წინამდებარე წერილი ეძღვნება გელათის მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტს, ირანის ისლამური რესპუბლიკის მიერ დაწესებული მსოფლიოში საუკეთესო ირანისტის პრემიის მფლობელს, ჟურნალ “ქართველოლოგიის” დამფუძნებელსა და მთავარ რედაქტორს, მრავალი სამეცნიერო ნაშრომის, მონოგრაფიისა და თარგმანის ავტორს, აკაკი წერეთლის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ყოფილ და გამორჩეულ რექტორს, პროფესორ მაგალი თოდუას ნათელ ხსოვნას.
ტარიელისადმი თქმული ფრიდონის გამოსათხოვარი სიტყვები – „შენთვის ასრე მომსურდების, წყაროსათვის ვით ირემსა“ – ბიბლიური ალუზიაა და სათავეს დავითის ქართული თარგმანის 41-ე (მასორული რედაქციით კი 42-ე) ფსალმუნში იღებს. ამ ტროპის სახისმეტყველებით კომენტარს იოვანე ბერაის მიერ 973-976 წლებში გადაწერილ შატბერდის კრებულშიც ვხვდებით და, გარდა რუსთაველისა, ვაჟასა თუ გალაკტიონის შემოქმედებაშიც, თუმცა ამ შემთხვევაში მთავარი ის სულიერი მნიშვნელობაა, რომელსაც ადამიანური არსებობისთვის გადარჩენის ცხოველმყოფელი ძალა გააჩნია და პიროვნებები, რომლებთან გამოსათხოვრად იმავეს ვიტყოდით, არც თუ ბევრნი არიან.
რუსთველოლოგიური პრობლემატიკის კვლევისას საკმაოდ დიდი დრო დასჭირდა იმ მართებული მოსაზრების დამკვიდრებას, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ მხატვრული ტექსტის შემეცნება ეროვნულ ძირებს უნდა ემყარებოდეს. თუმცა მანამდე ვახტანგ მეექვსის საპირისპირო, ნიკო მარის idée fixe – სპარსული ამბის „სიუჟეტური შენიღბვისა“ თუ ხელოვნური გაუცხოების მეთოდოლოგია არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ უცხოეთშიაც გამხდარა საკმაოდ ფეხმოკიდებული.
მცდარი „იდეოლოგიზებული მეთოდოლოგიის“ აღმოსაფხვრელად ქართული და მსოფლიო ლიტერატურიდან მოხმობილი დიდძალი მასალის ანალიზის საფუძველზე „ვეფხისტყაოსნის“ ფაბულისა და სიუჟეტის წარმომავლობასთან დაკავშირებული რადიკალურად განსხვავებული დასკვნებია წარმოდგენილი მაგალი თოდუას ნაშრომში „ვეფხვის ნახტომი, ანუ რითი სჯობს რუსთაველი შექსპირსა და გოეთეს“, რომელიც 1993 წელს ქუთაისშია გამოცემული, მაგრამ, სამწუხაროდ, რუსთველოლოგიის მიმართულების თანამედროვე მკვლევრების ნაშრომებში აღნიშნული მონოგრაფია ნაკლებად სახელდება სადმე, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ოცდაათწლიანი მეცნიერული კვლევა-ძიების ნაყოფია და ხანგრძლივი დავისა და კამათის საგნად ქცეულ უმთავრეს რუსთველოლოგიურ პრობლემასაც მრავალი ძეგლის შეპირისპირებითი ანალიზის მეთოდებით გადაჭრის. ამდენად, უაღრესად საინტერესოა როგორც მკვლევრების, ასე პედაგოგებისა თუ რუსთველოლოგიის საკითხებით დაინტერესებულ ნებისმიერ პირთათვის.
