საჯარო სკოლასთან შრომითი ხელშეკრულება იდება წერილობითი ფორმით.  მასში მითითებულია:

– შრომითი ხელშეკრულების სარეგისტრაციო ნომერი, მისი დადების თარიღი და ადგილი;

– ხელშეკრულების მხარეების ვინაობა და მისამართი;

– მუშაობის დაწყების თარიღი და შრომითი ურთიერთობის ხანგრძლივობა;

– შრომითი ხელშეკრულების მხარეთა უფლებები და მოვალეობები;

– სამუშაო დრო და დასვენების დრო;

– სამუშაო ადგილი;

– თანამდებობა და შესასრულებელი სამუშაოს სახე;

– შრომის ანაზღაურების ოდენობა და გადახდის წესი;

– ზეგანაკვეთური სამუშაოს ანაზღაურების წესი;

– ანაზღაურებადი და ანაზღაურების გარეშე შვებულებების ხანგრძლივობა და შვებულების მიცემის წესი;

– მხარეთა პასუხისმგებლობის წესი;

– შრომითი ხელშეკრულების მოქმედება და მისი მოქმედების შეწყვეტა;

– შრომითი ხელშეკრულების ეგზემპლართა რაოდენობა;

– შრომით ხელშეკრულებაზე ხელმომწერი მხარეების რეკვიზიტები.

შრომით ხელშეკრულებაში კანონმდებლობის შესაბამისი სხვა, დამატებითი პირობაც შეიძლება იყოს მითითებული. ამასთან, იცოდეთ, რომ სკოლის შინაგანაწესი ხელშეკრულების ნაწილია. სკოლა ვალდებულია შრომითი ხელშეკრულების დადებამდე გაგაცნოთ სკოლის შინაგანაწესი, შემდგომში კი – მასში შეტანილი ნებისმიერი ცვლილება და დამატება.

რა უფლებები და ვალდებულებები აქვს სკოლას თქვენს მიმართ?

სკოლა ვალდებულია, შეგიქმნათ სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის უსაფრთხო გარემო და მუშაობისათვის აუცილებელი პირობები. სკოლას ეკისრება ვალდებულება, აგინაზღაუროთ ის ზიანი, რომელიც გამოწვეულია სკოლის მიერ შრომითი ხელშეკრულების პირობების დარღვევით. თუ სკოლა დააყოვნებს თქვენი შრომის ანაზღაურებას, მისი ვალდებულებაა დაყოვნების ყოველი დღისათვის გადაგიხადოთ დაყოვნებული თანხის 0.07 პროცენტი.

საჯარო სკოლა ვალდებულია, გაზარდოს თქვენი შრომის ანაზღაურება სკოლის ბიუჯეტის ზრდასთან ერთად, კანონმდებლობით დადგენილი წესის შესაბამისად.

გარდა ზემოაღნიშნულისა, სკოლა ვალდებულია შეგიქმნათ სასწავლო პროცესისათვის საჭირო გარემო, მოგაწოდოთ სასწავლო და მეთოდური სახელმძღვანელოები, უზრუნველყოს თქვენი აკადემიური თავისუფლება, არ შეგზღუდოთ ის გაუმართლებელი რეგულაციებით და წესებით, რადგან თქვენ გაქვთ უფლება ასწავლოთ თავისუფალ გარემოში. რა თქმა უნდა, აკადემიური თავისუფლება არ გულისხმობს ეროვნული სასწავლო გეგმისაგან თავისუფლებას.

სკოლამ ხელი უნდა შეგიწყოთ კვალიფიკაციის ამაღლებაში. ამ მიზნით, სკოლა, თქვენი მოთხოვნის შემთხვევაში, ვალდებულია 6 წელიწადში ერთხელ მოგცეთ ანაზღაურების გარეშე შვებულება 1 წლამდე ვადით, სამუშაო ადგილის შენარჩუნებით.

არსებობს შემთხვევები, როდესაც დროებით შრომისუუნარო ხართ. თქვენ გაქვთ დახმარების მიღების უფლება დროებითი შრომის უუნარობის მთელ პერიოდზე, კანონმდებლობით დადგენილი წესით.

სკოლა ვალდებულია დაიცვას კონსტიტუციით გარანტირებული თქვენი უფლებები და თავისუფლებები და არ დაუშვას დისკრიმინაცია რაიმე საფუძვლით. თუ თქვენ მიმართ დისციპლინური საქმის წარმოება დაიწყება, ის უნდა წარიმართოს მხოლოდ სკოლის შინაგანაწესით დადგენილი წესით, სამართლიანი პროცედურებით და თქვენ უნდა გქონდეთ წერილობითი განმარტების მიცემის უფლება ჩადენილ დისციპლინურ გადაცდომასთან დაკავშირებით.

რა ვალდებულებები გეკისრებათ თქვენ, როგორც შრომითი ხელშეკრულების მხარეს?

