მუსიკალური პედაგოგიკის მისამართით დღემდე გაისმის ორჭოფული კითხვები: რამდენად აუცილებელია სკოლის მოსწავლეებისთვის, მით უფრო – სკოლამდელი ასაკის ბავშვებისთვის, მუსიკალური ანბანის, კერძოდ, სანოტო ნიშნების, დამწერლობის, მუსიკალური ტერმინების შესწავლა, ან თუნდაც იმპროვიზაციის, მუსიკის შექმნისადმი ინტერესის გაღვიძება, თუ ყოველივე ეს მხოლოდ მუსიკალური სკოლის კედლებში უნდა ისწავლებოდეს? ჩემი აზრით, სასურველი შედეგის მისაღებად ყოველმა მშობელმა და მასწავლებელმა ბავშვების შესაძლებლობებზე დაკვირვებით უნდა წარმართოს მუშაობის ფორმის ძიების, დაგეგმვის, დოზირების, რეპერტუარის შედგენის, სწავლების მთელი ეს რთული პროცესი.

უნდა ვიცოდეთ, რომ მუსიკის შესასწავლად საჭირო ყველა კომპონენტი მუსიკალური კულტურის, გემოვნების განვითარებას ემსახურება. ბავშვებს ასეთ გაკვეთილებზე სასიმღერო ხმის სწორად ჩამოყალიბებასთან ერთად ბგერის სიმაღლებრივი, მელოდიურ-ჰარმონიული, მეტრ-რიტმული, ტემბრული, დინამიკური სმენაც უვითარდებათ.

დღეისთვის მუსიკალური ანბანიდან ერთ-ერთი წამყვანი საკითხი – გრძლიობა შევარჩიე.

უნდა ითქვას, რომ დამწყები მუსიკოსები, განსაკუთრებით კი თვითნასწავლები, სათანადო მნიშვნელობას არ ანიჭებენ რიტმს. მათ მუსიკაში უმთავრესი ლამაზად აჟღერებული ბგერები ჰგონიათ. სინამდვილეში ერთმნიშვნელოვნად წამყვანია ორივე კომპონენტი: ბგერაც და რიტმიც. ისინი ერთმანეთიდან გამომდინარეობენ და ერთმანეთის გარეშე არსებობა არ შეუძლიათ. სწორედ ბგერისა და რიტმის ერთობლიობა ქმნის მუსიკას.

რიტმთან მუშაობა ყოველ მუსიკოსს დაბნევის და შეფერხების გარეშე უნდა შეეძლოს. ერთ-ერთ წინა წერილში: „მუსიკალური ენის საიდუმლო“, – დაწვრილებით ვისაუბრე რიტმის მნიშვნელობაზე, მეტრსა და ტემპზე. ამჯერად ყურადღება გრძლიობაზე გავამახვილოთ.

ის, ვისაც მუსიკასთან შეხება გქონიათ, შეამჩნევდა, რომ საკუთარი დროის საზომი ერთეული მუსიკასაც აქვს. ეს პულსის დარტყმაა. „პულსი მუსიკასაც ესინჯება“ და მისი დარტყმები მუდამ თანაბარია. თუმცა გავითვალისწინოთ, რომ სიმწყობრე სხვადასხვა სიჩქარისა შეიძლება იყოს: ნელი, ზომიერი, ჩქარი. ყოველივე ეს კი ნაწარმოების ტემპზეა დამოკიდებული.

საინტერესოა, რა არის ბგერის გრძლიობა. ის ბგერის ხმოვანების ხანგრძლივობაა, ხოლო რიტმს სხვადასხვა გრძლიობის ჯგუფებად გაერთიანება ევალება.

ყოველ მუსიკალურ ბგერას თავისი გრძლიობა აქვს. ალბათ შეგიმჩნევიათ, რომ ბგერა შეიძლება იყოს არა მხოლოდ მაღალი ან დაბალი, არამედ გრძელი ან მოკლეც. მუსიკაში ბგერის ამ თვისებას გრძლიობას უწოდებენ. სანოტო სისტემაზე (დგამზე) ნოტები ხაზებსა და ხაზებს შორის განლაგდება და, ამასთან ერთად, სხვადასხვანაირადაც გამოიყურება. ზოგი თეთრია, ზოგი – შავი. ზოგს შტილი აქვს, ზოგს კი – შტილზე კუდი. სწორედ ეს ნიშნები განასხვავებს გრძლიობებს ერთმანეთისგან.

თავდაპირველად ძირითადი მუსიკალური გრძლიობების აღნიშვნები დავიმახსოვროთ, მერე კი მათი დათვლა ვისწავლოთ.

ბგერის გრძლიობა რიტმულად რომ გამოვსახოთ, აი, რას მივიღებთ:

მთელი ნოტი – ყველაზე ხანგრძლივია. ნუ დავივიწყებთ, რომ ყველა სხვა გრძლიობის ნოტი მასთან შეფარდებით იზომება ანუ დანარჩენი გრძლიობა მისი თანაბარ, ლუწ ნაწილებად დაყოფის შედეგად მიიღება. გამოისახება ოვალით, გნებავთ, თეთრი წრით და გრძლიობებს შორის ერთადერთია, რომელსაც არ აქვს შტილი.

არ გამოგვრჩეს ერთი დეტალი: მთელი ნოტის ხანგრძლივობის მიუხედავად, გასათვალისწინებელია, რა ტემპში სრულდება ესა თუ ის მუსიკალური ნაწარმოები. ამ შემთხვევაში გრძლიობები დამოკიდებული ხდება ნაწარმოების ტემპზე. მთელი გრძლიობის ნოტი, რომელიც ყოველთვის ოთხს ითვლის, ნელ ტემპში ნელა დაითვლება, ზომიერში აჩქარდება, ხოლო სწრაფში უფრო მეტად აჩქარდება. რომ არ დავიბნეთ, ტემპს თავი დავანებოთ და ერთ სიჩქარეში მყოფ გრძლიობებს დავაკვირდეთ.

ნახევარი ნოტი – მთელზე ზუსტად ორჯერ მოკლეა და ითვლის ორს. მაგალითად, თუ მთელ გრძლიობას 4 წამით შევაჩერებთ, ნახევრის გადასათვლელად 2 წამი დაგვჭირდება (ამ შემთხვევაში უკეთ გასაგებად წამს პირობით ერთეულად ვიღებ). ნახევარი გრძლიობა მთელს თეთრი ოვალით ჰგავს, ოღონდ დამატებული აქვს შტილი.

მეოთხედი ნოტი მთელზე ოთხჯერ მოკლეა, ნახევარზე კი ორჯერ მოკლე და ითვლის ერთს. ის ხომ მთელის ¼ ნაწილია. ე. ი. თუ მთელი ნოტის ხანგრძლივობა 4 წამია, ხოლო ნახევრისა – 2 წამი, მეოთხედი მხოლოდ 1 წამის განმავლობაში დაიკვრება. გამოისახება შავად შეფერადებული ოვალით და შტილით.

უფრო მცირე გრძლიობები შტილზე ეგრეთ წოდებული „კუდებით“ გამოისახება. მაგ.: მერვედი, მეთექვსმეტედი, ოცდამეთორმეტედი და ა.შ. რაც უფრო მცირეა გრძლიობა, მით მეტია კუდი.

მერვედი ნოტი – მთელზე რვაჯერ მოკლეა, ნახევარზე ოთხჯერ მოკლე, ხოლო მეოთხედზე ორჯერ მოკლე და ერთის ნახევარს ითვლის. იმისთვის, რომ მთელი გრძლიობა (დრო) შეივსოს, რვა მერვედი გრძლიობის ნოტი დაგვჭირდება, ნახევარი გრძლიობის შესავსებად – ოთხი მერვედი, ხოლო მეოთხედისთვის – ორი მერვედი.

მერვედი გამოისახება შავი რგოლით, შტილით და ერთი კუდით. მერვედი გრძლიობები ანუ გვერდიგვერდ მყოფი ორი ან მეტი მერვედი ნოტი ხშირად კუდების საშუალებით ჯგუფდება და საერთო „ზურგით“ ერთიანდება. ზურგების რაოდენობა ყოველთვის კუდების რაოდენობას შეესაბამება.

მეთექვსმეტედი ნოტი – მთელზე თექვსმეტჯერ მოკლეა და ერთის მეოთხედს ითვლის, ანუ მთელი გრძლიობის შესავსებად 16 მეთექვსმეტედი ნოტი დაგვჭირდება. მეთექვსმეტედი რვაჯერ მოკლეა ნახევარზე, ოთხჯერ მოკლე მეოთხედზე და ორჯერ მოკლე მერვედზე. მეთექვსმეტედი ნოტი ძალიან ჰგავს მერვედს, ოღონდ ერთი კუდის ნაცვლად ორი აქვს. მერვედისგან განსხვავებით, გვერდიგვერდ მყოფი ორი ან მეტი მეთექვსმეტედი ერთმანეთს ორმაგი ზურგით ებმება.

დათვლის მთავარი პრინციპი გრძლიობების განახევრებაა ანუ ძირითადი დაყოფა „ორი ერთთან“ პრინციპს ექვემდებარება. ე.ი. ყოველი წინა ნოტი მომდევნოზე ორჯერ გრძელია, სხვაგვარად – ყოველი მომდევნო წინაზე ორჯერ მოკლეა.

