ჟალუზები ჩამოვუშვი, ოთახში შუქი ჩავაქრე.

კედელზე ფერადი გამოსახულება ჩნდება. კადრში ჩანს ოთახი. ოთახში თბილი განათებაა, იქვე ბუხარი ანთია, ბუხრის გვერდით პიანინო დგას, კედელზე კი მუსიკალური საკრავი კიდია. მოსწავლეები ყურადღებით უყურებენ ანიმაციას. ისევ კადრი: 7-8 წლის გოგონა სავარძელში კომფორტულად მოკალათებულა, ტანზე ლურჯი სპორტული მაისური აცვია, ხელში ბურთი ჩაუბღუჯავს და  გატაცებით უცქერის რაგბის თამაშს ტელევიზორში. ოთახში გოგონას მშობლები შემოდიან და სურათიც იცვლება; მათ უკვირთ, არ მოსწონთ და ეუცნაურებათ  სპორტით გოგონას გატაცება. მით უმეტეს, ისეთი ბავშვისა, რომლის ოჯახში მუსიკალურ ინსტრუმენტებზე დაკვრა ტრადიციაა, მათი შვილის (თანაც გოგონას) სპორტით დაინტერესება კი – სრულიად გაუგონარი რამ.  ბრაზმორეული მამა სწრაფად თიშავს ტელევიზორს. უფრო მეტიც, მალე  გოგონას მაისური  ბუხარში აღმოჩნდება, ბურთი კი – ეზოში. მოსწავლეები ეკრანზე გამოსახულ გოგოს უყურებენ, რომელიც სავარძელში ზის და უხალისოდ უკრავს ვიოლინოზე, ცოტა ხნის წინ მშობლებმა რომ მისცეს ხელში. საკრავი უსიამოვნო ხმას გამოსცემს.

წამით თვალს ვწყვეტ ეკრანს და იქ მსხდარ გოგონებსა და ბიჭებს ვაკვირდები, რომლებსაც სახეზე ეტყობათ გაოგნება, ზოგს – სიფიცხე, ბრაზი, რამდენიმეს ეღიმება კიდეც. ვაკვირდები და ვფიქრობ, რომ ახლა ისინიც ამ ანიმაციის გმირები არიან, რადგან  ალბათ ერთხელ მაინც აღმოჩენილან მსგავს სიტუაციაში, როდესაც მთელი გულით სურდათ, მოსწონდათ რაღაც, მერე კი მოსულა მავანი და ეჭვი შეუტანია ამ ოცნებებსა და მისწრაფებებში. მათ ნაცვლად, მათი სურვილების საწინააღმდეგოდ სხვებს გადაუწყვეტიათ, ვისთან ემეგობრათ, რომელი წიგნი წაეკითხათ თავისუფალ დროს, თოჯინათი ეთამაშათ თუ კონსტრუქტორით, რომელი პროფესია აერჩიათ და ა.შ. და ა.შ. მერე ჩემი ბავშვობის მეგობარი მახსენდება, რომელმაც გაკვეთილების შემდეგ სკოლის სტადიონზე ფეხბურთის თამაშს მიმაჩვია. თინამ მასწავლა, რომ ჩვენ, გოგოებს, სინამდვილეში ბევრი რამ შეგვიძლია; მასწავლა, რომ უნდა შემეძლოს ზღვრის გავლება ორ რამეს შორის – როგორი უნდათ, რომ ვიყო სხვებს  და რა მინდა მე. იყო სამაგალითო – ზოგჯერ არ ნიშნავს შენთვის საუკეთესოს. ხშირად ეს, უბრალოდ, თავს მოხვეული წესების მიყოლაა, რისთვისაც შემდეგ წაგახალისებენ – ყოჩაღ, გოგოც ასეთი უნდაო. როცა რაიმე უფლებაზე ამბობ უარს, სინამდვილეში ილუზიაა, რომ მხოლოდ და მხოლოდ ერთ უფლებას თმობ. რეალურად, ყველა დანარჩენი ისე ჩამოგერთმევა, შეიძლება ვერც კი შეამჩნიო. ამიტომაა მთელი ეს ამბავი იმაზე ბევრად მეტი, ვიდრე ის, რომ გოგოებს არ უნდა ავუკრძალოთ ფეხბურთის, ბიჭებს კი – თოჯინებით თამაში.

ანიმაციური ფილმი მთავრდება და ეკრანზე ტიტრები ჩნდება. მოსწავლეები ტექსტს ხმამაღლა კითხულობენ: „ბავშვის უფლებათა კონვენცია. მუხლი 3. ყველა მოქმედების დროს, რომელიც ბავშვს ეხება, დაცული უნდა იყოს მისი ინტერესები“.  შემდეგ კი იხსენებენ მსგავს ისტორიებს, რომლებიც თავად მათ ან მათ თანატოლებს გადახდენიათ. საინტერესო დისკუსია დიდხანს გრძელდება.

***

ანიმაცია, რომელიც ეკრანზე გადიოდა, 15 სხვა ანიმაციურ ფილმთან ერთად ერთ-ერთი პროექტის ფარგლებში შეიქმნა, რომელსაც ერქვა „ბავშვის უფლებათა კონვენცია ანიმაციაში“. აღნიშნული პროექტი 2015 წელს არასამთავრობო ორგანიზაცია „ახალგაზრდა პედაგოგთა კავშირის“ მიერ განხორციელდა. მისი ფინანსური მხარდამჭერი იყო ამერიკის შეერთებული შტატების საელჩო საქართველოში. პროექტი მიზნად ისახავდა, რომ ბავშვებისთვის საკუთარი უფლებების შესახებ ცოდნა ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო გზით – ანიმაციური ფილმების საშუალებით მიგვეწოდებინა. ვიზუალური და აუდიომასალა, ფერები, პერსონაჟები, ხმები და მუსიკალური გაფორმება – ამ ყველაფრის ნაზავი საბოლოოდ  მათთვის ქმნის განწყობას, ემოციას, ამბავსა და შინაარსს, რომელიც ბავშვის უფლებათა კონვენციის მუხლებს გასაგებს ხდის და ამარტივებს. მით უფრო მაშინ, როცა ყველა ამბავი ბავშვების რეალურ ისტორიებს ეფუძნება,  რომლებიც, შესაძლოა, არსად, არავისთან გაუმხელიათ, რადგან შეეშინდათ, შერცხვათ, იფიქრეს, რომ ვერ გაუგებდნენ, დასცინებდნენ ან, უბრალოდ, არ მოუსმენდნენ.

16 ანიმაციური ფილმი ანიმაციის განვითარების ფონდის მიერ „ახალგაზრდა პედაგოგთა კავშირის“ ბაზაზე არსებული არაფორმალური განათლების ცენტრის 10-18 წლის მოსწავლეების მონაწილეობით შეიქმნა. ისინი მოგვითხრობდნენ ისტორიებს, ბავშვის უფლებების დარღვევის ფაქტებს, რომლებსაც კონვენციის შესაბამის მუხლს უკავშირებდნენ. შემდეგი ეტაპი იყო ამ ისტორიების გარდაქმნა ლიტერატურულ და რეჟისორულ სცენარებად, ასევე ანიმაციების პერსონაჟების შექმნა (დახატვა) მოსწავლეების მიერ. დისკრიმინაციის, ძალადობის, უგულებელყოფისა და ტრეფიკინგისაგან დაცვა, ბავშვების სიცოცხლის, ჯანდაცვის, დასვენებისა და გართობის უფლებების რეალიზება – ეს მცირე ჩამონათვალია იმ მუხლებისა, რომელთა სწავლებასაც აღნიშნული ანიმაციური ფილმები ემსახურება.

პროექტის მნიშვნელოვანი შედეგი არის ის, რომ მის ფარგლებში ჩატარებული საქმიანობა გასცდა ერთი კონკრეტული ორგანიზაციის ფარგლებს, „ახალგაზრდა პედაგოგთა კავშირის“ ბაზაზე არსებულ არაფორმალური განათლების ცენტრს და მიზნად ისახავს საჯარო სკოლებში ანიმაციების ჩვენებასა და მათი დახმარებით ბავშვებისთვის საკუთარი უფლებების სწავლებას საქართველოს მასშტაბით. ეს მიზანი განხორციელდება ასევე დამხმარე სახელმძღვანელოს მეშვეობით, რომელშიც მოცემულია საგაკვეთილო გეგმა თითოეული ანიმაციისთვის. ეს კი კარგად მეტყველებს იმაზე, რომ პასუხისმგებლობა მასწავლებლებსაც ეკისრებათ, რომელთა ჩართულობის გარეშე შეუძლებელია მიზნის მიღწევა. ანიმაციები მოსწავლეებს დაეხმარებათ იმაში, რომ თანაგრძნობით მოეკიდონ სხვების სატკივარს, შეძლონ რელიგიური, ეთნიკური, სქესისა და სხვა ნიშნით ჩაგრული თანატოლების დაცვა და, რაც მთავარია, ბევრი ისაუბრონ საკუთარ გამოცდილებაზე, მოუსმინონ სხვებს და ერთად მონახონ პრობლემების მოგვარების გზები.

სოციალური ფსიქოლოგები თვლიან, რომ როდესაც პირველად ვხვდებით ადამიანს, პირველად მის გარეგნულ იერზე ვიღებთ ინფორმაციას და ადამიანის დასახასიათებლად მაშინვე ვახდენთ მის ინტერპრეტირებას. აქედან გამომდინარე ვცდილობთ, გავერკვეთ, როგორ მოვიქცეთ მასთან და რას უნდა ველოდოთ ამ ადამიანისაგან ჩვენთან მიმართებაში. სამართლიანი იქნებოდა თავი შეგვეკავებინა ნაადრევი დასკვნებისგან, თუმცა ამის გაკეთებას მხოლოდ მცირე ნაწილი  ახერხებს.

(მაშ ასე, ამ გამოცდაში ყველა მოსწავლემ, რომელთაც კარგი კალიგრაფია და ახალი პიჯაკები აქვთ, მაღალი შეფასება მიიღეს. დანარჩენებმა კარგი, ხოლო ისინი, ვინც საღეჭ რეზინს ღეჭავს და პლეერს უსმენს, ფეთხუმები არიან და მათთვის საშუალოც საკმარისია.)

სხვადასხვა ადამიანები, განსხვავებულ ინფორმაციას ეყრდნობიან. ჩვეულებრივ ისინი ერთმანეთს ჩაცმულობის, ვარცხნილობის, მიმიკების, ჟესტების, ასაკის, ნაციონალობის, სქესისა და საუბრის მიხედვით აფასებენ.

ჩვენი პირველი შთაბეჭდილებები, ანუ „თავდაპირველი დახასიათებების“ მთავარი პრობლემა ის გახლავთ, რომ ისინი ნელა იცვლება: ადამიანის ბუნებრივი თვისებაა, რომ პირველადი შთაბეჭდილება დაიცვას საწინააღმდეგო ფაქტებისაგან.

მოსწავლეები, მაშინვე გრძნობენ პედაგოგის დამოკიდებულებას და ისინიც მისი შეხედულების შესაბამისად იქცევიან.

ყველა ჩვენთაგანს აქვს საკუთარი შეხედულებები და სტერეოტიპების მსხვერპლია.

სტერეოტიპირება – ეს ტენდენციაა, ინდივიდი მივაკუთვნოთ რომელიმე ჯგუფს და მივაწეროთ მას ის თვისებები, რომელიც ამ ჯგუფისთვისაა დამახასიათებელი. ასეთ დროს ადამიანი ვერ ამჩნევს ამ ჯგუფის წევრების ინდივიდუალურ თავისებურებებს. ადვილად ვექცევით სტერეოტიპების ტყვეობაში და ვხდებით საკუთარი მეხსიერების შერჩევითობის მსხვერპლი. კვლევებმა აჩვენა, რომ მასწავლებლებიც, სხვა ადამიანების მსგავსად,  სტერეოტიპების მსხვერპლია.

სიმპათია, ანტიპათია, შეხედულებები და სტერეოტიპები არ იქნებოდა ასე მნიშვნელოვანი, რომ არ ახდენდნენ ზეგავლენას მასწავლებლის მოსწავლეებისადმი დამოკიდებულებაზე. კვლევებით გამოვლინდა, რომ მასწავლებლის მოლოდინები გავლენას ახდენს  მოსწავლეთა იმ შედეგებზე,  რომლებიც ამ მოლოდინებს უკავშირდება. თუ მასწავლებელი თვლის, რომ მოსწავლე „კარგია“ – ის უფრო კარგი ხდება და პირიქით, თუ თვლის, რომ ის „ცუდია“ – ის უფრო ცუდი ხდება. სხვა კვლევებმა თვითახდენადი წინასწარმეტყველების მექანიზმის მოქმედების დემონსტრირება მოახდინეს, პრაქტიკულად, ნებისმიერ სასწავლო სიტუაციაში – ბაგა-ბაღიდან დაწყებული, ზრდასრული პროფესიონალების სწავლებით დამთავრებული.

ახდენადია თუ არა დაბალი შედეგების მოლოდინი? – რა თქმა უნდა. ისევ კვლევებმა აჩვენა, რომ ნელ მოსწავლეებს პასუხის მოსაფიქრებლად ნაკლები დრო და ნაკლები მინიშნებები ეძლევათ. მათ ნაკლებად აქებენ და მეტად აკრიტიკებენ. მასწავლებელი მათთან მუშაობას ნაკლებ დროს უთმობს და ნაკლებადაა კეთილგანწყობილი – მაგალითად, ნაკლებად უღიმის. მათგან ნაკლებ მუშაობას მოითხოვენ, ტესტებს კი უფრო მიკერძოებულად ასწორებენ.

„თვითახდენადი წინასწარმეტყველება „არაა გარდაუვალი. კარგი მასწავლებელი, მონახავს საშუალებას არ დაუშვას, რომ ნაკლები მოლოდინის ფაქტორმა უარყოფითად იმოქმედოს მოსწავლეზე. თუ ეს მოხერხდა, მაშინ „წინასწარმეტყველებაც“  არ ახდება.