თქვენი ვალდებულებაა, იზრუნოთ თითოეული მოსწავლის პიროვნულ განვითარებასა და მისი მოქალაქეობრივი ცნობიერების ჩამოყალიბებაზე, დაიცვათ მოსწავლის უფლებები და ინტერესები. ვალდებული ხართ მოემზადოთ თითოეული გაკვეთილისთვის და ეფექტიანად წარმართოთ სასწავლო პროცესი. გარდა ამისა, თქვენ მონაწილეობა უნდა მიიღოთ სასკოლო სასწავლო გეგმების შემუშავებაში, შეაფასოთ მოსწავლეების პროგრესი, უზრუნველყოთ კლასში წესრიგი, დისციპლინა და იზრუნოთ მოსწავლეთა უსაფრთხოებაზე. თქვენ უნდა შეძლოთ პარტნიორული ურთიერთობის დამყარება მოსწავლეთა მშობლებთან და მოსწავლის აღზრდისა და განვითარების პროცესში ჩართულ სხვა პირებთან.

ამასთან, თქვენი ვალდებულებაა, იზრუნოთ როგორც საკუთარ პროფესიულ განვითარებაზე, ასევე სკოლის განვითარებაზეც. ეს ხარისხიანი ზოგადი განათლების აუცილებელი კომპონენტია. თუ თქვენ ამ ვალდებულებას არ ასრულებთ ან არაჯეროვან ყურადღებას აქცევთ, საეჭვოა, განათლების ხარისხი მაღალი იყოს სკოლაში.

რა უფლებები გაქვთ?  

შეგიძლიათ სკოლის მართვაში მონაწილეობის მიღება და ამას ვერავინ აგიკრძალავთ. მართვაში მონაწილეობა შეგიძლიათ მიიღოთ პირადად ან არჩეული წარმომადგენლის მეშვეობით. სკოლაში არსებული საჯარო ინფორმაციის მოთხოვნისა და მიღების უფლებაც გაქვთ ისე, რომ შეგიძლიათ არც კი მიუთითოთ საჯარო ინფორმაციის მოთხოვნის მიზეზი.

თუ სკოლაში თქვენ შესახებ რაიმე სახის ადმინისტრაციული წარმოება მიმდინარეობს, თქვენი უფლებაა, იცოდეთ ასეთი წარმოების შესახებ, ჩაერთოთ წარმოებაში, მიიღოთ ყველა დოკუმენტი და გამოთქვათ აზრი დამოუკიდებლად ან წარმომადგენლის მეშვეობით. თქვენი უფლებების დასაცავად შეგიძლიათ გაასაჩივროთ სკოლის გადაწყვეტილებები.

შვებულება შეგიძლიათ მოითხოვოთ სკოლაში მუშაობის დაწყებიდან 11 თვის შემდეგ. თუმცა, სკოლის დირექტორთან შეთანხმებით შესაძლებელია შვებულება ამ ვადის გასვლამდეც მიიღოთ. თქვენთვის ანაზღაურებადი შვებულება წელიწადში არანაკლებ 40 სამუშაო დღეს შეადგენს, რაც გათვალისწინებული უნდა იყოს შრომითი ხელშეკრულებით. ამასთან, განსხვავებული ვადა შეიძლება განისაზღვროს საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროსთან შეთანხმებით. გაქვთ ანაზღაურების გარეშე შვებულების მიღების უფლებაც, რაც წელიწადში არანაკლებ 15 კალენდარულ დღეს შეადგენს.

რა შემთხვევაში შეიძლება შეწყდეს შრომითი ხელშეკრულება?

თქვენთან გაფორმებული შრომითი ხელშეკრულება სკოლამ შეიძლება შეწყვიტოს, თუ დაარღვევთ ხელშეკრულების პირობებს ან ჩაიდენთ სააღმზრდელო საქმიანობისათვის შეუფერებელ ქმედებას. კანონმდებლობით გათვალისწინებულია მასწავლებელთან ხელშეკრულების შეწყვეტის შესაძლებლობა არაკვალიფიციურობის დადასტურების შემთხვევაში.

რა წესით უნდა მოხდეს ცვლილებების შეტანა შრომით ხელშეკრულებაში?

შრომით ხელშეკრულებაში ნებისმიერი ცვლილება ან დამატება შეიძლება შეტანილ იქნეს მხოლოდ მხარეთა შეთანხმებით. სკოლა ცალმხრივად ვერ შეცვლის შრომითი ხელშეკრულების პირობას. თუმცა, გამონაკლისიც არსებობს: თქვენი თანხმობა არ არის საჭირო, როდესაც შრომით ხელშეკრულებაში ცვლილებები კანონმდებლობაში შეტანილი ცვლილებებითაა განპირობებული.

შეთანხმებული ცვლილებები ან დამატებები უნდა გაფორმდეს წერილობით, რაც შრომითი ხელშეკრულების განუყოფელი ნაწილია და ძალაში მხოლოდ მხარეთა სათანადო ხელმოწერის შემდეგ შედის.

როგორ უნდა მოიქცეთ, თუ სკოლასთან შრომით-სამართლებრივი დავა გაქვთ?

რომელ უწყებას უნდა მიმართოთ, თუ სკოლიდან გაგათავისუფლეს ან ასეთი საფრთხის წინაშე დგახართ – ადმინისტრაციულ სასამართლოს თუ სამოქალაქო სასამართლოს? რა დოკუმენტები უნდა წარადგინოთ სასამართლოში და როგორ უნდა დაასაბუთოთ თქვენი მოთხოვნა? რა სასამართლო პრაქტიკა არსებობს ამ საკითხზე საქართველოში? როგორ უნდა განსაზღვროთ წინასწარ, თქვენს დავას სკოლასთან აქვს თუ არა წარმატების პერსპექტივა?

