულის გეოგრაფიის შესწავლას დიდი მნიშვნელობა აქვს დანაშაულის მიზეზებისა და მათი ცვლილების ანალიზის დროს, ასევე ცალკეულ ტერიტორიასა და რეგიონში  დანაშაულთან ბრძოლის ეფექტრური და ოპტიმალური გზების  ძიებისას.

პირველი ცნობები დანაშაულის ტერიტორიული განაწილების შესახებ საფრანგეთში XIX ს-ის  პირველ ნახევარში  გაჩნდა (ა. კეტლეს მიერ  შედგენილი იქნა რუკა ტერიტორიების მიხედვით ჩადენილი დანაშაულის რაოდენობის შესახებ). ამ დროიდან მოყოლებული  ბევრ ქვეყენაში შეისწავლება დანაშაულის ტერიტორიული განაწილება, რაც თავის მხრივ გაეროსა და ინტერპოლის  კვლევებსა და მოხსენებებში  აისახება. დანაშაულის ტერიტორიული განაწილების შესახებ ცნობები მათი რომელიმე ადგილას ჩადენის აღრიცხვის საფუძველზე   ფორმდება. შემდეგ კი რაიონების, ქალაქების, რეგიონების, მხარეების, ქვეყნის ყოველთვიურ ოპერატიული მასალებში ოფიციალურად აისახება. ყველაზე თვალსაჩინოდ  დანაშაულის გეოგრაფია კარტოსქემებზე გამოსახება.

დანაშაულის გეოგრაფია   მჭიდროდაა დაკავშირებული  საზოგადოებრივ გეოგრაფიასთან, რომელიც სოვრცით-დროით, სოციალურ, ეკონომიკურ, დემოგრაფიულ და სხვა მოვლენებსა და პროცესებს შეისწავლის. იგი ასავე დაკავშირებულია  კრიმინალოგიასთან, რომელიც დანაშაულს, მისი ჩადენის მიზეზებს და მასთან ბრძოლის შედეგებს შეისწავლის.

 მსოფლიოში დანაშაულის ყველაზე მაღალი დონით გამოირჩევა  ჰონდურასი, იამაიკა, სალვადორი, სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა და  კოლუმბია. ხოლო ყველაზე დაბალი დონით -ანდორა, ლიხტენშტეინი, ლუქსემბურგი, იაპონია და ისლანდია. საქართველო 207 ქვეყანას შორის მე-100 ადგილზეა.

მსოფლიოს ქვეყნები დანაშაულის რეიტინგის მიხედვით  (დანაშაულოს რაოდენობა ყოველ 100 ათას კაცზე)

რაც შეეხება მსოფლიოს ქალაქებში  დანაშაულის  დონეს, აქ  ყველაზე მაღალი მაჩვენებლით  შემდეგი  3 ქალაქი გამოირჩევა:  კარაკასი (ვენესუელა) – მოსახლეობა  ? კაცი, დანაშაულის რიცხვი 130 -160-ია  ყოველ 100 ათას მცხოვრებზე; კეიპთაუნი (სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა) – მოსახლეობა  ? კაცი, დანაშაულის რიცხვი  62 ყოველ 100 ათას მცხოვრებზე;  ახალი ორელეანი (აშშ) – მოსახლეობა  ? კაცი, დანაშაულის რიცხვი 67-დან 95-მდე  ყოველ 100 ათას მცხოვრებზე;

მართალია, დანაშაულის გეოგრაფია კვლევითი და პრაქტიკული თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი დარგია, მაგრამ  მას  ჯერ-ჯერობით საქართველოში არც ისე დიდი ყურადღება ეთმობა.   საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტრის  მიერ გამოქვეყნებულ ყოველწლიურ  მოხსენებებს  საკუთარი საქმიანობის შესახებ  თან საინტერესო სტატისტიკური მონაცემები ახლავს. მათი გადამუშავების შედეგები რუკებზე აისახება.  პირველ რუკაზე გამოსახულია დანაშაულის რაოდენობა ათას მოსახლეზე. დანასაულის განსაკუთრებით დიდი მაჩვენებლებით ამ მხრივ დედაქალაქი  და დიდი ქალაქები ხასიათდებიან.  კრიმინალის მაღალი ხვედრითი წილია გურიაში და ყაზბეგის მუნიციპალიტეტში. დანაშულის მინიმალური წილი კი მთიან აჭარაში, სამცხე-ჯავახეთში, საჩხერისა და ქარელის მუნიციპალიტეტებში ფიქსირდება.