„თვითახდენადი წინასწარმეტველების“ არსებობა, კიდევ უფრო ართულებს მასწავლებლის სამუშაოს. ადვილი არაა თანაბრად გაანაწილო დრო, ენერგია, ღიმილი და ხუმრობა. თქვენ შეიძლება ხალისიც არ გქონდეთ, უმადური, ჯმუხი და უცნაურვარცხნილობიანი მოსწავლე წაახალისოთ! პედაგოგები, რომლებიც ზრდასრულებს ასწავლიან, ეძნელებათ იმ მსმენელის წახალისება, რომელიც თვლის, რომ „ისეც ყველაფერი იცის“. და მაინც, ჩვენი პროფესიული მოვალეობაა – ყოველი მოსწავლისათვის შეძლებისდაგვარად მაქსიმალური გავაკეთოთ. ყველასათვის აუცილებელია იგრძნონ საკუთარი ღირსება, მნიშვნელობა და მიზანმიმართულობა. თუ დაეხმარებით მოსწავლეებს ამის შეძენაში, თქვენც მაქსიმალურ შედეგს მიიღებთ მათგან. თუ ვერ უზრუნველყოფთ ზემოთ აღნიშნულს, მაშინ არაფერი გამოვა.

ჩვენ მოგვწონს ადამიანები, რომლებთანაც მსგავსება გვაქვს, რომლებიც იზიარებენ ჩვენს შეხედულებებსა და ღირებულებებს. არც მასწავლებლებია ამ მხრივ გამონაკლისი. მათ მოსწონთ ის მოსწავლეები, რომლებმაც იციან მუშაობა, ყურადღებიანი და მოწესრიგებული, თავაზიანები არიან და კარგად გამოიყურებიან. ვის მხარესაც არ უნდა იყოს თქვენი სიმპათია-ანტიპათიები, მათი გამჟღავნება არ შეიძლება, თუ არ არსებობს სერიოზული საგანმანათლებლო, ეთიკური ან პროფესიონალური მიზეზი. მაგალითად, თქვენ შეიძლება საკმარისი მიზეზი გქონდეთ, მოსწავლისაგან მოითხოვოთ, გააუმჯობესოს სამუშაოს ხარისხი, მაგრამ ეს არ გაძლევთ გაღიზიანებული რეაგირების უფლებას. ყურადღება მიაქციეთ ანკეტაში მოცემულ იმ თვისებებს, რომლებმაც მიიღეს ერთ და ხუთბალიანი შეფასება.

მოსწავლეებთან კარგი ურთიერთობების დასამყარებლად, მათდამი პატივისცემის დემონსტრირებაა საჭირო. ამას მიაღწევთ გაკვეთილის დაგეგმარებისადმი პროფესიონალური მიდგომით, სასწავლო დროის განაწილებით, ჩაცმის სტილით, მოსწავლის ინდივიდუალობის პატივისცემით.

ყველა მოსწავლე უნდა გრძნობდეს, რომ მას აფასებენ, ერთნაირად დადებითად იღებენ, რომ სწავლაში  მათი მცდელობა შემჩნეულია და მიუკერძოებლად ფასდება. საკმარისი არაა „იტანდეთ“ მათ, ისინი უნდა გრძნობდნენ, რომ თავადაც და ის ჯგუფიც, რომელსაც მიეკუთვნებიან (ნაციონალური, სქესობრივი, ასაკობრივი, სოციალური და სხვა ნიშნით), მისაღები არიან თქვენთვის და იმ დაწესებულებისთვის, სადაც მუშაობთ. მოსწავლეების ენაზე ეს ასე ჟღერს: „მასწავლებელი უნდა იყოს სამართლიანი, მას არ უნდა ჰყავდეს „ხელწამოსაკრავები“ და რჩეულები“.

ბევრ პედაგოგს სურს, მიანიჭოს კლასს თანაბარი უფლებები, მაგრამ ცოტა თუ ახერხებს.

რატომ ხდება ასე? პედაგოგებს შორის ცოტა თუ ხელმძღვანელობს შეგნებულად საკუთარი წარმოდგენებით. ჩვენი უმრავლესობა, სიმპათიით არის განწყობილი იმ მოსწავლისადმი, რომელიც შრომისმოყვარეა, ავლენს ინტერესს და სასიამოვნოა ურთიერთობაში. ეს გასაგებიცაა, თუმცა – არაპროფესიონალური.

პედაგოგთა უმრავლესობას მიაჩნია, რომ თუ მთელს კლასს ერთნაირ დავალებას აძლევს და ერთნაირად ეხმარება ყველას, ვინც ამას ითხოვს, ამით თანაბარ შესაძლებლობებს აძლევს  და თანასწორ გარემოს ქმნის ყველასთვის. ეს ასე არაა – მორცხვ მოსწავლეებს მეტი დახმარება სჭირდებათ, ვიდრე ითხოვენ, თამამებს კი – ნაკლები. ყოველ მოსწავლეს უნდა ჰქონდეს, თქვენი ენერგიის სამართლიანად მიღების იმედი. ისინი განსხვავდებიან და ამიტომაც ყველასთან განსხვავებულადაა საჭირო მუშაობა.

ყურადღება მიაქციეთ, როგორ უსვამთ კითხვას. მზერას უსწორებთ, უღიმით, ეხუმრებით სხვადასხვა ბავშვებს და უცხადებთ ემოციურ მხარდაჭერას. ასე გაიგებთ, ასხვავებთ მოსწავლეებს თუ ყველას ერთნაირად ექცევით.

მიზეზს, თუ რატომ ვცდილობთ ყველას თანაბარი უფლება მივანიჭოთ, ეთიკური და პროფესიონალური საფუძველი აქვს. ჩვენ გვსურს, რომ სწავლებამ ყველას მოუტანოს შედეგი. არსებობს ეკონომიკური და იურიდიული მიზეზებიც: ჩვენი ეკონომიკა არ აყვავდება, თუ ადამიანების პოტენციალის სრულფასოვნად გამოყენებას  გარკვეული ბარიერები შეექმნება.

პედაგოგთა უმრავლესობას მიაჩნია, რომ მათი პროფესიის ყველა წარმომადგენელი უნდა ახდენდეს სამართლიანობის დემონსტრირებას ყველა მოსწავლესთან მიმართებაში. თქვენ გავლენას იქონიებთ ყველა მოსწავლეზე, ვინც პატივს გცემთ და აღფრთოვანებულია თქვენით. თუ აღმოაჩენთ ფილმს,  წიგნს ან სხვა მასალას, რომელიც დისკრიმინაციულია ან ღირსების შემლახველია რომელიმე ჯგუფისათვის, გამოთქვით საკუთარი აზრი – წინააღმდეგ შემთხვევაში გამოდის, რომ ეთანხმებით მას. გამონაკლისი შემთხვევების გარდა, ასეთი მიდგომა უკეთესია, ვიდრე  პრობლემის სრული იგნორირება.

როცა საქმე გვაქვს მოსწავლეების შეხედულებებთან, ინფორმაციული რეაქცია, ემოციურზე მეტად ნაყოფიერია. უმჯობესია ვთქვათ: „შენი ხუმრობა ზოგისთვის შესაძლოა შეურაცხმყოფელი იყოს“ ვიდრე – „როგორ ბედავ მსგავს კომენტარებს ჩემს კლასში!“. მაშინვე ნუ შეეცდებით „სუსტების“ დაცვას. შეეცადეთ ყურადღება გაამახვილოთ პრობლემაზე და „სუსტებს“ მისცეთ შანსი, თავად იზრუნონ საკუთარ თავზე. სწორხაზოვანი, ინფორმაციული მიდგომა აქაც კარგი იქნება. „ვამჩნევ, რომ ჯერ გოგონებს არ გამოუთქვამთ საკუთარი მოსაზრება“ – ეს კომენტარი საკმარისი იქნება ქალთა სქესის წარმომადგენელთა გასააქტიურებლად.

შეამოწმეთ საკუთარი თავი:

ნაციონალობა

• ავლენთ თუ არა ყველა მოსწავლისადმი სამართლიან დამოკიდებულებას და ყველას ერთნაირად პატივისცემით ეპყრობით? მოსწავლეთა მიერ თქვენი, როგორც მისაბაძი მაგალითის აღქმაზე, ბევრი წვრილმანი მოქმედებს:

– ყველა მოსწავლის სახელით მიმართვა (როგორი ძნელი დასამახსოვრებელი და წარმოსათქმელიც არ უნდა იყოს);

– ყველასათვის დახმარების ერთნაირად აღმოჩენა.

– ყველასადმი ერთნაირად კეთილგანწყობა, ღიმილი, გაკვეთილის დაწყებამდე საუბრები და ა. შ.

• აძლევთ თუ არა მოსწავლეებს ენაში პრაქტიკის საშუალებას, თუ კი ეს მათი მშობლიური ენა არაა? მაგალითად, სთავაზობთ მათ აზრის გამოთქმას კლასის წინაშე (მაშინაც კი, თუ ეს სირთულეს წარმოადგენს მათთვის ან მორცხვობენ). აკეთებთ სასწავლო ენაზე კითხვის წახალისებას?
• თქვენი მოლოდინები ნაციონალურ უმცირესობის ბავშვებთან მიმართებაშიც ერთნაირად მაღალია? ხომ არ ახდენთ მათი შეზღუდული ლექსიკური მარაგის, როგორც მათი ნაკლები შესაძლებლობების ინტერპრეტირებას?
• მიმართავთ თუ არა შეფასების იმ მეთოდებს, რომლებიც არ აკნინებს იმ მოსწავლეთა შედეგებს, რომლებიც ცუდად ფლობენ სასწავლო ენას, მაგალითად – მარტივი ენით ჩამოყალიბებულ დავალებებს, რომლებიც არაა ორიენტირებული წერილობით განვრცობილ პასუხზე?

მულტიკულტურალიზმი

• ცდილობთ თუ არა საგნის შინაარსს თან დაურთოთ ისეთი მასალა, რომელიც:
• ფართო მსოფლმხედველობის ფორმირების შესაძლებლობას იძლევა, წარმოაჩენს რა შესასწავლ საგანს განსხვავებული მხრიდან და არა მხოლოდ „ევროცენტრული“ პოზიციის მხრივ;
• მოსწავლეებს აცნობს, იმ ღვაწლის შესახებ, რომელიც თქვენი საგნის სფეროს განვითარებაში შეიტანეს სხვა რასებისა და ნაციონალობების წარმომადგენლებმა?
• ასე თუ ისე დაკავშირებულია ნაციონალურ უმცირესობებთან?
• ხელს უწყობს სხვა კულტურებისადმი პატივისცემას და მათ აღქმადობას?
• აყალიბებს ნაციონალური უმცირესობებისადმი მოსწავლეთა პატივისცემას?
• აყალიბებს დადებით შეხედულებებსა და წარმოდგენებს სხვა კულტურის წარმომადგენელ, განსაკუთრებით, ე.წ. მესამე მსოფლიოს მიმართ (მაგ. ისეთი სურათები, სადაც გამოსახულია აქტიური, მოღიმარი სახეები და არა შიმშილისგან გაუბედურებული ადამიანები.)?
• ხაზს არ უსვამს განვითარებადი ქვეყნების ჩამორჩენილობას (მაგ. ბევრი მოსწავლე გაოგნებულია, როცა იგებს, რომ აფრიკაშიცაა ცათამბრჯენები)?
• ხელს უწყობს ურთიერთგაგების ჩამოყალიბებას, განსხვავებულ კულტურათა, რელიგიათა და ა.შ. შორის?
• იწვევთ თუ არა კლასში სტუმრებს – ნაციონალური უმცირესობის წარმომადგენლებს, რომლების მოსწავლეებს აცნობენ საკუთარ მოსაზრებებს სასწავლო მასალასთან დაკავშირებით?

ანტიქსენოფობიური განათლება

• როდესაც რეაგირებთ ქსენოფობიურ გამონათქვამებზე, თქვენი კრიტიკა მიმართულია ადამიანის მოსაზრებაზე თუ მის პიროვნებაზე?
• ახდენთ თუ არა თქვენს საგანთან, იქ სადაც მიზანშეწონილია, იმ მასალის ინტეგრირებას, სადაც:
• წინაა წამოწეული სოციალური თანასწორობის საკითხები?
• ნაციონალური მიუღებლობისა და სტერეოტიპების საკითხები?
• რომლებიც არღვევს რასობრივ ცრურწმენებს?

სქესობრივი განსხვავებულობის საკითხები

• იყენებთ თუ არა სასწავლო დავალებებში „უსქესო“ ენას?
• ურთავთ თუ არა თქვენი საგნის შინაარსს დადებით როლურ მოდელებს, რომლებიც ხელს უწყობენ ტრადიციული სტერეოტიპების რღვევას – მაგ: მედძმა მედდის ნაცვლად?
• გენდერული სტერეოტიპებით დატვირთულ მასალაზე მუშაობისას, ამახვილებთ თუ არა ამაზე მოსწავლეთა ყურადღებას ან კრიტიკის საგნად ხდით?
• სამომავლო კარიერული პერსპექტივის თვალსაზრისით, თქვენს საგანს ერთნაირად უწევთ რეკლამირებას როგორც გოგონებში, ასევე ვაჟებთან?
• მოსწავლეებს აძლევთ საშუალებას, განიხილონ სქესობრივი საკითხები, თუ საგანი იძლევა ამის საშუალებას?
• ხაზს უსვამთ თუ არა, რომ სქესთა შორის განსხვავებულობა მოძველებული სტერეოტიპია?
• ორივე სქესის წარმომადგენელ მოსწავლეებს ერთნაირად აძლევთ საშუალებას, ხელსაწყოებზე იქონიონ წვდომა?
• ერთნაირად რეაგირებთ გაკვეთილზე ხმაურის, უწესრიგობისა და ცელქობის ფაქტებზე, ცუდ კალიგრაფიაზე გოგონებთან და ვაჟებთან მიმართებაში?
• უწევთ თუ არა მორალურ მხარდაჭერას, იმ სქესის წარმომადგენლებს, რომლებიც კლასში უმცირესობაში არიან?
• რეაგირებთ თუ არა მკაცრად და ადეკვატურად სქესობრივი ნიშნით დისკრიმინაციის ფაქტებზე  (აკრიტიკებთ ფაქტს და არა პიროვნებას)?
• ორივე სქესის წარმომადგენლებს ერთნაირი სირთულის და რაოდენობის კითხვებს აძლევთ?
• ანაწილებთ თუ არა კლასში სამუშაოს ისე, რომ ორიენტაციას არ ახდენთ მოსწავლის სქესზე (მაგ. მაგიდების გადადგმა, დაფის გაწმენდა და ა.შ.).