ამ საკითხებზე მომდევნო წერილებში დავწერ. ვიცი, გაინტერესებთ.

მწამს, რომ წაკითხული წიგნები მკითხველებს ცვლიან. შესაძლოა, ამ რწმენის საფუძველი არც ისე მყარი იყოს. არაფერს ვამტკიცებ. უბრალოდ, მწამს.

ამ რწმენით ვცხოვრობ, ვწერ, ვკითხულობ და წიგნებს ვურჩევ მათ, ვისი ბედ-იღბალიც მაღელვებს. ვისი ბედ-იღბალიც გაღელვებს, იმას ბევრი წიგნი უნდა წააკითხო – ასწავლო, როგორ უნდა ამოათრიოს საკუთარი თავი, თმაში ხელჩავლებულმა, ყოველდღიურობის დაგუბებული, სუნდაკრული წყლებიდან.

რაკი ერთმა შეძლო, ჩვენც შევძლებთ.

სწორედ ასე წავაკითხე ჩემს მეგობარს თანამედროვეთაგან ალბათ ყველაზე დიდი ამერიკელი მწერლის, ფილიპ როთის „პორტნოის სინდრომი“ – წიგნი, რომლის წაკითხვასაც ყველა მასწავლებელს ვურჩევდი. ძველი მეგობრები ვართ და ალბათ სხვაც ბევრი მოვახვიე თავზე – ჩემი შეხედულებები, მოსაზრებები, ვარაუდები, შიშები, გემოვნება. ქართულის მასწავლებელია და სულ რაღაცას ეძებს.

ამიტომაც გამიკვირდა და გულიც მეტკინა, როცა ერთ დღეს ასეთი სასკოლო ზეიმის მოწყობა მოინდომა: მოსწავლეებს თანამედროვე ქართველი პოეტების ლექსები ზეპირად უნდა ესწავლათ და ავტორებთან შეხვედრისას ეთქვათ. პოეტები მოსწავლეებს მოუსმენდნენ და მერე თვითონაც იტყოდნენ რამეს, სკოლის წლებს გაიხსენებდნენ, შეკითხვებსაც უპასუხებდნენ.

ფილიპ როთის „პორტნოის სინდრომი“ სულ ახალი წაკითხული ჰქონდა. აღარ ჩამოვთვლი იმ წიგნებს, რომლებიც მანამდე წაიკითხა.

რა მოხდა? ის, რომ მასწავლებლის ცნობიერებაში სასკოლო ზეიმის იდეა იმ სახით გაცოცხლდა, რა სახეც ათწლეულების წინ ჰქონდა საბჭოთა იდეოლოგიის შუქით განათებულ სამასწავლებლო ოთახებში. სხვა შესაძლებლობა იმთავითვე გამოირიცხა. თითქოს ზეიმი ისაა, როცა ვიღაც საგანგებოდ ამ დღისთვის ნასწავლ ლექსს ამბობს – სხაპასხუპით, წაბორძიკების გარეშე. საგრძნობლად ღელავს და ამის გამო სტრიქონებს მარცვლები აკლდება, მაგრამ ზეიმის ორგანიზატორები და მსმენელები დიდსულოვნად მიუტევებენ. სუნთქვაშეკრული, წამოწითლებული მოსწავლისთვის ეს მორიგი ვალდებულებაა, უკვე ვალმოხდილები კი მოუთმენლად ელოდებიან ღონისძიების დასრულებას.

ბევრჯერ ვყოფილვარ ასეთი ზეიმის მონაწილე.

მოწვეული სტუმრები – გრძელი და მოსაწყენი გამოსვლებით, მუდმივი შიში (ბოლოსწინა სტროფის დასაწყისი არ დამავიწყდეს), უცნაური გამომეტყველება მასწავლებლების სახეებზე (სტუმრებს ისიც კი ნაზად უღიმის, ვინც არასდროს იღიმება), საერთო დაძაბულობის განცდა და წარუმატებლობის მოლოდინი (მაინც დამავიწყდება, მაინც დამავიწყდება…) დასკვნა: საზეიმო არც არაფერია, ზეიმის მიზეზი საერთოდ არ არსებობს. სკოლას თავისი მომაბეზრებელი ვალდებულებები აქვს. ეს არის და ეს.

ძველი ფოტოების თვალიერებისას სასკოლო ღონისძიებებზე გადაღებულ ფოტოებს ერთს დავხედავ და გვერდზე სწრაფად გადავდებ ხოლმე.