გვხვდება კიდევ უფრო მცირე გრძლიობები: ოცდამეთორმეტედი, სამოცდამეოთხედი და ა.შ. თეორიულად გრძლიობების დაყოფა უსასრულოდ შეიძლება, მაგრამ მათი პრაქტიკული გამოყენება შეუძლებელი იქნება.

არსებობს მთელ ნოტზე დიდი გრძლიობაც. ის ორ მთელ ნოტს უდრის, ანუ ორი მთელი ნოტის ჯამია და ბრევისი (ორმაგი მთელი) ეწოდება.

თუ მასწავლებელი ხართ და თქვენს მოსწავლეებთან ერთად სპექტაკლების დადგმა გიყვართ, ბეატრიქს პოტერის ნამცეცა ამბები თქვენთვის ნამდვილად მიგნება იქნება. მრავალფეროვანი სიუჟეტები დაწყებითი კლასების (ან საბავშვო ბაღების) მოსწავლეებს არა მხოლოდ გაახალისებს, დაანახვებს კიდეც რა მოსდევს ცელქობას და გაუმაძღრობას (ბაჭია პიტერისა და ციყვ ტიმი თიფთოუს მაგალითზე), მიახვედრებს როგორ არ უნდა მოიქცნენ სტუმრებთან (ანუ ფისუნია ტომის კნუტებს არ მიბაძონ), თანაგრძნობით აავსებს გულუბრყვილო ჯემაიმა ტყაპუნას მიმართ, მოხიბლავს ტინკლი-ვინკლის სანიმუშო სისუფთავით, გლოსტერელი მკერავისა და მისი მეგობარი თაგვების ამბავი კი გაჭირვებაში თანადგომასა და დახმარებას ასწავლის.

დახატული ამბები

კლასიკური საბავშვო ლიტერატურის თარგმანებს თვალყურს თუ ადევნებთ, გეცოდინებათ, რომ მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი საბავშვო ზღაპრების ავტორისა და ილუსტრატორის ბეატრიქს პოტერის ზღაპრები უკვე ერთი წელია რაც ქართულ ენაზე ითარგმნა.  წიგნი ცხრა ზღაპარს აერთიანებს და ავტორისეული ილუსტრაციებიც ერთვის. ეს ნახატები ტექსტის განუყოფელი ნაწილია და ამბებს უფრო თავშესაქცევს ხდის.

დარწმუნებული ვარ, დიდი თუ პატარა გაცნობისთანავე უზომოდ შეიყვარებთ ბაჭია პიტერსა და მისი და-ძმებს (ფლოპსის, მოპსისა და კუდფუმფულას), ქვიშიან სანაპიროზე, მაღალი ნაძვის ქვეშ გათხრილ სოროში რომ ცხოვრობენ. არც ბატონი ჯერიმი ფიშერის მიმართ დარჩებით გულგრილი – ეს სევდიანი მეთევზე ბაყაყი პატარა ნესტიან სახლში ბინადრობს, შესასვლელსა და საკუჭნაოში მუდამ წყალი ჩასდის, მაგრამ ეს სულაც არა აწუხებს. თავის სტუმრებს (ხვლიკ ისააკ ნიუტონსა და ლუ პტოლემეოსს) კი ჭიამაიების სოუსში შემწვარი კალიებით (ბაყყების დელიკატესით) უმასპინძლდება.

ტანსაცმლის დაკარგვა პოტერის გმირების უცნაური ახირებაა: ბაჭია პიტერი თავისი დაუდევრობით ორ კვირაში ორ წყვილი ქურთუკსა და ორ წყვილ ფეხსაცმელს კარგავს, ფისუნია ტომის კნუტების ტანსაცმლის ბედი აჯობებს თავად გამოიკვლიოთ, პატარა გოგონა ლუსის კაბებისა და ცხვირსახოცების კვალსაც  გაჰყევით, ოღონდ გაფრთხილებთ, მრეცხავ ზღარბს ჩაჩიდან და კაბიდან ეკლები გამოსჩრია და თუ გადაეყრებით, ჩაის სმის დროს მოშორებით დაუჯექით.

მოგზაურობა თუ გიყვართ,  ჯონისა და ტიმის ამბავი არ გამოტოვოთ. ჯონი ქალაქელი თაგვია, ტიმი კი სოფელში დაიბადა. ჯონი კარგად აღზრდილია და არ იმჩნევს, როდესაც ტიმს ჭამის დროს თეფში უვარდება ან დელიკატესებს ვერ ანსხვავებს. თაგვები ქალაქიდან სოფლისკენ თუ პირიქით მოწნულ კალათას დაჰყვებიან და არკვევენ სად ყოფნა ჯობს და ვის რა შეეფერება.

ჯემაიმა ტყაპუნას ამბავი ჩვენთვის საყვარელი ქართული ანიმაციური ფილმის, „გულუბრყვილო ბატი ტასიკოს“ ფაბულა გახლავთ. წაიკითხეთ, ფილმიც გაიხსენეთ, მერე კი განსხვავებასა და მსგავსებაზე იმსჯელეთ.

ბეატრიქს პოტერი

პოტერმა ზღაპრების წერა და ხატვა ბაყაყების სიყვარულით დაიწყო: ერთ მშვენიერ დღეს მისმა ექსტრავაგანტურმა და ხელოვნებით გატაცებულმა მამამ ლონდონის სახვითი ხელოვნების გალერეაში ნაყიდი, რენდოლფ კოლდეკოტის ორი მცირე ზომის ესკიზი, კალმითა და მელნით დახატული ბაყაყები სახლში მიიტანა. გოგონა მოიხიბლა და მას მერე მოუთმენლად ელოდა და ყიდულობდა კოდელკოტის ილუსტრირებულ წიგნებს. მომავალში კი თავისი “სევდიანი მეთევზე” სწორედ კოლდეკოტის ჯენტელმენი ბაყაყის მიხედვით შექმნა.

ბეატრიქს პოტერმა სულ 23 “პატარა წიგნი” დაწერა და დაასურათა. ისინი მრავალ ენაზეა ნათარგმნი და დღემდე პოპულარულია. თუმცა, წარმატებამდე გრძელი და რთული გზა გაიარა. ვიქტორიანული ეპოქის ბურჟუაზიულ ოჯახში დაიბადა და შესაბამისად კარჩაკეტილ ცხოვრებას ეწეოდა, ძიძების გარემოცვაში იზრდებოდა და თანატოლებს არ იცნობდა. ხატვა პატარაობიდან მისი უსაყვარლესი თავშესაქცევი გახლდათ, რვა წლისას რამდენიმე სახატავი ალბომი ჰქონდა შევსებული ცხოველების და მცენარეების ნახატებით. მისი საუკეთესო მეგობარი კი დღიური იყო, რომელსაც მინიატურული საიდუმლო კოდის გამოყენებით წერდა. ეს უცნაური ჩვევა პოტერს 30 წლამდე გაჰყვა. დღიური მისი გარდაცვალების შემდეგაც საიდუმლოდ რჩებოდა, სანამ იგი 1958 წელს არ ამოხსნეს.

ბეატრიქს პოტერი საკმაოდ ნიჭიერი ნატურალისტი და მიკოლოგიც ყოფილა და არაერთი საინტერესო აღმოჩენის საფუძველზე სამეცნიერო ნაშრომებიც დაუწერია, თუმცა იმის გამო რომ ქალი იყო სათანადო ყურადღება არ მიაქციეს, არც მოხსენების წაკითხვის უფლება მისცეს, სამეცნიერო სხდომაზე დასწრების უფლებით მაშინ მხოლოდ მამაკაცები სარგებლობდნენ. წლების შემდეგ, როდესაც ქალების მიმართ დამოკიდებულება შეიცვალა, მეცნიერთა საზოგადოებამ ბეატრიქს პოტერის წინაშე ბოდიში ოფიციალურად მოიხადა.

ბაჭია პიტერიდან გოჭუნა რობინსონამდე

მეცნიერებაში წარუმატებლობის გამო პოტერი მხატვრობას დაუბრუნდა და თანდათან წიგნების გამოცემა საკმაოდ შემოსავლიან საქმედაც აქცია. მისი პირველი ზღაპარი ბაჭია პიტერზე (The Tale of Peter Rabbit) ექვსმა გამომცემლობამ დაიწუნა. გაბრაზებულმა პოტერმა საკუთარი, ხელნაკეთი ეგზემპლარი შექმნა, რომლის ნახვის შემდეგაც გამომცემლობამ Frederick Warne & Co წიგნის დაბეჭდვა გადაწყვიტა. კომპანიას სამი ძმა მართავდა. The Tale of Peter Rabbit უმცროსს, ნორმან უორნს ჩააბარეს. წიგნს წარმოუდგენელი წარმატება ჰქონდა: მკითხველის მოთხოვნა რომ დაეკმაყოფილებინათ, ტირაჟი ექვსჯერ გაიმეორეს, საბოლოოდ კი 20 000 ეგზემპლარი გაყიდეს.

