„იცოდეს, ყველამ იცოდეს,

ღვინის ტრფიალი როდი ვარ,

მე სიყვარულის ლოთი ვარ…“

კაკო თოლორაიას, ბებიაჩემის ძმას, ჰყვარებია ამ ლექსის შემოძახება სუფრაზე და მე კი იმდენად არ მახსენდება, ჩვენი თანდასწრებით ეთქვას, მაგრამ შეხუმრებული დისშვილ-ძმისშვილები რომ წამოახსენებდნენ, კეთილი ღიმილი გადაეფინებოდა ხოლმე სახეზე.

ლექსის ავტორი არ მიძებნია. სიმართლე გითხრათ, არც მაინტერესებდა. მგონი, არც კაკო ბიძიას ახსოვდა. სტუდენტობიდან ჩარჩენოდა და ტკბილ, ბოჰემურ დროს აგონებდა, როცა მას, როგორც მისი თაობის ბევრ სტუდენტს, წილად ხვდა პატივი და ბედნიერება, შინამდე მიეცილებინა ნამთვრალევი გალაკტიონი.

– ლომი ვიყავ, დოდო, ლომი! – უფრო მეუღლის გასაგონად კი არა, თავისი სიჭაბუკის, აუშლელი ქეიფებისა და დაუვიწყარი წუთების მოსაგონებლად შემოსძახებდა და ყველას აიტაცებდა თავისი დარდიმანდული გულგახსნილობით.

სიცოცხლის ბოლო თხუთმეტი წელი ნამდვილი ქრისტიანის ყოველდღიურობით იცხოვრა. ცდილობდა, შვილებს მიმსგავსებოდა – სამი ვაჟიდან სამივე ეკლესია-მონასტრის გზაზე რომ შეიგულა, თვითონაც აენთო მოშურნეობით: მეუღლესთან ერთად წირვა-ლოცვებზე საათობით იდგა თავის ამორჩეულ ადგილას და ყურადღებით უსმენდა მსახურებასა და ქადაგებას; მახსოვს, ერთხელ, ტრაპეზობისას, არქიმანდრიტი დოროთე ყურაშვილი როგორ შეეხუმრა: კაკო, თქვენ ისეთი მადლიანი კაცი ხართ, ასე რომ ცხოვრობთ და ასეთი შვილები რომ ლოცულობენ თქვენთვის, როცა იქნება, სამოთხეში სულ სიმღერით შეხვალთო – „ეს წყარო და ეს მინდვრები ჩემია…“

არქიმანდრიტის ეს სიტყვები გამახსენდა, როცა ბიძაჩემთან ერთად უკანასკნელად ვნახე კაკო თოლორაია. ვიცოდი, რომ უკვე მოწევნილ იყო ჟამი, მაგრამ ბერიკაცისგან ასეთ სიმშვიდეს, ამა სოფლიდან განსვლისწინა გონების სიწმინდეს და ღმერთთან მიახლებული კაცის არაამქვეყნიურ სიბრძნეს მაინც არ მოველოდი. უცებ თითქოს ერთმანეთს შეენივთა ის თოვლის ბაბუა, რომლის გამოჩენაც სულ პატარაობისას და მერეც გამოუთქმელ სიხარულს გვანიჭებდა, საიმედო კაცი, რომელიც ჩვენი ოჯახების სიდუხჭირესა და უიმედობას ერთი ნუგეშიანი სიტყვით ამსუბუქებდა, ქეიფისა და პურობის მადლასხმული ადამიანი, რომელმაც ბევრჯერ – და განსაკუთრებით იმ ერთხელ, აბაშაში, თავისი ქალიშვილის ოჯახში – ნამდვილი მოლხენის, სიცოცხლის სიყვარულისა და მოყვასის პატივისცემის გაკვეთილი ჩაგვიტარა. იმ დღეს კი – სიცოცხლის მიმწუხრს – ხმადაბლა ლაპარაკობდა და ვცდილობდი, სიტყვა არ დამკარგვოდა მისი ნათქვამიდან. ეს სიტყვები სეფისკვერის ნამცეცებივით უბრალო და განუმეორებელი იყო, თან მხოლოდ ჩემი, მხოლოდ ჩვენ ორ შორის დარჩენილი, ისეთი, გამხელისთანავე რომ ფერმკრთალდება, მაგრამ საიდუმლოდ კი მთელი ცხოვრება შეგიძლია ატარო.

– გეთ თაქ, პატონ სი ჩქიმ რექინ! – უყვარდა და უხაროდა, თავისი საქმის მცოდნე, წარმატებული ადამიანების ამბავს რომ გაიგებდა ან შენ შეგატყობდა წინსვლის, რაღაცის შეცვლის, შემეცნების, უმოქმედობისგან გაღწევის სურვილს. „მორჩა, ესეც ასე, შენ ხარ ჩემი ბატონი!“ – შეგაგულიანებდა და შეგაქებდა, საქმეს და მხნეობას მოგიწონებდა, მაგრამ მთელ ამ ამბავში მთავარი მაინც დამაგვირგვინებელი, თითქოს სიმბოლური, მაგრამ აუცილებელ ფრაზად ნაგულისხმევი სიტყვები იყო:

– მარა ღორონთიშ უმშო, ღორონთიშ ნებაშ უმშო… ღორონთიშით!

ვიცი, ნიჭიერი ხარ, ჭკვიანი, იღბლიანი, წარმატებულიც იქნები, მაგრამ არასდროს დაგავიწყდეს, რომ ღმერთისგან გაქვს ეს მოცემული. ღვთის ნების გარეშე არაფერი ხდება და არც არაფერი მოხდებაო.

საბჭოთა ყოფაში გაზრდილთა და დაკაცებულთაგან ბევრი არ ყოფილა, ჩვენ თვალწინ ისე ბოლომდე ექციოს ზურგი უღმერთობისა და ბოლშევიკური იდეოლოგიის სხვა სიმბოლოებისთვის და ეროვნულ, სარწმუნოებრივ წიაღში დაბრუნებულიყოს, როგორც კაკო თოლორაიამ შეძლო. ის არ ყოფილა ხმალამოღებული მებრძოლი, მაგრამ სწამდა ყველა ადამიანში არსებული სიკეთისა, რომელიც, ცოდვებისგან ვნებული, მაინც ამოიკვირტება და მთელ სხეულს, მთელ ჩვენს არსებას განწმენდს წყლულებისგან.

„იცოდეს, ყველამ იცოდეს,

ღვინის ტრფიალი როდი ვარ,

მე სიყვარულის ლოთი ვარ

და ახლაც, ფეხარეული,

შენი სახლისკენ მოვდივარ“.

და ისე მოხდა, რომ ერთ დღესაც, ჩემი საყვარელი პოეტის წიგნში, სრულიად შემთხვევით აღმოვაჩინე, რომ თურმე 1949 წელს 16 წლის ოთარ ჭილაძეს დაუწერია ეს ლექსი, რომელიც კაკო თოლორაიას – და ვინ იცის, კიდევ რამდენი კეთილი კაცის – ცხოვრების საგალობლად იქცა.

თანამედროვე ტექნოლოგიებზე ორიენტირებული სწავლება

როგორ ვასწავლოთ მესამე-მეოთხე კლასის მოსწავლეებს ზმნის დრო?

ცხადია, არ კმარა მხოლოდ განმარტება და ე.წ. წესების დამახსოვრება, არამედ მნიშვნელოვანია, მოსწავლეებმა შეძლონ მიღებული ცოდნის გამოყენება ტრანსფერის დროს.

მინდა, გაგიზიაროთ საკუთარი გამოცდილება, როგორ ვიმოგზაურე ჩემს საყვარელ მოსწავლეებთან ერთად დროის მანქანით სხვადასხვა დროში.

თავდაპირველად ვუამბე მსოფლიოში პირველი ავტომობილის, ძრავიანი თვითმავალი ეტლის  შესახებ, რომელსაც აქვს ორზე მეტი თვალი და მისი შექმნის იდეა ეკუთვნის ლეონარდო და ვინჩის. ვაჩვენე ვიდეობმული.

აღსანიშნავია, რომ ამ პროცესში, გრამატიკული კანონზომიერებების სწავლებასთან ერთად, ხდება მოსწავლეთა შემეცნებითი უნარების განვითარება.