ერთადერთი დრამატული სანახაობა, რომელიც ღიმილით მახსენდება, უდროოდ დაღუპული ქართველი პოეტების პატივსაცემად იყო მოწყობილი. „მე გპირდებოდით, რომ დავბრუნდები, რომ თქვენი თმები დამაბრუნებენ“. ნახევრად ჩაბნელებული სცენის სიღრმეში ვიდექით და ხელში დაფნის რტოები გვეჭირა. სცენის მარცხენა კუთხესთან ფიალაში ცეცხლი ენთო – წარმოსახვითი პოეტის წარმოსახვით საფლავზე. „სალოცავად ქართველობა მეყოფა, საფიცავად შენი თაფლის თვალი“.  რიგრიგობით მივდიოდით საფლავთან, ლექსს ვამბობდით და მერე დაფნის რტოს ფიალის გვერდით ვდებდით. „დაუკარით! ჯერ ხომ სისხლი გვიდგას ძარღვში, ჯერ ხომ საროს ფოთლები არ გასცვენია“. პირველად სიცილი მაშინ აგვიტყდა, რეპეტიციებზე მოსმენილი „გაფრინდი, შავო მერცხალო“-ს ნაცვლად ჩაბნელებულ დარბაზში „ჩიტი-გვრიტი მოფრინავდა“ რომ გაისმა (უფროსკლასელი, ვისაც საღამოს მუსიკალურად გაფორმება დაავალეს, სუსტი აღმოჩნდა ორნითოლოგიაში). მერე კი ერთმა მოსწავლემ, ალბათ მღელვარებისგან, ხმელი დაფნის რტო ფიალას ზემოდან დაადო. მეორემ იფიქრა, ალბათ უდროოდ დაღუპულ პოეტებს პატივი ასე უნდა მივაგოთო და თვითონაც იგივე გაიმეორა. დაფნის რტოები ატკაცუნდა და მთელი დარბაზი კვამლში გაეხვა.

სწორედ ეს სცენა გამახსენდა, მიქელანჯელო ანტონიონის „Blow-Up” პირველად რომ ვნახე.

ზოგადად, ზეიმი კი კარგი რამაა, მაგრამ თუ სასკოლო ზეიმის კონცეფცია ისევე ვერ გასცდება დეკლამაციას, როგორც ათწლეულების წინ, თუ მოსწავლეები მხოლოდ პატარა დეკლამატორები იქნებიან და არავინ იზრუნებს მათ საზეიმო განწყობაზე, ნამდვილ სიხარულსა და კმაყოფილებაზე, მაშინ არც არაფერი შეიცვლება სკოლებში. ყველაზე კარგი მასწავლებლებიც კი უნებურად ისევ გაიმეორებენ ძველ შეცდომებს – ისევ შეაშინებენ მოსწავლეებს, დათრგუნავენ, წარმოსახვას შეუზღუდავენ, წიგნების კითხვისა და ცვლილებების სურვილს გაუქრობენ.

თანამედროვე ქართველ პოეტებთან შეხვედრა არ გამართულა. მეგობარი კიდევ ერთხელ მენდო.  ჩემი წარმოდგენით, წიგნების გადაშლა და ლექსების წაკითხვა საკმარისი იქნებოდა. მხოლოდ და მხოლოდ სიამოვნებისთვის. სიხარულისთვის.

ადამიანის მეხსიერების, როგორც უნივერსალური ფენომენის გამოცანა 21-ე საუკუნის ერთ-ერთი მთავარი სამეცნიერო პრობლემაა, რომლის გადაჭრაც ქიმიკოსების, ფიზიკოსების, ბიოლოგების, ფიზიოლოგების, მათემატიკოსებისა და სხვათა ერთობლივი ძალისხმევითაა შესაძლებელი. დღეისთვის ჯერ ისევ შორსაა სრულფასოვანი ახსნა იმისა, თუ რა მოგვდის ადამიანებს, როდესაც „ვიმახსოვრებთ“, „ვივიწყებთ“, „კვლავ გვახსენდება“, თუმცა ბოლო პერიოდის აღმოჩენები გვაფიქრებინებს, რომ მეცნიერები სწორი მიმართულებით მიდიან.

დღეისათვის საბაზისო შეკითხვაზე – რას წარმოადგენს მეხსიერება დროსა და სივრცეში? – პასუხი მხოლოდ ჰიპოთეზებსა და ვარაუდებს ემყარება. თუ ვისაუბრებთ სივრცეზე, მაშინ უნდა ითქვას, რომ საბოლოოდ მაინც გაურკვეველია, კონკრეტულად სადაა ტვინში განლაგებული მეხსიერება და როგორაა იგი ორგანიზებული. მეცნიერულ მონაცემებზე დაყრდნობით ვარაუდობენ, რომ მეხსიერების ელემენტები ყველგანაა, „რუხი ნივთიერების“ ყოველ უბანზე. უფრო მეტიც, ერთი და იგივე ინფორმაცია მეხსიერების განსხვავებულ უბნებზე შეიძლება ჩაიწეროს.

დადგენილია, რომ სივრცითი მეხსიერება (როცა პირველად დანახულ გარემოს – ოთახს, ქუჩას, პეიზაჟს – ვიმახსოვრებთ) დაკავშირებულია ტვინის იმ სეგმენტთან, რომელსაც ჰიპოკამპი ეწოდება. თუკი ათი წლის შემდეგ შევეცდებით, აღვიდგინოთ ეს გარემო, მაშინ ის სულ სხვა სეგმენტის ხარჯზე მოხდება.

ვიმახსოვრებთ სიამოვნებით

გასაკვირია, რომ მეხსიერების ისეთი ზუსტი თანმიმდევრული გადაადგილება ოპერატიულიდან მუდმივში, როგორც ეს ხდება კომპიუტერში, ტვინში არ ხდება. მუშა მეხსიერება, რომელიც უშუალოდ შეგრძნებებს აფიქსირებს, ამავდროულად მეხსიერების ისეთ მექანიზმებსაც ამოქმედებს, როგორიცაა ხანგრძლივი და საშუალოდ აუცილებელი მეხსიერება. მაგრამ ტვინი ენერგოტევადი სისტემაა, რომელიც ცდილობს საკუთარი რესურსების გახარჯვის ოპტიმიზაციას, მათ შორის მეხსიერებისაც.