1905 წელს ნორმან უორნმა ბიატრიქს პოტერს ხელი სთხოვა, რასაც პოტერის მშობლების უკმაყოფილება მოჰყვა (უორნების სოციალური სტატუსი არ აკმაყოფილებდათ), თუმცა ქალიშვილს უარი ვერ უთხრეს, სამაგიეროდ ნიშნობა არ გაახმაურეს და მხოლოდ ახლო ნათესავები მიიწვიეს. სამწუხაროდ ბეატრიქსი და ნორმანი მაინც ვერ დაოჯახდნენ, საქმრო ქორწილამდე ცოტა ხნით ადრე, სისხლის კიბოს დიაგნოზით გარდაიცვალა. ბეატრიქსმა დიდი ტრავმა მიიღო, სტრესიდან გამოსასვლელად რამდენიმე წელი დასჭირდა. საბოლოდ კი საყვარელ საქმეს დაუბრუნდა, წელიწადში ერთ ან ორ წიგნს გამოსცემდა, პარალელურად კი ფერმის მართვას სწავლობდა.

1909 წელს პოტერმა კამბრიაში ფერმა შეიძინა, მშობლების სახლი დატოვა და “ტბების მხარეში” დასახლდა. ფერმერობა სიცოცხლის ბოლომდე მის საყვარელ საქმედ დარჩა. სიამოვნებდა ყოველდღიური ფიზიკური შრომა, შინაური ცხოველების გარემოცვაში ყოფნა. ჰერდვიკის ჯიშის ცხვრების გამრავლებაში ექსპერტიც კი გახდა და სწორედ მისი დამსახურებაა რომ ეს ჯიში გადაშენებას გადურჩა. მხედველობის გაუარესებასთან ერთად პოტერი ნაკლებს ხატავდა. მისი ახალი წიგნები ადრე დახატული ესკიზების გამოყენებით გამოდიოდა. ბოლო სერიოზული ნამუშევარი 1930 წელს, გოჭუნა რობინსონის შესახებ დაწერილი წიგნი The Tale of Little Pig Robinson გახლდათ.

ბუნების დამცველი მწერალი

წიგნების გაყიდვით მიღებული ფულით ბეატრიქს პოტერმა უნიკალური ლანდშაფტები შეიძინა და გაჩეხვისგან გადაარჩინა. თავისი ქონება (14 ფერმა და 4000 აკრი მიწა) საბოლოოდ ბრიტანეთის ნაციონალურ ფონდს დაუტოვა. ამ მიწებს დღემდე იცავენ მშენებლობებისგან და იქ ჰერდვიკის ჯიშის ცხვრებს ამრავლებენ. სავტორო უფლებები პოტერის წიგნებსა და ნახატებზე კი, გამომცემლობის F. Warne & Co საკუთრებაა.

დღესდღეობით, არავინ იცის სადაა ბეატრიქს პოტერის საფლავი. 1943 წელს შობის დღესასწაულზე პოტერის მეუღლე თავიანთ ერთგულ მწყემსს ტომ სტორის ეწვია, გადასცა ურნა თავისი ცოლის ფერფლით და წერილით: “აი ფერფლი, თქვენ იცით როგორ უნდა მოიქცეთ.” ტომ სტორიმ ურნა დაიტოვა და ტბების მხარეში, ერთ საიდუმლო ადგილას მოაფრქვია. პოტერს არ სურდა იმ ადგილის შესახებ ვინმეს გაეგო, ვინაიდან განსაკუთრებით უფრთხილდებოდა იქაურობის პირველქმნილ სილამაზეს და ტურისტების სანახაობად არ ემეტებოდა. ტომ სტორი კი უეცრად გარდაიცვალა, საკუთარ შვილსაც ვერ მიასწავლა ის ულამაზესი ადგილი, რომელიც ალბათ დღესაც ისეთივე მშვენიერია, როგორც ასი წლის წინ, ტბების მხარე კი კვლავ აღაფრთოვანებს მნახველს, როგორც ბაჭია პიტერზე გამოცემული წიგნები.

P.S ამ საოცარი ავტორისა და ილუსტრატორის შესახებ 2006 წელს რეჟისორმა კრის ნუნანმა გადაიღო ბიოგრაფიული დრამა „მის პოტერი.“ ფილმში მთავარ როლებს რენე ზელვეგერი და იუენ მაკგრეგორი ასრულებენ.

გლობალურ მოვლენებზე პატარა გმირების მსჯელობა ყველა დროის ლიტერატურაში სასაცილოდ ჟღერდა. პროვინციულ ყოფასა და შესაბამის ენობრივ-ლოგიკურ სტრუქტურებზე დიდი იდეოლოგიების, მოვლენების პროეცირებით მწერლები თითქოს გლობალურსა და ლოკალურს, თეორიასა და რეალიებს შორის არსებული ნაპრალის გროტესკული ფორმით ჩვენებას ცდილობენ. ასე იქცევიან ჩეხოვი, კლდიაშვილი, დუმბაძე.

ალბათ, გვახსოვს ერთი ძალიან სახასიათო ეპიზოდი „მე, ბებია, ილიკო და ილარიონიდან“ – „ზოსიმე ჩიყვიანის“ სიტყვა კოლმეურნეობის კრებაზე:

„დგას ორი კაცი, ორი ქვეყანა, წითელი და თეთრი, წითელი და შავი, ვარსკვლავი და არწივი, დგას და უშენს ერთმანეთს ტყვიას. ჩვენ ვინ ვართ? ჩვენ ვართ ჩაქუჩი და ნამგალი, ესე იგი, ვარსკვლავი, ისინი? ისინი ჯოჯოხეთი, სკვარამი, უკუნეთი, ბნელეთი, შავი ქვა და არგადარჩენა. რას შვება ჰიტლერი? ჰიტლერი მოდის წინ, ჰიტლერი მოსულია მჟავე წყალზე, – კისლოვოდსკ! – თარგმნა მან რუსულად. – უჭირს ხალხს, უჭირს მთავრობას, უჭირს ჯარს. ჩვენ არ გვიჭირს? ჩვენც გვიჭირს, გვშია, გვწყურია, ტანზე არ გვაცვია და ფეხზე“.

ერთი მხრივ, კომიკურია მეორე მსოფლიო ომის როგორც პოლიტიკური და სოციოკულტურული ფაქტის ხალხურ დისკურსში რეპრეზენტაცია, არქეტიპთა პრიმიტიული, ბინარული ოპოზიციითა (ბოროტი–კეთილი, ნათელი–ბნელი) და შესაბამისი ლინგვისტური პარალელიზმით (ჩვენ–ისინი, ვარსკვლავი–არწივი, წითელი–თეთრი/შავი). მეორე მხრივ, საკუთარ მდგომარეობაზე ამაღლებულ სიცილში ადამიანთა პერსონალური ტრაგედიები იკითხება. სასაცილოსა და ცრემლიანის დიალექტიკა ნოდარ დუმბაძის არა მხოლოდ ამ მოთხრობის, არამედ მეორე მსოფლიო ომის ციკლის სხვა ტექსტების მთავარი ყალიბიცაა.

ზაზა აბზიანიძის „ბაბთაც“ ამავე პრინციპზეა აგებული: გლობალური, სამოქალაქო, ძალზე სერიოზული პრობლემის – ბავშვთა უფლებების – პროეცირება კონტრასტულ დისკურსზე – ხალხურ, კარნავალურ, არაპოლიტკორექტულ და სასაცილო საუბრებზე. თუმცა ამ შემთხვევაში მწერლის ინტერესის საგანია არა თავისთავად სიცილისა და ცრემლის ანტინომია, არამედ პრობლემის განძარცვა დისკურსიული კლიშეებისგან და ამ „გაშიშვლებული“ იდეების გამოკვლევა განსხვავებული ენობრივ-ლოგიკური და ეთიკური კატეგორიებით.

„ბაბთაში“ კომიკურია ხასიათებიცა და სიუჟეტიც. ინფანტილური და საყვარელი ცხოველები, ბუსუნსულები, არც მეტი, არც ნაკლები, ბავშვთა უფლებების კონვენციას განიხილავენ. ისინი ერთმანეთს განუმარტავენ დოკუმენტის ტერმინებისა თუ პრინციპების არსს, მსჯელობენ და ცხარედ კამათობენ წესების მართებულობაზე – „სამართლიანისა“ და „ეთიკურის“ კატეგორიების ჭრილში. თანამედროვე სამოქალაქო დისკურსის ენობრივი ფაქტურა განსაკუთრებით გროტესკულად ერგება კურკაძეების ოჯახის ამბებს – პროვინციულ ჭორებს, რომლებსაც ბუსუნსულები ბავშვთა უფლებების კონვენციის პრინციპების განსჯისას იშველიებენ.

ხასიათებიც ძალიან დინამიკურია, ცხადია, სოციალურად და ეთნოკულტურულად შეფერილი. ბუსუნსულების საერთო კრებაში გაერთიანებულან: ქარიზმატული, საჯიშე და პერსპექტიული ნაგაზი ბუსო, რომლის კარიერული გზა კურკაძეების ოჯახში დაფასებული მსახურობიდან გაეროს შტაბბინის მცველის პოსტამდე მიდის; ფრთხილი და მოზომილი სიტყვის პატრონი, ირონიული კატა აგნესა; ვარდისფერი, თვინიერი და აზიზი, მგრძნობიარე გოჭი მეცნიერი სოკრატი; გრაფომანი იხვი ჭიჭიკო, რომელიც მუდამ იგავურად, ნართაულად საუბრობს; საზრიანი და გამჭრიახი, პროფესიონალი იურისტი, წრუწუნა ამბაკო; მრავლისმნახველი, ათასი აფორიზმის მთხზველი კუ ზიგლინდა; მოძველბიჭო, ღირებულებებში დაკარგული, გზასაცდენილი თუთიყუში პაკო და სხვები.