სწავლის პრობლემების მქონე ბავშვთა განსაკუთრებული მოთხოვნები

• არკვევთ თუ არა ასეთი ბავშვების ინდივიდუალურ მოთხოვნილებებს, რჩევას სთხოვთ მათ ან სპეციალიზებულ პედაგოგებს ასეთი ბავშვების სწავლებისას ოპტიმალური მხარდაჭერისათვის? მაგალითები:
• დისლექსია: დავალების შესასრულებლად დამატებითი დროის გამოყოფა;
• მხედველობის პრობლემები: ადგილი დაფასთან ახლოს, დამატებითი განათება, შრიფტის ზომის გაზრდა და ა.შ.
• სმენის პრობლემები: ადგილი მასწავლებელთან ახლოს, სპეციალური აღჭურვილობა და ა.შ.
• შეზღუდული მოძრაობა: ოპტიმალური სამუშაო ადგილი, სკოლის გარემოს ადაპტაცია და ა.შ.
• განსაკუთრებული მოთხოვნები, რომლებიც გამყარებულია სამედიცინო ჩვენებებით: ასთმა, ეპილეფსია, ყურადღების კონცენტრაციაზე მოქმედი წამლების გამოყენება, და სხვა.
• დასაშვებია, თქვენ მიერ გამოყენებული მასალის დონე იმ ადამიანებისათვის, რომლებსაც კითხვის პრობლემები აქვთ?
• როდესაც თქვენ იყენებთ პროექტორს, ვიდეოფილმებს, დასარიგებელ მასალას, ითვალისწინებთ განსაკუთრებული მოთხოვნების მქონე მოსწავლეთა რაოდენობას? მაგალითად, კარგად ხედავენ და ესმით?

წყარო:

1.Geoff Petty.Teaching Today a Practical Guide. 4-th Edition Publisher: Oxford University Press.2009, p.99-120.

გუჩა კვარაცხელიას ვერლიბრის ა(მ)ბები

„ის გამოჩნდეს,

ვისაც მკაცრი დუმილის

ნაკრძალოვან სივრცეში

შეესვლება.“

გუჩა კვარაცხელია

სხვა ვერ გაიგებს, სხვა ვერ იგრძნობს, სხვა ვერ ახსნის, თუმცა პოეზიის ენას ახსნა სულაც არ სჭირდება, ის თავად ახსნის ბევრ რამეს, როცა ადამიანში შეაღწევს… როცა… მანმადე კი პოეზიის ჭიდან წყლის ამოღება უნდა ვისწავლოთ მთვარის სხივებით, მერე ამ წყლის დაგემოვნება  ნება-ნება, მზის თუ მთვარის სხივების თანხლებით შესმა ისე, რომ წყურვილის ყველა ნერვი გაცოცხლდეს და დატკბეს ღვთიური სითხით. ჩვენს აჩქარებულ სამყაროში კი წყალიც ისე სწრაფად ამოგვაქვს ჭიდან, რომ ნახევარზე მეტი გზაში გვექცევა, ხან – მთვარის სხივებიც გვიწყდება, ჭის კედლებიდან ჩამოყრილი ხავსი უღიმღამოდ დაყრილა სათლის ფსკერზე… აბა, ასეთ წყალს რა გემოს გაუგებ?!..

ლექსიც იმ წყალივითაა, გნებავთ, ღვინოსავით, რომელიც კარგად უნდა დაიგემოვნოთ! კარგად უნდა შეიგრძნოთ… თითოეულ სტრიქონს ხომ თავისი განსაკუთრებული ფერი, გემო, არომატი აქვს.

ის გამოჩნდეს,

ვისაც მკაცრი დუმილის

ნაკრძალოვან სივრცეში

შეესვლება.

ბევრს იფიქრებთ, შეგესვლებათ თუ არა… ნუ იფიქრებთ, თქვენ იგრძნობთ… მეტაფორა მხოლოდ იმიტომ არ არსებობს, ლამაზი სამკაულივით დაამშვენოს ლექსი. მეტაფორა უსასრულობისაკენ გვიტყუებს, «კანონების სამყაროს» ანგრევს, დაუკავშირებელს აკავშირებს და ახალ რეალობას გვაზიარებს. აბა, წესით და რიგით, რა საერთო აქვს «დუმილს» «ნაკრძალებთან?» ისე, პოეტისა არ იყოს, რას არ წამოედები, «როცა საკუთარ თავში საკუთარ თავს ეძებ». («უცნაური ამბავი»).

აქ შეხვდებით «წვიმით გაჟეჟილ ჩრდილებს, შუქი რომ ქსაქსავდა» («არითმია»). სიტყვის მნიშვნელობათა ჯამით ამ სახეს ვერ ახსნით. მართალი არიან სემიოლოგები, როცა ლექსიკონს «მნიშვნელობათა სასაფლაოს» უწოდებენ. სიტყვა ცოცხლდება წინადადებაში, ფრაზაში და ათასგვარ ნიუანსს იძენს. «წვიმით გაჟეჟილი ჩრდილების» აღქმისას კი ცნობიერებაში ვიზუალური ხატიც ჩნდება, ერთგვარი ფერწერული ტილო, სწორედ ამაშია ამ სიტყვების ძალაც, რასაც, თავის მხრივ, იწვევს პოეტის ვიზუალური აზროვნების ცხოველმყოფელობა. ზოგიერთი ფსიქოლოგის განსაზღვრებით, ვიზუალური აზროვნება არის  ადამიანთა იმგვარი შემოქმედება, რომელიც წარმოშობს ახალ ხატს, ახალ ვიზუალურ ფორმებს, რომლებიც მნიშვნელობას ხილვადს ქმნიან.

აბა, ეს სურათი თუ გინახავთ ოდესმე, თუ არა, აუცილებლად დაინახავთ ამ სტრიქონების წაკითხვის (არა, შეგრძნობის) შემდეგ:

ნიგვზის სქელ ფოთლებში

ღიღველა ბარტყივით

ფართხალებს სხივი _

ფეხს ვერ იკიდებს რტოზე,

საიდან სად მოსული,

აქ არ ჩამოვარდეს, საწყალი!

(„აღწერა ტრაფარეტული სტილისტიკით»)

ამ სახემ პარუირ სევაკის ლექსის ფრაგმენტი გამახსენა:

„მზის სხივებს მწვანე ჭინჭრიანშიც

უნდათ შეღწევა,

მაგრამ ცვივიან აქეთ_იქით _

დასუსხულები“.

(თარგმნა გივი შაჰნაზარმა)

სივრცესა და დროში დაშორებულ შემოქმედთა შორის ყოველთვის არსებობს იდუმალი რამ კავშირი.

გუჩა კვარაცხელიას მეტაფორული აზროვნება უამრავი ახალი განცდის, შეგრძნების წყაროა და, რაც მთავარია, მისი პოეზია უკიდეგანო, დაუსაზღვრავ სივრცეს გვთავაზობს. პოეტის შემოქმედებაში არცერთი ტროპი არ იქცევა იმგვარ სიმბოლოდ, ერთი, ერთადერთი მნიშვნელობა რომ ჰქონდეს.

ანდრეი ტარკოვსკი ერთ-ერთ ინტერვიუში აღნიშნავდა: „ხშირად მეუბნებიან, თქვენს ფილმებში უამრავი სიმბოლოაო და არავის სჯერა, რომ იქ ერთი სიმბოლოც რომ არ არის… რა არის სიმბოლო? ეს არის შიფრი, კოდირებული იდეა, ცნება, რომელიც შეიძლება ერთმნიშვნელოვნად გაიშიფროს. როცა კი მჭვრეტელი მას შიფრავს, ყველაფერი დამთავრებულია, უსასრულობის ილუზია ბანალობად, გაცვეთილ სახედ, ტრუიზმად იქცევა. ქრება საიდუმლო და მთლიანობის განცდა.“

არც გუჩა კვარაცხელიას ამ სახეს მინდა მოვპარო საიდუმლო:

„ბატკნის ცხვირივით

ნოტიონ ნისლი

ჩაიმუხლებს ასეთ მინდორზე

და მიწას კოცნის.“

(«ბუკოლიკური»)

რამხელა სინაზესა და სიფაქიზეს მატებს ბატკნის ცხვირის სინოტივე იმ ნისლს, მიწას რომ კოცნის.

„ასე ყოფილა თურმე:

როცა საკუთარ თავში

საკუთარ თავს ეძებ,

მაშინ წამოედები ხოლმე

მანამადე შეუმჩნეველს.

გვიან, მაგრამ მაინც ამჩნევ, რომ

უთქმელობა,

ვიცი, უთქმელობა

გვაშორიშორებდა…“

(«ქალი»)

«უპასუხობის კონცხებმა» დაამსხვრია «უსიტყვო ხომალდები»… ქალის საფლავს კი ამასობაში «ბამბა დაათოვს». ნუთუ? … აიშლება საფიქრალი… საინტერესოა, ხან თქმა აშორებთ, ხან _ უთქმელობა ადამიანებს, ეს თითქოს ისეც იცი, მაგრამ პოეზიით განცდილი მაინც სხვა დასტურია.

„ის მოვიდეს,

ვინც წვიმის საიდუმლო იცის…“

ასეთია «ხალხის მოთხოვნა მიტინგზე». ვინ? ვინ იცის წვიმის საიდუმლო? ან ასეთი რა საიდუმლო აქვს წვიმას? პოეტმა იცის, გვეუბნება კიდეც, ოღონდ სხვაგვარად, ოკრობოკროდ, მიხვეულ-მოხვეულად, ორაზროვნად, აი, ასე:

„ცოცხლები ტყუიან,

დაიმოწმეთ მკვდრები!“

ხლებნიკოვი ადამიანის მიერ ენის გამოყენებას ბავშვების თოჯინებით თამაშს ადარებს. ის წერს: თოჯინებით თამაშის დროს ბავშვმა შეიძლება გულწრფელად იტიროს, როცა მისი «ნაჭრის გუნდა» ავადაა ან კვდება. თამაშისას ეს «ნაჭრის გუნდები» ცოცხალი, ნამდვილი ადამიანები არიან _ თავისი გულითა და გრძნობებით.

ენა აშუალებს ადამიანის შინაგან ემოციებსა და გრძნობებს, მაგრამ ალბათ «თამაშის ხარისხზეა» დამოკიდებული, რამდენად ზუსტად გამოხატავს ნიშანი (ენა) პოეტის სათქმელს, რამდენად გულწრფელად თამაშობს შემოქმედი სიტყვებით, როგორც ნაჭრის თოჯინებით.

თქვენ დაინახავთ «სიტყვების მომღერალ სილუეტებს», როცა გუჩა კვარაცხელიას ლექსს: «ვისაც ჩვენი სახელები გერქმევათ»_ ჩაიკითხავთ. რაზე მღერიან «სიტყვის სილუეტები», რომლებიც «თქვენი ხმების გრძელ დერეფნებში» ჩასახლებულან? აქვეა პასუხიც:

„ჩვენი სიტყვები ჩასახლდებიან თქვენს ხმებში,

რომ მოგითხრონ,

როგორ გავედით მეხუთე მხარეს

და დავცინეთ ნაცრადქცევის შიშს;

გასწავლიან ფოთლის მორცხვობას,

რტოების როკვას მენუეტის მოკლე ნაბიჯით,

თავის დაკვრით და რევერანსებით…“

გუჩა კვარაცხელიას ლექსების კითხვისას, მისივე თქმის არ იყოს, «ბევრ რამეს წამოედებით, მანამდე შეუმჩნეველს», იქნებ ძალისხმევაც არ გეყოთ, ლექსი ბოლომდე ჩაიკითხოთ, რადგან პოეტის რთული სინტაქსი, აზროვნება, დატვირთული ასოციაციებით, რომელიც ერთ წინადადებაში დაახვავებს ჩართულებს, დეტალური აღწერის მანერა კი იმდენად ვრცელს ხდის წინადადებას, რომ ზოგ შემთხვევაში წერტილს მხოლოდ ლექსის ბოლოს დაინახავთ… მანმადე კი, საკმაოდ ღრმად უნდა ჩაისუნთქოთ, რომ ძალა გეყოთ, აღიქვათ და გაიგოთ _ ჯერ სად მთავრდება წინადადება, მერე _ რომელია მთავარი წინადადება, … შემდეგ _ აზრი, ქვეტექსტი, მინიშნება და ა. შ. რითაც მდიდარია გუჩა კვარაცხელიას პოეტური ტექსტები, მაგრამ დამერწმუნეთ, თუ ბოლომდე ჩაიკითხავთ ლექსებს, თქვენ მას მეორედ და მესამედ აუცილებლად მიუბრუნდებით.

თანამედროვე მკითხველი _ თავბრუდამხვევი რიტმების სამყაროს მკვიდრი, მოანგარიშე გონება, ლირიზმისაგან დაცლილი, მაგრამ ლირიკის თეორიით დატვირთული… ერთი სიტყვით… მკითხველთა უმრავლესობას, იოლზე, მარტივზე, ადვილადაღსაქმელზე რომ არის ორიენტირებული, რა თქმა უნდა, გუჩა კვარაცხელიას ლექსების წაკითხვა გაუჭირდება.