ვიდეობმულის ჩვენების შემდეგ მოსწავლეებს ვკითხე:

– როდის ხდება მოქმედება? ძველად, ანუ წარსულში, ახლა, თუ მომავალში? პასუხების მოსმენის შემდეგ ეკრანზე გამოვაჩინე ფოტო წარწერით:

იყო წარსულში (ძველად)

შემდეგ  ვკითხე, რა იცოდნენ უახლესი მანქანების შესახებ. მათ მიერ შემოთავაზებული საინტერესო პასუხების მოსმენის შემდეგ ვაჩვენე 2019 წლის საუკეთესო მანქანის ფოტო წარწერით:                არის ახლა.

ბოლოს დავსვი კითხვა: თქენი აზრით,  როგორი მანქანები იქნება მომავალში?

პასუხების მოსმენის შემდეგ შევთავაზე 2020 წლის ავტოშოუზე წარსადგენი Hyundai-ს ციფრული გასაღები, სმარტფონის აპლიკაცია, რომელიც ჩაანაცვლებს  მანქანის ტრადიციულ გასაღებს  და ვაჩვენე ფოტო წარწერით:

იქნება მომავალში

ამის შემდეგ  ეკრანზე   გაჩნდა ჩანაწერი:

დავიმახსოვროთ!

ზმნა გამოხატავს მოქმედებას დროში.

საპრეზენტაციო პროგრამაში წინასწარ  მომზადებული თამაშით განვამტკიცებინე მიღებული ცოდნა. (სწორ პასუხზე დაწკაპებით მოსწავლეები პრაქტიკულად სწავლობენ ზმნის დროის გამოცნობას.)

-გსურთ, ვიმოგზაუროთ დროში? – ვკითხე თამაშის დასრულების შემდეგ.

მოსწავლეებმა სიხარულით მიიღეს შეთავაზება და სურვილისამებრ აირჩიეს, რომელ დროში სურდათ მოგზაურობა. მივეცი რამდენიმე აუცილებელი რჩევა, რომ მოგზაურობის დროს შესაძლებელია, როგორც საინტერესო ადგილების მონახულება, ასევე, გამორჩეულ პიროვნებებთან შეხვედრა  და მათგან ინტერვიუს აღება.

თავდაპირველად მოსწავლეებმა შექმნეს საავტორო ,,დროის მანქანების’’ ილუსტრაციები, ,,ჩასხდნენ’’ და ასე დაიწყო დაუვიწყარი მოგზაურობა…

,, მე  წარსულ დროში ვიმოგზაურე. მეფე დავით აღმაშენებელს შევხვდი. ვკითხე: ძნელი არ იყო, 16 წლის რომ მეფე გახდით? ყველაზე მეტად რომელი ბრძოლა იყო ძნელი?.. რა გავაკეთოთ, რომ საქართველო ისევ ძლიერი იყოს?…’’

,,მე მომწონს ახლანდელი დრო, იმიტომ, რომ ჩვენს ბებიებს და ბაბუებს კომპიუტერი არ ჰქონდათ, ჩვენ კი გვაქვს…მაგრამ არ მომწონს, რომ ყველაფერი ძვირია. გაჭირვებული ბავშვები მეცოდებიან და ჩემი დროის მანქანით   საჭმელი, შოკოლადები და სათამაშოები მივუტანე…’’

,,მომავალში ადამიანი არაფერს არ სწავლობს, არ მუშაობს, ყველაფერს რობოტები აკეთებენ’’…

,,წარსულ დროში შემხვდა თამარ მეფე, მომიყვა ამბები: კარგია, თუ არა მეფობა, და როგორი ადამიანები არიან წარსულში, ძალიან მომეწონა წარსული…’’

,,ვარ აწმყო დროში. არ გვყავს მეფე, გარეთ კორპუსების მეტი არაფერი არის. ხეები მოჩეხილია. ბენზინის სუნი დგას…’’

,,წარსულ დროში კაპიტან ამერიკას შევხვდი და ვუთხარი: მოღალატე ნუ იქნები, დაბრუნდი ჩვენს დროში, კიდევ ბევრი კეთილი საქმე უნდა გააკეთო…’’

თითოეული ნამუშევარი მართლაც უნიკალური და განუმეორებელია.

სახალისო გრამატიკის გარდა, მოსწავლეებმა უამრავი რამ შეიმეცნეს, გაიფართოვეს წარმოსახვის თვალსაწიერი, დაასაბუთეს, დააკავშირეს ფაქტები და მოვლენები ერთმანეთთან. მთლიანობაში, აღნიშნულმა აქტივობამ ხელი შეუწყო 21-ე საუკუნის უნარ-ჩვევების განვითარებას.

სცადეთ თქვენც!

გამოყენებული ლიტერატურა და ვებგვერდები:

1. გზამკვლევი ქართულ ენასა და ლიტერატურაში (I-VI კლასები) ეროვნული სასწავლო გეგმების ცენტრი https://ncp.ge/files/subjects/

2. https://www.leonardodavincisinventions.com/mechanical-inventions/leonardo-da-vincis-car/

3. https://www.gulf.ge/ge/blog/

ტე ვარიკმა ახალი ზელანდიის განათლებისთვის ადრეული ასაკის ბავშვთა განათლების პირველი ეროვნული სასწავლო გეგმა შექმნა. სასწავლო გეგმა უზრუნველყოფს ახალ ზელანდიაში ბავშვთა ადრეული ასაკის საკითხებზე განათლების ყველა სფეროში თანმიმდევრული და მაღალი ხარისხის კურიკულუმის მიწოდებას.
პროგრამა შემუშავდა ახალ ზელანდიაში მეოცე საუკუნის ბოლო ორი ათწლეულის მანძილზე, სასწავლო პროგრამების გამოცდილებასა და კვლევებზე დაყრდნობით. კვლევამ აჩვენა, რომ ადრეული განათლების სექტორის მრავალფეროვანი სერვისებისათვის მისაღებია პროგრამის შემუშავების ცენტრალური პრინციპები და ჩარჩო. სასწავლო პროგრამა ითვალისწინებს ბევრ შენიშვნას, რომლებიც გამოკვლევებისა და საპილოტე პროფესიული განვითარების პროგრამების შესრულებისას გამოიკვეთა. ეს არის პირველი სამეცნიერო სასწავლო გეგმა, რომელიც ახალ ზელანდიაში განვითარდა (6.გვ.9).
აღნიშნული სასწავლო პროგრამა მოიცავს ბავშვის განათლებასა და აღზრდაზე ზრუნვის საკითხებს დაბადებიდან სკოლის ასაკამდე. ამ ასაკის ბავშვებთან ურთიერთობა ინოვაციურია და ნათლად ასახავს სწავლის კონცეფციას, როგორც სიცოცხლის ხანგრძლივობის პროცესს.
დოკუმენტში ჩამოყალიბებული სასწავლო გეგმით ხდება ადრეულ ასაკში ბავშვთა განათლების სერვისების დემონსტრირება, რომელიც მეოცე საუკუნის განმავლობაში ახალ ზელანდიაში ბავშვების, მშობლებისა და საზოგადოების განსაკუთრებულ საჭიროებებზე დაყრდნობით შეიქმნა. ახალი საჭიროებების გაჩენამ ძველი სტრუქტურები ახლით ჩაანაცვლა. შეიქმნა ახალი სერვისები. ადრეული ასაკის ბავშვთა მოვლისა და განათლების პროგრამა ახალ ზელანდიაში ბავშვის დაბადებიდან სასკოლო ასაკამდე წლებს მოიცავს (6.გვ.13).
განათლების სერვისის როლი ბავშვის ადრეულ ასაკში
ბავშვთა ადრეული ასაკის განათლების ცენტრის შექმნის მიზანი იყო უმწეო ბავშვების დახმარება. ოჯახები და ადრეული ასაკის ბავშვთა განათლების ცენტრები ერთობლივად ჩაერთნენ ბავშვთა სოციალიზაციისა და სწავლის სფეროში. ბავშვთა ადრეული ასაკის განათლების ცენტრები ვალდებულნი არიან, უზრუნველყონ, რომ სწავლის შესაძლებლობები არ იყოს შეზღუდული სქესის, ეთნიკურობის ან ეკონომიკური მახასიათებლების მიხედვით. ბავშვები იზრდებიან ერთზე მეტი კულტურული მემკვიდრეობის მქონე საზოგადოებაში (6.გვ.14).
კავშირები ბავშვთა ადრეული ასაკის განათლების სერვისებს შორის:
ბავშვთა ადრეული ასაკის განათლების სერვისები და ორგანიზაციები ერთობლივად მუშაობდნენ საერთო პრინციპებისა და ერთიანი პოლიტიკის შესამუშავებლად. ბავშვთა სწავლებისა და განვითარების სასწავლო გეგმის როლის განსაზღვრასა და შემუშავებაში ყველა მონაწილეობდა. ტე ვარიკის საგანმანათლებლო კურიკულუმი ავითარებს საერთო აზრს, თუ რას მიზანი აქვს კურიკულუმს, სხვა სასწავლო პროგრამებისგან განსხვავებული. გაძლიერებულია კავშირები სხვადასხვა ადრეული ასაკის ბავშვთა განათლების სამსახურებს შორის, რაც ხელს უწყობს ერთმანეთის განსხვავებებისა და მსგავსების შეფასებას. სასწავლო გეგმა ცდილობს, მოიცვას და აღნიშნოს ეს მრავალფეროვნება, ასევე განსაზღვროს საერთო პრინციპები, მიმართულებები და მიზნები ბავშვთა სწავლისა და განვითარებისათვის, რომლის ფარგლებშიც სხვადასხვა ორგანიზაცია და სერვისიც მუშაობს (6.გვ.15).