რაც შეეხება დანაშაულის გახსნის მაჩვენებლებს, ამ მხრივ სამცხე-ჯავახეთის მხარე გამოირჩევა, რომლის ექვსიდან ოთხ მუნიციპალიტეტში  კრიმინალის 80%-ზე მეტი გაიხსნა, ხოლო ორში- 70-დან  80%-მდე.  შედარებით დაბალი მაჩვენებლები ფიქსირდება სამეგრელო-ზემო სვანეთსა და თბილისის ტერიტორიაზე, სადაც ეს მაჩვენებელი ხშირ შემთხვევაში 50%-ზე ნაკლებია.

გამოყენებული საიტები:

https://fmagellan.wordpress.com

https://www.geog.cam.ac.uk/research/projects/crimedisorder/

ფილოლოგმა  ვიცით, მხატვრული ტექსტის ანალიზისას რა  დიდი მნიშვნელობა აქვს ეპითეტის სწორად გააზრებას.

ტროპული მეტყველების სწავლებისას აუცილებელია იმ ტექნოლოგიების, მეთოდების, ხერხების შერჩევა, რომლებიც კითხვის კულტურის ჩამოყალიბებასთან ერთად მოსწავლეებს გააცნობს პოეტური ოსტატობის საიდუმლოებებს.  მასწავლებელმა კითხვასთან ერთად მხატვრული ტექსტის გაგება, შეგრძნება, ხაზებს შორის  ავტორის განცდების დანახვა, მისი სათქმელის ამოცნობაც უნდა ასწავლოს ბავშვებს.

ამ სტატიაში  შემოგთავაზებთ რამდენიმე შემეცნებით დავალებას, რომლებიც, ჩემი აზრით, გაგიადვილებთ ტროპული მეტყველების სწავლების პროცესს.

ამ თემაზე ნებისმიერი გაკვეთილის დასაწყისში შესთავაზეთ მოსწავლეებს, გაიარონ  ლაბირინთი და ამოიკითხონ მხატვრულ-გამომსახველობითი საშუალების სახელი, რომელზეც გაკვეთილზე გექნებათ საუბარი (ჩვენს შემთხვევაში ეს იქნება ეპითეტი).

ასეთი სათამაშო ტექნოლოგია დაგეხმარებათ მოსწავლეთა დაინტერესებაში, აუმაღლებთ მათ მოტივაციას და განაწყობთ ახალი მასალის ასათვისებლად. რაც უფრო მრავალფეროვანი იქნება ასეთი მეთოდი, მით უფრო საინტერესო აღმოჩნდება ის მოსწავლეებისათვის. თამაში  მოსწავლეებს  საშუალებას  აძლევს, გაიგონ და შეისწავლონ სასწავლო მასალა სხვადასხვა პოზიციიდან.

მნიშვნელოვანია  მოსწავლეებს ავუხსნათ, რომ მწერალს შეუძლია მკაფიოდ და ხატოვნად აღწეროს ყველაფერი: ნებისმიერი სურათი, ბუნების მოვლენა, ნივთი, ადამიანი, გამოგონილი ამბავი, რომ მწერლის ხელში ყველაზე უბრალო სიტყვებიც კი  საგნის აღსაწერ ჯადოსნურ საშუალებად შეიძლება იქცეს. ამის ახსნაში დაგეხმარებათ შემდეგი სახის დავალება:   მოსწავლეებს შესადარებლად შესთავაზოთ  სიტყვა “რკინა”, სიტყვათშეთანხმება “რკინის საწოლი” და ფრაზეოლოგიზმი “რკინის ხასიათი”. მოსწავლეები მივლენ დასკვნამდე, რომ პირველ შემთხვევაში სიტყვა აღნიშნავს მხოლოდ იმას, რომ საწოლი დამზადებულია რკინისგან. მეორე მაგალითში კი სიტყვას  აქვს სხვა მნიშვნელობა: ურყევი, უდრეკი.