ხასიათების ესკიზების შექმნისას ავტორი არ იყენებს კომიკურ ან კარიკატურულ კლიშეებს – ჰიპერბოლას, ლიტოტესს, გროტესკს. პირიქით, მისი მანერა მინიმალისტურია – ხასიათი იქმნება ექსპოზიციის ეტაპზევე ორიოდე ეპითეტის ან ლაკონური პასაჟის საშუალებით. შედეგად „ბაბთას“ გმირები ძალიან სრულყოფილები და კოლორიტულები არიან. ვთანხმდებით იმაზეც, რომ კეთილი, ემოციური და ამბიციური ბუსუნსულების გნიასი და კამათი არაპირდაპირ შესაძლოა მოგვაგონებდეს ასეთივე გულმხურვალე, მაგრამ ინფანტილური საზოგადოების ფუსფუსს.

საერთოდ, ხასიათები, მათი უნიკალურობის, მშვენიერებისა და თუნდაც ახირებულობის კვლევა ზაზა აბზიანიძის დიდი გატაცებაა. ეს ინტერესი გასდევს მთელ მის ლიტერატურათმცოდნეობით და საგამომცემლო საქმიანობას – მწერალთა პორტრეტებიდან ბიოგრაფიულ ლიტერატურამდე. ამიტომ არის, რომ ცხოველებისგან ის არ ქმნის სქემატურ რეალისტურ ტიპებს დიდაქტიკური ნარატივით, რისი დიდი გამოცდილებაც აქვს ქართულ საბავშვო ლიტერატურას. ხასიათი და იუმორი ქართულ საბავშვო ტექსტში მას სრულიად ახალ საფეხურზე აჰყავს. სამოქალაქო ტერმინებისა და წესების ზედმიწევნით ანალიზში, „დაღეჭვაში“, მისი პოზიცია თითქოს ასე იკითხება: ბავშვებს დიდივით ესაუბროს, დიდებს კი – ბავშვივით, ენის მოჩლექით. აკი მის ამ ტექსტზე არაერთხელ ითქვა, რომ ლიტერატურული ზღაპარი „ბაბთა“ საბავშვო და ზრდასრულთა ლიტერატურის მიჯნაზეა.

„ბაბთას“ ზედაპირული, სიუჟეტური პლასტი აწყობილია ბუსუნსულების მსჯელობაზე. ისინი ამა თუ იმ საკითხს ეთიკურობისა და სამართლიანობის კატეგორიების ჭრილში განიხილავენ. თუკი მათ კამათს კომიკური ელემენტებისგან გავათავისუფლებთ, დავინახავთ, რომ ტექსტი ფორმითა და შინაარსით სხვა არაფერია, თუ არა დიალოგი. სოკრატესეული დიალოგური მეთოდის პაროდიის გვირგვინად კი „ბაბთას“ გმირი – მეცნიერი გოჭი სოკრატი შეიძლება წარმოვიდგინოთ.

ენობრივი თამაშებით, ჟანრობრივი ეკლექტურობით (ამ სიტყვის პოსტმოდერნისტული გაგებით), ინტერტექსტუალობითა და ორმაგი კოდირების მეთოდით, ნახატებიანი ლიტერატურული ზღაპარი „ბაბთა“ უდავოდ ქართული საბავშვო ლიტერატურის პოსტმოდერნის ნიმუშია.

„ბაბთაში“ მთავარ კონფლიქტს, შეიძლება ითქვას, თავად ენა ქმნის. მხიარული ცხოველების კოლორიტული საუბრების ფონზე სპეციფიკური სამოქალაქო ტერმინები: დეკლარაცია, ასოციაცია, დისკრიმინაცია, – მოწმენდილ ცაზე მეხის გავარდნასავით გაიელვებს. თუმცა ავტორი, რომელსაც სანიმუშოდ შეუძლია სტილის გადმოცემა, ამ შემთხვევაში არ ცდილობს ტერმინთა „მოშინაურებას“. შესაძლოა იმიტომ, რომ ტერმინები ბოლომდე არც ბუსუნსულებს ესმით. არც უბირებს – ვისთვისაც „დისკრიმინაცია“ და „კონვენცია“ საშიში ენობრივი სიგნალებია და არც განდობილებს – ვინც ამ ცოდნას რიგით წევრებს გადასცემს. მაგალითად, ნაგაზი ბუსო, რომელიც ბუსუნსუნლებს გაეროს ცენტრალური ოფისის დარაჯობისას ყურმოკრულ ინფორმაციას უზიარებს, დისკრიმინაციას ხსნის როგორც ფიზიკურ ჩაგვრას; მეორე მხრივ, ბუსო უკიდურესად ამაყობს საკუთარი წმინდა სისხლით და თავს შეურაცხყოფილად გრძნობს, როცა უჯიშოდ მოიხსენიებენ.

აქ კი „ბაბთა“ თითქოს იგავური ენით გვიხსნის: უცოდინრობის, გაუცნობიერებლობის ბრალია, რომ ეს ცნებები ასეთი თვითკმარი, განყენებული და ჯერ კიდევ აუთვისებელი რჩება; რომ თანამედროვე სამოქალაქო ღირებულებებისგან „შორს დავიჭირეთ ჩვენი ანბანი“ (ილია ჭავჭავაძე), ესე იგი ჩვენი ენობრივი და ეთიკური სისტემები; რომ ადამიანის უფლებების დაცვაზე ზრუნვა მხოლოდ არასამთავრობო ორგანიზაციების საქმიანობასთან გავაიგივეთ და ტერმინებს: „გენდერი“, „ლიბერალიზმი“, „იდენტობა“, – ნეგატიური კონოტაცია შევძინეთ.

ბავშვთა პრობლემებს ქართულმა საყმაწვილო და ზრდასრულთა ლიტერატურამ მე-19 საუკუნის 80-90-იანი წლებიდან მიუგდო ყური. ჟურნალების: „ნაკადულის“, „ჯეჯილის“, „ნობათის“, – ფურცლებზე იბეჭდება ეკატერინე გაბაშვილის, მარიამ დემურიას, დომინიკა ერისთავისა და სხვათა ტექსტები, სადაც უკვე ჩნდებიან პროტაგონისტი ბავშვები თავიანთი პრობლემებით, წუხილებითა და ტრაგედიებით.

უნდა ითქვას ისიც, რომ აღნიშნულ პერიოდში საბავშვო პროზას უმეტესად ქალი ავტორები ქმნიან. მათ როგორც დედებსა და მასწავლებლებს განსაკუთრებული ემპათია გამოარჩევთ ბავშვების გასაჭირის მიმართ. სწორედ მათი დამსახურებაა, რომ ქართულ ლიტერატურაში საყმაწვილო პრობლემატიკამ ლიგიტიმაცია მოიპოვა. ამ ლიტერატურამ განსაკუთრებით მწვავედ წარმოაჩინა ბავშვთა შრომის ბოროტად გამოყენება, არასრულწლოვანთა მიმართ ფიზიკური ძალადობა, ბავშვთა განათლების უფლების საყოველთაოობა და სხვა ფუნდამენტური საკითხები. ზაზა აბზიანიძის ლიტერატურული ზღაპარიც ამ ტექსტის შორეული გამოძახილია, ცხადია, არა რეალისტური, არამედ პოსტმოდერნისტული მეთოდით შესრულებული.

16 წელია, რაც „ბაბთა“ გამოქვეყნდა და UNICEF-ის ბავშვის უფლებათა კონვენციის თემატიკისადმი მიძღვნილ ლიტერატურულ კონკურსში პირველი ადგილი მოიპოვა. ვფიქრობ, საკმარისი დრო იყო, ტექსტით დაინტერესებულიყვნენ ქართული ლიტერატურის სასკოლო სახელმძღვანელოების ავტორთა ჯგუფები და თხზულებას, რომელიც ბავშვის უფლებათა გარშემო არასრულწლოვანთა და ზრდასრულთა შეგნების განვითარებას ისახავს მიზნად, ქართული ლიტერატურის კურიკულუმში ადგილი დაემკვიდრებინა. არადა, ამგვარი ტექსტები საუკეთესო სტიმული იქნება საკლასო დებატების წარმართვისთვის, მოქალაქეობრივ ღირებულებებზე უფრო ღრმა ცოდნის მიღებისა და ამ ფასეულობათა გააზრებისთვის. ჯერჯერობით კი ჩვენი ყოველდღიურობის მოწმენდილ ცას ისევე უსიამოვნოდ სერავს ტერმინები „დეკლარაცია“, „დისკრიმინაცია“, „უფლებები“, რა დისონანსურადაც გაისმის ისინი ზაზა აბზიანიძის ლიტერატურული ზღაპრის სახალისო პროვინციულ დიალოგებში.