ბავშვთა ადრეული ასაკის განათლების სამსახურის განსაკუთრებული მახასიათებელი:
ახალ ზელანდიაში ბავშვთა ადრეული ასაკის განათლების ბევრი სამსახური არსებობს, როგორც ეროვნული ორგანიზაციის ნაწილი. ისინი უზრუნველყოფენ მათ ფილოსოფიურ რეგლამენტსა და მიმართულებას. თითოეულ ორგანიზაციას სასწავლო პროგრამასთან მიმართებაში კონკრეტული მიდგომები აქვს. არსებობს ასევე ბავშვთა ადრეული ასაკის განათლების ისეთი სერვისები, რომლებიც ინდივიდუალურ ცენტრებად არიან განთავსებულნი. მთავარი პროგრამები, რომელთა უმრავლესობაც საოჯახო დღისადმი მიძღვნილ ღონისძიებებში ფუნქციონირებს, წარმოადგენს ბავშვთა ადრეული ასაკის განათლების მრავალფეროვნების ერთ-ერთ მაგალითს. ეს პროგრამები უზრუნველყოფს სერვისს, რომელიც პირდაპირ ასახავს სახლისა და ადრეულ ასაკში ბავშვთა ზრუნვასა და განათლებას შორის კავშირების მნიშვნელობას.
ოჯახსა და ადრეულ ასაკში ბავშვთა განათლების ცენტრებს შორის კავშირები:
ტე ვარიკის აზრით, მნიშვნელოვანია ადრეულ ასაკში ოჯახსა და ბავშვთა განათლების ცენტრებს შორის ახლო კავშირი. ვინაიდან გარემო სწავლის შესაძლებლობას ქმნის. ტე ვარიკს მიაჩნია, რომ სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებებში უნდა დაინერგოს და განხორციელდეს პროგრამები, რომლებიც დაფუძნებული იქნება ოჯახის მნიშვნელობაზე. პროგრამებში უნდა აისახოს ოჯახის როლი ბავშვთა აქტივობაში, შეფასებაში, რაც ოჯახის მიმართ გარკვეული მიდგომების ჩამოყალიბების საფუძველია. ამრიგად, ტე ვარიკი კურიკულუმში სწავლის, აღზრდისა და განათლების განუყოფელ ელემენტებს აერთიანებს (6.გვ.15).
კულტურული მრავალფეროვნების ზრდა:
ახალ ზელანდიაში მრავალი ემიგრანტი ცხოვრობს და, როგორც ნებისმიერ ქვეყანაში, ისინი მულტიკულტურული მემკვიდრეობით ხასიათდებიან. ამიტომ ბავშვთა ადრეული ასაკის განათლების კურიკულუმი მხარს უჭერს ყველა ბავშვის კულტურულ იდენტობას. ადასტურებს და აღნიშნავს კულტურულ განსხვავებებს და მიზნად ისახავს ბავშვების ცნობიერების ამაღლებას საკუთარი და სხვა კულტურის შესახებ.
ტე ვარიკის მოთხოვნით ადრეული ასაკის პროგრამები და რესურსები შესაბამისი უნდა იყოს სხვადასხვა კულტურისა და მემკვიდრეობისთვის. რადგან მას მიაჩნია, რომ ადრეულ ბავშვობაში სასწავლო პროგრამა აქტიურად უწყობს ხელს რასიზმისა და სხვადასხვა ცრურწმენების გავრცელებას (5. გვ.232-233).