შევეცდები, გაკვეთილის ფრაგმენტზე უფრო კონკრეტულად გაჩვენოთ, რა ხერხების გამოყენება შეიძლება ეპითეტის ახსნისას. ახალი ტერმინის ათვისებას აადვილებს  სასწავლო დიალოგი. დიალოგისთვის გამოიყენეთ შემდეგი დავალება: აჩვენეთ მოსწავლეებს სურათი „სამი და“ – განსაზღვრება, მუდმივი ეპითეტი, ეპითეტი.

და დაუსვით შემდეგი კითხვები:

– რა აკავშირებთ ამ დებს?

– სამივე ზედსართავი სახელია და დაესმის კითხვა «როგორი?».  მართალია, იშვიათად სხვა მეტყველების ნაწილიც შეიძლება იყოს, მაგრამ კითხვა იგივე რჩება.

          – დებს შორის რომელია ყველაზე მოკრძალებული?
– რა თქმა უნდა, განსაზღვრება, რომელიც უბრალოდ გადმოსცემს საგნის რაიმე დამახასიათებელ თვისებას (მაგალითად, მასალას, რომლისგანაც დამზადებულია საგანი, წელიწადის დროს, ასაკს და ასე შემდეგ).

– და რატომაა უფრო მკაფიო და გამომსახველი ეპითეტი?  

– ის ასახავს მწერლის ხედვას, მის შეფასებას, გრძნობას, ქმნის ჩვენს წარმოსახვაში ხილულ სურათს.

– ჩავიწეროთ რვეულებში ეპითეტის განმარტება:
(ეპითეტი – მხატვრული განსაზღვრება, რომელიც ქმნის საგნის ნათელ, მკაფიო, ექსპრესიულ დახასიათებას).

– რა არის  მუდმივი ეპითეტი?

– ეს ისაა, რაც ნაწარმოებიდან ნაწარმოებში უცვლელად გადადის, უმეტესად ხალხურია და თაობიდან თაობას გადაეცემა სიმღერების, ზღაპრების, ზეპირმეტყველების საშუალებით. ზოგჯერ მუდმივ ეპითეტებს საკუთარი პერსონაჟებისთვის  პოეტები და მწერლებიც ქმნიან.

იმ შემთხვევაში, თუ მოსწავლეებს უჭირთ ტექსტში ეპითეტების მონახვა, შეიძლება მათ დამატებით გამოვაყენებინოთ ტრიზტექნოლოგია (საგამომგონებლო პრობლემების გადაჭრის თეორია), რომელიც ითვალისწინებს ამოცანის ნაბიჯ-ნაბიჯ გადაჭრას. იმისთვის, რომ მოსწავლეებს ასწავლოთ ეპითეტების ამოცნობა მხატვრულ ნაწარმოებში, მოსწავლეებს  თავად „შეადგენინეთ“ ეპითეტების შემცველი სიტყვათშეთანხმებები.

თუ ეპითეტს განვიხილავთ, როგორც მხატვრულ განსაზღვრებას, მაშინ აუცილებელია, საჩვენებლად ავიღოთ რომელიმე  ობიექტი და დავახასიათოთ ის რაიმე ნიშნის მიხედვით.

I ეტაპი. მაგალითად: (როგორი?) წვიმა. აღწერეთ წვიმა მახასიათებლის ან მოქმედების მიხედვით. მივიღებთ პასუხებს: მშვიდი, სასიამოვნო, გაზაფხულის ძლიერი, შხაპუნა და სხვა. მეორე აზრობრივი მოქმედება ამავე ეტაპზე: დაუკავშირე არსებითი სახელი იმ მახასიათებელ სიტყვას, რომელიც მას განსაზღვრავს. ეს არის პირველი ხერხი ეპითეტების შემცველი სიტყვათშეთანხმებების შედგენისა.

– რა მივიღეთ?