პოეტის აზროვნება, ისევე როგორც მისი შესაბამისი წერის სტილისტიკა, პარადიგმულია. ის პარალელურად უამრავ მიძინებულ აზრს და ფიქრს აღვიძებს, გრძნობას გიფორიაქებს, შეგრძნებებს გიხალისებს, ემოციებს გიცოცხლებს, წარმოსახვასა და ფანტაზიებს აგიშლის და ბოლოს, ყველაფერს ერთ მთლიანობაში შეკრავს შემოქმედი, საკუთარ სულში (და მკითხველის სულშიც) მოიხელთებს და რისთვის სჭირდება ეს ყველაფერი? მისი ლექსების კითხვისას რეფრენივით ჩაგესმის სოკრატესეული: «შეიცან თავი შენი», ამას პოეტიც არ გვიმალავს:

„როცა საკუთარ თავში

საკუთარ თავს ეძებ,

მაშინ წამოედები ხოლმე

მანმადე შეუმჩნეველს…“

ფრაზაში უამრავი აზრის ჩატევის მანერით გუჩა კვარაცხელიას შემოქმედება პონჟს მაგონებს, საგანთა შინაგან არსს მათთან იდენტიფიკაციით რომ გამოხატავდა. პონჟი ერთგან წერს, რომ ადამიანს წონასწორობისათვის სიტყვა სჭირდება (შემოქმედს, მით უფრო), გამოთქმული სიტყვით ახალი რეალობის კარს ვაღებთო. მართლაც, რომელ შემოქმედს არ აღმოუჩენია, რომ წერისას, აზრი რომ ყალიბდება და ფორმდება, ჩვენთვისვე უცხო დაგვინახავს იმ ენის მეშვეობით, ჩვენ რომ გამოგვთქვა და გამოგვხატა.

ასე ხდება ნებისმიერი კარგი ლექსის წაკითხვის შემდეგაც. ზოგჯერ კი ქრება სიტყვებით გამოხატული შინაარსი და ისევ «უცხო კარიბჭესთან» აღმოვჩნდებით, მანმადე უცნობი შეგრძნება დაგვიპყრობს და იქნებ სულ ეს არის, რასაც ჭეშმარიტმა შემოქმედებამ უნდა გვაზიაროს. მაშინ, ვიკმაროთ პოეტის ამ სტრიქონების მიღმა თუ თანხლებით გაცოცხლებული უნაზესი სევდა-ტკივილი:

„…როცა ერთხელაც,

შენს მაღალ ტოტებს,

ვარსკვლავებს რომ იჭერენ ახლა,

მეტყევე მოსწვდება,

გაგახსენდეს:

მე ვიყავი, მე,

გზააბნეული და ცალუღელა,

სხივივით რომ დაგტრიალებდი…“

(«ქალი»)

გუჩა კვარაცხელიას ვერლიბრი ერთ დიდ მდინარეს მაგონებს უამრავი შენაკადით _ ეს შენაკადები განსხვავებულია სითბო-სიცივით, სიგრძე-სიმოკლით, სიჩქარით, ფერით, გემოთი… ზოგი მთიდან ჩამორბის კისრისმტვრევით, ზოგი ბარიდან უერთდება დინჯი ხმაურით, ზოგს დამდნარი თოვლი მოაქვს, ზოგს _ აყვავებული ატმის რტო, ზოგს _ შემოდგომის ფოთლები…

ის დიდი მდინარე თავად პოეტის სულია, სტრიქონებით რომ სხვადახსვა შენაკადის ხმას გვასმენინებს, ზოგი შენაკადი ჩავლილია, ზოგი _ ჩასავლელი და ზოგიც _ ჩაუვლელად გუბდება…

„მაინც კარგად იცნობ

ჩავლილსაც და ჩაუვლელსაც

თავიანთი სახელებით,

დაბადების ადგილებითა და თარიღებით.

ძალიან ძველი და მკვიდრი კი,

რომლის ამოსაცნობი

არცერთი ნიშანი არ იცი,

იმ სიღრმეშია უსხეულოდ ჩაფენილი,

რომლის აპკი უსასრულობას ატარებს,

ორი სიღრმე ერთმანეთს ერევა

და კიდევ უფრო წყვიადდება

ერთმანეთში გაზავებული…

(«უცნაური ამბავი»)

და ბოლოს, პატრიკ ზიუსკინდის «ლიტერატურული ამნეზია» რომ დაგვემართოს გუჩა კვარაცხელიას პოეზიაზე, წაიშალოს ყველა ტექსტი თავისი შინაარსით, გაქრეს ყოველგვარი აზრი, ერთი ხომ მაინც გადარჩება:

„ის მოვიდეს,

ვინც წვიმის საიდუმლო იცის…“

და დავამატებდი: გუჩა კვარაცხელიას ლექსებიც მან წაიკითხოს:

„ვისაც მკაცრი დუმილის

ნაკრძალოვან სივრცეში შეესვლება,

რომ წვიმის სათქმელი

გაფილტროს და გარეთ გამოიტანოს…“

მეგრული ორსართულიანი სახლები ძირითადად სამი ტიპისაა:

1. შედარებით მოკრძალებული (ფართოდ იყო გავრცელებული სამოციან, სამოცდაათიან, ოთხმოციან წლებში): რიყის ქვით, ბლოკით, აგურით, სოფ. მუხურის თეთრი ქვით მყარად ნაშენ პირველ სართულზე შემოდგმული წაბლის ფიცრებისგან შეკრული მეორე სართული, მთელი სახლის სიმაღლეზე სიმყარისთვის დატანებული ორსართულიანი ბუხრით. მეორე სართული, ლპობისგან დასაცავად, გარედან დაფარულია თუნუქის ან ალუმინის ფურცლებით. წინა მხარეს, ორივე სართულზე აქვს შუშაბანდი. ოთახების რაოდენობა სტანდარტული: რვა ოთახი (პირველზე ოთხი, მეორეზე ოთხი).
2. პელეტ მახორობა, იგივე პელეტდოხორე (სრა-სასახლე, დიდნაშენი): მოზრდილი სახლი, ორივე სართული ნაშენია თეთრი ან წითელი აგურის ორმაგი ან სტანდარტული წყობით. უშუშაბანდო ან მეორე სართულის გვერდზე, წინა მხარეს მიშენებული ფანჩატურის მსგავსი აივნით. აივანი გაფორმებულია დეკორატიულად, ოსტატის ნიჭისა და გაქანების შესაბამისად. ოთახების რაოდენობა განუსაზღვრელი ან ინდივიდუალურად განსაზღვრულია. წინა მხარეს, პირველ სართულზე არის ლამაზად გადახურული წინკარი.
3. პელეტდოხორეს ნაირსახეობა: მოზრდილი სახლი, ორივე სართული ნაშენია ბლოკით, პირველი სართული მოპირკეთბულია ნაცრისფერი ბრიზგით, მეორე სართული – კრემისფერით, ან – პირიქით (მასპინძლის გემოვნების მიხედვით). მახასიათებლები იგივე, რაც მეორე პუნქტში განხილული სახლისა. პირველ სართულს შეიძლება ჰქონდეს ნახევარშუშაბანდი.

(არის ასევე ძველი დროიდან შემორჩენილი, ბოძებზე შემოდგმული ოდა, ან გვერდზე გადახრილი, ოროთახიანი ქოხმახი, რომლის ღრიჭოებშიც ქარი ისე დანავარდობს, როგორც მოესურვება. მაგ: აღნიშნული ტიპის ოდა უდგას ჩემს მეზობელ დიონი ჯიჯელავას, ხოლო აღნიშნული ტიპის ქოხი – ჩემს მეზობელ ტარი ბერიას. თუმცა ამ შემთხვევაში ჩვენი ინტერესის საგანი მხოლოდ ორსართულიანი სახლებია).

სამეგრელოში რაც არ უნდა შეუხედავი და ღარიბული იყოს სახლი, იშვიათად გადაეყრები მოუვლელ ეზოს (ცხადია იმ შემთხვევების გამოკლებით, როცა სახლი უპატრონოა ან დავრდომილი მოხუცის ამარაა). ხოლო ჩვენი ინტერესის საგნის (ორსართულიანი სახლის) შემთხვევაში ლანდშაფტის არქიტექტურა მეტწილად ერთნაირია: კიბე, როგორც წესი (არის გამონაკლისებიც), ჭიშკრისკენაა მიმართული, ჭიშკრის პატარა კარიდან ერთი მოკირწყლული გზა კიბემდე მოდის („შემთხვევების”, ანუ ქორწილების და გასვენებებისთვის), მეორე გზა იმავე კარიდან შუშაბანდის წინკარამდე (მოკრძალებული სახლის შემთხვევაში) ან უბრალოდ წინკარამდე (პელეტდოხორეს შემთხვევაში), თავის მხრივ კიბიდანაც მოდის პატარა მოკირწყლული გზა შუშაბანდამდე ან წინკარამდე, ანუ იქმნება სამკუთხედი. ამ სამკუთხედში ხარობს ყვავილების განუსაზღვრელი სახეობა. მესრის გაყოლებაზეც ჩამწკრივებულია იგივე, ან სულ სხვა სახეობის ფლორა.

მოგეხსენებათ, ქორწილები და გასვენებები იშვიათი მოვლენაა, ამიტომ ჭიშკრიდან კიბემდე გზას, რომელსაც ნაკლები დატვირთვა ადგება, მოვლა სჭირდება. ყოველ წელიწადს უნდა გამოღლიტო ხელიდან სარეველა ბალახს. იმის გათვალისწინებით, რომ ეზოს მოვლა დიასახლისების საქმეა. ზოგ დიასახლისს ეზარება სარეველა ბალახთან გარდამავალი უპირატესობით ბრძოლა, ბალახის მაკრატლით ეზოს მოაწესრიგებს, ხოლო „საშემთხვევო” გზას ბალახშემოვლებულს ტოვებს უახლოეს „შემთხვევამდე”.

აი, ვთქვათ: შენ ხარ პატარა ბიჭი, გვერდითა სოფლელი რომელიმე ძმაკაცის ეზოში მინიფეხბურთს თამაშობ, ბალახის სიმწვანით დაიმედებული, თავგანწირულ „პატკატს“ უკეთებ მოწინააღმდეგეს, ამ დროს კი ბალახის ქვეშ ასფალტი გხვდება. მერე მთელი თვე გადატყავებული მუხლით დადიხარ (მაგრამ არ მოკვდები, ნუ გეშინია).

ხოლო როცა ხარ 31 წლის, არაფერი სჯობს ზაფხულობით შენს სოფელში ჩასვლას. დღისით მოვლილ ეზოს გაჰყურებ მსხლის ჩეროდან, ღამით კი, ო, ღამით… ზიხარ კიბის, ბოლოდან მესამე, საფეხურზე, თავი მეხუთე საფეხურზე გიდევს, მეოთხე საფეხური ცოტა ზურგს გტკენს, მაგრამ არაფერია, გესმის მხოლოდ ჭრიჭინების ხმა და ყვავილების სურნელით გაბრუებული ასცქერი ვარსკვლავებით მოჭედილ ცას და ირმის ნახტომის რძისფერ ტოტს…

შენ მზად ხარ სიკვდილისთვისაც კი, რადგან ამ დროს სიკვდილიც კი არაფერია.

მ სტატიას ვუძღვნი ჩემთვის უძვირფასეს ადამიანს, ჩემს ხელმძღვანელს, ბატონ რაულ ჩაგუნავას, რომელსაც დიდი წვლილი მიუძღვის ჩემს დღევანდელ მიღწევებში, სწორედ მან დამანახა  ქიმიისა და ისტორიის კავშირი, მაზიარა  მეცნიერების ამ დიდ და საინტერესო დარგს.

სტატიის ძირითადი მიზანი შემდეგში მდგომარეობს, რომ  მოვახდინე ქიმიისა და ისტორიის ინტეგრირება, რითაც შევეცადე მოსწავლეებისათვის უფრო საინტერესო გამეხადა ორივე მეცნიერება, სადაც გათვალისწინებული და დაცულია ორივე საგნის ესგ-ის მოთხოვნები. შევეცადე მოსწავლეებისათვის მეტი ინფორმაცია მიმეწოდებინა მკვლევრის (ა. გიულდენშტენდტის) მოღვაწეობის შესახებ.  სტატიაში დიდი ყურადღება ეთმობა საქართველოს მინერალური წყლების შესწავლასთან დაკავშირებულ სამუშაოებს. გიულდენშტენდტი იყო ერთ-ერთი პირველი, ვინც ქიმიური კუთხით საქართველოს მინერალური წყლების დაყოფა მოახდინა და თბილისის მინერალური წყლის პირველი ქიმიური ანალიზი გაგვიკეთა. იმ დროისათვის ეს ქიმიური კვლევა საკმაოდ მნიშვნელოვანი და მრავლისმომცემი იყო, რადგან პირველად მოხდა თბილისის აბანოს წყლის ასეთი შესწავლა.

ა.გიულდენშტენდტის ბიოგრაფია და მოვალეობა

უცხოელ მოგზაურთა მიერ დატოვებულ ცნობებსა და ჩანაწერებს ქვეყნის ისტორიისთვის უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვს. ამ ცნობებში თავმოყრილი და აღწერილია ქვეყნის სოციალური ვითარება, პოლიტიკური წყობა, ეკონომიკური მდგომარეობა, სხვადასხვა ბუნებრივი რესურსის არსებობა.

საქართველოს ისტორიაში ასეთ მოგზაურთა რიცხვი არც თუ ისე მცირეა. მათ შორის არის გერმანელი მეცნიერი ი.ა. გიულდენშტენდტი, რომელმაც საქართველოში XVIII საუკუნეში იმოგზაურა.

იოჰან ანტონ გიულდენშტენდტი დაიბადა 1745 წლის 26 აპრილს რიგაში. იგი იყო ნატურალისტი, მედიცინის დოქტორი. რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის წევრი. გიულდენშტენდტის მამა, ანტონ გიულდენშტენდტი, საიმპერატორო კონსისტორიის მდივანი, შემდგომში სამეფო კარის სასამართლოს ასესორი იყო. დედა, დოროთეა ფონ ვირგინი, პერნაუს ბურგომისტრის, იაკობ ვირგინისა და ქვრივი კარის სასამართლოს ადვოკატისა და მოხელის ფრიდრიხ ქრისტლიბ მიულერის ერთადერთი ქალიშვილი იყო. პაპა მაგისტრი ანტონ გიულდენშტენდტი  მოძღვარი იყო.