გამუდმებით ცვლადი საზოგადოება:
ტე ვარიკი მიიჩნევს, რომ ახალი ზელანდია მსოფლიო ტექნოლოგიური რევოლუციის ნაწილია. ამიტომ ცვლილება ყოველდღიური ცხოვრების თანმდევია. ამგვარი ცვლილებების შესამსუბუქებლად სასწავლო პროგრამამ უნდა უზრუნველყოს იმ უნარების განვითარება, რომლებიც ბავშვებს სიცოცხლის განმავლობაში სჭირდებათ.
ადრეულ ასაკში ბავშვთა განათლების კურიკულუმის კონტექსტი:
„ტე ვარიკი ადრეულ ასაკში ბავშვთა განათლების კურიკულუმის განვითარების კონტექსტს აღწერს ბრონფენბრენერის „ადამიანის განვითარების ეკოლოგიის“ მიხედვით.
•    პირველ დონეზე არის მოსწავლე და მისი უშუალო გარემო. სხვა დონეებს აქვთ ძლიერი გავლენა ბავშვის კეთილდღეობასა და სწავლის უნარზე.
•    მეორე დონე შეიცავს ძირითად პარამეტრებს მოსწავლეების გარემო პირობებიდან: ბავშვის საკუთარი სახლი, მომსახურება გარემოში ან სახლის გარეთ, და ამ გარემოებებს შორის ურთიერთობები.
•    მესამე დონე, რომელიც გავლენას ახდენს ბავშვთა გამოცდილების ხარისხზე, მოიცავს სამყაროს, მუშაობას სამეზობლოში, მასმედიასა და არაფორმალურ სოციალურ ქსელებს. ასევე – პირობებს, რომლებიც გავლენას ახდენენ ბავშვთა ცხოვრებაზე.
•    ამავდროულად არსებობს, შემდგომი დონე – ქვეყნის მრწამსი, რომელიც ბავშვთა ზრუნვას, განათლების ღირებულებას, ბავშვთა უფლებებსა და მოვალეობებს ეხება“ (6.გვ.16).
ტე ვარიკი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს პირველ ორ დონეს. მისი აზრით, პირველი ორი დონე – მოსწავლე და სასწავლო გარემო – მჭიდროდაა დაკავშირებული სასწავლო პროგრამასთან. ბავშვი სწავლობს ისეთ გარემოში, სადაც მოზარდები ბავშვებს და ერთმანეთს ესაუბრებიან. სწავლა დიდწილად დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ აღიქვამენ და ეგუებიან ბავშვები გარემოს. ბავშვისა და მათი გარემოცვის ამგვარი გაცვლის კიდევ ერთი ასპექტია იმ სოციალური ერთობის გავლენა, რომელსაც ბავშვები ეკუთვნიან. თითოეული სოციუმს, რომელიც ბავშვებს ეკუთვნის, სპეციფიკური კურიკულუმი სჭირდება:
•    მოსწავლეთა საზოგადოება-გამოწვევები და ცვლილებები;
•    ბავშვის საზოგადოება-ინდივიდუალური საჭიროებები და უფლებები;
•    ახალი ზელანდიის თანამეგობრობა – ერის ენების შენახვა, როგორც კულტურული იარაღის გამოყენება: ხელოვნება, ცეკვა, მათემატიკა, მუსიკა, კითხვა, მეცნიერება და ტექნოლოგია.
სწავლების დონეები (6.გვ.20):
პირველი დონე: სწავლა ეხმაურება გამოწვევებსა და ცვლილებებს; შეისწავლიან ენასა და კულტურულ იარაღებს; ინდივიდუალური საჭიროებების და უფლებების დაცვა და მასთან დაკავშირებული პასუხისმგებლობების განვითარება; საპასუხო ურთიერთობები.
მეორე დონე: შეუფერხებელი სასწავლო გარემო და ურთიერთობები; სახლი და ოჯახი; ადრეული ასაკის ბავშვთა განათლების პარამეტრები.
მესამე დონე: მოზრდილთა გარემო. ყველა მოზარდის პროფესიონალიზმი; პროფესიული მხარდაჭერა; კოლეგიალური განვითარება და სწავლის შემდგომი შესაძლებლობები; ნათესაური ქსელები; მეგობრობის ქსელები.
მეოთხე დონე: ერის რწმენა და ფასეულობები.
მზრუნველობა და განათლება ჩვილობისას და მოზარდობისას;
დაბადებიდან 8 წლამდე ასაკის ბავშვების განვითარების საჭიროებები და შესაძლებლობები მათი ცხოვრების შემდგომი საფეხურების მოთხოვნებისგან განსხვავდება. ამ ასაკის ბავშვთა განათლების კურიკულუმი არსებითად განსხვავებულია მოზარდ ბავშვთა სასწავლო პროგრამისგან. ადრეული ასაკის ბავშვთა კურსები ხაზგასმით აღწერს ურთიერთშეთანხმებულ და მგრძნობიარე ურთიერთობებს, როგორც მოზრდილებთან, ისე თანატოლებთან, რომლებსაც შეუძლიათ ბავშვთა განვითარებისა და შესაძლებლობების შეცვლა. ტე ვარიკი დაბადებიდან სკოლაში შესვლის ასაკამდე განსაზღვრავს სამ ფართო ასაკობრივ ჯგუფს. ამავე დროს, იგი აღიარებს, რომ არსებობს ბავშვებისადმი ინდივიდუალური მიდგომის  მნიშვნელოვანი პერსპექტივები. ჩვილებსა და მოზარდებს აქვთ განსხვავებული და გამორჩეული საჭიროებები და თვისებები. ზემოთქმულიდან გამომდინარე ტე ვარიკს მიაჩნია, რომ პროგრამა უნდა იყოს მოქნილი იმისათვის, რომ გავითვალისწინოთ ბავშვების ინდივიდუალური საჭიროებები და მახასიათებლები.
ასაკობრივი კატეგორიები (6.გვ.20-21)
როგორც აღვნიშნეთ ტე ვარიკი დაბადებიდან სკოლაში შესვლის ასაკამდე განსაზღვრავს სამ ფართო ასაკობრივ ჯგუფს:
•    ჩვილობა – დაბადებიდან თვრამეტი თვის განმავლობაში;
•    ახალფეხადგმული ბავშვი – ერთი წლიდან სამ წლამდე;
•    მოზარდი ბავშვი – ორი წლიდან სკოლაში შესვლამდე ნახევარი წლით ადრე.
ჩვილობა ადრეულ თვეებში, ჩვილები სრულიად დამოკიდებულნი არიან სხვებზე. მათ ესაჭიროებათ გაუაზრებელ სამყაროში მოსალოდნელი მოვლენების საჭიროებების გაცნობა. იმისათვის, რომ აითვისონ და ისწავლონ, ჩვილებმა უნდა შექმნან ინტიმური, მგრძნობიარე და სანდო ურთიერთობა მინიმუმ ერთ სხვა პირთან. მათ შეუძლიათ მჭიდრო ურთიერთობა დაამყარონ რამდენიმე ადამიანთან, მაგრამ არა ბევრთან. საკუთარი იდენტობის განმტკიცება და მათთვის აუცილებელი თვითშეფასების განცდა აუცილებელია. იმისთვის, რომ ურთიერთობისას იყვნენ გაცილებით თავდაჯერებულნი, ჩვილებმა უნდა იგრძნონ ფიზიკური და ემოციური უსაფრთხოება, როგორც მინიმუმ ერთ ადამიანთან. ტე ვარიკი გამოყოფს ჩვილების შემდეგ განსაკუთრებულ მახასიათებლებს:
•    ზრდისა და განვითარების ცვლილებები უფრო სწრაფია, ვიდრე ნებისმიერი სხვა პერიოდის განმავლობაში.
•    ჩვილები ძალიან დაუცველნი არიან. ისინი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად მთლიანად დამოკიდებულნი არიან უფროსებზე, და იშვიათად შეუძლიათ გაუმკლავდნენ დისკომფორტს ან სტრესს.
•    ჩვილებს აქვთ გადაუდებელი საჭიროებები, რომლებიც დაუყოვნებლივ ითხოვენ ყურადღებას.
•    ახალშობილებს სჭირდებათ იმის შეგრძნება, რომ მათი ემოციური და ფიზიკური საჭიროებების დაკმაყოფილება პროგნოზირებადი გზებით მოხდება.

ძირითადი მოთხოვნები ჩვილების სასწავლო გეგმებში (6.გვ.22):
ჩვილების მოვლა სპეციალურ დამოკიდებულებას საჭიროებს. ეს არ არის არც 3-4 წლის ბავშვთა პროგრამა და არც ძიძობაზე შეთანხმება. ჩვილ ბავშვთა ზრუნვის პროგრამამ უნდა უზრუნველყოს:
•    ზუსტი ქმედებები (მომვლელები უნდა ხელმძღვანელობდნენ ბავშვთა მოთხოვნილებებიდან გამომდინარე);
•    რომ ზრდასრული მუდმივად პასუხისმგებელი იყოს თითოეულ ჩვილზე;
•    უფრო მეტად დაკომპლექტებული კონტიგენტი, ვიდრე მოზარდობისას;
•    კომუნიკაბელური, მოსიყვარულე და ფიზიკურად პასუხისმგებელი უფროსები, რომლებსაც შეუძლიათ ჩვილ ბავშვთა საჭიროების დაკმაყოფილება;
•    ინდივიდუალური პროგრამები;
•    პროგნოზირებადი და მშვიდი გარემო, რომელიც ამყარებს ნდობას,  ხელს უწყობს პარტნიორობას მშობლებსა და სხვა ზრდასრულ პიროვნებებს შორის, რომლებიც ჩართულნი არიან ჩვილებზე ზრუნვის პროგრამაში.