ენა რომ კომუნიკაციისა და არის გადმოცემის მთავარი საშუალებაა, ამ ანბანურ ჭეშმარიტებას ყველანი ვეთანხმებით. დაბადებიდან, ენობრივ გარემოში მოხვედრის პირველივე წუთიდან ენობრივი არსებები ვხდებით და ყველაფერი, რაც ჩვენ გარშემოა, ჩვენთან ენის საშუალებით ურთიერთობს. მოვლენებსაც ენის მიერ მოწვდილი პრიზმით ვაკვირდებით და აღვიქვამთ. მოკლედ, ენაში ვცხოვრობთ და ენა ცხოვრობს ჩვენში.

ვაკვირდებით, როგორია ენა, რომლის საშუალებითაც რაღაც აზრის გამოთქმას ვცდილობთ? ინარჩუნებს თუ არა ჩვენი სამეტყველო თუ აკადემიური ენა თავის მთავარ, გაგებინების ფუნქციას?

ენა მედიუმია საზოგადოების წევრებს, სხვადასხვა პროფესიის ადამიანებს შორის, ჰოდა, იმისთვის, რომ მომრიგებლისა და მოკავშირის ფუნქცია სრულად შეითავსოს, ყველა მხრისათვის კარგად გასაგები უნდა იყოს.

რატომ დავიწყე ამაზე საუბარი?

ბოლო დროს ოფიციალურ დოკუმენტებთან, სამთავრობო თუ არასამთავროო ანგარიშებთან, კანონებსა და კოდექსებთან მუშაობა მომიწია და აღმოვაჩინე დოკუმენტების ენა, როგორც ქართული ენის სოციალური თუ სხვა ტიპის დიალექტი.

მივხვდი, ერთ მარტივ და სამწუხარო ჭეშმარიტებას -რომ ვერცერთი ის ადამიანი, ვისი უფლებების დასაცავად თუ ყოფის გასაუმჯობესებლად იგეგმება ეს კვლევები, იბეჭდება ანგარიშები და გაიდლაინები, ვერასდროს გაიგებს რა წერია ამ დოკუმენტებში. შესაბამისად, ვიღებთ ამაოდ დახარჯულ რესურსს – კვლევა, მისი მონაწილეები, ტექსტის დამუშავების სხვადასხვა ეტაპი, ბეჭდვის ხარჯები…

რატომ? მოდი, ჩამოვაყალიბოთ, რა პრობლემებს ვუქმნით ენას და შესაბამისად, საკუთარ თავს?

რატომ არ უნდა წაიკითხოს, ვთქვათ, ადამიანის უფლებების დაცვაზე მომუშავე რომელიმე ორგანიზაციის საინფორმაციო ბუკლეტი რაჭის რომელიმე სოფელში მცხოვრებმა თქვენმა ან ჩემმა ბებიამ? ან სკოლის მოსწავლემ, ან მეცხვარემ, ან მე, ადამიანმა, რომელიც ვფლობ სახელწიფო ენას, მაგრამ არ ვიცი ეს, ანგარიშებისა და კანონების ენა, რომელიც ერთგვარ სოციოლექტად  ჩამოყალიბდა?

მხოლოდ ლექსიკაზე არ ვლაპარაკობ, მენდეთ, ძალიან შორს ვარ იმ პურისტთაგან, რომლებიც თვლიან, რომ ენის გადარჩენა ტერმინოლოგიის და ნეოლოგიზმების თარგმანშია. ენას აქვს უფლება აირჩიოს, რომელი ფორმა მიიღოს ან არ მიიღოს, ზედმეტი, ჭარბი ლექსიკა მოიშოროს, ის დაიტოვოს, რაც მის სტრუქტურასა და ბუნებას უკეთ ესადაგება.

მე უფრო სინტაქსს, ზმნის ფორმების ხელოვნურ წარმოებას, პასიურ კონსტრუქციას, ტავტოლოგიებს, ჩართულებისა და დანართების სიხშირეს ვგულისხმობ, ასევე, ისეთ წინადადებებს, რომლებსაც უბრალოდ „მეტისმეტად შერწყმულ“ და „მეტისმეტად ქვეწყობილ“ წინადადებებს დავარქმევ, ვგულისხმობ, რომ წინადადებასაც უნდა ჰქონდეს სიტყვათა მაქსიმალური რაოდენობა. იქნებ ეს წესებით არ არის დადგენილი, მაგრამ ენის შეგრძნებისა და გემოვნების საკითხია, ძალიან მნიშვნელოვანი!

ვასწავლოთ ოფიციალური ტექსტების წერა ჩვენს მოსწავლეებს დღეს, სანამ სხვა ენის გავლენის ქვეშ ნაკლებად არიან, ვასწავლონ სტილი, ტერმინოლოგიის გამოყენება, აკადემიური ენა, რომელიც სულაც არ არის საჭირო, რთული იყოს, მგონი, პირიქით!

თორემ რა გამოდის?

მე ვარ შშმ პირი, რომლის უფლებების დაცვისთვის და სპეციალური რესურსებით უზრუნველყოფისათვის რომელიღაც ორგანიზაცია უზარმაზარ შრომას დებს, მაგრამ ამ შრომის ნაყოფს მე ვერ მოვიწევ, რადგანაც ენა არ მომცემს ამის საშუალებას.

მე ვარ მშობელი, რომელსაც ძალიან სჭირდება ბავშვებზე ძალადობის თემატიკაზე უფრო მეტის ცოდნა, იმის გააზრება, რომ ბავშვო დამოუკიდებელი  ადამიანია და დაუშვებელია მისით მანიპულირება, მაგრამ მე ამას  ვერ გავიგებ – რადგან სინტაქსის დაუძლევენ გისოსებს ვერ გამოვცდები.

ბოლოს და ბოლოს, მე ბავშვი ვარ, რომელსაც საკუთარი უფლებების გააზრება სურს, მაგრამ ისევ ენობრივი ბარიერი უშლის ხელს, ენა, რომელსაც ფლობს არ არის ის ენა, რომელზეც ეს რესურსებია შექმნილი.

მე ვარ მოქალაქე, რომელსაც ჩემი ქვეყნის კონსტიტუციისა და კანონების კარგად გააზრება უნდა, მაგრამ ისევ ენა არ მიშვებს, ენა მაჩერებს და ენა მაყოვნებს…

ვიფიქროთ ამაზე და დავიმახსოვროთ, გაგებინება და კომუნიკაციის პროცესის წარმართვა  – ენის უმთავრესი ფუნქციაა!

იცნობთ გრაფ ნიაბულს 43-ე საჰერცოგოდან? ან მის დიდძალ მემკვიდრეობასა და უცნაურ ანდერძზე გაგიგონიათ რაიმე? გასაგებია. თქვენ არ გაქვთ წოდება, რომელიც უფლებას მოგცემდათ, შუა საუკუნეების სასურველი ქალაქის ისტორია და თვითმყოფადობა შეგესწავლათ, მისი განვითარების საუკეთესო გეგმა-პროექტი შეგედგინათ და თანაწოდებულთა შორის გაგემარჯვათ. გამარჯვება კი ღირდა. მარად ახალგაზრდა ნიაბულის მილიონები თქვენს საფულეში გადმოცურდებოდა და ხელ–ფეხს გაგიხსნიდათ ყველაზე ამბიციური პროექტის განსახორციელებლად.

ამ აზარტულ წინადადებაში ჩართვის პრივილეგია მხოლოდ მათ, ნინო აბულაძის მერვეკლასელებს ერგოთ. დიახ, მასწავლებლის ეროვნული ჯილდოს ათეულ-ხუთეულის წევრის, თბილისის 43-ე სკოლის ისტორია-სამოქალაქოს მასწავლებლის შესახებ გესაუბრებით. იმასაც გაგიმხელთ, რომ გრაფი ნიაბული მისი ახალი სახეა, ახალი ინტრიგა. ვისთვის და რისთვის? მოსწავლეებისა და სწავლებისთვის.

ნინო აბულაძე სიახლეების მაძიებელი „მოხეტიალე“ ისტორიკოსია პროფესიული წარმოსახვითა და საზრუნავით (სადღაა დრო პირადისთვის?). სოციალური ქსელები იტევს მის შფოთვას („ჩამქრალ ვულკანს ვგავარ… ვლოცულობ, ამოფრქვევა არ დავიწყო“), საყვედურს („არც ჩემზე გადაღებულ სიუჟეტში, არც ინტერვიუებში არ ჩანს ის ნინო, ვინც ვარ“), აღიარებას (“ამ პატარამ მასწავლა უცბად, რომ გაკვეთილის ფორმატი სასწრაფოდ უნდა შემეცვალა“). იმავე ქსელში თავდაჯერებულად „მოგზაურობენ“ მისი რესურსები კოლეგების მადლიერი კომენტარებითურთ.