გიულდენშტენდტს 13 წლის ასაკში გარდაეცვალა მამა, მალევე დაიღუპა დედაც. იგი ჯერ კიდევ 16 წლის აღიარეს სრულწლოვნად. 1763 წელს ის ბერლინში გაემგზავრა და სამედიცინო-ქირურგიულ სასწავლებელში ჩაირიცხა. გიულდენშტენდტმა იქ მიიღო საკმაოდ დიდი ცოდნა მედიცინაში, ბოტანიკასა და ბუნებათმცოდნეობაში. 1767 წლის დეკემბერში 22 წლის ასაკში გიულდენშტენდტს  მიანიჭეს დოქტორის ხარისხი. 1768 წელს იგი მიიწვიეს პეტერბურგის საიმპერატორო აკადემიაში, რათა მონაწილეობა მიეღო აკადემიის მიერ დაგეგმილ ექსპედიციებში (ეს ექსპედიციები ითვალისწინებდა  ევროპული რუსეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ოლქების, ციმბირისა და კავკასიის შესწავლას). თავდაპირველად გეგმის მიხედვით მას უნდა ემგზავრა ჩრდილოეთ კავკასიაში, ასტრახანის გუბერნიაში. მაგრამ პროგრამა გაუფართოვეს და წილად ხვდა ჩრდილოეთ კავკასია და საქართველო. მისი ექსპედიციაში ყოფნის დროს 1770 წლის 3 მარტს ის პეტერბურგის ,,თავისუფალი ეკონომიკური საზოგადოების“ წევრად, ხოლო 1774 წელს ბერლინის  ,,ბუნებისმკვლევართა ამხანაგობის“ საზოგადოების წევრად აირჩიეს. 1781 წელს გიულდენშტენდტი პეტერბურგში მოდებულ ,,დამპალ ციებას“ მკურნალობდა. მისმა ორგანიზმმა ამას ვერ გაუძლო და ნაადრევ ასაკში გარდაიცვალა. იგი 36 წლისა იყო.

1771 წელს ჩამოვიდა საქართველოში. მან საქართველოში მოგზაურობისას თავისი შესასრულებელი სამუშაო რამდენიმე ნაწილად დაყო. იგი პირველ ნაწილს უთმობს ქართლ-კახეთის სამეფოს აღწერას. ცოტა დიდი ხნით ჩერდება თბილისში, თელავის, სიღნაღის, ანანურის აღსაწერად. მან მოინახულა ნავთის საბადოები, მინერალური წყლები კავკასიის ახლომდებარე რაიონებში.

გიულდენშტენდტი 15 ოქტომბერს ესტუმრა მცხეთას, სადაც შეხვდა მეფე ერეკლეს. მან მეფესთან ერთად თელავში იმოგზაურა. მაისში იგი დავით ქსნის ერისთავთან ერთად წავიდა თბილისის სამხრეთით. 10 აგვისტოს იმყოფებოდა იმერეთში, სადაც მას სოლომონ პირველი მასპინძლობდა. სექტემბერში ის დაბრუნდა ოსეთში, სადაც ერთი თვე დაყო, რადგან ოსთაგან ტყვედ არ ჩავარდნილიყო. 1772 წლის 12 ნოემბერს რუსთა შეიარაღებული რაზმის  საფარქვეშ ის ყიზლარში დაბრუნდა[1].

გიულდენშტენდტის ჩანაწერებიდან  ირკვევა, რომ რუსეთის იმპერიის მიზანს ამ შემთხვევაში საქართველოს მინერალოგიური დაზვერვა შეადგენდა, რათა შემდგომ გაეთვალისწინებინა მისი ეკონომიკური სარგებლიანობა თავისთვის და არა საქართველოსთვის. ამის გამო იყო, რომ რუსეთის მთავრობა ყიზლარში უსაქმოდ მყოფ რუსულ მაღაროელთა რაზმს არ უგზავნიდა მისი საბადოების შესასწავლად  და დასამუშავებლად.

რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის ინსტრუქციაში, რომელიც გიულდენშტენდტისათვის იყო შედგენილი, აკადემიკოსს ქართული საბადოებისათვის საიდუმლოდ ყურადღების მიქცევა ევალებოდა, ხოლო თავისი მოგზაურობის მთავარ მიზნად მკვლევარს ადგილობრივი მცენარეებისა და ცხოველების შესწავლა უნდა გამოეცხადებინა. მაგრამ აკადემიისა და რუსული მთავრობის წევრ გრაფ პაგანინის შეუთანხმებლობის გამო ერეკლესთვის ჯერ კიდევ 1760 წლის იანვარში ცნობილი გახდა, რომ აკად. გიულდენშტენდტი სამთო საქმის და მეტალურგიის კვალიფიციური სპეციალისტი იყო. სწორედ 1760 წლის იანვარში ერეკლემ გრაფისაგან მიიღო წერილი, სადაც ეს უკანასკნელი მეფეს აუწყებდა, რომ უახლოეს დროში საქართველოში განზრახული იყო სამთო საქმის სპეციალისტის მივლინება გიულდენშტენდტის სახით. ამიტომაც იყო, რომ გიულდენშტენდტის საქართველოში ჩამოსვლისას და ერეკლესთან შეხვედრისას (1762წ) თვითონ მეფემ გამოუცხადა აკადემიკოსს, რომ მისი ექსპედიციის მთავარი მიზანი საბადოების გამოკვლევა უნდა ყოფილიყო[2].

ერეკლე მეფემ უდავოდ დიდი წვლილი შეიტანა, რომ გიულდენშტენდტისათვის ნორმალური სამუშაო პირობები შეექმნა. იგი მკვლევარს ამარაგებდა ექსპედიციისათვის აუცილებელი ყველა საჭირო საშუალებით (დამცველი  რაზმის გაყოლა ლეკებისაგან თავდასხმის ასაცილებლად, სხვადასხვა რეგიონში სადგომების უზრუნველყოფა, ექსპედიციის  წევრებისა და ცხენების საკვებით მომარაგება და ა.შ.).

ა. გიულდენშტენდტის მიერ საქართველოს მინერალური წყლების აღწერა:

გიულდენშტენდტის მასალების (მისი ყოველდღიური ჩანაწერები, ანუ დღიურების და მთავრობისადმი გაგზავნილი წერილობითი მოხსენებების) ანალიზის საფუძველზე ჩვენ მიერ დადგენილ იქნა, რომ გიულდენშტენდტმა საკმაოდ დეტალურად თანადროული ქიმიური მეთოდების გამოყენებით შეისწავლა საქართველოს მინერალური წყლების მრავალრიცხოვანი ნიმუში.

ეს დასკვნა ეფუძნება შემდეგ ფაქტებს: გიულდენშტენდტი ხშირად ყიდულობდა თბილისის დუქნებში მედიკამენტებს და ქიმიურ რეაქტივებს, რომელსაც უდავოდ როგორც სამედიცინო, ისე ანალიზური მიზნებისათვის იყენებდა. გიულდენშტენდტმა სიაც კი შეადგინა ამ დუქნებში გასაყიდი მედიკამენტებისა და რეაქტივების, რომელთა რიცხვმა 135 შეადგინა[53].

ნიშანდობლივია, რომ თავისი ჩანაწერების შესავალში ის საგანგებოდ აღნიშნავს, რომ თბილისის დუქნებში მან შეისყიდა გვარჯილა (,,Nitrum”), თუთიის ოქსიდი   (,,Tutia”), ნიშადური (,,Sal Amomuniacum”), სულემა (,,Mercur Sublimatum”), ბორაქსი (,, Borax”), და ა.შ. სხვა ადგილას ის იუწყება, რომ მას შეუძენია ღვინის სპირტი, ღვინის მარილი (,,Cremor Tartari”), გაწმენდილი გვარჯილა და ა.შ. [1].

რეაქტივების გამოყენების აშკარა კვალი ჩანს მთელი რიგი მინერალური წყლის აღწერილობის გადმოცემისას. ამ წყლების საკმაოდ დეტალურ დახასიათებასთან ერთად, მითითებულია, თუ რომელი წყლის ტიპს განეკუთვნება ის იმდროინდელი კლასიფიკაციით (ამას მკვლევარი გარკვეული ანალიზების გარეშე ვერ დაადგენდა). თბილისის მინერალური წყლის შესწავლისას, როგორც თვითონვე გიულდენშტენდტი აღნიშნავს, რეაქტივებად გამოუყენებია არაორგანული მჟავები, მელნის გუნდის ხსნარი, ტყვიის აცეტატი, ნეიტრალური კალიუმის ტარტრატი და სხვა.

გიულდენშტენდტის დღიურებში შემორჩენილი ზოგადი ცნობებიც სავსებით საკმარისია, რომ ის ქართული მინერალური წყლების პირველ მკვლევრად ვცნოთ, რომელმაც მათი ბუნება ქიმიური ანალიზის მეთოდებით დაადგინა.

ჩანაწერებიდან ჩანს, რომ პირადი ვიზუალური დაკვირვებების გარდა, გიულდენშტენდტი მოსახლეობის ზეპირი ინფორმაციითაც სარგებლობს მაგალითად მდ. ალაზნის შენაკადს სტორთან დაკავშირებით ის წერს, რომ: ,,ალაზნის შენაკადის სტორთან, მთებში არის მდუღარე ცხელი წყარო, ის მე ამიწერეს, როგროც თბილისთან მყოფის მსგავსი“ [53]. ასეთ ინფორმაციას მკვლევარი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს, ეს ნათლად არის აღწერილი მისი ხარჯთაღრიცხვის წიგნში, სადაც წერს, რომ მას სოლიდური თანხა აქვს დახარჯული საჭირო ინფორმაციის მისაღებად. ასე, მაგ: ,,სამეგრელოს შესახებ სხვადასხვა ინფორმაციის მოწოდებისათვის“ ერთი მეგრელი ინფორმატორი სამი მანეთით დაასაჩუქრა[2].

გიულდენშტენდტის მიერ მინერალური წყლების აღწერილობები ადრეული ავტორების აღწერილობებისგან განსხვავებულია, რადგან ის მედიკოსის და ქიმიკოსის დაწერილია. ამიტომ არის, რომ მის მიერ აღწერილი წყლები გარკვეულ კლასიფიკაციას ექვემდებარებიან, რომელიც იმ დროს ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესში იმყოფებოდა. მიუხედავად ამისა, მის მიერ განსაზღვრული წყლის ტიპები ქიმიური შედგენილობის მიხედვით, ზუსტად პასუხობენ დღევანდელი კლასიფიკაციით ცნობილ ტიპებს.

გიულდენშტენდტი ქართული მინერალური წყლების შესწავლისას ერთმანეთისაგან განასხვავებს ტუტე წყლებს,  მარილიან წყლებს, კირიან წყლებს და რკინიან (მარტიალურ წყლებს) და სხვა წყლებს, რომლებიც ფაქტობრივად თანამედროვე კლასიფიკაციაშია გამოყენებული. ტუტიანი წყლები, თანამედროვე კლასიფიკაციით, როგორც ცნობილია ოთხ ქვეჯგუფად იყოფა: (ნახშირმჟავა, ტუტე-ნახშირმჟავა, ტუტე მარილიანი, ტუტე-გლაუბერული წყლები), თუმცა გიულდენშტენდტი ასეთ დაყოფას არ იყენებს. მაგრამ ამა თუ იმ ტუტე წყლის აღწერილობის მიხედვით, ჩვენ შეგვიძლია მოხსენებული ნიმუში ოთხიდან ერთ-ერთ ამ ქვეჯგუფს მივაკუთვნოთ.

გიულდენშტენდტის შრომაში, გარდა მინერალების აღწერისა, აგრეთვე საყურადღებოა მისი, როგორც ქიმიკოსის კვალიფიკაცია. იგი მინერალური წყლების შესწავლისას იყენებდა ყველა იმ მეთოდს, რომელსაც იმ დროს იყენებდნენ ანალიზურ ქიმიაში. ისე, როგორც მისი დროის ანალიტიკოსები, ისიც დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს ვიზუალურ  დაკვირვებებს, რომლებსაც ორგანოლეპტიკურ ანალიზსაც უწოდებდნენ.

წინასწარი დაკვირვებით მკვლევარს შეეძლო გარკვეული დასკვნების გამოტანა. ვიზუალურ დაკვირვებებს ის წყლის ყველა კალაპოტზე აწარმოებდა, რაც მას საშუალებას აძლევდა გამოყოფილი ნალექის მიხედვით დაედგინა შესასწავლი წყაროს თუ მდინარის შემცველი ზოგიერთი კომპონენტი. მაგალითად, ქიზიყის რეგიონის ხეობაში არსებულ მრავალრიცხოვან ანკარა წყაროებს ის კირიანი წყაროების ტიპს განაკუთვნებს, ვინაიდან თითოეული ასეთი წყარო მისი სიტყვებით ,,აქა-იქ კირიან ტუფს ლექავს“[2].  

„ტუფში“ გიულდენშტენდტი ყველგან ნალექ ტუფს გულისხმობს, რომელიც ტუფისაგან განსხვავებით გამყარებული ლავისაგან კი არ წარმოიქმნება, არამედ ნახშირმჟავა წყაროებიდან გამოილექება კირქვის სახით. ასეთი წყალი მკვლევარმა უწერასთანაც დააფიქსირა. სოფელ უწერაში მისი ყურადღება მიიქცია მეორე ტიპის მინერალურმა წყარომ, რომელიც მან კალაპოტში გამოყოფილი ნარინჯისფერის (ოქროს ფერის) მიხედვით რკინის შემცველ (,,მარტიალურ“) წყლების ტიპს მიაკუთვნა*.  აქვეა მოხსენებული მესამე ტიპის წყარო, რომელიც ა. გიულდენშტენდტმა არ მიიჩნია არც კირის და არც რკინის შემცველ წყაროდ. ამას ის, ცხადია, ანალიზის გარეშე ვერ დაადგენდა, როგორც ეტყობა წყლის ტუტიანობა მან მჟავას საშუალებით დაადგინა[2].