– მშვიდი წვიმა, სასიამოვნო წვიმა, შხაპუნა წვიმა და სხვა

II ეტაპი. მიაქციეთ ყურადღება ნაცნობ ფრაზას «გრძელი ღამე». შეცვალეთ არსებითის განმსაზღვრელი მახასიათებელი სიტყვა ისეთი სიტყვით,  რომელიც დაგეხმარებათ გაიგოთ გათენების მომლოდინე უძილო ადამიანის განცდები.

 – რას მივიღებთ?

– უძილო ღამე, დაუმთავრებელი ღამე, დამღლელი ღამე და სხვა.

ეპითეტების შემცველი სიტყვათშეთანხმებების შედგენის ეტაპი ასწავლის მოსწავლეებს ამ მხატვრულ-გამომსახველობითი საშუალების ამოცნობას ნებისმიერ მხატვრულ ნაწარმოებში.

გაკვეთილი შესაძლებელია, სხვა სცენარითაც წარმართოთ.

გთავაზობთ გაკვეთილის მეორე ფრაგმენტს, სადაც მოსწავლეებს საშუალება ეძლევათ თამაშის დახმარებით ისწავლონ ეპითეტების შემცველი გამონათქვამების შედგენა და მათი მეტყველებაში გამოყენება. თამაშის სახელია: „მესამე ზედმეტი“.

გაკვეთილის მიზანი: მოსწავლეებში შემოქმედებითი და საკუთარი შესაძლებლობების რწმენის უნარის გამომუშავება.

დაფაზე წერია სამი სიტყვა: ოქროსფერი, საუცხოო, არომატული.

დავალება. საჭიროა «მესამე ზედმეტის» გამორიცხვა, მხოლოდ იმ წყვილის დატოვება, რომლებთანაც შესაძლებელია ერთი არსებითი სახელის დამატება ისე, რომ ზედსართავი სახელი გახდეს ეპითეტი (რაც შეიძლება მეტი ვარიანტი უნდა დასახელდეს).

დავალების ვარიანტი დაფასა და რვეულებში

ცოდნის გამყარების ეტაპზე უმჯობესია, მოსწავლეებს მისცეთ თამაშის ტიპის დავალებები, რადგანაც თამაში არა მხოლოდ შემოქმედებითობის შესამოწმებელი ხერხია, არამედ ის არის მოსწავლეთა მოტივაციის ასამაღლებელი და გასავითარებელი სასწავლო მეთოდიც.

ათვისებული ახალი მასალის გასამყარებლად მოსწავლეებს მიეცით ასეთი დავალება: დაუკავშირეთ ერთმანეთს სიტყვათშეთანხმებები და გაარკვიეთ, რომელია ეპითეტი

მოსწავლეები სწრაფად გაარკვევენ, სადაა ლოგიკური განსაზღვრება და სად – მხატვრული.

ბავშვები ინტერესით ასრულებენ შემდეგ დავალებასაც:  ისრებით უნდა დააკავშირონ არსებითი სახელი იმ ზედსართავთან, რომელთან  დაწყვილების შემდეგ, ზედსართავი იქცევა ეპითეტად (წითელი ფერი), შემდეგ უნდა დააწყვილონ იმ ზედსართავთან, რომელიც მხოლოდ განსაზღვრება იქნება არსებითი სახელის (ლურჯი ფერი).

საშუალო საფეხურზე, როდესაც მოსწავლეებისათვის ახსნილია ენის ყველა  მხატვრულ-გამომსახველობითი საშუალება, უფრო საინტერესოდ მიმდინარეობს გაკვეთილები და უკვე შეიძლება კლასტერის მეთოდის გამოყენება. მისი გამოყენების წესები უმარტივესია. ვხატავთ მზის სისტემას: ვარსკვლავს, პლანეტებს და მათ თანამგზავრებს. ცენტრში ვარსკვლავი – ჩვენი გაკვეთილის თემაა, გარშემო პლანეტებია – მთავარი აზრობრივი ერთეულები (ჩვენს შემთხვევაში ეს მხატვრულ-გამომსახველობითი საშუალებებია, იმდენი, რამდენიც გასაანალიზებელ ტექსტშია), ისრებით ვაერთებთ  ვარსკვლავთან, ყველა პლანეტას თავისი თანამგზავრი ჰყავს (ეპითეტების ნიმუშები).