– პირველსავე გაკვეთილებზე ვიგრძენი, რომ არის საგანი, რომელსაც ასწავლი და არის გამოწვევა, მოსწავლეები წამოიყვანო შენკენ, შენი საგნისკენ. ამისთვის უნდა დაანახო, რომ ეს სჭირდებათ, რომ ეს საინტერესოა. იქიდან მოყოლებული, თვრამეტი წელია ვფიქრობ, ვფიქრობ, როგორ გავხადო ყოველი გაკვეთილი საინტერესო. ჯერჯერობით, მგონი, ვახერხებ. არ უნდა ჩამორჩე სიახლეებს. ბავშვებს მოსწონთ, როცა ეუბნები: მოდი, ერთად ვისწავლოთ! ზოგჯერ კოლეგები მეკითხებიან, ვუმხელ თუ არა მოსწავლეებს, რომ რაღაც არ ვიცი. რა თქმა უნდა. იმასაც ვეუბნები, რომ რაღაც დამავიწყდა. „დამავიწყდა-შემახსნეს“ მეთოდსაც კარგად ვიყენებდი სწავლებაში, მაგრამ გამიგეს… მაიკროსოფტის პროგრამები ჩემი საყვარელი ინსტრუმენტია. Minecraft-ი არ ვიცოდი, შარშან ერთად დავიწყეთ სწავლა და საქართველოს რეგიონების აწყობა. შინიდან სკოლამდე დიდი გზაა და ამ გზაზე სულ ვფიქრობ, რა გავაკეთო ისეთი, რომ შუა საუკუნეების ქალაქები საინტერესოდ ვასწავლო–მეთქი. ეს პროექტი მოვიგონე – ნიაბული გავხდი. ახალი გიჟური თამაში წამოვიწყე. რა გამოგვივა, არ ვიცი. მე, გრაფ ნიაბულს, დიდძალი ფული მაქვს და უნდა დავაბანდო. ამათ ქალაქები უნდა აშენონ. ეს მოსწონთ, თამაშით სწავლების საქმეც კეთდება: ერთმა ვენეცია აირჩია, მეორემ – კონსტანცა… ამ ქალაქებზე მათ სრული ინფორმაცია უნდა ჰქონდეთ. სხვათა შორის, თქვენც მოგიწევთ შეფასებაში მონაწილეობა, რადგან მინდა, ყველა ჩაერთოს იმ ქალაქის შერჩევაში, რომელიც ინვესტიციას მოიპოვებს.

– ნინო, როგორც ამბობთ, მასწავლებლობაზე არ გიოცნებიათ…

– ახლა დიფერენცირებულ სწავლებაზე რომ მიდის საუბარი, მაშინაც იყო ამგვარი დიფერენციაცია და დავამთავრე ჰუმანიტარული სკოლა, სადაც მასწავლიდა და თან ჩემი დამრიგებელი იყო ალექსანდრე ჩოლოყაშვილი. ბაბუას ოჯახიც რეპრესირებული გახლდათ. ეს საკითხები ყოველთვის მაინტერესებდა, მაგრამ ბაბუა დუმდა. ნამდვილი ისტორიებისადმი ინტერესი ბავშვობიდანვე ამყვა. სულ მაწვალებდა კითხვა, როგორ გამეგო მეტი ამ ამბების შესახებ. ბიძგი მომცა ჩემმა დამ, როცა ისტორიკოსის პროფესიაზე მიმანიშნა, რომ მეტ კითხვაზე მეპოვა პასუხი. ჩემი პირველი ნაბიჯები მაშინდელი პიონერთა სასახლის მხარეთმცოდნეობის წრეს უკავშირდება, სადაც კოტე ჩოლოყაშვილის შვილი გვასწავლიდა. გარემო საკმაო ინტერესს აღმიძრავდა და აზრის თავისუფლად გამოხატვის საშუალებასაც მაძლევდა. ამას დაემთხვა ეროვნული მოძრაობის აღმავლობა საქართველოში. აქტიური კლასი გვქონდა, დავდიოდით, ხალხს მოვუწოდებდით, გამოსულიყვნენ. ამის გამო მამას აკითხავდა მილიცია, შავ სიაში ვიყავი. რაც შეეხება პროფესიას, მაინტერესებდა ჟურნალისტიკა, მაგრამ საბოლოოდ მაინც ისტორია ავირჩიე, სპეციალობით ეთნოგრაფი ვარ.

– 43-ე „საჰერცოგოში“ როგორ მოხვდით?

– ამაზე არც მიფიქრია და არც მიოცნებია, თუმცა მასწავლებლებთან ძალიან კარგი დამოკიდებულება მქონდა და სკოლაც მიყვარდა. 43–ეში ჩემი მეგობარი მარიკა კევლიშვილი მუშაობდა. დამამთავრებელ კურსზე ვიყავი, როცა დამირეკა და მითხრა: რაღა სხვაგან გაიარო პედაგოგიური პრაქტიკა, მოდი ჩვენთან, ისტორიის საათები არისო. მოვედი, არც ხელფასი მიკითხავს, არც არაფერი… მაშინდელი დირექტორი, ავთო ხმიადაშვილი მესაუბრა და პირდაპირ, მარტო შევედი გაკვეთილზე. ზუსტად ერთ კვირაში მივხვდი, რომ აქედან ვეღარსად წავიდოდი. დირექტორი გახდა ჩემი მეგზური სასკოლო ცხოვრებაში. სწორედ მან შემარქვა „მოხეტიალე“. არ ვივიწყებდი, რაც მოსწავლეობისას არ მომწონდა. გაზაფხულზე ბავშვს, მოზარდს კლასში გული არ უჩერდება. რა პრობლემაა – გაზაფხულია, გასვლით გაკვეთილს მოვაწყობ, გარეთაც იქნებიან და საგაკვეთილო მიზანსაც მივაღწევ… ვიტყოდი, ახლა სოლოლაკის ქუჩები უნდა შევისწავლოთ-მეთქი და გავიდოდით.

– თვრამეტ წელიწადში რამდენიმე თაობა შეიცვალა, ღირებულებები გადაფასდა… რა რჩება, რა იცვლება?

– ამაზე ბევრი მიფიქრია. მთავარი საყრდენის შესანარჩუნებლად ვეუბნები, რომ ეს არ არის მხოლოდ საგანი, ეს ჩვენი სამშობლოს ბიოგრაფიაა, თავისი კარგით და ცუდით, და როგორც საკუთარი ბიოგრაფია უნდა იცოდეს ადამიანმა, ასევე უნდა იცოდეს თავისი ქვეყნის ბიოგრაფიაც. მოსწავლემ უნდა გაითავისოს, რომ ამ ქვეყნის მოქალაქეა, იცნობდეს მას და გააზრებული ჰქონდეს საკუთარი მოვალეობები ქვეყნის წინაშე. ეს საკლასო ოთახში დაგდებულ ფურცელზე რეაგირებით იწყება, გრძელდება და გრძელდება… მინდა, ყველა დეტალზე თავად იფიქრონ, რატომ და როგორ. ქვეყნის სიყვარულსა და მოქალაქეობრივ პასუხისმგებლობას კომპიუტერის სიყვარული ვერ შეცვლის, ეს ღირებულებები გადადის ყველა თაობაში. ყველაზე დიდი ღირებულება ადამიანია და თუ ამ ღირებულებას აღიარებ, იქვეა სამშობლო, იქვეა გარემო, ბუნება, სადაც ცხოვრობ…

– ნინო, ყველაზე რთული, ალბათ, უახლესი ისტორიის სწავლებაა…

– 9 აპრილი ჩემი ცხოვრების ნაწილი იყო. აქციაზე გავედით მოუმზადებლები, ქაქუცას დროშით… ჩვენი დამრიგებელი ცუდად გახდა, რადგან ახსოვდა, რა გადაიტანა მისმა ოჯახმა ქაქუცას გამო. ის ჩვენ გამო ფრთხილობდა, შიშობდა. მახსოვს, ენის საკითხებთან დაკავშირებული აქციის დროს სკოლის კარი გადაგვიკეტეს და ფანჯრიდან გადავედით… ახლა სხვანაირად აღვიქვამ ამ ყველაფერს. ცხრა აპრილის თემა სამოდელო გაკვეთილად ვაქციე მეექვსეკლასელებთან. ძალიან ძნელი ამოცანა დავუსახე საკუთარ თავს, რადგან ერთ გაკვეთილში მოვაქციე რამდენიმე თემა – ოკუპაციით დაწყებული, 9 აპრილით დამთავრებული. რთული იყო, მთელი კვირა ვმუშაობდი, რომ მარტივად და გასაგებად დამეშალა ეს საკითხები. გაკვეთილზე რამდენიმეწუთიანი ვიდეოსიუჟეტი ვაჩვენე და წამიერად ემოცია ვერ შევიკავე, რაც იქვე გულწრფელად ვაღიარე. მოსწავლეებთან ურთიერთობისას გულწრფელობა აუცილებელია. საქართველოს ისტორიის, მით უფრო – უახლესი მოვლენების შეფასებას ემოციები ახლავს თან და ეს ბუნებრივიცაა. თუ ჯერ სხვა ქვეყნების ანალოგიურ მოვლენებზე ვამსჯელებთ და მერე ჩვენსაზე გადავალთ, მოსწავლეები უფრო შეინარჩუნებენ ობიექტურობას. ვცდილობ, ჩემი აზრი მათ თავს არ მოვახვიო. ჩვეულებრივ, ვკითხულობთ წყაროს, ან ვუყურებთ ვიდეომასალას და ვსვამ კითხვებს, ვთხოვ, შეაფასონ – სწორი იყო, არ იყო, როგორ აჯობებდა, მაშინ რა მოხდებოდა? ეს ჩემთვისაც ხელახალი შეფასება-გადაფასების პროცესია. ყოველ თაობასთან ერთად ხელახლა გავდივარ ამ გზას.