„ვეფხისტყაოსნის“ ამბის წარმომავლობაზე მსჯელობას ავტორი მანამდე არსებულ არამეცნიერულ ატმოსფეროზე მითითებით იწყებს და სხვადასხვა არგუმენტზე დაყრდნობით აცხადებს, რომ პოემის პირველ ბეჭდურ გამოცემაში არსებული ვახტანგ VI-ის განცხადება – „ეს ამბავი სპარსში არ არის“, ამბავიცა და ლექსიც რუსთველის ნახელავიაო, – მართალია, არასაკმარისად მყარია, თუმცა მის კვალდაკვალ მდგარი ილია ჭავჭავაძის, ვაჟა-ფშაველას, კ. კეკელიძის, პ. ინგოროყვას, ვ. ნოზაძის, ალ. ბარამიძის, მოგვიანებით კი ივ. ჯავახიშვილის, ასევე ნ. ნათაძის თვალსაზრისები „ვეფხისტყაოსნის“ ამბის ორიგინალობის მცველია და პლატონ იოსელიანის, ნ. ნიკოლაძის, ი. მეუნარგიას, მ. ჯანაშვილის, ზ. ჭიჭინაძის, ზ. ავალიშვილის, კ. დონდუას, ნ. მარის, იუსტინე აბულაძის, ს. კაკაბაძის, შ. ნუცუბიძის მოსაზრებებს მკვეთრად ემიჯნება, რადგან აქამდე არავის გაუკეთებია უმთავრესი და უპირველესი საქმე – არავის შეუმოწმებია, მართალი არის თუ არა თავად ავტორი, –სპარსული ლიტერატურა არავის შეუსწავლია იმ მიზნით, რომ ენახა, იყო ეს ფაბულა იქ თუ არა. ამდენად, ივანე ჯავახიშვილის მოლოდინი – მხოლოდ მომზადებულს და აღმოსავლეთის მწერლობის განსაკუთრებული ცოდნის პატრონს შეუძლია საფუძვლიანი რამ გამოთქვასო, – მაგალი თოდუამ გაამართლა და დაამტკიცა, რომ „ორჯერ ორი ხუთი არ არის“.
საკუთარი დაკვირვების საფუძველზე მკვლევარი მარტივად აცხადებს, რომ „მრავალი ლიტერატურული ნაწარმოების ამბავი ერთმანეთს ჰგავს. კიდევ მეტი, კლასიკოსებს ძალიან ხშირად სხვისი ნაწარმოები აქვთ გამოყენებული. მეცნიერულ დონეზე კი ფაბულათა ასეთი ზიარობის მაგალითები უფროა გაზრდილი და შედარების სფეროც უფრო ფართოა. და მართლაც, მსოფლიო ლიტერატურის უპირველესი ძეგლები ამ ნიშანს უკვე ატარებენ“. ზიარი ფაბულების გამოვლენისთვის უაღრესად საინტერესოა ავტორისეული ექსკურსი, რომლის თანახმად იკვეთება, რომ ანტიკური ლიტერატურის პირველივე ნიმუშები, კერძოდ, ჰომეროსის, ჰესიოდეს, არისტოფანეს, ესქილეს, სოფოკლეს, ევრიპიდეს შემოქმედება, ასევე ბერძნული ლიტერატურა ბიზანტიური ხანის ჩათვლით, მთლიანად ფაბულათა გაზიარების ტრადიციაზეა აგებული; ზიარ სიუჟეტებზეა დაფუძნებული ფრანგული, იტალიური, ინგლისური, მთელი გერმანული ლიტერატურაც XIX საუკუნის ჩათვლით.
რუდაქის, ფირდოუსის, ნიზამის, ფახრ ად დინ გორგანის, ასევე ქართულ სასულიერო და საერო სალიტერატურო ძეგლების ანალიზზე დაყრდნობით, „ვეფხისტყაოსნის“, როგორც რენესანსული ქმნილებისადმი, ავტორის დასკვნები ასეთია: ვისაც რუსთაველის ეპოქის სპარსული ლიტერატურა უკითხავს, ადვილად შეამჩნევს, რომ „ვეფხისტყაოსანს“, როგორც მხატვრულ ფენომენს, თითქმის არაფერი აქვს საერთო სპარსულ ეპიკურ პოეზიასთან. მისი ესთეტიკური სისტემა და იდეა სრულიად ორიგინალურია, ოდენ ქართულია. რასაკვირველია, სპარსული პოეზიის ერთგვარი გავლენა შეიმჩნევა, მაგრამ მხოლოდ რომ შეიმჩნევა და მეტი არაფერი. ეს გავლენა ძირითადად ტროპის მარტივი სახეების ერთგვარ მსგავსებაში თუ ვლინდება (ტანი – სარო, თვალი – ნარგისი და სხვ.). მნიშვნელოვანია იმის გამიჯვნა, თუ როდის არის ეს მსგავსება ტიპოლოგიური და როდის – გენეტიკური. მაგრამ სრული შესაბამისობანი იქაც არა გვაქვს. მაგ., სპარსულ პოეზიაში, როგორც წესი, შედარებული, ხოლო მთვარეს – ქალი (ასევე მზე მამაკაცის მეტაფორად გვევლინება, ხოლო მთვარე – ლამაზი ქალისა), ვეფხისტყაოსანში კი სპარსული პოეზიის ეს რკინის კანონი უგულებელყოფილია. აქ მზე ქალის შესადარებლადაც გამოიყენება და კაცისაც (ასეთივე ფუნქციის მატარებელია მთვარეც). თუ სპარსულ პოეზიაში ასეთი აღრევა არ ეპატიებოდა დამწყებ პოეტსაც კი, რუსთველი ამგვარ დაუდევრობას აინუნშიაც კი არ ჩაგიგდებთ, რადგან იგი სხვა ამქარს ეკუთვნის და სპარსული პოეტიკის კანონებს არ ემორჩილება. ასევე თავისებურად ეკიდება რუსთველი იმ დროის სპარსულ პოეზიაში ფართოდ აპრობირებულ მოვლენას – მიჯნურთა ველად გაჭრის მოტივს. წრეს გადასული მიჯნურის დასახატად იგი დიახაც მიმართავს ამ ხერხს, მაგრამ აქაც რეალისტი რჩება“ (მ. თოდუა, 1993:125).