კლასტერის გამოყენება მაშინაა უკეთესი, როდესაც მოსწავლეებს აზრებისა და იდეების მარაგი უთავდებათ. კლასტერის სისტემით მუშაობისას უფრო მეტი ინფორმაციის ათვისება-გაანალიზებაა შესაძლებელი, ვიდრე ჩვეულებრივი მეცადინეობისას.

მსგავსი მეთოდის გამოყენებას დიდი ეფექტი აქვს რეფლექსიის სტადიაზე.

ზემოთ აღწერილი ტექნოლოგიები, მეთოდები, ხერხები, გამოყენებული ეპითეტის შესასწავლად, მოსწავლეებს განუვითარებს მახსოვრობის, მხატვრული ტექსტის ანალიზის უნარს. მსგავსი სამუშაოების სისტემური გამოყენების შედეგად მოსწავლეების შედეგები უმჯობესდება: ტექსტში ნახულობენ ეპითეტებს, აანალიზებენ მათ დანიშნულებასა და როლს, მხატვრულ-გამომსახველობით საშუალებაზე დაკვირვებით ადგენენ ავტორისეულ დამოკიდებულებას, იწყებენ ეპითეტების გამოყენებას საუბარში, სწორად იყენებენ მათ წერისას და სხვა.

აქვე შემოგთავაზებთ სხვა მაგალითებს  ჩემი პედაგოგიური პრაქტიკიდან, რომლებიც, შეიძლება, თქვენც გამოგადგეთ:

მოსწავლეები დიდი სიამოვნებით აწყობენ მუდმივ ეპითეტებს: ყვავილი (სურნელოვანი), მზე (წითელი), ზღვა (ლურჯი), დღე (ნათელი), ღამე (ბნელი), ტყე (დაბურული), ხელები (თეთრი), მგელი (რუხი).

ასევე ხალისით აკეთებენ დავალებებს: «გამოიცანი», «მომძებნე».

1. «გამოიცანი»

წაუკითხეთ ნაწყვეტები ნაწარმოებებიდან და დაავალეთ, ამოიცნონ, რაზეა საუბარი.

2. «მომძებნე».

– მოძებნე ეპითეტები (წინასწარ მითითებულ მონაკვეთში), რომლებიც ეხმარება ავტორს საგნის დახასიათებაში.

3. «დაახასიათე».

– ეპითეტების დახმარებით დაახასიათე ეს პერსონაჟები

            ფუფალა

ელიოზი

მარიტა

4. «ავტორისეული დახასიათება».

ეძებენ ტექსტში შესაბამის ადგილებს და ადარებენ საკუთარსა და ავტორისეულ დახასიათებებს

5. მინიატურული თემის დაწერა.

– ეპითეტების დახმარებით დაწერეთ მინიატურული თემები.

ლიტთეორიის ტერმინების შესწავლისას გაკვეთილზე უნდა იყოს თავისუფლების, იმპროვიზაციის, იტერპრეტირების ატმოსფერო. ტექსტის აღქმა სუბიექტურია და ბევრ ფაქტორზეა დამოკიდებული, უპირველეს ყოვლისა, დიალოგის მონაწილე ყველა მხარის გახსნილობასა და გულწრფელობაზე.

იმედია, მოგეწონებათ და გამოიყენებთ ჩემს მოკრძალებულ გამოცდილებას. გისურვებთ წარმატებებს!

ქართველი და აზერბაჯანელი ხალხის მეგობრობას დიდი ხნის ისტორია აქვს და ამ მეგობრობის ერთგულების  არა ერთი მაგალითი ვიცით.  ჩვენი სურვილიც  ეს იყო, კიდევ უფრო გავამყაროთ ის მეგობრული და კეთილმეზობლური ურთიერთობები, რომლებიც ჩვენმა წინაპრებმა დაგვიტოვეს.  სწორედ ეს იყო მიზანი ჩვენი, ლეჟბადინის აზერბაიჯანულენოვანი საჯარო სკოლის, სტუმრობისა ბაზალეთის ქართულ საჯარო სკოლაში, სადაც მე ოთხი წლის განმავლობაში ვმუშაობდი. ვიცოდი, რომ ბავშვები, მასწავლებლები და სოფლის მოსახლეობა ჩემს წინადადებას ყურადღებითა და ინტერესით მოეკიდებოდა.  ასეც მოხდა…