– რას გვეტყვით მასწავლებლის ეროვნული ჯილდოს კონკურსზე?

– საქართველოში ეს იყო პირველი გამოცდილება. კარგია, რომ მონაწილეობა მივიღე. ჩემს გამოცდილებას გავუზიარებ კოლეგებს, რომლებიც, მიმაჩნია, რომ მომავალ წელს ამ კონკურსში უნდა იყვნენ. მსურს,  საქართველომ დაინახოს უფრო მეტი პროფესიონალი მასწავლებელი, რომლებიც განათლების სისტემაში ნამდვილად არიან. პრობლემას ვერ გავექცევი და ვერ ვიტყვი, რომ ყველა მასწავლებელი კარგი პროფესიონალია, მაგრამ არიან ძალიან კარგი მასწავლებლებიც, რომლებმაც ან არ შეავსეს აპლიკაცია, ან შეავსეს, მაგრამ ისე არ წარადგინეს თავი, როგორებიც სინამდვილეში არიან. ბევრ მათგანს ვიცნობ, აღფრთოვანებული ვარ მათი პროფესიონალიზმით, ბევრი რამ მისწავლია მათგან და მიმაჩნია, რომ ისინი იმსახურებენ გამორჩევას ათეულშიც, ხუთეულშიც და ერთეულშიც… კონკურსის შემდეგ მომემატა პასუხისმგებლობა, რადგან ხუთეულში ყოფნაც ძალიან საპატიოა და ბევრ რამეს გავალდებულებს. ამ კონკურსში ჩემი დიდი გულშემატკივარი იყო ჩემი ქართულის მასწავლებელი. რეკომენდაცია ჩემმა მოსწავლემ დამიწერა, რომელიც ჩეხეთში სწავლობს და წარმატებულია. როცა ეს რეკომენდაცია წავიკითხე, მაშინ ვიფიქრე, რომ დიახაც, სწორად მოვიქეცი, როცა კონკურსში მონაწილეობა გადავწყვიტე.

–რა არის დღეს მასწავლებლისთვის მთავარი გამოწვევა?

– აქამდეც და ახლაც ჩემი საქმიანობა უპირველესად სწავლებისკენაა მიმართული. შემიძლია, მთელი ღამე გავათენო, რამდენიმე დღე ვიფიქრო იმაზე, როგორ მივაწოდო ბავშვებს გასაგებ ენაზე ერთი ტერმინი. რთული ტერმინი ისე უნდა დავუშალო, რომ არსი შენარჩუნდეს და თან იოლად გასაგები გახდეს. მიმაჩნია, რომ მასწავლებლობა, უპირველესად, ხარისხიანი სწავლებაა. სკოლის შიგნით ეს ერთი სერიოზული გამოწვევაა. უფრო ფართოდ, მთავარი გამოწვევაა, დაინგრეს მასწავლებლის სტერეოტიპი. მქონია და მაქვს ტიტულები, მაგრამ ჩემთვის ყველაზე საპატიო – მასწავლებლობაა. ასე რომ არ იყოს, წელგამართული ვერ შევალ კლასში. გამოწვევაა, გავუძლო ამდენ უარყოფით ენერგიას, რომელიც მასწავლებლებისკენ მოდის და დავარწმუნო საზოგადოება, რომ ჩემს პროფესიაში შედეგი სხვა პროფესიებივით მალე არ დგება, მაგრამ ამ შედეგში დარწმუნებული ვარ. ამას მიდასტურებენ ჩემი ყოფილი მოსწავლეები, როცა ვხედავ, როგორ ცხოვრობენ ისინი.

ხელოვნურად მოღიმარი თვალები, უჩვეულოდ არაბავშვური ღიმილი ბავშვურ სახეზე,  ფამილარობით შენიღბული  სიფაქიზე,  შინაგანი დაძაბულობა გარეგანი მოშვებულობის  ფონზე –  ის თხუთმეტი წლისაა და უკვე პროსტიტუციაშია ჩაბმული.

როგორ მოხდა?

დიდხანს ითვლებოდა მშობლებისთვის „საამაყო“, სხვებისთვის „სანატრელ“ შვილად – ლამაზი, ალერსიანი,  დამჯერე, თავაზიანი, მხიარული, საზრიანი, კარგად ხატავდა, კარგად სწავლობდა. მშობლები საკმაოდ ყურადღებიანი იყვნენ, საკმაოდ აღიარებულიც: მაღალი  თანამდებობები, პრესტიჟული უბანი, ბინა, ბაღი და სკოლა,  „ელიტური“ სტუდიები, წრეები და რეპეტიტორები, ძიძა, ჯანსაღი საკვები, ბრენდული ტანსაცმელი. ოღონდ არსებობდა  თითქოს ბუნებრივი დისტანცია, ზღვარი, რომლის იქითაც არცერთი მხარე არ გადადიოდა.

მშობლებმა, მაგალითად, დიდხანს არ იცოდნენ, რომ მათ შვილს მეტსახელი ჰქონდა. ესპანურის გაკვეთილზე, მასწავლებელმა – „ბიჭი“ როგორ იქნება ესპანურადო, ჰკითხა. ნაკარნახევი „niño“ როგორც გაიგონა, ისე გაიმეორა. ყურადღება არ მიუქცევია, რომ ეს მისი სახელი იყო: „ნინჩო“. მაშინ, სხვებთან ერთად, თვითონაც ბევრი იცინა. მეტსახელი შერჩა – „ბიჭი“.

ძიძამ შემთხვევით გაიგონა და მშობლებს უთხრა. ამას მოჰყვა მშობლების ყვირილი, ჩხუბი, დადანაშაულება. მერე ექიმთან წაიყვანეს. ვერ გაიგო, რატომ გადაიყვანეს სხვა სკოლაში, რატომ აუკრძალეს ბიჭებთან მეგობრობა, რატომ გაქრა მისი გარდერობიდან  შარვლები და შორტები, სათამაშოებიდან – მანქანები და ბურთები, და მერე,  ცხოვრებიდან – მამა.

მე-6 კლასში, ქართულის საკონტროლო წერაზე თემა დაწერა: „ვინ ვარ მე?“, რომელშიც გრამატიკული შეცდომების გამო, დაბალი ნიშანი მიიღო და ამ ნიშნისთვის სახლში დაისაჯა:

„თქვენი სამყარო რომ დავინახე პირველად, თავიდან ბევრი რამე ვერ გავიგე და გამიკვირდა. ნელ-ნელა მივხდი, რომ თქვენი სამყარო ჩემიც არის. ოღონდ მასში თქვენ ხართ. მე თქვენი იმდენ ხანს მჯეროდა. თქვენ როცა მიდიოდით სახლიდან,  ჩვენი სახლი უცხო ხდებოდა. კარადაში ვიღაც ფხაკუნობდა, ვიღაც ჩემ ოთახში ფარდებს აქანავებდა და კარს აჭრიალებდა. როცა ჩემთან იყავით, ისევ სიმშვიდე იყო. ამეების მოყოლა რამდენჯერაც დავაპირე, სულ მეუბნებოდით: რა სისულელეა, საშიში რა არი, უკვე დიდი ხარ და ძიძა ხომ სულ შენ გვერზეაო. მერეც, რომ მტოვებდით უფრო დიდხანს უცხო ადგილებში და მეუბნებოდით, რომ „შენ საბავშო ბაღში ივლი და მერე სკოლაშიო, იქ შენნაირი ბავშვები არიანო“,  მე ჩუმად ვტიროდი, მაგრამ სულ გელოდებოდით და თქვენი სულ მჯეროდა.

დიდხანს მეგონა, რომ ჩემი სახლი ერთად ერთი მთავარი და საუკეთესო ადგილი იყო მთელ დედამიწაზე და თქვენ კიდევ ყველაზე მთავარი, ყველაზე ჭკვიანი, ყველაზე მაგარი და ყველაზე უკეთესი დიდი ადამიანები მეგონეთ. მერე აღმოვაჩინე, რომ ჩვენი სახლი არაა ყველაზე მთავარი და არც ყველაზე საუკეთესო. თქვენ კი, დედა და მამა არც ყველაზე მთავრები, არც ყველაზე ჭკვიანები, არც ყველაზე მაგრები და, საუბედუროდ, არც ყველაზე უკეთესები ყოფილხართ თურმე.

თქვენ ისე მონდომებით მერეკებოდით მე უცხო სამყაროში, რომ ვერც კი შეამჩნიეთ, როგორ იზრდებოდა უცხო და როგორ პატარავდებოდით თქვენ. ახლა კი თითქმის არ ჩანხართ, უჩინმაჩინები გახდით, გინდაც ჩემ გვერდით იყოთ და გინდაც არა. თქვენ თითქმის დაიკარგეთ. მე მაინც ახლაც გეძახით თქვენ და გეძებთ. თქვენც გეძებთ და ჩემს თავსაც“.

უნაკლო გარეგნობის, თითქმის სულ გაღიმებული, ხალისიანი, დაუზარელი, სასიამოვნოდ მოსაუბრე გოგონა ყველგან ყურადღების ცენტრში იყო. რამდენიმე ბიჭი სიყვარულში გამოუტყდა. ერთთან, ცოტა მოზრდილთან, თითქოს რაღაც გამორჩეულიც დაიწყო, მაგრამ მალე ძალადობით დასრულდა. სირცხვილითა და შიშით არავისთვის არაფერი უთქვამს.