ახლად ფეხადგმული ბავშვი.
ამ პერიოდში ბავშვის განვითარება და ქცევის ჩამოყალიბება უფრო რთულად მიმდინარეობს, ვიდრე სხვა ასაკობრივ ჯგუფში. ახლად ფეხადგმული ბავშვები იბრძვიან განავითარონ თავდაჯერებულობის გრძნობა და გახდნენ დამოუკიდებელი მოზრდილებისგან, თუმცა ითხოვენ გარკვეულ  ემოციურ მხარდაჭერას. ახლად ფეხადგმული ბავშვი სწრაფად იძენს ფიზიკური, სოციალური, მსჯელობისა და ენის ცოდნის უნარს. მაგრამ ეს უნარები ჯერ კიდევ ბევრ პრაქტიკას საჭიროებს. ბავშვები ამ დროს მიდრეკილნი არიან საკუთარი სამყაროსა და კომფორტის შექმნისკენ, ამიტომ ხშირია კონფლიქტი მშობლებთან და აღმზრდელებთან.
ახლად ფეხადგმულ ბავშვთა განსაკუთრებული მახასიათებლები:
•    ახლად ფეხადგმული ბავშვები არიან ენერგიული და მოძრაობენ ბევრს;
•    ამყარებენ კონტროლს თავიანთ სამყაროზე, სწავლობენ მოვლენათა მიზეზებს და შედეგებს;
•    მათი მოთხოვნილებები გაცილებით დიდია, ვიდრე მათი დაკმაყოფილების ვერბალური თუ ფიზიკური შესაძლებლობა;
•    ახლად ფეხადგმული ბავშვები არიან აქტიურნი და ცნობისმოყვარენი. სურთ, გახდნენ კომპეტენტური და შეძლონ ქმედებების, საგნებისა და იდეების გენერირება;
•    მათი გრძნობები ძლიერია, თუმცა არაპროგნოზირებადი;
•    ისინი ისწრაფვიან კრეატიულობისა და აღმოჩენებისაკენ;
•    ახლად ფეხადგმული ბავშვები არიან იმპულსურები და აქვთ თვითკონტროლის ნაკლებობა;
•    კონცენტრირებულნი არიან აწმყოზე;
•    ისწრაფვიან სოციალური ურთიერთქმედებებისკენ და სწავლობენ სხვების მიბაძვით;
•    სწავლობენ არა შეგონებით, არამედ ქმედებით.
ძირითადი მოთხოვნები ახლად ფეხადგმული ბავშვების სასწავლო გეგმებში:
სპეციალურად ახლად ფეხადგმული ბავშვისთვის განკუთვნილ პროგრამებს ხშირად ახასიათებთ ტენდენცია, იყოს მოსაწყენი, უფერული და მოსაბეზრებელი.
ახლად ფეხადგმულ ბავშვთა საჭიროებები (6.გვ.22):
•    უსაფრთხო გარემო და პროგრამა, რომელიც უზრუნველყოფს გაუმკლავდეს გამოწვევებსა და პროგნოზირებად მოვლენებს;
•    დამოუკიდებელი კვლევისა და მოძრაობის შესაძლებლობები;
•    მოქნილი მიდგომა, რომელიც იძლევა საშუალებას, რომ ბავშვმა თავისი საქმეები აკეთოს;
•    მოზარდები, რომლებიც ხელს უწყობენ ახლად ფეხადგმული ბავშვების შემეცნებითი უნარების და ენის განვითარებას;
•    პასუხისმგებლიანი და პროგნოზირებადი მოზარდები, რომლებიც აცნობიერებენ და ითვალისწინებენ ბავშვის განვითარების ტემპს.
ამრიგად კურიკულუმი მოიცავს ყველა ინტერაქციას, გამოცდილებას, რუტინასა და ღონისძიებას, როგორც დაგეგმილს, ისე დაუგეგმავს, რომლებიც ხორციელდება ბავშვის სწავლებისა და განვითარების მხარდასაჭერად შექმნილ გარემოში.

გამოყენებული ლიტერატურა
1. კლერ მაკლაქლანი, მერლინ ფლიერი, სუზან ედვარდსი, ადრეული ბავშვობის კურიკულუმი (მეორე გამოცემა), დაგეგმვა, შეფასება და განხორციელება, კემბრიჯის საუნივერსიტეტო გამოცემა – თარგმნა ილიას უნივერსიტეტმა, 2015.
2. ადრეულ ასაკში სწავლისა და განვითარების სტანდარტები – თბილისი, 2010.
3. ადრეული ბავშვობის წიგნიერება და რაოდენობრივი წარმოდგენები: კარგი პრაქტიკის დამკვიდრება – მ. ფლიერი და ბ. რაბანი , ადრეული ბავშვობა ავსტრალია: კანბერა, 2007.
4. მ.ფლიერი და ბ. რაბანი, ცნებების ფორმირების კულტურულ-ისტორიული ანალიზი ადრეული ბავშვობის პერიოდის საგანმანათლებლო გარემოში: ბავშვისა და უფროსის კონცეპტუალური ცნობიერება? ევროპის ბავშვის ადრეული განათლების კვლევის ჟურნალი 14 (2), 2006.
5. ი. ბასილაძე, ი. ბალანჩივაძე, მ. ბერუჩაშვილი, ადრეული განათლების კურიკულუმები და მათი განვითარების სხვადასხვა ასპექტები, ქუთაისი, 2018.
6. Te Whàriki, He Whàriki Màtauranga mò ngà Mokopuna o Aotearoa Early Childhood Curriculum, Ministry of Education, Learning Media Wellington, New Zealand,1996.

ფემინიზაცია, ანუ ქალთა აქტიური ჩართულობა ყველა სფეროში კარგა ხანია ჩვენი დროის ერთ-ერთი მახასიათებელია.

ქალს, რასაკვირველია, შეუძლია ასწავლოს ბიჭებსაც და გოგონებსაც. ასწავლოს მიზანსწრაფულობა, გადაწყვეტილებების მიღება, კეთილშობილება, სულგრძელობა, პატიოსნება, ვაჟკაცობა, შეუძლია პატარა ასაკში მიეხმაროს ლიდერული თვისებების ჩამოყალიბებაში.

ქალი ხშირად დგას გამოწვევის წინაშე – იცხოვროს მამაკაცის გარეშე და ნებსით თუ უნებლიეთ უწევს მისი შეცვლა. ქალს ბევრი რამ შეუძლია! ზოგ რამეში მამაკაცური თვისებებით მამაკაცსაც სჯობნის („კაცური გამბედაობა“, კაცური სულგრძელობა’’, “კაცური პირდაპირობა“ და ა.შ.)

მხოლოდ ერთი არ შეუძლია – იყოს ნამდვილი მამაკაცი. თუნდაც ნაკლებად ისეთი გაბედული, ნაკლებად მამაკაცური, მაგრამ უბრალოდ მამაკაცი, თავისი ბევრი ნაკლოვანებებით.

სხვათა შორის, როგორი სამაგალითო დედაც არ უნდა ჰყავდეს ბავშვს, როგორც არ უნდა ამაყობდეს ვაჟი დედასთან მსგავსებით, საკუთარი თავის იდენტიფიცირება მას მხოლოდ მამაკაცთან შეუძლია.

დააკვირდით საბავშვო ბაღის აღსაზრდელებს. არავინ ეუბნება ბიჭუნას: შენ უნდა მიბაძო მამაკაცს ან უფროს ბიჭებს. თავადვე შეუმცდარად ირჩევს მამაკაცისთვის დამახასიათებელ ჟესტებსა და მოძრაობებს. სულ ახლახან ბიჭუნა უხერხულად, უმწეოდ ისროდა ბურთს თუ პატარა ქვას, თუმცა ზაფხულის ბოლოს, უფროს ბავშვებთან კონტაქტის შემდეგ, სროლას ბევრად ოსტატურად ახერხებს, ხელს გვერდით სწევს და ტანსაც ხრის. გოგონა კი, მისი ტოლი და მეგობარი, კვლავ ძველებურად, უგერგილოდ ისვრის… რატომ?

მართალია, ბოლო წლებში ტანსაცმლის ფორმამ თითქმის დაკარგა განსაზღვრული სქესის ატრიბუტიკა, მაგრამ მომავალი კაცები ითხოვენ არა ქვედაბოლოს, არა კაბებს, არამედ კაცურ შარვლებს ჯიბეებით. და უწინდებურად სწყინთ, როდესაც ვიღაცას გოგონაში ერევა. ასე რომ, ყალიბდება სქესობრივი იდენტიფიკაციის მექანიზმი.

მგალობელი ჩიტების ბარტყებს გარკვეულ პერიოდში თუ თანაგუნდელმა არ მოუსმინა, მომავალში გალობის უნარს დაკარგავენ…

ბიჭუნას აუცილებლად სჭირდება მამაკაცთან კონტაქტი სხვადასხვა ასაკობრივ პერიოდში, უმჯობესია – მუდმივად. და არა მხოლოდ იდენტიფიკაციისთვის… და არა მხოლოდ ბიჭებს, არამედ გოგონებსაც…

 „ორგანული“ კავშირები

     ჩვენ ცოტა რამ თუ ვიცით ერთი ადამიანის ისეთ ორგანულ კავშირზე მეორესთან, რომელსაც რაიმე ხელსაწყოთი ვერ გაზომავ და სამეცნიერო ტერმინებით ვერ მოიხსენიებ. და მაინც, ამ ორგანული კავშირების არსებობა საკმაოდ იჩენს თავს ფსიქონევროლოგიური კლინიკის კედლებში.

უპირველეს ყოვლისა, ეს კავშირი გამოვლინდება დედისა და შვილის ფიზიკურ და ემოციურ კონტაქტში, რომლის დარღვევა მრავალი ფსიქიკური დარღვევის საფუძველია. ბავშვი დედის ორგანიზმის ნაყოფია და მასთან გამოყოფის შემდეგაც ინარჩუნებს ამ კავშირის მოთხოვნილებას, დედის სითბოს, მის ალერსს. ეს მოთხოვნილება ადამიანს მთელი სიცოცხლე რჩება. ასეთივე კავშირი ბავშვს მამის მიმართაც უჩნდება, თუ რაიმე მიზეზით ის დედის ადგილს იკავებს.