იოლი არ იყო ჩანაფიქრის სისრულეში მოყვანა, მაგრამ ყველა სირთულეს დაძლევ, როცა გვერდით გიდგანან კეთილშობილი ადამიანები…

გადავწყვიტეთ,  გაგვეკეთებინა ერთობლივი ღონისძიება, რომელშიც მონაწილეობას მიიღებდნენ,  როგორც ბაზალეთის, ასევე ლეჟბადინის სკოლის მოსწავლეები. მართლაც, საინტერესოდ დაიგეგმა ყველაფერი… და აი,  7 დეკემბერიც დადგა.

ბაზალეთის ტბის სიახლოვეს ვგრძნობდით სუსხს… ირგვლივ დათოვლილი მთები მოჩანდა…   ტბის სილამაზემ მოხიბლა ლეჟბადინელი ბავშვები… და ეს ყველაფერი ბაზალეთელების თბილმა დახვედრამ დააგვირგვინა.

დაიწყო ღონისძიებაც… ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ ბაზალეთელი და ლეჟბადინელი ბავშვები; ზოგი ლექსს კითხულობდა, ზოგი ლამაზ სიტყვებს არ იშურებდა. ერთმანეთის მიმართ პატივისცემის გამოხატვა სხვა ფორმითაც სცადეს:

• ბაზალეთელმა ბავშვებმა აზერბაიჯანულ ენაზე წაიკითხეს ბატონ აზიზ აიდამიროვის ლექსი ,,ქართველებისა და აზერბაიჯანელების უძველესი მეგობრობა“,
• ხოლო ლეჟბადინელმა მოსწავლეებმა ქართულ ენაზე – ილია ჭავჭავაძის ლექსი ,,ბაზალეთის ტბა“.
• ღონისძიებას ლეჟბადინის საჯარო სკოლის მე-10 კლასის მოსწავლის, ემილ ჰუსეინოვის, ნახატი – ,,ქართველებისა და აზერბაიჯანელების მეგობრობის ხიდი“ – ამშვენებდა.
• ლეჟბადინელმა ბავშვებმა საქართველოს ეროვნული გმირი, აზერბაიჯანელების გმირი წინაპარი, ხუდია ბორჩალოელი გაიხსენეს. მას ხომ არასდროს, არცერთ ბრძოლაში არ მიუტოვებია საქართველოს მეფე ერეკლე II.
• ლეჟბადინელი  ბავშვები შეპირდნენ ქართველ თანატოლებს, რომ თვითონაც არასოდეს მიატოვებენ საქართველოს.

ერთ-ერთმა მეთერთმეტეკლასელმა მოსწავლემ, ლალიკო ტანავერდიევამ, ლეჟბადინში დაბრუნებისას  ყველას გაუზიარა შთაბეჭდილებები და აღნიშნა: ისეთი გულთბილი დახვედრა იყო და ისე მოგვეწონნენ  ბაზალეთელი ბავშვები, წამოსვლა არ გვინდოდაო.

მოსწავლეთა ურთიერთობა ამით არ დასრულებულა. ისინი facebook-ით დამეგობრდნენ, წერილებს სწერენ ერთმანეთს…

ლეჟბადინელი ბავშვები ელოდებიან, ელოდებიან საქართველოს ერთ-ერთ გამორჩეულ კუთხეში, მარნეულის მუნიციპალიტეტის სოფელ ლეჟბადინში, ბაზალეთელი  ბავშვების     სტუმრობას.

ლამაზი დღე ლამაზ მოგონებად დარჩება ლეჟბადინელი და ბაზალეთელი ბავშვების მეხსიერებაში. სიხარული, რომელიც მათ იმ დღეს განიცადეს, მართლაც  რომ ღირდა იმ ძალისხმევად, რომელიც ჩვენ გავწიეთ ამ ღონისძიების ორგანიზებისათვის.