დღიურში ბუნდოვნად ჩაწერა: „მივხვდი, რომ  მათ, ყველას, მე კი არ ვჭირდები, არამედ მხოლოდ ჩემი სილამაზე სჭირდებათ და აინტერესებთ. რა საშინელებაა, როცა თოთხმეტი წლისაც არ ხარ და ცხოვრება თავზე გენგრევა. ვიცი, ჩემი ბრალია ყველაფერი. ხოდა, თავმოყვარეობაც აქ დამთავრდა“.  „ვერავის ვეტყვი, ვერავინ გამიგებს, ძალიან მეშინია“ – ეს მოკლე ჩანაწერი კოშმარული სიზმრიდან გაღვიძებულმა გააკეთა. „სკოლაში ერთი მეგობარიც არ მყოლია, დაქალები – ქვეყნის, „პაკლონნიკებიც“ – უამრავი. მეგობარი კი – არცერთი. მშობლები? ეგენი, საერთოდ, რა შუაში არიან?“ – ეს მოგვიანებით, ფსიქოლოგთან თქვა.

მანამდე კი მტანჯველი საიდუმლოს დავიწყებას ცდილობდა: მუსიკას უსმენდა, ფილმებს უყურებდა, წიგნებს კითხულობდა, კომპიუტერული თამაშებით ერთობოდა, ხატავდა, ტანვარჯიშზე დადიოდა, ციგურებით სრიალებდა. ოღონდ „გაქცევა“ არ გამოსდიოდა.

უკანასკნელი სიცარიელე – მისგან გარბიხარ, მასთან ბრუნდები.

დედასთან მორიგი, როგორც თვითონ ამბობს, „უაზრო“ შელაპარაკების შემდეგ, სახლიდან გაიქცა და მასზე ცოტათი უფროს გოგონებს გადაეყარა, რომლებმაც „თავისუფლება“ უკვე გამოსცადეს. თითქოს მომენტალურად, მომრავლდა ტყუილები, სკოლის გაცდენები, სახლიდან გაქცევები, განურჩეველი ურთიერთობები. სიცოცხლე, რომელიც უკვე ისედაც გაიყო სიცოცხლედ „სხვებისთვის“ და საკუთარი თავისთვის, დაიხლიჩა უამრავ ეპიზოდად, ნაგლეჯად – სექსიდან სექსამდე.

მალე ყველაფერი გაფერმკრთალდა. დარჩა მხოლოდ ერთი საზრუნავი – პარტნიორთა მოსაზიდად ნებისმიერი გზით შეინარჩუნოს ფორმა და სილამაზე. ყოფნა იქცა არყოფნაში გაქცევად.

ამ ყველაფრის ფონზე თითქმის მექანიკურად აბარებდა სასკოლო ტესტებს, წერებს, გამოცდებს. დედამ ყურადღება ჯერ სახლიდან გამქრალ ძვირფას ნივთებსა და სასმელების კოლექციის შეთხელებულ ვიტრინას მიაქცია, შემდეგ – გამომწვევ ჩაცმულობას და მაკიაჟს, ალკოჰოლისა და თამბაქოს სუნს, უცხო ნივთებს და „უჩვეულო“ მეგობრებს. „არ მემორჩილება, გაფუჭდა“ – დასამორჩილებლად და გამოსასწორებლად დედამ სცემა, გალანძღა, მობილური ჩამოართვა, ინტერნეტი გამოურთო, ოთახში ჩაკეტა.  მეორე დღეს  გაქცევა მოახერხა და სამი დღე „დაქალთან შერჩა“.  დაბრუნებულს, დედისთვის ხმა არ გაუცია, ოთახის კარი ცხვირწინ მიუჯახუნა.

ვინ არიან?

„გზასაცდენილ“ მოზარდთა შორის უამრავ სხვადასხვა ტიპს ვხვდებით. აქ არიან ძალადობაგანცდილნი, მომხდარში საკუთარ თავს რომ იდანაშაულებენ და გახმაურების ეშინიათ; ცნობისმოყვარენი, რომლებსაც ყოველგვარი სიახლე აინტერესებთ და იზიდავთ; მიმბაძველნი, მიბაძვის ბავშვური უნარით ბრმად რომ იმეორებენ ვიღაცის ქცევას; თავმოყვარენი, ამ გზით რომ აპროტესტებენ მშობლების კონტროლს ან პირიქით, გულგრილობას; თავდაჯერებულობას მოკლებულნი, რომლებსაც ძალიან უნდათ გარკვეული ჯგუფის წევრობა; ექსპერიმენტატორები, რომლებიც საკუთარი თავისა და სხვების გამოსაცდელად თავს სახიფათო სიტუაციებში იგდებენ; პიროვნების ქცევითი აშლილობის მქონენი, ყველაზე სწორი აღზრდის მიუხედავად, მაინც მიდრეკილნი რომ არიან სახლიდან გაქცევების, ასოციალური ქცევებისკენ და ბევრი სხვა. მგრძნობიარე მარტოსული, გარეგნული კომფორტითა და ნაცნობ-მეგობრებით გარშემორტყმულს ზედაპირული ურთიერთობები თუ ეფექტები რომ არ აკმაყოფილებს – ერთი მრავალთაგანია. მას ნინჩო, ლუკა, გიორგი, ანი, მარიამი, ირაკლი, სოფო, ზუკა, ქეთი ჰქვია. მათი „გზასაცდენის“ გამომწვევი  ფაქტორი ასე ფორმულირდება: „ძალადობისგან და უგულებელყოფისგან თავის დაღწევის სურვილი და პროტესტი არსებული ოჯახური და სოციალური გარემოს მიმართ“.

რატომ მოხდა?

ჩვენ მას სიცოცხლე მივეცით, მაგრამ რატომღაც გადავწყვიტეთ, რომ მას ჩვენი შეხედულებებით და ღირებულებებით უნდა ეცხოვრა. ალბათ შეგვეშინდა, რომ ჩვენი ცხოვრება დაგვეწყო მისი ცხოვრებიდან. ჩვენ დაჟინებით ვტენიდით მას ჩვენს ნახევარცოდნებს და ნახევარგამოცდილებებს. ალბათ იმედიც გვქონდა, რომ ის ჩვენს მცდელობებს დააფასებდა,  ჩვენს „კეთილშობილებას“ აღიარებდა. ის კი მათ უკან გვიბრუნებს, თითქოს სახეში გვესვრის. ახლა ის,  თუნდაც დასწავლილი, დაზუთხული სიტყვებით  გვეთანხმებოდეს, აღარაფერს ელის ჩვენგან, გარდა იგივე დაზეპირებული, მანეკენური სიტყვებისა. მაშინაც კი, როცა სიტყვები გულწრფელია, მას ისინი აღარ ესმის, რადგან დიდი ხანია,  სიტყვებზე  „ალერგია“ აქვს.

ის ძალიან დაგვშორდა. შეიძლება იმიტომ, რომ ჩვენი გადამეტებული მზრუნველობის მიუხედავად, ჩვენ მისი განცდების მიმართ უყურადღებო ვიყავით, მისი ამბები არ გვაინტერესებდა. ავაშენეთ მისთვის სახლი, შევუშვით შიგ, როგორც გალიაში პატარა ცხოველი და როცა გვეძახდა, არ მივედით. ახლა კი თვითონ აღარ გვიშვებს.

რას დავეყრდნოთ?

ყოველ განვითარებაში არის ნათელი და ბნელი ზოლები. თანაბარი მოძრაობა მხოლოდ ფიზიკის სახელმძღვანელოებშია, შეუქცევადი პროგრესი – მხოლოდ აბსტრაქციაში. ცხოვრებაში, ცოცხალ ადამიანს აღზევებები და დაცემები აქვს, ზოგჯერ – ხანგრძლივიც. ბავშვი უამრავჯერ „ფუჭდება“ და ამ დროს ის  საკუთარ თავს, სხვა ადამიანებსა და მთელ სამყაროს გამოცდის;  უამრავჯერ „ინგრევა“, თავისებურად ხელახლა რომ „აშენდეს“.

სხვა სხვის, თუნდაც შვილის ნაცვლად, ვერ იცხოვრებს, ისევე, როგორც სხვა სხვის ნაცვლად ვერ ისუნთქებს. შეგვიძლია, მხოლოდ დავეხმაროთ.

როგორ დავეხმაროთ?

უპირობო სიყვარულითა და ნდობით, მისი შესაძლებლობების რწმენითა და წახალისებით,  მისი სურვილებისა და აზრების გაზიარებით, რთულ სიტუაციებში  – თანაგრძნობით, დამშვიდებით და გამხნევებით.

და, რაც ყველაზე მთავარია:

არასდროს დავიჯეროთ, რომ განვითარებადი, ჩამოუყალიბებელი ფსიქიკა შეიძლება შეუქცევადად დაირღვეს. ბავშვის ფსიქიკა, მრავალი მიზეზის გამო იოლად ზიანდება და ხშირად უმძიმეს სურათს იძლევა, მაგრამ მას საოცარი აღდგენის უნარიც აქვს. მთავარია, მასთან ვიყოთ, როცა ვჭირდებით.