მაგრამ ჩვეულებისამებრ, მამა სხვაგვარად აღიქმება. მოზრდილი ადამიანი, ოდესღაც ბიჭი ან გოგო, თავისი სიტყვებით ვერ გადმოგცემს მამასთან ურთიერთობასთან დაკავშირებულ პირველ გრძნობებს. უპირველეს ყოვლისა ეს დაცულობის, შენიანის, ახლობელი ადამიანის თანადგომის გრძნობაა, რომელიც ასერიგად გიცავს და შენში შემოდის, შენი საკუთრება ხდება. თუკი დედა სიცოცხლის და ცხოველმყოფელობის წყაროა, მამა – ძალისა და თავშესაფრის, პირველი ძლიერი მეგობარია, რომელიც ბავშვს ამ ძალას უნაწილებს. ძალას – ამ სიტყვის ყველაზე ფართო გაგებით. ბავშვები დიდხანს ვერ არჩევენ ფიზიკურ და ფსიქოლოგიურ ძლიერებას, მაგრამ მშვენივრად გრძნობენ და მისკენ მიისწრაფვიან.

უფროსი მამაკაცი ბავშვისთვის ადრეული ასაკიდანვეა საჭირო დაცულობის გრძნობის ფორმირებისთვის – „ჩემი მამა ყველაზე ძლიერია“, “ჩემი მამა ყველაზე მაგარია’’(ან ჩემი ძმა, ან ბიძაჩემი)

ის პაციენტები, რომლებიც უმამოდ ან უმამაკაცოდ გაიზარდნენ, ჰყვებიან სხვადასხვა გრძნობაზე, როგორიცაა შური, მონატრება, დარდი და ა. შ. ასეთი ბავშვები მოზარდობაში ძლიერი თავდაცვის სურვილითა და უმიზეზო აგრესიით ყალიბდებიან, თითქოს ყველაფრისგან ცდილობენ თავის დაცვას.

მოზარდს მამა მეგობრად სჭირდება. ის უნდა იყოს უკვე არა თავშესაფარი, არამედ ნავსაყუდელი, პატივისცემის წყარო. მამა არ უნდა იყოს შიშის ფაქტორი. შიშისგან კარგი არაფერი ყალიბდება. პატივისცემა – აი ერთადერთი ნიადაგი, აუცილებელი პირობა უფროსის მოზარდზე ზეგავლენისა. ამ პატივისცემას კი მოპოვება, დამსახურება უნდა. ძალით ამის მიღწევა შეუძლებელია. ძალადობა პატივისცემას ანადგურებს! ჩვენ ხომ გვინდა, რომ ჩვენს შვილებს ნორმალური ადამიანური ღირსების გრძნობა ჰქონდეთ, ამისთვის მამაკაცმა თავისი ასაკობრივი უპირატესობით ხშირად უნდა ჩაიხედოს ფსიქოლოგიურ და მორალურ სარკეში: შეძლებენ ბავშვები მის პატივისცემას? რას აიღებენ მისგან? მოინდომებს თუ არა ვაჟიშვილი დაემსგავსოს მას?

                              ბავშვები, რომლებიც ელიან…

      ზოგჯერ ეკრანზე გაიელვებს ბავშვის თვალები, რომლებიც ელიან, ელიან, ელიან…. ელიან, რომ ვიღაც მოაკითხავს და წაიყვანს, ვიღაც დაუძახებს… და ეს ვიღაც არ იქნება ბავშვთა სახლის აღსაზრდელი. დააკვირდით ბავშვებს და მოზარდებს ტრანსპორტში, რიგებში, უბრალოდ ქუჩაში. უცებ შეგხვდებათ მათი თვალები, სადაც კითხვის ნიშანი გაკრთება: ეს შენ ხარ? არასდროს შეჰპირდეთ ბავშვს, რასაც ვერ შეუსრულებთ. ძნელია ორ სიტყვაში გადმოსცე ის დანაკარგი, რასაც ბავშვები ფუჭი დაპირებების შემდეგ განიცდიან.

თქვენ მიიჩქარით თქვენი საქმეებისკენ, სადაც დიდი ადგილი ეთმობა, მაგ. წიგნს, მეგობართან შეხვედრას, ფეხბურთს, თევზაობას, ლუდის სმას… თან გდევთ ბიჭუნას მზერა, რომელიც თვალებით გაცილებთ… უცხოა? რა მნიშვნელობა აქვს, ვისი შვილია… სხვისი ბავშვები არ არსებობენ. თუ ის თქვენკენ შემობრუნდა, მეგობრული ღიმილით უპასუხეთ. მიეცით ის მინიმუმი, რისი გაღებაც შეგიძლიათ და თქვენ არაფერს გაკლებთ: მეგობრული ღიმილი, მეგობრული შეხება! ტრანსპორტში ბრბომ ერთმანეთს მიგაჭყლიტათ? დაიცავით იგი, ხელით შემოსაზღვრეთ – დაე, თქვენი ხელიდან კეთილი ძალა იგრძნოს!

„მე თვითონ“ ავტონომიისკენ სწრაფვა, ეს ერთი მხარეა. „შენ მე მჭირდები, უფროსო მეგობარო“ – ეს მეორეა. ამ გრძნობას სიტყვიერი გამოხატულება იშვიათად აქვს, მაგრამ ასეა! ამ ორ მხარეს შორის წინააღმდეგობრივი კავშირი არ არსებობს. მეგობარი ხელს არ უშლის, მხოლოდ ეხმარება „მე თვითონს“…

და როდესაც უმცროსები ზურგს გვაქცევენ და ჩვენგან მიდიან საკუთარი ავტონომიის დაცვის საბაბით, ჩვენთან დაკავშირებულ ყველა საკითხს ხმაურით აპროტესტებენ, ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ საკუთარი შეცდომებისა და მათთან ურთიერთობაში დაუფიქრებელი გადაწყვეტილებების შედეგებს ვიმკით. თუ უახლოეს უფროსს არ უნდა უმცროსის მეგობარი გახდეს, არ უნდა მისი ფსიქოლოგიური საჭიროებები გაიგოს, ეს თავისთავად ღალატის ტოლფასია…

მამაკაცებო, მიდით ბავშვებთან, თქვენებთან, სხვისებთან, ნებისმიერი ასაკის ნებისმიერ ბავშვთან! თქვენ მათ ძალიან სჭირდებით!

ბავშვები, მოზარდები და უმცროსებიც გელოდებიან ისე, რომ თვითონაც ვერ ხვდებიან ამას. ისინიც გელოდებიან, ვისაც ჰყავთ მამები. ძნელი სათქმელია – ვინ უფრო დაობლებულია – ის, ვინც საკუთარ მამას არ იცნობს, თუ ვინც მამასთან ურთიერთობაში ბევრი ტკენა და სისასტიკე გამოიარა.

რამდენად აუცილებელია, რომ რომელიღაც თქვენგანი ასეთ ბავშვთან მივიდეს. იქნებ, რომელიღაც მათგანი ამ წამს თქვენთან ახლოსაა. ამოუდექით გვერდით, დარჩით მის თუნდაც მოგონებად, მაგრამ გაუნაწილეთ მას თქვენი უხილავი სითბო, რათა ის ადამიანად ჩამოყალიბდეს…

ფიზიკა რთული საგანია და მოსწავლეებს უჭირთ ამ საგნის დაუფლება. ამის მიზეზად შეიძლება მივიჩნიოთ ზოგადი საგანმანათლებლო უნარების დაბალი დონე. ფიზიკის მასწავლებელების წინაშე დგას შემდეგი საკითხები:

• რა უნდა გაკეთდეს იმისათვის, რომ გაიზარდოს მოსწავლის შემეცნებითი ინტერესი სამეცნიერო მიმართულებით (იმის გათვალისწინებით, რომ ფიზიკა ყოველდღიური ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია);
• როგორ გაუწიოს მასწავლებელმა სწავლებას ორგანიზება ისე, რომ ფიზიკის გაკვეთილი არ იყოს მოსაწყენი და ერთფეროვანი.
• როგორ მოახდინოს შემეცნებითი ინტერესის განვითარება და მოარგოს დაგეგმილი გაკვეთილი (თუ კლასგარეშე სამუშაო) მოსწავლეთა სწავლების ინდივიდუალურ სტილსა და ინტელექტუალურ  შესაძლებლობებს.