ამიტომ ბუნებამ მრავალსაფეხურიანი სისტემა შექმნა. მუშა მეხსიერება სწრაფად ფორმირდება და ასევე სწრაფად იშლება. ამისთვის სპეციალური მექანიზმი არსებობს. რაც შეეხება მართლაც მნიშვნელოვან მოვლენებს, ისინი ხანგრძლივად ინახება. მათი მნიშვნელოვნება კი ემოციით განისაზღვრება, რომელსაც ეს ინფორმაცია იწვევს. ფიზიოლოგიის დონეზე ემოცია მძლავრი ბიოქიმიური მოდელირებადი სისტემების ამოქმედებაა. ეს სისტემები გადაისვრიან მედიატორ ჰორმონებს, რომლებიც მეხსიერების ბიოქიმიას საჭირო მიმართულებით ცვლიან. მათ შორისაა სიამოვნების მრავალფეროვანი ჰორმონები, რომელთა დასახელებებიც უფრო კრიმინალურ ქრონიკას წააგავს, ვიდრე ნეიროფიზიოლოგიას: ესაა მორფინები, ოპიოიდები, კანაბინოიდები – ანუ ჩვენი ორგანიზმის მიერ გამომუშავებული ნარკოტიკული ნივთიერებები. კერძოდ, ენდოკანაბინოიდები გენერირდებიან უშუალოდ სინაპსებში – ნერვული უჯრედების მაკავშირებლებში.

ისინი ზემოქმედებენ სინაპსების ეფექტურობაზე და ამგვარად ხელს უწყობენ, სხვადასხვა ინფორმაციის მეხსიერებაში ჩაწერას.
მედიატორ ჰორმონთა რიგის სხვა ნივთიერებები კი პირიქით, თრგუნავენ მუშა მეხსიერებიდან ხანგრძლივში მონაცემთა გადაადგილების პროცესს. ამჟამად აქტიური შესწავლის ფაზაშია, მეხსიერების ემოციონალური, ანუ ბიოქიმიური გამყარების ფაქტორები.

პრობლემა ის გახლავთ, რომ ასეთი სახის ლაბორატორიული კვლევები, მხოლოდ ცხოველებზეა შესაძლებელი, მაგრამ რა უნდა გვიამბოს საკუთარ ემოციებზე ლაბორატორიის ვირთხამ?

როდესაც ჩვენ მეხსიერებაში რაღაცას ვინახავთ, დგება დრო ამ ინფორმაციის გახსენების, ანუ მეხსიერებიდან ამოღების. რამდენად სწორია ეს სიტყვა “ამოღება“. თუ დავფიქრდებით – არც ისე. როგორც ჩანს, მეხსიერების მექანიზმები კი არ ამოიღებენ ინფორმაციას, არამედ თავიდან ახდენენ მის გენერირებას, რადგან ამ მექანიზმებში ინფორმაცია არაა. მაშინ სად ინახება ეს ინფორმაცია და რა „სიგნალებით“ ხდება მისი გადამუშავება მეხსიერებაში, ამის თქმა ძნელია. თუმცა უკვე ცნობილია, რომ მოგონებებისას მეხსიერება მოდიფიცირდება. ყოველ შემთხვევაში ეს ასეა მეხსიერების ზოგიერთ სახეობასთან მიმართებაში.

არა ელექტროობა, არამედ ქიმია

უკანასკნელ წლებში მნიშვნელოვანი აღმოჩენები გაკეთდა – ჩატარდა მთელი რიგი სამუშაოები რათა გაერკვიათ, როგორ ხდება მეხსიერების მოდიფიცირება ან თუნდაც წაშლა. ეს სამუშაოები „მეხსიერების მოლეკულას“ მიეძღვნა. ასეთი მოლეკულის ან აზრისა და მეხსიერების მატერიალური მატარებლის გამოყოფას, უკვე ორასი წელია ცდილობენ, თუმცა ამაოდ. საბოლოოდ ნეიროფიზიოლოგები იმ დასკვნამდე მივიდნენ, რომ ტვინში მეხსიერებისათვის არაფერი სპეციფიკური არაა: არის 100 მილიარდი ნეირონი მათ შორის 10 კვადრილიონი მაკავშირებლით, და ამ კოსმიური მასშტაბების ქსელში ერთგვაროვნად კოდირებულია მეხსიერება, აზრი და ქცევა.
იყო მცდელობები, დაებლოკათ ტვინში ცალკეული ქიმიური ნივთიერებები, ეს კი იწვევდა მეხსიერებისა და ასევე ორგანიზმში მიმდინარე პროცესების ცვლილებებს. მხოლოდ 2006 წელს გამოჩნდა პირველი შრომები ბიოქიმიურ სისტემაზე, რომელიც ძალიან სპეციფიკურია მეხსიერებისათვის. მისი ბლოკირება არ იწვევდა არანაირ ცვლილებას არც ქცევაში, არც სწავლის უნარში. იწვევდა მხოლოდ მეხსიერების ნაწილობრივ დაკარგვას. მაგალითად, თუ ბლოკატორის ჰიპოკამპში შეყვანისას, იკარგებოდა გარემოების მეხსიერება, ამიგდალაში შეყვანისას კი – ემოციური შოკის მეხსიერება.