კირის გამოლექვის თვალსაჩინო მაგალითად ა. გიულდენშტენდტს მოჰყავს სტალაქტიდები, რომლებსაც მან რაჭის ერთ-ერთ მღვიმეში მიაკვლია. მისი ცნობით, ასეთ მღვიმეში ,,წვეთ-წვეთ ვარდნილმა წყალმა სტალაქტიდები წარმოქმნა“.  რკინის შემცვალი მარილის (,,მარტიალური მასალის“) ნალექი ა.გიულდენშტენდტმა სოფ. კრიხთანაც დააფიქსირა [1].

თუ რა მრავალმხრივი იყო მინერალების შესწავლისას გიულდენშტენდის საკვლევი არსენალი, ეს კარგად ჩანს  მისი ერთ-ერთი ჩანაწერიდან: ,,ძეგლევს ზემოთ,  ქედის ქანებია მოყავისფრო – რუხი რქვა-ქვა, რომელიც ფოლადთან ჩამოკვრისას იძლევა ნაპერწკალს, აგრეთვე არ შიშინებს მჟავაში“, რაც შეეხება გამოთქმას ,,არ შიშინებს მჟავაში“, აქ იგულისხმება მჟავების საშუალებით ტუტე კარბონატების აღმოჩენის ანალიზური თვისებითი მეთოდი, რომლითაც ნახშირბადის დიოქსიდის ენერგიული გამოყოფა შიშინის საშუალებით ფიქსირებდებოდა[2].

გიულდენშტენდტის თანახმად, უწერის მიდამოებში ტუტიან წყალს მოსახლეობა სასმელად ხმარობს. მისივე ცნობით, ამავე წყლით ისინი ,,პურის ცომს ამჟავებენ, რომელიც მისგან მაღლა იწევს და უმარილოდაც მშვენიერი გემო აქვს“[2].

ამ აღწერილობის მიხედვით, აღნიშნული წყალი უნდა მიეკუთვნებოდეს ტუტე ნახშირმჟავა წყლებს, რომელიც ნატრიუმის კარბონატის დიდი შემცველობით გამოირჩევიან და ეს გარემოება განაპირობებს მის საფუვრად გამოყენებას.

სუფრის მარილის შემცველი წყაროების არსებობას გიულდენშტენდტი  ზოგადად ადასტურებს ქიზიყში, მაჩხაანიდან ოთხი ვერსით დაცილებულ დაბლობზე. მასთან დაკავშირებით გიულდენშტენდტი აღნიშნავს, რომ ,,საჭმელი მარილის წყარო გამოდის ქვაქვიშიდან, ის არის ერთი ფუტი განივკვეთში და გამოდის ბუშტების გარეშე“[2].

რკინიანი წყლის არსებობას გიულდენშტენდტი წყაროების კალაპოტში გამოლექილი რკინის შემცველი ნალექის, კერძოდ კი, ოქროსფერი ნაერთის, ანუ ჟანგ-მიწის  (Fe2O3) არსებობით ადასტურებს. მაგ: უწერასთან დაკავშირებით ის აღნიშნავს, რომ ,,სხვადასხვა მშვენიერი მინერალური წყაროებია. ზოგი ტუტე, ზოგი მარტიალური, რომლებიც კალაპოტში სტოვებენ ნარინჯისფერ  ოხრას“ [1].

,,მწარე წყლების“ ერთ-ერთ წარმომადგენელზე უნდა მიუთითებდეს გიულდენშტენდტი, როდესაც სოღალუღის ქვემოთ მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე თიხის ფსკერიან და მწარე მარილიან ტბას აღწერს. ამ წყლის სულფატური და ქლორიდული მარილების დიდ რაოდენობის გამო, ცხადია, რომ მას მწარე გემო ექნებოდა და ამის გამო მოსახლეობა სასმელად ვერ გამოიყენებდა. სწორედ მინერალიზაციის დიდი ხასიათის გამო, აორთქლების შედეგად გიულდენშტენდტს ტბის ნაპირი ამ მარილების ნალექით დაფარული დახვდა: (,,ამასთან მისი დაპატარავების გამო ნაპირი დაფარული აქვს თოვლივით თეთრი მარილიანი მიწით“)[1].

გიულდენშტენდტი ბევრ გეოგრაფიულ ადგილს ასახელებს, სადაც გოგირდიანი წყალი მოიპოვება. თბილისის გოგირდის წყლებთან დაკავშირებული ანალიზების შესახებ ჩვენ ცალკე გვექნება საუბარი უფრო ვრცლად.

ხანის ხეობაში სოლომონ მეფის კუთვნილი სოფლების ჩამოვლისას, ა. გიულდენშტენდტი ასახელებს სოფ. ზეკარს, რომელთანაც დაკავშირებით ის აღნიშნავს, რომ  ,,აქვეა თბილი აბანო“, ირკვევა რომ ზეკარის გოგირდიანი აბანოები უძველესი დროიდან ფუნქციონირებდა[2].

_______

*ა. გიულდენშტენდტს მთარგმნელი, როგორც ეტყობა, გერმანულ ტერმინ `martialishe”-ში ვერ გაერკვა  და რკინის ნაცვლად ის ,,მჟავას“ ცნებას დაუკავშირა [2].

თბილისის გოგირდოვანი წყლის ანალიზი

განსაკუთრებით საინტერესოა გიულდენშტენდტის ერთი ანალიზური სამუშაო, რომელთან დაკავშირებითაც საკმაოდ დაწვრილებით არის აღწერილი ანალიზის მსვლელობა და გამოყენებული რეაქტივები. გიულდენშტენდტის დროს მინერალური წყლების ანალიზი ორ ძირითად მეთოდს ეფუძნებოდა. აქედან პირველი რეაქტივებით, არანაკლები მნიშვნელობა ჰქონდა მეორე მეთოდს, რომელიც ფრაქციული კრისტალიზაციის იმ პროდუქტების შესწავლას ითვალისწინებს, რომლებიც ამოორთქვლის შემდეგ მიიღებიან [3].

პირველ ტომში, გიულდენშტენდტს თბილისის გოგირდოვანი წყლის ანალიზი ასეთი სახით აქვს აღწერილი: ,,წყალი არ არის ცხელი, მაგრამ ძალზე თბილია და ახალი. ცივ მდგომარეობაში ის გამჭირვალეა. სუნით და გემოთი ძალზე გოგირდიანია, მაგრამ ეს ნიშანი გაციებულ მდგომარეობაში ნაკლებ საგრძნობია. მელნის გუნდა არ უჩვენებს რკინას და მჟავვები არ აჩვენებენ ტუტეებს. განთხეულ რკინის ქვის მარილთან და ტყვიის შაქართან არ აჩვენებენ მიწას. არ იძლევა ნალექს ტუფზე, აორთქლებისას რჩება მხოლოდ ცოტა მინერალური ტუტე და არ გამოიყოფა არც მიწა და არც მარილები. მხოლოდ ამით განსხვავდება ის კავკასიის ჩრდილო მთისწინეთის წყლებისაგან. ისევე, როგორც ის წყლები, ესეც შედგება გოგირდის და ნატრანის შემცველი ფაქიზი გოგირდის ღვიძლისაგან“[1].

მეორე ტომში იგივე საკითხი ასეა წარმოდგენილი: ,,ეს წყლები ერთმნიშვნელოვნად გოგირდის წყლებს წარმოადგენენ ისინი შეიცავენ აქროლად გოგირდს, შეერთებულს ფიქსირებულ მინერალურ ტუტე მარილთან გოგირდის ღვიძლის სახით. გაციების შემდეგ გოგირდი ქროლდება. ამის შემდეგ წყალი კარგავს გოგირდის ღვიძლის სუნსა და გემოს, მაგრამ რჩება მუდმივად მინერალური ტუტე მარილი და, ამის გარდა, არავითარი მარილი ან მიწა. ეს წყლები თავის კალაპოტში არ სტოვებენ სტალაქტიდურ ქვებს. თუ გამოვრიცხავთ ამ გარემოებას, ისინი მთლიანად ემსგავსებიან ბუნებრივ წყაროებს ჩრდილო კავკასიის მთისწინეთში“[1].

ამ ტექსტების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ გიულდენშტენდტი ზუსტად იმ სქემით ატარებს კვლევას, რომელიც იმ დროს ანალიზურ ქიმიაში იყო მიღებული მინერალური წყლების შესასწავლად. ანალიზი ჩვეულებრივ ადგილზე ტარდებოდა და ორგანოლეპტიკური ანალიზით იწყებოდა. ა. გიულდენშტენდტიც თბილისის აბანოს წყალს ადგილზევე სწავლობს და ანალიზს წყლის ტემპერატურის განსაზღვრით იწყებს. ის თერმომეტრის უქონლობის გამო წყლის ტემპერატურას ხელის შეხებით განსაზღვრავს და აცხადებს, რომ ,,წყალი ცხელი არ არის და ძალზე თბილია“. მკვლევარი ამ მონაცემებით დაახლოებით 40-50ºС-ს უნდა გულისხმობდეს, რაც საკმაოდ ზუსტია, ვინაიდან თანამედროვე მონაცემებით წყლის ტემპერატურა სხვადასხვა აბანოს წყლებისთვის 36-47ºС-ის ფარგლებში მერყეობს [4].

წყლის სუნი, გემო და გამჭირვალობა ორგანოლეპტიკური ანალიზის ძირითადი მახასიათებლებია, რომლებიც, გიულდენშტენდტის თანახმად, თბილისის გოგირდიანი წყლისთვის  ძალზე სწრაფად იცვლებიან.  მიწიდან ამოსვლისთანავე  თავდაპირველად, მისი მონაცემების თანახმად, ლაყე კვერცხის სუნთან აიგივებენ, რომელიც გოგირდწყალბადის სუნად არის მიჩნეული. გოგირდის ღვიძლს ძველად ნატრიუმის (ან კალიუმის) პოლისულფატს უწოდებდნენ, რომელიც სოდის (პოტაშის) გოგირდთან შედნობით ღვიძლისფერ მასას იძლეოდა. მისი ხსნარი დროთა განმავლობაში დაშლას განიცდიდა, რის შედეგადაც გამოყოფდა გოგირდწყალბადს და სწორედ მისი სუნის მიხედვით ხსნარში გოგირდის ღვიძლის არსებობას აფიქსირებდნენ. გაცივებისას ორივე ნიშანი ნაკლებ შესამჩნევი ხდებოდა და ცვლილებას წყლის გამჭირვალობაც განიცდიდა და თავდაპირველად ის შემღვრეული იყო, მაგრამ გაციებისას გამჭირვალე ხდებოდა და დროთა განმავლობაში არ იცვლებოდა.

ანალიზის ბოლოს გიულდენშტენდტს გამოაქვს დასკვნა, რომ წყალი უნდა შეიცავდეს სათუთ გოგირდის ღვიძლს, რომელიც აქროლადი გოგირდისა და ტუტე მარილისაგან შედგება. თუ ამ მონაცემებს გავითვალისწინებთ, გამოდის, რომ ზედაპირზე ამოსვლისას წყლის გაციებასთან ერთად გამოყოფას იწყებს ,,აქროლადი გოგირდი“ (ე.ი. გოგირდწყალბადი),  ამის შედეგად წყალი კარგავს გოგირდის ღვიძლის სუნს და გემოს და ამასთან ერთად გამჭირვალეც ხდება.

ის ფაქტი, რომ წყალზე ტყვიის აცეტატის (,,ტყვიის შაქრის“) დამატებისას წყალში უხსნადი ნალექი (,,მიწა“) არ გამოიყო ტყვიის სულფიდის სახით, თითქოს წინააღმდეგობაში მოდის იმ ფაქტთან, რომ გოგირდწყალბადთან ტყვიის შაქრის ურთიერთქმედება ყოველთვის იძლევა ნალექს. ეს შეუსაბამობით აიხსნება, რომ გოგირდწყალბადის შემცველობა ხსნარში ძალზე მცირეა. რაც შეეხება სუნს, გოგირდწყალბადს იმდენად მკვეთრი სუნი აქვს, რომ ხშირად მისი უმცირესი რაოდენობით წყალში შემცველობის დროსაც კი იგრძნობა. მაშინ როდესაც მისი არსებობა მგრძნობიარე რეაქტივებითაც კი არ ფიქსირდება[5].

ორგანოლეპტიკური ანალიზის შემდგომ, გიულდენშტენდტს მოჰყავს ქიმიური ანალიზის საინტერესო მონაცემები:  მელნის გუნდის საშუალებით რომ რკინა არ ფიქსირდება, ეს ნიშნავს, რომ მელნის გუნდის ექსტრაქტი (სპირტში) ან გამონახარში (წყალში) საანალიზო წყალს შავ-იისფერ შეფერილობას არ ანიჭებს (გუნდის შემცველი გალის მჟავა რკინასთან ურთიერთქმედებისას წარმოქმნის რკინის გალატს, რომელიც შავი ფერისაა და უძველესი დროიდან ამის გამო მელნის დასამზადებლად გამოიყენებოდა). წყალში ტუტე მარილის გამოვლენა მჟავების საშუალებით იმ  შიშინის საშუალებით ხორციელდება, რომელსაც ამ დროს კარბონატების დაშლა და ნახშირორჟანგის გამოყოფა იწვევს. მჟავებად უდავოდ გამოყენებული იყო გოგირდმჟავა და მარილმჟავა, ხოლო მათი საშუალებით წყალში უნდა დაფიქსირებულიყო გახსნილი ნახშირმჟავა და ნატრიუმის, კალიუმის ან მაგნიუმის კარბონატები. გიულდენშტენდტის მიერ ჩატარებული ანალიზით აღმოჩნდა, რომ თბილისის გოგირდიანი წყალი ამ კომპონენტებს არ შეიცავდა. ასევე არ დაფიქსირდა კალციუმის და მაგნიუმის მარილები საანალიზო ხსნარში ,,განთხეული ღვინის ქვის“ მარილის დამატებისას. ,,განთხეული ღვინის ქვის მარილი“, ანუ კალიუმის ნეიტრალური ტარტრატი (K₂C₄H₃O₆) ,,ღვინის ქვის“, ე.ი. კალიუმის მჟავა ტარტრატის (KHC₄H₃O₆) ჭარბ პოტაშთან ურთიერთქმედების  შედეგად  მიიღება და ის ღვინის ქვისაგან განსხვავებით, არა მარტო ადვილად იხსნება წყალში, არამედ ნესტიან გარემოში განითხევა კიდეც.