ძალიან დიდი მადლობა მინდა გადავუხადო მათ, ვინც გულისხმიერებით მოეკიდა ჩვენს სურვილს და მის განხორციელებაში დაგვეხმარა: საქართველოს პარლამენტის წევრს, ბატონ მახირ  დარზიევს, რომელმაც ტრანსპორტით უზრუნველგვყო. მისი მზრუნველი, მამობრივი დამოკიდებულება, რომელიც მას სკოლისა და, საერთოდ, სოფლის მიმართ აქვს, დაე, მაგალითი ყოფილიყოს სხვებისათვის. დიდი მადლობა ბაზალეთის, მასპინძელი სკოლის, მთელ პედაგოგიურ კოლექტივს, ბავშვებსა და სკოლის დირექტორს, ბატონ აკაკი მდორეულს საოცარი დახვედრისათვის;  ბატონ რუსლან გაჯიევს, მარნეულის მუნიციპალიტეტის რესურსცენტრის უფროსს; ლეჟბადინელ ბავშვებს, მასწავლებლებს, სკოლის დირექტორს, ბატონ დურსუნ ისმაილოვს; ლეჟბადინის საჯარო სკოლის ქართული ენის მასწავლებელს, ქალბატონ ნინო გრიგორიევას, რომელიც უკვე ათი წელია მუხლჩაუხრელად შრომობს ლეჟბადინის საჯარო სკოლაში და მისი ძალისხმევის შედეგიც თვალსაჩინოა –  უკვე მერამდენე წელია ჩვენი სკოლის არაერთი კურსდამთავრებული აბარებს თბილისის სხვადასხვა ინსტიტუტსა და უნივერსიტეტში. ჩემს ლამაზ, ლამაზი და კეთილშობილური იდეების განმახორციელებელ პროგრამას  – ,,ქართული ენა მომავალი წარმატებისთვის“; ჩვენს კოორდინატორს, ქალბატონ თამარ კეკელიძეს, რომელმაც მომცა სტიმული საქმის სიყვარულით კეთებისა.

აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ პროგრამის ,,ქართული ენა მომავალი წარმატებისათვის“ მიზანია თემსა და ადგილობრივ მოსწავლე-მასწავლებლებს გაუჩნდეთ ინტერესი და მიმღებლობა  სახელმწიფო ენისა და სოციო-კულტურის მიმართ. ღონისძიებამ ამ მხრივ თავისი მისია შეასრულა, ხელი შეუწყო მოზარდების შესაძლებლობის თვითრეალიზაციასა და განვითარებას, შექმნილმა გარემომ ქართველ და ლეჟბადინელ  ბავშვებს ერთმანეთის უკეთ გაცნობის, დაახლოვების სურვილი გაუჩინა, აგრძნობინა, რომ მიუხედავად რელიგიურ-კულტურული სხვაობისა მათ საერთო ღირებულებები და ფასეულობები აქვთ, რომ საქართველო მათი საერთო სამშობლოა და მისი ტკივილი და სიხარული საერთო ტკივილი და სიხარულია.  ეს ჰარმონიული თანაცხოვრებისაკენ, სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბებისაკენ გადადგმული ნაბიჯებია, ხოლო როგორც ლაო ძი იტყოდა ,,გზა ას უტევანზე ნაბიჯით იწყება.“ იმედი მაქვს, ჩვენ, ყველა,  ყველა ერთად, მივალთ იმ ჭეშმარიტ მიზნამდე, რომელსაც ეფექტური სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბება, ჩვენი ქვეყნის გამთლიანება და განვითარება ჰქვია. პროგრამას ,, ქართული ენა მომავალი წარმატებისთვის“ თავისი წვლილი შეაქვს ამ მნიშვნელოვან  საქმეში და ჩვენი პროექტიც – ლეჟბადინისა და ბაზალეთის სკოლების დამეგობრება – ამ დიდი პროგრამის პატარა ნაწილია…

ფოთოლა ჯაჯანიძე, პროექტის –  ,,ქართული ენა მომავალი წარმატებისთვის“ –  მონაწილე

ლეჟბადინის საჯარო სკოლის ქართული ენის მასწავლებელი