აღმოჩენილი ბიოქიმიური სისტემა ცილას, პროტეინკინაზა M-ზეტას წარმოადგენს, ფერმენტს, რომელიც დანარჩენ ცილებს აკონტროლებს.

მოლეკულა მუშაობს, ტვინის ნეირონთაშორის სინაპსებთან ერთად. აქვე უნდა განვმარტოთ ამ კონტაქტების სპეციფიკა. ტვინს ხშირად ადარებენ კომპიუტერს. ამიტომ ბევრი ფიქრობს, რომ კავშირი ნეირონებს შორის, რაც ქმნის იმას, რასაც აზროვნებასა და მეხსიერებას ვუწოდებთ, წმინდად ელექტრონული ხასიათისაა. ეს ასე არაა, სინაფსების ენა ქიმიაა, სადაც ერთი სახის მოლეკულები ურთიერთქმედებენ სხვა მოლეკულებზე (რეცეპტორებთან), და მხოლოდ ამის შემდეგ იწყება ელექტრონული პროცესები.

განსაკუთრებული თვისებების ცილა

პროტეინკინაზა M-ზეტას აკონტროლებს სინაპსით რეცეპტორების მიწოდებას ნერვული უჯრედების გავლით და ასე ზრდის მის ეფექტიანობას. როცა ეს მოლეკულები ერთვებიან, ერთდროულად ათიათასობით სინაპსის მუშაობაში, ხდება სიგნალების მიმართულების ცვლილება და ნეირონების ერთგვარი ქსელის საერთო თვისებებიც იცვლება.
ნაკლებადაა ცნობილი, ამ სიგნალების მიმართულების ცვლილებაში როგორაა კოდირებული მეხსიერების ცვლილებები. თუმცა დამტკიცებულია: თუ პროტეინკიზაზა M-ს დავბლოკავთ, მეხსიერება წაიშლება, რადგან ის ქიმიური კავშირები, რაც უზრუნველყოფენ მახსოვრობას, არ იმუშავებენ.

ახლადაღმოჩენილ მეხსიერების „მოლეკულას“ მთელი რიგი საინტერესო თავისებურებები აქვს:

1. მას აქვს თვითწარმოების თვისება. თუკი ახალი ინფორმაციის მიღებისას სინაპსში ერთგვარი დანამატი წარმოიქმნა, გარკვეული რაოდენობის პროტეინკინაზა M-ზეტას სახით იგი იქ დიდი ხნით ინახება, მიუხედავად იმისა, რომ ეს ცილა 3-4 დღეში იშლება. გაურკვეველია როგორ ახდენს მოლეკულა, უჯრედის რესურსების მობილიზებას, როგორ უზრუნველყოფს სინთეზს და ახალ-ახალი მოლეკულების მიწოდებას სინაპტურ კონტაქტებთან.

2. ამ ცილის ძალზე საინტერესო თავისებურებაა მისი ბლოკირება, რომელსაც ახდენენ თვით მის გენში კოდირებული პეპტიდური ბლოკატორის სინთეზირებით. თუმცა თვით უჯრედში ბლოკატორი არ წარმოიქმნება. რა მიზნით დატოვა ევოლუციამ გენომში მისი კოდი, ეს გაურკვეველია.

3. ამ მოლეკულის მნიშვნელოვანი თავისებურებაა ის, რომ მოლეკულაც და მისი ბლოკატორიც პრაქტიკულად იდენტურნი არიან ყველა ცოცხალი არსებისთვის, რომელსაც ნერვული სისტემა აქვთ. ეს ადასტურებს, რომ პროტეინკინაზა M-ზეტას სახით, საქმე გვაქვს უძველეს ადაპტაციურ მექანიზმთან.

რა თქმა უნდა, პროტეინკინაზა M-ზეტა არაა „მეხსიერების მოლეკულა“ იმ გაგებით, როგორიც მეცნიერებს ეგონათ წარსულში. ის არაა, დამახსოვრებული ინფორმაციის მატერიალური მატარებელი, მაგრამ ის არის საკვანძო მარეგულირებელი ტვინის შიდა კავშირების ეფექტიანობისა და ინიცირებას უკეთებს ახალი კონფიგურაციების წარმოქმნას.

წყარო:

https://elementy.ru/nauchno-populyarnaya_biblioteka/431962/Khimicheskiy_klyuch_pamyati?context=42845

ჩემი მერვეკლასელი ბიჭი მურმან ლებანიძის „ოდესმე დიდი ყოფილა საქართველოს“ სწავლობს.
– როგორი ლექსია? – ვეკითხები ნაცნობი სტრიქონების გაგონებისას.
– დებილური, – მესმის პასუხი.
– არ მოგწონს? მაშინ მითხარი, რა არ მოგწონს.
– ტყუილი, ტყუილი არ მომწონს!
– ?
– აი, უყურე:
„ყოფილა ნიკოფსით დარუბანდამდე
გაჭენებული და გამოჭენებული;
რტოებგაშლილი და გამოჩინებული,
ყოფილა ორ ზღვას შუა აღმოცენებული“, –
არის ტყუილი. საქართველო ამხელა არასოდეს ყოფილა.