აღნიშნული მარილი კალციუმის ან მაგნიუმის მარილთან ურთერთქმედებისას წარმოიქმნება კალციუმის და მაგნიუმის უხსნადი ტარტრატები, რაც თბილისის წყლის შემთხვევაში არ ფიქსირდება. ის ფაქტი, რომ ,,ტყვიის შაქარი“, ანუ ტყვიის აცეტატი არ იძლევა ნალექს, აგრეთვე ნიშნავს, რომ წყალი არ შეიცავდა მაგნიუმის სულფატს, შაბს, სუფრის მარილს და, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, გოგირდის ღვიძლს (ჩვეულებრივ ტყვიის აცეტატს მინერალურ წყალში ასეთ კომპონენტების აღმოსაჩენად იყენებდნენ)[6,7].

ანალიზის ბოლო მონაცემებად გიულდენშტენდტს მოჰყავს წყლის კალაპოტზე დაკვირვების შედეგი, რომელიც იმდროინდელ ანალიზურ პრაქტიკაში ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ანალიზურ ღონისძიებად იყო მიღებული. ის ფაქტი, რომ კალაპოტში არ ჩანს გამოლექილი ,,ტუფი“, მას უფლებას აძლევს დაასკვნას, რომ წყალი არ შეიცავს კირს, ანუ კალციუმის კარბონატს.

ანალიზის მეორე, ამოორთქვლაზე დაფუძნებულ ნაწილთან დაკავშირებით გიულდენშტენდტს, თუმცა ერთი წინადადება მოჰყავს, მაგრამ საანალიზო პრობლემისადმი იმდროინდელი მიდგომის გათვალისწინებით, ეს ერთი წინადადება ძალზე ტევად ინფორმაციას შეიცავს. აღნიშნული წინადადება: ,,აორთქლებისას რჩება მხოლოდ ცოტა მინერალური და არ გამოიყოფა არც მიწა, არც მარილები“, სინამდვილეში რამდენიმე საანალიზო ოპერაციის  თანმიმდევრულად ჩატარებას გულისხმობს. იმ დროს საყოველთაოდ მიღებული სქემის თანახმად, ამოორთქვლის შემდეგ გამოყოფილ მყარ ნარჩენს გასახსნელად ჯერ ალკოჰოლით ამუშავებენ და ნაწილობრივად, გახსნის ან გაუხსნელობის შემთხვევაში, დარჩენილ მყარ ფაზას თხევადისაგან ფილტრაციით აცალკევებენ. მყარ ნარჩენს ზუსტად ამავე წესით ჯერ ცივ და შემდეგ ცხელ წყალში ამუშავებდნენ. თუ ამ პროცედურების შედეგად ნარჩენი არ იხსნებოდა, ამ შემთხვევაში ბოლო სტადიაზე მის გასახსნელად  მჟავეებით ამუშავებდნენ.

ალკოჰოლში დამუშავებისას, მასში მაგნიუმის და კალციუმის ქლორიდი (იშვიათად ამავე მეტალების ნიტრატები) იხსნება, რომელთა აღმოსაჩენად სითხეს უნდა დაემატოს პოტაშის ხსნარი, რის შედეგადაც მაგნიუმის და კალციუმის კარბონატები გამოილექებიან. გიულდენშტენდტის ცდაში ასეთ გამოყოფას, როგორც ჩანს, ადგილი არ ჰქონდა, რის გამოც ამ ცდამ თბილისის წყალში მაგნიუმის და კალციუმის ქლორიდების და ნიტრატების არარსებობის ფაქტი დაადასტურა.

ფილტრაციის შემდგომ მყარი ნარჩენის ცივი წყლით დამუშავება მიზნად ისახავს ამ ნარჩენის შემცველი ისეთი წყალში ხსნადი კომპონენტების გახსნას, როგორიცაა სუფრის მარილი, ნატრიუმის ან მაგნიუმის სულფატი, კალციუმის ნიტრატი ან ნატრიუმის კარბონატი. ფილტრაციის შემდგომ ეს ხსნარი თანმიმდევრულ ამოორთქვლას განიცდის. ამოორთქვლის პროცესში ერთმანეთის მიყოლებით ის ნივთიერებები გამოიყოფა, რომელთა იდენტიფიკაცია შეიძლება მოხდეს მათ გარეგნული მონაცემებით, გემოთი ან სხვადასხვა რეაქტივების გამოყენებით. გიულდენშტანდტის მიერ აღნიშნული  ნარჩენის  წყლით დამუშავებისას ჩანს, რომ ის სრულად გაიხსნა, ხოლო თანმიმდევრული ამოორთქვლის ოპერაციების ჩატარებით დაზუსტდა, რომ ეს გახსნილი მყარი ნარჩენი მხოლოდ ნატრიუმის კარბონატის, ანუ გიულდენშტენდტის ტერმინოლოგიით ,,ნატრანს“ შიცავს.

ცხადია, რომ ცივ წყალში სრულად გახსნის შედეგად უკვე თავისთავად მოიხსნა ასეთი ნარჩენის ჯერ ცხელ წყალში და შემდეგ მჟავებში დამუშავების საჭიროება. ცხელი წყლით დამუშავებისას მასში უნდა გახსნილიყო კალციუმის სულფატი, ხოლო მჟავებით დამუშავებისას კალციუმის ან მაგნიუმის კარბონატები [7].

ანალიზების შედეგად იმ ფაქტის დადგენამ, რომ ასაორთქლებელი ხსნარი შეიცავდა, მხოლოდ ნატრიუმის კარბონატს, ანუ ,,ნატრანს“, გიულდენშტედტი მიიყვანა იმ დასკვნამდე, რომ ზედაპირზე ამოსვლისას, გოგრიდოვანი წყალი შეიცავს სათუთ გოგირდის ღვიძლს, რომელიც  ,,აქროლადი გოგირდისაგან“ (ე.ი. გოგირდწყალბადისაგან) და ,,ნატრანისაგან“ (ე.ი. ნატრიუმის კარბონატისაგან) შედგება.

ასეთი დასკვნის უფლებას მკვლევარს აძლევს ის გარემოება, რომ გოგირდის ღვიძლი ნატრიუმის კარბონატისა და გოგირდის ურთიერთქმედებით მიიღებოდა. იმდროინდელი წარმოდგენებით, გოგირდის  და ნატრიუმის კარბონატის ერთობლიობით იყო წარმოდგენილი,  ასეთი  ნაერთი გარკვეულ პირობებში ისევ საწყის კომპონენტებად – გოგირდად და  ნატრიუმის კარბონატებად იშლებოდა. მაგრამ, ვინაიდან გოგირდი აქროლადი სახით გამოიყოფოდა, გიულდენშტენდტი მისგან შედგენილ გოგირდის ღვიძლს სათუთს უწოდებს, რომელშიც ჩვეულებრივი გოგირდის ღვიძლისაგან განსხვავებით ერთ-ერთ შემადგენელ კომპონენტს არა მყარი, არამედ აქროლადი (ე.ი გოგირდწყალბადი) გოგირდი წარმოადგენს.

განხილული სამუშაოდან ნათლად ჩანს, რომ მისი შესრულებისას ა. გიულდენშტენდტმა ქიმიური რეაქტივების არცთუ ისე მცირე რაოდენობა გამოიყენა. ეს კი, თავის მხრივ, იმ გარემოებაზეც მიუთითებს, რომ ასეთი რეაქტივები მკვლევარს სხვა წყაროების შესწავლის დროსაც უნდა გამოეყენებინა. საერთოდ კი უნდა აღინიშნოს, რომ გიულდენშტენდტის მონაცემები თანამედროვე ქიმიისთვის  სრულყოფილი არ არის, მაგრამ იმდროინდელი ქიმიის დონის გათვალისწინებით ძალზე მნიშვნელოვან სამუშაოს წარმოადგენს. ამ სამუშაოს მნიშვნელობას კიდევ უფრო მეტად ზრდის  ის ფაქტი, რომ მისი საშუალებით საქართველოში პირველად განხორციელდა  მინერალური წყლის თვისობრივი ანალიზი.

ქ. ქუთაისის აკად. ივ. ჯავახიშვილის სახ. სკოლა იმედის ქიმიის პედაგოგი მაია რუხაძე

ლიტერატურა:

1. giuldenStendti a. mogzauroba saqarTveloSi. gamosacemad moamzada g. gelaSvilma. Tb. “saq. mecn. akademia”, 1964weli. t.I. gv. 3,9,10,11,27,83,125,127,143-145,155,165,169,197.
2. giuldenStendti a. mogzauroba saqarTveloSi. gamosacemad moamzada g. gelaSvilma. Tb. “saq. mecn. akademia”. 1964weli. t.II. gv. 14,17,23,26-27,29-31,135-247,261,376-379.
3. saakaSvili m., gelaSvili a., saqarTvelos medicinis istoria. Tb. saqmedgami. 1956weli. t.III. gv.27.
4. Купцис Р. Д. Краткий обзор минеральных вод и лечебных грязей Грузии ( Из химической лаборатории НКЗ  ССР  Грузии ).1927, №1-3. стю 63-73ю
5. Хидашели Л.В., Чагунава Р.В., Гахокидзе Р.А., Шенгелия Р.М., Об истории первого химического анализа тбилисских термальных вод.   ПУТ. 2001. №4.
6. Севергин В.М. химический содержаши в себе теорию и практику химии с приложением ее к естественной теорий и искуствам. Ш.Л. Кадета. СПБ. 1810г. ст. 51,90,100,191,195-197.
7. Севергин В.М. Первые осрования минералогии, или естественной истории ископаемых тел.в 2-х кн.: СПБ.: 1798. Кн.1.ч1-2. кн.2. ч3-4.

მტკიცედ რომ არ მჯეროდეს, ლიტერატურა ის ჯადოსნური სამყაროა, რომელიც არასოდეს ცვდება, არ გავხდებოდი ფილოლოგი და ქართულის მასწავლებლობაც მალე მომბეზრდებოდა. რა თქმა უნდა, არსებობს ,, გაცვეთილი თემებიც“ ლიტერატურაში, მაგრამ ეს მხოლოდ პირობითად.

***

მჯერა,რომ აკაკი წერეთელი ყველა დროის ყველაზე პოპულარული ქართველია და იშვიათად იბადება ისეთი ბედნიერი პოეტი, რომელსაც ხალხის მსგავსი სიყვარული ერგო წილად სიცოცხლეშივე, როგორიც აკაკის. მის ყველაზე პოპულარულ ნაწარმოებებად ისევ ,,სულიკო“ და ,,გამზრდელი“ რჩება, ხოლო მისი ყველაზე ცნობილი, ხალხისთვის საყვარელი და უკვდავი ფრაზაა: „მაგრამ მარტო წვრთნა რას იზამს, თუ ბუნებამც არ უშველა“. სწორედ ამ ფრაზასა და საფარ – ბეგის ფენომენზე მინდა ვისაუბრო ამ წერილში.

ეს ყველასთვის გასაგები და მისაღები აფორიზმი მე ცოტა ჩემებურად მესმის და როგორც მესმის, ისე ვუზიარებ ხოლმე ბავშვებს.

ოღონდ ცოტა შორიდან დავიწყებ.

ლიტერატურის შესწავლისას პარალელების დაძებნა, სხვადასხვა ნაწარმოებების შედარება და კრიტიკული ანალიზი რომ უმნიშვნელოვანესია, ეს ყველა ლიტერატურის მოყვარულისთვის უდავოა.

ამ შემთხვევაშიც ვთვლი, რომ ძიძიშვილობის ფენომენს ვერ გაიგებენ ბავშვები საკმარისად, თუ  ლეო ქიაჩელის ,,ჰაკი აძბა“ არ ექნებათ წაკითხული. ამიტომაც, მიუხედავად იმისა, რომ  ეს ნაწარმოები პროგრამულად მე-12 კლასში ისწავლება, მე მაინც მე-11-ში ვაკითხებ, ,, გამზრდელის“ პარალელურად, შაბათ-კვირას რიგით საკითხავად ვაძლევ ხოლმე.

ძიძიშვილობის ტრადიციაზე მიღებული წინარე ცოდნა მოსწავლისთვის მხოლოდ ,,ჩემი თავგადასავლითა“ და ,,აფხაზური კანტანტით“ შემოიფარგლება და ეს მწირი ცოდნა  ნამდვილად არ ჰყოფნის, ჩაწვდეს ბათუს უცნაურ დიდსულოვნებას:

– “არა! შენ ვერ შეგეხება

სასიკვდილოდ ჩემი ტყვია:

დედაჩემის გაზრდილი ხარ,

მისი ძუძუ გიწოვია…

რაც ქვეყანას მიაჩნია

რჯულზე უფრო უმტკიცესად,

რომ გასტეხე, ის გეყოფა

სიკვდილამდე შენ საკვნესად.“ – მოსწავლე ვერ ხვდება, რა არის ის,რაც რჯულზე უმტკიცესია. უამრავი კითხვა უჩნდება და ამ კითხვებზე პასუხის გაცემას ბევრად გაუადვილებს ჰაკის სიტყვები, თავის ძიძიშვილის,უჯუშს, რომ ეუბნება: ,, მე არ შემიძლია შენი თავი სიკვდილს დავუთმო, უჯუშ, სანამ ცოცხალი ვარ. შენმა გამზრდელმა მამაჩემმა მიანდერძა, როცა კვდებოდა: უჯუში შენი მზე არის, ეს იცოდეო. სიცოცხლე იმისათვის მომიცია, რომ იგი უჯუშს შესწირო, როცა ამის საჭიროება დადგებაო. დედაჩემმაც გაიგონა ეს სიტყვები და შენი ძიძა დღესაც ცოცხალია.“- ასე არ ეუბნებიან საკუთარ ძმაზეც კი, ასეთ რამეს მხოლოდ ძიძიშვილზე ეუბნებიან და როცა ბავშვებმა უკვე იციან ჰაკისა და უჯუშის ისტორია, მაშინ ბევრად უკეთ აანალიზებენ ბათუს საქციელს. ხვდებიან,რომ საფარი უბრალოდ მეგობარი არ არის, ის ძიძიშვილია და მასთან ყველაფერი სხვაგვარადაა. ყველაფერი ბევრად უფრო მაღლა დგას, ვიდრე ნებისმიერ ძმობასა თუ მეგობრობაში.