მკვლევრის მოსაზრებით, ფაბულა, როგორც მაქსიმალურად შეკუმშული სიუჟეტი, გარკვეული ერთეულებისაგან მის შემადგენლობას როდი გამორიცხავს. თუმცა ფაბულის განმარტების ავტორთ არ უნდა დაავიწყდეთ იმის აღნიშვნა, რომ ეს ერთეული არის ფუნქცია. ვ. პროპის, ა, გრემასის, კ.ლევი-სტროსის, ი. კრონის, ვ, ბრიუსოვის მოსაზრებების გათვალისწინებით და ფაბულათა სქემატიზმის, ტრანსფორმაციების, სტრუქტურული ანალიზის პრინციპების, ბადალი თუ კონტრასტული ფუნქციების მონაცვლეობის ხერხების გამოყენებით მაგალი თოდუა პოემის ფაბულას ჰყოფს შვიდ ფუნქციად და ზოგიერთ მათგანს ჰპოულობს კიდეც რუსთაველის ეპოქის სხვა ძეგლებში („ვისრამიანი“, „ამირან-დარეჯანიანი“, „შაჰ-ნამე“, „ტრისტანი და იზოლდა“ და სხვ.). სტრუქტურული ანალიზის მეთოდის გათვალისწინებით კი ასკვნის, რომ რუსთაველის პოემის ფაბულა ეყრდნობა აღმოსავლურ დასთანს, მაგრამ მას ისეა დაშორებული, რომ ნასხვისარი მხოლოდ ფაბულის ფუნქციები თუ აქვს შემორჩენილი. ეტყობა, ასევე სახეცვლილი და საკმაოდ გაქართულებული იყო ის ხელიხელ საგოგმანები პროზაული თხზულება, რომელიც რუსთაველმა ლექსად გარდათქვა. ამაზე მეტყველებს პოემის საკუთარი და გეოგრაფიული სახელებიო (იქვე, გვ.126). მკვლევარი იშველიებს გოეთეს მოსაზრებას, რომლის თანახმად, მწერალმა თავისი ორიგინალური თხზულების დასაწერად აუცილებლად სხვისი ნაწარმოები უნდა გამოიყენოს. ამ მასალაში მზამზარეულად უნდა იყოს როგორც სასურველი ფაბულა, ასევე მოქმედ გმირთა ხასიათები (ე. ი. სიუჟეტი) და იგი მთლიანად თუ არა, მაქსიმალურად უნდა იყოს გათვისებული. სიბერეში გადამდგარ გოეთეს კი ვეღარ აკმაყოფილებს მემკვიდრეობით მიღებული სიუჟეტიც კი და თავისი მომავლი თხზულების საფუძვლად ისეთ ნაწარმოებს არჩევს, რომელსაც გააჩნია გოეთესთვის საჭირო გრძნობადობაც. გოეთე მხოლოდ აჯამებს მსოფლიო ლიტერატურაში გაბატონებულ ტენდენციას, ისევე, როგორც შექსპირი, რომლის მხოლოდ სამი პიესის შექმნის წყაროა ჯერჯერობით უცნობი და რომელსაც თავისი თხზულებებისათვის სხვის როგორც ფაბულები, ასევე სიუჟეტებიც გამოუყენებია. მაგრამ „შექსპირის ეფექტი“ მთელი ამ მასალის შექსპირის ქურაში გადახარშვით და მისთვის უკვდავი სულის შებერვით მიიღწევა (თოდუა, იქვე, გვ. 127). „ნიზამის, ნავაის, შქსპირის, გოეთეს, ბაირონის და სხვათა მიერ გამოყენებული თხზულებების კვლევისას შედარებით-შეპირისპირებითი მეთოდები „ავლენს იმ ნაბიჯის ზომას, რომელიც ამ უკანასკნელთა ავტორებმა გადადგეს წინამორბედი მწერლის თხზულებიდან საკუთარ ნაწარმოებამდე. თუმცა არ შემოგვრჩენია ის