მე ვცდილობ ავუხსნა. ვეხებით ვასალი ქვეყნების თემას. მაინც უკმაყოფილოა:

– გინდაც ყოფილიყო, – რაღა დროს თამარის დროინდელი საქართველოს საზღვრებზე ტირილია, ჯობია, ის გვასწავლონ, რაც გაგვაჩნია, იმას როგორ მივხედოთ.

სიმართლე გითხრათ, ეს ლექსი ნამდვილად არ შედის ჩემი საყვარელი ლექსების რიცხვში, მისი ავტორიც სულ სხვა სტრიქონების გამო მგონია კარგი პოეტი, მაგრამ მაინც მთელი ძალისხმევით ვცდილობ ავუხსნა და მოვაწონო. ყურადღებას ვუმახვილებ მიმართვაზე:

„ჩემო მიმინო და ჩემო ფრთანათელო,
ოდესმე დიდი ყოფილა საქართველო“.

ვცდილობ მივახვედრო, როგორი ინტიმი შემოაქვს კუთვნილებით ნაცვალსახელს, როგორი თბილია, რომ სამშობლოს სიყვარულიც ისეთივე გრძნობაა, როგორიც შვილისა. მამა შვილს უყვება დამონებული ქვეყნის ისტორიას. მერე ვცდილობ ავუხსნა, რომ ლექსი საბჭოთა კავშირშია დაწერილი, რომ ძალადობის ქვეშ მყოფ ერს თვითშეფასება უქვეითდება, რომ ამით პოეტი ცდილობს, შვილს, მომავალს რწმენა შეუნარჩუნოს და ეროვნული თვითშეფასება აუმაღლოს.

მაინც ეჭვით მიყურებს:
– ისტორიას ისტორიაში არ ასწავლიდნენ?

აქ მახსენდება ჩვენი ბავშვობის ისტორიის სახელმძღვანელოები: საქართველოს ისტორია – თითქმის უგულებელყოფილი, საბჭოთა კავშირისა –უზარმაზარ ტომებად.

მერე დიდხანს ვისხედით და ვსაუბრობდით ჩემს ბავშვობაზე. საბჭოთა ცხოვრებაზე, პარადოქსებზე, ქართველი კაცის გარყვნაზე, ფულის შოვნაზე და ბევრ იმგვარ სატკივარზე, საბჭოეთმა რომ დაგვიტოვა.

– ასეთი რამ ხომ აღარ დაგვემართება, დედა?

თვალებგაფართოებული მიყურებს. მე ვუხსნი საფრთხეებს. ვუყვები თანამედროვე რუსეთზე. ვეუბნები, რომ მოსკოვის უმაღლეს სასწავლებლებში ინკლუზიური სწავლების ფაკულტეტს დღესაც „დეფექტოლოგია“ ჰქვია. ვატყობ, ფერი ეკარგება. მერე მტკიცედ ამბობს:

– ჩვენ აღარ წავალთ ამ გზით, ჩვენთვის უკვე წარმოუდგენელია!

მათ ჰყავთ მეგობარი – შეზღუდული შესაძლებლობის პირი. გუშინაც წვეულება ჰქონდათ. ჩავიდნენ, ამოიყვანეს, ეტლი ამოიტანეს და ის ბიჭი ისევე გაერთო მათთან ერთად, როგორც ყველა სხვა. მისდამი არავითარი განსაკუთრებული დამოკიდებულება არ აქვთ. რა თქმა უნდა, იციან, რომ მას მეტად უჭირს, მაგრამ ვატყობ, მის შეზღუდულ შესაძლებლობას ხშირად ვერც კი აღიქვამენ.

მე ისე გავიზარდე, განსხვავებული შესაძლებლობისა ჩემ გარშემო არც არავინ ყოფილა. არც ვიცოდი, როგორ უნდა იურთიერთო, იმეგობრო მათთან – საბჭოეთში ასეთი ბავშვები „არ არსებობდნენ“.

ჩემი ბიჭი მეორე ოთახში გადის და მისი სახელმძღვანელო მე მრჩება. ვერ ვიტყვი, რომ თავგადაკლული მკითხველია, მაგრამ ლიტერატურა საერთოდ არ უყვარს-მეთქი, ვერ ვიტყვი. საათები გაგვიტარებია ლიტერატურაზე საუბარში, ლექსების კითხვაში.

სახელმძღვანელოს ავტორები არიან ავთანდილ არაბული და მარინე ხუციშვილი. წიგნი თავებადაა დაყოფილი. იმ თავს, რომელშიც ზემოხსენებული ლექსი შედის, „ნაცნობი ადგილები“ ჰქვია. საერთო სათაური ძალიან მომწონს – რაც უფრო აარიდებენ ავტორები თავს პათეტიკას, მით უფრო მისაღები იქნება თანამედროვე მოსწავლეებისთვის.