,,ჰაკი აძბას“ წაკითხვის გარეშე, ვერც საფარის სულმდაბალ საქციელს გაიგებენ მოზარდები. ან როგორი გასაგებია, იძალადო უახლოესი ადამიანის მეუღლეზე, მერე კერაზე წამოწვე და დაელოდო, როდის მოგიყვანს ეს ადამიანი თავმოყვარეობის, პატიოსნების დათმობისა და სიცოცხლის ფასად მოპოვებულ ბედაურს? ერთი მხრივ, რატომ თვლის ბათუ, რომ თავი უნდა გაწიროს ძიძიშვილისთვის და მეორე მხრივ, რატომ არ თვლის საჭიროდ საფარ – ბეგი, ალაგმოს თავისი ცხოველური ჟინი, ან რატომ იღებს, როგორც დამსახურებულს, ბათუს თავგანწირვასა და დიდსულოვნებას?

საფარ – ბეგის ფენომენსა და ზემოთ უკვე ნახსენებ აფორიზმზე – „მაგრამ მარტო წვრთნა რას უზამს, თუ ბუნებამც არ უშველა“ –  ერთდროულად უნდა ვილაპარაკო.

ავხსნათ, რას ნიშნავს სიტყვა „ ბუნება“. ამაზე მარტივი პასუხი აქვთ ხოლმე – გენეტიკა. რადგან ადამიანის პიროვნებას ორი ძირითადი ფაქტორი განსაზღვრავს: გენეტიკა და გარემო, რომელშიც შედის ოჯახი, სკოლა, ქუჩა, მეგობრები, ახლობლები, თანამოაზრეები და ა.შ. გარემო ძალიან კარგი ჰქონდა საფარ-ბეგს: სავარაუდოდ, 7 წლამდე ბათუს ოჯახში იზრდებოდა. ოჯახი რომელმაც ასეთი ღირსეული და დიდსულოვანი კაცი აღზარდა, არც მობარებულ შვილს დააკლებდა ხელს; მერე ჰაჯი – უსუბი მიუჩინეს მასწავლებლად და რამდენად ღირსეული აღმზრდელი იყო, დაამტკიცა თავისი რადიკალური საქციელით და აკაკიმაც სწორედ მას მიუძღვნა ეს პოემა. ოჯახიშვილობითაც დასაკვეხნად აქვს საქმე საფარს, რადგან უსუბზე წერს ავტორი: „ სადაც კია გვარიშვილი, ყველა მისი გაზრდილიაო“ ანუ საფარიც კარგი გვარის შვილი ყოფილა, მაღალი წრის წარმომადგენელი. ამ ყველაფერს ემატება თვითონ პერსონაჟთა შეფასებაც. ამოვკრიფოთ ნაწარმოებიდან ის ფრაზები,რომლებიც საფარის პიროვნებას  ახასიათებს. თავად საფარი საკუთარ თავზე ამბობს: ,, დღემდის მტკიცე პირიანსა, დღეს მიტყდება, ძმაო, პირი!“

როცა ალმასხიტისა და ზია-ხანუმის ამბავს ჰყვება, თან ჩაურთავს:

,, ვაჟკაცია თვალ–ტანადი,

ცხენოსანი უებარი!…

მეტოქეა ჩემი მხოლოდ,

ერთადერთი საშიშარი...“

ზია – ხანუმიც ასე ფიქრობდა, იმიტომაც დაავალა მაინცდამაინც ინალიფას ლაფშა მოეპარა.

საფარ – ბეგი მერე აგრძელებს:

,, … სხვა გზა არ მაქვს: მოპარვაა

მხოლოდ ერთადერთი ღონე,

თუმც–კი სხვა დროს არ იკადრებს

ამას კაცი თავმომწონე.“

ძალიან საინტერესოა ბათუს დახასიათება:

,, … არ ხარ ქვეყნის

უცადი და უმეცარი, –

სავაჟკაცოდ გამოსული,

უდრეკი და უშიშარი!“

ამ ამონარიდების მიხედვით შეგვიძლია საფარ – ბეგი დავახასიათოთ როგორც თავმოყვარე, მამაცი, ქვეყნის ავ-კარგის მცოდნე ადამიანი, რომელსაც ისე კარგად  ესმის ,,სამამაცონი ზნენია“, რომ  სამაგალითოა და იშვიათად მოეპოვება ბადალი.

ერთი ფრაზაც კი არ არის, რომელიც უარყოფითად დაახასიათებს საფარს იმ უღირსი საქციელის ჩადენამდე. ან რაიმე მინიშნება მის ცუდ წარმომავლობასა და გენეტიკაზე.

რაოდენ საოცარიც არ უნდა იყოს,  საფარს დაცემის შემდეგაც შეუძლია გარკვეულწილად ღირსეულად მოიქცეს. ამაზე მიუთითებს ის, რომ  მან პირნათლად შეასრულა ბათუს დავალება, თუმცა ასეთი უღირსი საქციელის შემდეგ სრულიად საწინააღმდეგოს ელოდება მისგან მკითხველი.

ზემოთ რაც ვილაპარაკეთ, ყველაფერი დადებითია. ახლა ის ავხსნათ, ასეთი რა იყო ეს ,,ბუნება“, რომ ზემოთ ჩამოთვლილი ყველა ღირსება არარაობად იქცა.

საფარს შემთხვევით არ შეუვლია ბათუსთან, საგანგებოდ მივიდა და მიუხედავდა იმისა,რომ პირდაპირ არ უთხოვია ძიძიშვილისთვის, ძალიან მშვიდად ხვდება ბათუს წინადადებას, რომ ის წავა მის მაგიერ ამ ძალიან „ უკადრის“  და სახიფათო საქმეზე. ეს რომ ნამდვილად სიკვდილ – სიცოცხლის საქმეა, ამ სიტყვებიდან ჩანს: „ ან მოგიყვან იმ ცხენს, ან თავს შევწირავ შენს მეგობრობას!“. აქ ისევ, ქიაჩელის მოთხრობა დაგვეხმარება, გავიგოთ ბათუს უანგარო თავდადება. ზემოთ ამ მოთხრობიდან უკვე მოყვანილ ციტატას ჰაკის ბიძის, კაც აძბას,  სიტყვებიც დავუმატოთ, უჯუშს რომ ეუბნება: „ ჩვენი გაზრდილი ხარ, უჯუშ, ვალდებული ვართ, შენს მაგიერ ჩვენ მოვკვდეთ ყველა…“ ამ სიტყვებით,მგონი, ყველაფერი ნათელი ხდება.

ყოველგვარი შეწინააღმდეგების გარეშე, უდრტვინველად იღებს ამ თავგანწირვას საფარი,თითქოს მოვალეა   ბათუ და იმასაც კი არ სთავაზობს, რომ თან გაჰყვეს ( როგორც წესი,პირველად სწორედ ამ საქციელს აპროტესტებენ ბავშვები). აქ აუცილებლად უნდა გავიხსენოთ თავადების სიტყვები ,,ჰაკი აძბადან“, როცა უჯუში ცდილობს, აღიაროს თავისი დანაშაული,რომელსაც მისი ძიძიშვილი, ჰაკი, იბრალებს. თავადები შებოჭავენ უჯუშს, სიმართლე რომ არ თქვას. ერთ – ერთი ეუბნება: ,, – ძიძისშვილი რომ არის, თავიც უნდა გასწიროს შენთვის. კარგად იქცევა, იცოდე, სიტყვა არ დასძრა.“ ძალიან კარგად ჩანს თავადების პოზიცია ასე ძვირფას მორდუობაში. თან ეს არ არის რომელიმე რიგითი თავადის შეხედულება, ეს ზოგადი ტენდენციაა,რომ გლეხმა თავი უნდა გაწიროს თავადისთვის,უბრალოდ, ამ შემთხვევაში უჯუშია გამონაკლისი.

ყველაზე ამაზრზენი და უღირსი საქციელი მაინც ისაა: ასეთი ბოროტების ჩამდენი საფარ – ბეგი მშვიდად წამოწვება კერასთან და ელოდება, როდის მოუყვანს ბათუ ცხენს. საფარის ზნეობრივი სიმდაბლე ყველაზე მეტად მაშინ ჩანს, ბათუ რომ გააღვიძებს და შეშინებული წამოხტება. თუმცა არაადამიანური ძალისხმევით გაღიმებულ ბათუს დაინახავს და მაშინვე გახარებული გაიფიქრებს:

,, არ უთქვამს ქალს, რაც შევცოდე,

ჩანს, ნამუსი შეუნახავს.

ჩემ საქციელს, სამარცხვინოს,

ვინ გაიგებს, ვინ დამძრახავს?” – ყველაზე ზნედაცემული კაცის ფიქრია ეს სიტყვები. რა აკეთებინებს, რა აფიქრებინებს ამ ყველაფერს საფარს,რომელიც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საცა სამართალია, ღირსეული კაცი უნდა ყოფილიყო?

აქ აუცილებლად უნდა ვახსენო ბატონყმური ურთიერთობის მორიგი სამარცხვინო ფურცელი ისტორიიდან, როცა ბატონების მხრიდან სექსუალური ძალადობა ლამის ჩვეულებრივი ამბავი იყო და ყმების დაქორწინებისას პირველი ღამის უფლებასაც არაიშვიათად თვითონ იტოვებდნენ ხოლმე. ილია ჭავჭავაძის ,, გლახის ნაამბობიც“ უნდა გავიხსენოთ, სადაც აღწერილია, ,,მოსიყვარულე“, ერთად გაზრდილი ბატონისა და ყმის ურთიერთობა, მაგრამ როცა ქალზე მიდგება საქმე, დავითი (ბატონი) მაშინვე ივიწყებს ყველაფერს ღირებულს, რაც გაბოსთან (ყმასთან) აკავშირებს და როცა მოსამსახურე ეუბნება, რომ ის ქალი, რომლის მოყვანასაც თხოვს, გაბრიელის შეყვარებულია, ოდნავ შეფიქრიანებული ეუბნება: ,, მეწყინა, ეგ რომ მითხარი, მაგრამ არა უშავს – რა. შენ, რაც გითხარი, ისა ჰქენი, მე და გაბრო მოვრიგდებით“. ილია იმაზეც მიანიშნებს ,,ოთარაანთ ქვრივში“, როცა არჩილი და კესო გიორგის ტრაგედიას აანალიზებენ, რომ ბატონყმობა კი გადავარდა,მაგრამ მენტალიტეტი იგივე დარჩა.

საფარიც ბეგია, მბრძანებელი, ბატონი და საფიქრებელია,რომ მემკვიდრეობით, გენეტიკურად მიღებულმა სწორედ ამ თავადურმა მენტალიტეტმა, თავადურმა ავხორცობამ ჩაადენინა საფარს ის სულმდაბლური საქციელი და ასევე გენეტიკურად თავადურმა უზრუნველობამ და საკუთრების განცდამ წამოაწვინა სინდისაუმღვრევლად ბათუს მოლოდინში კერასთან. ასეთი აზროვნებისთვის ბევრს სულაც არ ნიშნავს, რომ ბათუ მისი ყმა კი არა,ძიძიშვილია.

მაინცდამაინც ვერ დავაბრალებთ საფარს, რომ ამ ყველაფერს გააზრებულად  და შეგნებულად აკეთებს, როგორც თავადი. მაგრამ, ალბათ, უპრიანი იქნება, შვეიცარიელი ფსიქიატრისა და ფსიქოთერაპევტის, კარგ გუსტავ იუნგის, საინტერსო ცნებას თუ მოვიშველიებთ – კოლექტიური არაცნობიერი. ეს არის ,, შეხედულებათა და ტიპურ რეაქციათა სისტემას, რომლებიც შეუმჩნევლად განსაზღვრავენ ადამიანის ცხოვრებას. თანდაყოლილი პროგრამებისა და უნივერსალური ნიმუშების გავლენის ქვეშ ექცევა არა მხოლოდ ელემენტარული ქცევითი რეაქციები, არამედ ასევე აღქმა, აზროვნება და წარმოსახვა.“( წყარო https://www.culturedialogue.com/resources/library/terms/arqetipi.shtml ) გავკადნიერდები და შემოვიტან ახალ ტერმინს ,, თავადური არაცნობიერი“, რომელიც იმავეს გულისხმობს, ოღონდ მხოლოდ პრივილეგირებული ფენისთვის ტიპურს. ანუ საფარ – ბეგი ამ ყველაფერს გაცნობიერებულად კი არ ჩადის,საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბებული და საფარისთვის უკვე თანდაყოლილი სწორედ ის ,, თავადური არაცნობიერი“ კარნახობს იმას,რომ მიიღოს ყველაფერი,რასაც მოისურვებს და მიიღოს ისე, თითქოს ეკუთვნოდეს.

ჩემი ღრმა რწმენით, სწორედ ეს თავადური მენტალიტეტია ამ შემთხვევაში ის ,,ბუნება“, გენეტიკურად რომ მიიღო საფარმა და წვრთნა რომ ასე გააუფასურა.

არის ზოგჯერ საკითხები,რომლებზეც ლაპარაკი ბევრად უფრო მარტივია და ნაწერში მოქცევა რთულდება. ეს სწორედ ის შემთხვევაა. ვეცადე კი.

მაგრამ ამ ყველაფრის ახსნა ბევრად უფრო ადვილია,როცა ბავშვებს უშუალოდ ვესაუბრები და ძალიან ადვილად იგებენ პარალელების დახმარებით შეფარული ,, თავადური მენტალიტეტის“ ამბავსაც, ,,თავადური არაცნობიერის“ ცნების შემოტანასაც არ მითვლიან კადნიერებად, იუნგიც და მარტივად ახსნილი მისი კოლექტიურ არაცნობიერიც აინტერესებთ. სიტყვაზე მენდეთ.