წყარო, რომელიც რუსთველმა გამოიყენა, ჩვენ შეგვიძლია, ერთგვარი წარმოდგენა მაინც ვიქონიოთ მასზე. ეს ძეგლი „ამირანდარეჯანიანის“ ტიპის საფალავნო თხზულება უნდა ყოფილიყო ზღაპრული ელემენტების დომინირებით… „ვეფხისტყაოსანსა“ და მის წინამორბედს შორის ვეება უფსკრულია, ამ უფსკრულს გამოღმა, ახალი ეპოქის სამზეოზე სასახლეში აღზრდილი, ადამიანებთან ურთიერთობის ურთულეს ხლართებში გაბმული ქალწული თავის მიჯნურთან (რომელიც მან ნატიფად მორთულ ბუდუარში მიიღო და ეს-ეს არის პირველად გააბედნიერე იმით, რომ მასთან ახლოს დაჯდომის ნება დართო) უფაქიზეს სახელმწიფოებრივ თუ ინტიმურ საქმეებს არჩევს, გაღმა კი მითოლოგიურ ბურუსში გახვეული მისი პრიმიტივი ორეული თავის ქაჯ მამიდას უზის და მისგან გრძნეულებას სწავლობს.“ ასე რომ „მანძილი, რომელიც „ვეფხისტყაოსანსა და მის წინამორბედ მტკნარ ამბავს შორის ძევს, შეუდარებლად მეტია იმ მანძილზე, რომელიც ჰომეროსის, ნიზამის, შექსპირის, გოეთეს ქმნილებებსა და მათ წყაროებს შორის ძლივს შეიმჩნევა. ამიტომაც რუსთველის ნახტომი გაცილებით უფრო დიდია, ვიდრე მათი, – იგი ვეფხის ნახტომს ჰგავს. ამ თვალსაზრისით რუსთაველი უფრო ორიგინალური ხელოვანია და უკვდავთა ოლიმპზე უფრო მაღლა დგას, ვიდრე ჰომეროსი, ნიზამი, დანტე, შექსპირი, გოეთე“ (თოდუა,იქვე, გვ. 128).
„საჭირო ის არის, რა საგანსაც კრიტიკულად იხილავ, ის საგანი კარგად, დაწვრილებით იცოდე და ამასთან უნარი კრიტიკისა და სწორი მეთოდი კვლევისა გახლდეს თანა. უამისოდ კვლევა-ძიებას არავითარი ფასი არ ექნება, ნაყოფს ვერ გამოიღებს და ჩირთიფურთებად გადაიქცევა“, – წერდა ვაჟა ფშაველა „ვეფხისტყაოსნის შესახებ წერილში. სწორედ ამგვარი კრიტიკის უნარით, კვლევა-ძიების სწორი მეთოდით იკვლევდა წერდა, თარგმნიდა და თაობებს ზრდიდა მაგალი თოდუა, ადამიანი, რომლის გარდაცვალებამ ჰაფეზის მის მიერვე ნათარგმნი სიტყვები გაგვახსენა აღზრდილთ: „მკვდრად ნუ მახსენებთ, – ვკვდები სიკვდილით, რათა სიცოცხლით ვიცოცხლო მარად!“
და, რაღა თქმა უნდა, არც ილია ჭავჭავაძე დაგვვიწყებია: „ვინ უწყს, რავდენი საუნჯენი დავმარხეთ ჩვენა!“..
გამოყენებული ლიტერატურის ნუსხა:
- ვაჟა-ფშაველა, ფიქრები „ვეფხის ტყაოსნის“ შესახებ. – რუსთველოლოგიური რჩეული ლიტერატურა, II. შეადგინა, გამოსაცემად მოამზადა და შენიშვნები დაურთო იოსებ მეგრელიძემ. „მეცნიერება“, თბ., 1980;
- მაგალი თოდუა, ვეფხვის ნახტომი, ანუ რითი სჯობს რუსთაველი შექსპირსა და გოეთეს, ქუთაისი, 1993;
- მაგალი თოდუა, სპარსული პოეზიის ნიმუშები, თბ. 1980;
- ჟურნალი „რუსთველოლოგია“ – I, II, III, IV, V