ზემოხსენებული პრობლემების სისტემური გადაწყვეტისთვის აუცილებელია მოსწავლეთა  დონის დიფერენციაცია. დიფერენცირება ნიშნავს, რომ ყოველი მოსწავლე  გაიგებს მისთვის ხელმისაწვდომი სირთულის დონეს (მისი უახლოესი განვითარების ზონაში).

უნდა გამოიყოს ორი პირობა: “დიფერენცირებული სწავლა” და “დიფერენცირებული სწავლის მიდგომა”. პირველ შემთხვევაში გათვალისწინებულია სოციალურ-ეკონომიკური,  ორგანიზაციული თუ დიდაქტიკური ასპექტები. მეორე შემთხვევაში ჩვენ ვსაუბრობთ თითოეული მოსწავლის დიფერენცირებული მიდგომის სამეცნიერო განვითარებაზე, რომელიც განაპირობებს პიროვნების განვითარების ფორმირებასა და კორექციას. სწავლებისას მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინება, რომ მოსწავლე არ არის ობიექტი, მასწავლებელმა ორგანიზება უნდა გაუწიოს სწავლების პროცესს ისე, რომ თავად მოსწავლემ გაზარდოს საკუთარი ცოდნის შრეები. ერთ-ერთი ასეთი მეთოდი, ჩემი ღრმა რწმენით, სწავლებისადმი დიფერენცირებული მიდგომაა. საგანმანათლებლო საქმიანობის მკაფიო მიზანია, მოსწავლეებმა  იცოდნენ, რა უნდა გააკეთონ, რა ღირებულებები უნდა შეიქმნას  სწავლების პროცესში. თანამედროვე სასწავლო პროცესის ეფექტურობისთვის მიმაჩნია, რომ ფიზიკის შესწავლა გამარტივდება დიფერენცირებული მიდგომით.

დიფერენცირებული მიდგომა ეფუძნება მასწავლებლისა და მოსწავლეების საქმიანობას, რომელიც მიზნად ისახავს ინდივიდუალური (დონის მიხედვით დიფერენცირებული) სასწავლო მიზნების მიღწევას. დონის დიფერენციაციისთვის სწავლის პროცესში აუცილებელია, მკაფიოდ განისაზღვროს მინიმუმი, რომლის გარეშეც მოსწავლე ვერ შეძლებს საკითხის შემდგომ შესწავლას, ანუ უნდა დადგინდეს ის მინიმალური დონე, რომელიც განსაზღვრულია ცნებების, კანონების სახით, კითხვარის ფორმით, აგრეთვე ტიპური ამოცანების ამოხსნის ნიმუშებით.

დიფერენცირებული მიდგომა მოსწავლეზე ორიენტირებული სასწავლო სისტემის საფუძველია, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, გავითვალისწინოთ ბავშვის ინდივიდუალური მახასიათებლები, შევქმნათ პირობები მისი პოტენციალის დაძლევისა და განვითარებისათვის. ასეთი მიდგომა საშუალებას აძლევს “სუსტი” მოსწავლეებს, გაზარდონ ცოდნის დონე და გადავიდნენ უფრო მაღალ საფეხურზე.

სწავლების პროცესში დიფერენცირებული მიდგომის დანერგვისთვის მე ვიყენებ ბარათებს (მრავალდონიან  ამოცანებს  დამოუკიდებელი სამუშაოსთვის).

თითოეულ ბარათზე მოცემულია 3 ამოცანა:

• პირველი დონე – ამოცანა, რომელის ამოსახნელად მოსწავლე იყენებს პირდაპირ ფორმულის ან ფიზიკურ კანონს;
• მეორე დონე – ამოცანა ორ-სამბიჯიანი, მოსწავლე იყენებს რამოდენიმე ფორმულას უცნობი სიდიდის დასადგენად.
• მესამე დონე – შემოქმედებითი ამოცანა, მოითხოვს წინასწარ შესწავლილი მასალისა და კომბინირებული ქმედებების ცოდნას.

დიფერენცირებული სწავლების ორგანიზებისთვის სასურველია  მასწავლებელმა

1) დაანაწილოს შესასწავლი მასალის შინაარსი  დონეების მიხედვით;

2) შეიმუშაოს  მოსწავლეთათვის  გეგმები თემის ინდივიდუალურად შესასწავლად;

3) შექმნას მინი-ლექციები, სემინარები, მინი-ტესტები  თუ პრეზენტაციები;

4) აღრიცხოს ზეპირი პასუხები;

5) ხშირად ჩაატაროს წერითი დავალებები მინი-ტესტების სახით;

6) მოახდინოს შედეგების ანალიზი და კორექტირება.

დიფერენცირებული მიდგომით, თითოეული მოსწავლე იღებს უფლებას და დამოუკიდებლად განსაზღვრავს, რა დონეზე ისწავლის  მასალას. ერთადერთი პირობაა, რომ ეს დონე არ უნდა იყოს მის შესაძლებლობებზე და საგანმანათლებლო სტანდარტზე დაბალი. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ დონის დიფერენცირების შემთხვევაში გათვალისწინებული უნდა იყოს არა მარტო მოსწავლის ინტელექტუალური შესაძლებლობები, არამედ მათი ინტერესებიც.

დიფერენცირების ტექნოლოგიის დანერგვის მიზნით, აუცილებელია თითოეული თემის შესახებ თითოეული მოსწავლის ცოდნის მონიტორინგი. ასეთი მიდგომა შესაძლებელობას იძლევა მოსწავლეებმა აღმოფხვრან ხარვეზები, რაც შესაძლებლობას ხდის ამაღლდეს მათი აკადემიური მიღწევის დონე.

მოსწავლეს აგრეთვე უნდა გავაცნოთ ის სტრატეგია, რომ მათ აქვთ არჩევნის თავისუფლება და შეუძლიათ ნებისმიერი დონის არჩევა და ერთი ჯგუფიდან მეორეში გადასვლა, ამისთვის კი საჭიროა მათ წინასწარ იცოდნენ  შეფასების რუბრიკები და კრიტერიუმები.
წარმოგიდგენთ მე-8 კლასში ფიზიკის გაკვეთილზე გამოყენებული დიფერენცირებული დავალებების ნიმუშს.
დანართი

პედაგოგებს ხშირად უწევთ თავიანთ მოსწავლეებზე საუბარი და ეს მიღებული პრაქტიკაა. მათთვის მნიშვნელოვანია გამოცდილების, შთაბეჭდილებების, შეგრძნებების ურთიერთგაზიარება. ასეთი საუბრების დროს ზოგიერთ მასწავლებელს ბავშვებზე ჩივილიც ჩვევია, რაც ყოფილი სკოლის პედაგოგის, ამ ეტაპზე კი ცნობილი ქოუჩის განათლების საკითხებში, ლორენ ვარგასის აზრით, სრულიად უსარგებლოა.

„როდესაც სხვა მასწავლებლის მსგავსად მეც სკოლაში ვმუშაობდი, დილაობით ძალიან დიდ დროს ქსეროქსის აპარატთან ვატარებდი – ველოდი, როდის მომზადდებოდა საგაკვეთილო მასალის ასლები. ჩემთან ერთად სხვა კოლეგებიც იდგნენ და ჩვენ განვიხილავდით რამდენად სასტიკია ჩვენი ცხოვრება, რამდენი პრობლემა გვაწუხებს.

ამ რიგში ვიღაც აუცილებლად ახსენებდა თავის სასტიკ გრაფიკს: „წუხელ საღამოს რვა  საათამდე საკლასო ოთახში მომიწია ჯდომა, მერე კი 30 ესეის გასწორება“. ვიღაც აუცილებლად ახსენებდა ურჩ ან უსწავლელ მოსწავლეებს. წლიდან წლამდე ერთი და იგივე მესმოდა: „ეს მესამე კლასი მაგიჟებს“ ან „ღმერთო, რა ბავშვები არიან, საშინაო დავალება არავინ მოამზადა“.