ამ თავში ქართველ პოეტთა შემდეგი ლექსებია თავმოყრილი:
მანან ჩიტიშვილი – „ქართლი“;
შოთა ნიშნიანიძე – „აფხაზური კანტატა“;
ანა კალანდაძე – „ლაჰილზე ისევ“;
სიმონ ჩიქოვანი – „თბილისის თოვლი“;
არჩილ სულაკაური – „მამული“;
გალაკტიონ ტაბიძე – „წამყე ბეთანიისაკენ“, „შინდისის ჭადრებს“;
ოთარ ჭილაძე – „როდესაც ასე ახლოა გრემი“;
თამაზ ჭილაძე – „ყინწვისი“;
მურმან ლებანიძე – „ოდესმე დიდი ყოფილა საქართველო“.
როგორც ჩანს, ბლომად პატრიოტული ლექსები უსწავლიათ, სანამ ასე დაუნდობლად მეტყოდა: „დებილური“.
– არც ერთი ლექსი არ მოგეწონა? – გავძახი.
– კი, „გრემი“ მომეწონა, 1998 წელსაა დაწერილი და კომუნისტები რომ აღარ იყვნენ, ეტყობა, ტაძართან სიახლოვე იგრძნო.

– საიდან მოიტანე, რომ 1998 წელსაა დაწერილი? – ვეკითხები გაკვირვებული.

ის ოთახში ბრუნდება, წიგნში ეძებს. იქ კი წერია, რომ ამ წელს ავტორი ნობელის პრემიაზე იყო წარდგენილი. ცოტა არ იყოს, უკმაყოფილოა, რომ შეცდა, მაგრამ მაინც გაბადრული ამბობს:

– „გრემი“ მაგარია!
მერე წიგნს ფურცლავს და მაჩვენებს:
– დე, ნახე აქ რა წერია!
ამასობაში გოგოც შემოდის, ისიც უსმენს.

– „შოთა ნიშნიანიძე დაიბადა თბილისის ძველ უბანში. ბავშვობაში ზაფხულის არდადეგებს იმერეთში ატარებდა და შემდგომში არაერთი მშვენიერი ლექსი მიუძღვნა საქართველოს ამ ულამაზეს კუთხეს. დიდი სიყვარული გამოსჭვივის ასევე საქართველოს სხვა კუთხეებისადმი მიძღვნილ მის ლექსებში“.

იცინიან, იცინიან, იხოცებიან სიცილით. „ძველ უბანში გაიზარდა“ მათთვის დაახლოებით ამას ნიშნავს: „ეზიაირა ძველბიჭურ გაგებას“. ვუხსნი, რომ ავტორები სხვა რამეს გულისხმობდნენ.

– კარგი რა, იმერეთში რომ დადიოდა და სხვა კუთხეებზეც თბილად წერდა, ამის მეტი თუ არაფერი გაქვს პოეტზე დასაწერი, სულ ნუ წერ, – ერთვება გოგო.

პედაგოგებმა კარგად იციან, რომ ბავშვები დაუნდობელი მსაჯულები არიან. მათი ცინიზმი ყველაზე სასტიკია. ხშირად არიან უსამართლოებიც, მაგრამ ხანდახან მათ სისასტიკეს აქვს ობიექტური მიზეზი.
ამას წინათ ერთმა ქართულის მასწავლებელმა შემომჩივლა, „კრწანისის ყაყაჩოები“ ისე ავხსენი, მე ვიტირე და კლასი სიცილით კვდებოდაო. ძალიან დათრგუნვილი და განადგურებული იყო. ვერც მოვიფიქრე, რითი მენუგეშებინა.

– ამ თაობას აღარც სამშობლო უყვარს, აღარც ლექსი, დავიღუპებით, გადავშენდებით, – მოთქვამდა გულწრფელად.

მე მაინც მგონია, რომ უყვართ. უბრალოდ, სხვა ველში არიან, ის რომანტიკული პათეტიკა დაიკარგა, აღარაა გასაგები. არ ვიცი, ეს ცუდია თუ კარგი. იქნებ უბრალოდ ის დანაკარგია, რომელიც ყოველთვის ახლავს წინსვლას.

– არც „ლაჰილზე ისევ“ მომეწონა, – აგრძელებს ჩემი ბიჭი. – ამდენ ალუზიაზე რომაა აგებული ლექსი, რამაც ჩემში გრძნობა უნდა გამოიწვიოს, ხომ უნდა მქონდეს განცდილი?! ლექსით რომ ვისწავლი, ვინ იყო მიხეილ ხერგიანი, არ არის სწორი, არ მინდა ლექსებით ისტორიის სწავლა.

– ქართულის მასწავლებელი რას გეუბნება? – ამასღა ვეკითხები, რადგან ვგრძნობ, მას აქვს თავისი დამოკიდებულება, რომელსაც ახლა მაინც არ შეიცვლის.

– ჩემს ქართულის მასწავლებელს ყოველთვის აინტერესებს ჩემი აზრი, – მის ხმაში მადლიერება, ნდობა, სიამაყე იგრძნობა.

ალბათ მაინც ესაა მთავარი – რწმენა, რომ შესაძლოა ბევრიც გეშლებოდეს, მაგრამ შენი აზრი აინტერესებთ. მგონია, რომ ასეთ მასწავლებელს ბავშვებიც ენდობიან და თუ მან, თუნდაც დრომოჭმული პათეტიკით, რაღაც ახსნა, დაინტერესდებიან, რა არის მისთვის ძვირფასი და, სულ მცირე, აღარ გაიცინებენ.