ასეთი რამ თქვენც დაგიჩივლიათ? მოსწავლეებზე ჩივილი სამასწავლებლოში, სამწუხაროდ,  ჩვეულებრივი პრაქტიკაა. დიახ, სკოლის მასწავლებლობა რთული სამუშაოა.

მაგრამ ბავშვებზე ჩივილი არა მხოლოდ მასწავლებელს ვნებს, არამედ მოსწავლეებსაც.

ახლა იმით ვარ დაკავებული, რომ მასწავლებლებს ვეხმარები – ქოუჩი ვარ. უნდა ვაღიარო, რომ დღესაც ძალიან ხშირად მესმის, როგორ უჩივიან მასწავლებლები მოსწავლეებს, მათ შორის ყველაზე ოპტიმისტი და პოზიტიური პედაგოგებიც კი. მაგალითად, არც ისე დიდი ხნის წინ ერთმა მასწავლებელმა აღშფოთებით მითხრა: „კლასში ორი მოსწავლე მყავს, ვერაფერს აკეთებენ დამოუკიდებლად, სულ ყურადღება სჭირდებათ, არ არიან მოტივირებული და ბავშვებივით იქცევიან“. მე ვკითხე, კი მაგრამ, ისინი ხომ მართლაც ბავშვები არიან?..

მოდით, ეს თემა გავშალოთ. როგორ ვსაუბრობთ ჩვენს მოსწავლეებზე და მათ საქმიანობაზე, მიუხედავად იმისა, თუ რამდენ ხანს ვემზადებით გაკვეთილისთვის და რამდენად გვჯერა იმის, რომ ამ ცოდნას სხვას გადავცემთ. ვისაუბროთ იმაზე, რატომ არის ჩივილი ზოგადად არაპროდუქტიული.

ჯერ ერთი, ჩივილით ვამცირებთ მოლოდინს, ანუ თვითონვე ვაქვეითებთ საკუთარ რწმენას  ბავშვთა შესაძლებლობების მიმართ. მით უარესი, თუ ამას სამასწავლებლოს სივრცეში ვაკეთებთ. ამით ვქმნით განსაკუთრებულ – მოსწავლეთა მიმართ იმედგაცრუებით გაჟღენთილ გარემოს. ვუბიძგებთ ჩვენს კოლეგებს იუმედობისკენ.

მეორე – ჩვენ ვიხსნით პასუხისმგებლობას და ეს ტვირთი შვილებზე გადაგვაქვს. მასწავლებელი კლასში ლიდერია, ამიტომ ჩვენ უნდა ვიყოთ მაქსიმალრად მოქნილი და მგრძნობიარე. როდესაც ბავშვებს რაიმეში ვადანაშაულებთ, პროფესიულ ზრდას ვწყვეტთ.  ჰაიმ გინოს წიგნში „მასწავლებელი და ბავშვი. წიგნი მშობლებსა და პედაგოგებისთვის“ ნათქვამია: „მე მივედი ცოტა საშიშ დასკვნამდე – სწორედ მე, მასწავლებელი, ვარ წარმატებული კლასის გარანტი. ჩემი განწყობა ყველაზე მნიშვნელოვანი ელემენტია. როგორც მასწავლებელი, მაქვს წარმოუდგენელი ძალა, გავხადო ბავშვების ცხოვრება უფრო მშვენიერი ან უმწეო“.

მასწავლებლის ჩივილი ზრდის დისტანციას მასწავლებელსა და მოსწავლეს შორის. როდესაც სამასწავლებლოში მოსწავლეებზე ვჩივით, ჩვენს თავს მათ წინააღმდეგ განვაწყობთ. ერთ დროს მე ვიყავი ახალგაზრდა თეთრკანიანი პედაგოგი საშუალო სკოლაში, სადაც ძირითადად დაბალი შემოსავლების მქონე მიგრანტი ოჯახის შვილები სწავლობდნენ. როდესაც სხვა ასეთივე თეთრკანიან კოლეგებთან ჩემს უკმაყოფილებას გამოვთქვამდი, უნებურად ვქმნიდი რასისტულ და კულტურულ ბარიერს, რომელიც სკოლაში არ უნდა არსებობდეს.

მასწავლებელთა წუწუნი, ჩივილი მოსწავლეებზე ქმნის ტოქსიკურ გარემოს. ასეთი ჩივილები ჩვენს მუშაობას არასასიამოვნო იერს აძლევს, აქცევს ტვირთად, რომელსაც მასწავლებელი „უნდა შეეჭიდოს“. თუკი ხშირად გავიმეორებ, რომ ჩემი მოსწავლეები მოკლებულნი არიან მოტივაციას, ჩემი გაკვეთილებიც გაუარესდება. იმედგაცრუება გამოიწვევს სწრაფ პედაგოგიურ გადაწვას და არცერთ შემთხვევაში არ გადაიდგმება ნაბიჯი მშვენიერი, შინაარსიანი პედაგოგიური კარიერისაკენ.

იმისათვის, რომ ჩივილისა და წუწუნის ტრადიცია უარვყოთ, ჯერ დავფიქრდეთ, რა ენაზე ვსაუბრობთ. არ ვგულისხმობ პოლიტკორექტულობას, არამედ იმას, თუ ვექცევით მოსწავლეებს ისე, როგორც გვსურს, რომ ჩვენ გვექცეოდნენ.

აი, რამდენიმე ფრაზა, რომელიც არ უნდა წარმოვთქვათ: „ისინი ხომ ბავშვები არიან“, „ისინი არ არიან მოტივირებული“, „რა საშინელი თაობა გვყავს“, „ეს ბავშვი მენაგვედაც არ გამოდგება“, „ამ ბავშვის სწავლებას აზრი არ აქვს“, „მშობლებს ბავშვი ფეხზე ჰკიდიათ“.

დაისახეთ მიზანი „ერთი კვირა ბავშვის შესახებ ჩივილის გარეშე“. სცადეთ მთელი კვირის განმავლობაში, როგორი დაღლილი და იმედგაცრუებულიც არ უნდა იყოთ, ცუდ კონტექსტში არ ახსენოთ მოსწავლეები. ეცადეთ მთელი ძალით აკონტროლოთ თავი, როდესაც ჩივილის სურვილი შემოგიტევთ.

მაინცდამაინც ნუ აჰყვებით კოლეგებს. მაგალითად, იმ სკოლაში, სადაც მე ვმუშაობდი, უკმაყოფილების გამოთქმა აბსოლუტურად ნორმალური ამბავი იყო. ახლა ვწუხვარ, რომ მაშინ ამ ყველაფერს მშვიდად ვუყურებდი და არაფერი გავაკეთე სიტუაციის შესაცვლელად. მაგრამ თქვენ შეგიძლიათ სცადოთ! სულ ცოტა, გთავაზობთ დაფიქრდეთ იმაზე, თუ რა არის კარგი თქვენს მოსწავლეებში, რატომ უნდა ვიყოთ მათი მადლიერი. ამაზე გამუდმებით უნდა ფიქრობდნენ არა მხოლოდ მასწავლებლები, არამედ სკოლის ადმინისტრაციის წარმომადგენლები.

ასევე, უბრალოდ, ეძიეთ ცხოვრების დადებითი მხარეები. პოზიტიური საუბრები რეალურად ამეგობრებს მასწავლებელთა თემს, მუხტავს საუკეთესო სამუშაო იმპულსებით.

ისაუბრეთ იმაზე, თუ რამდენად შთამბეჭდავია ბავშვებთან მუშაობა, რომ ეს გაძლევთ სიცოცხლის ხალისს, რომ ბევრი რამ თქვენთვისაც გამოწვევაა. სთხოვეთ კოლეგებს, გაგიზიარონ მსგავსი მომენტები, გამოცდილება. ფსიქიკური ჯანმრთელობის კონსულტანტმა და წიგნის „Relationship, Responsibility and Regulation: Trauma-Invested Practices for Fostering Resilient Learners“ ავტორმა, კრისტინ საუერსიმ ერთ-ერთ პრეზენტაციაზე განაცხადა: „გვახსოვდეს, რომ ჩვენს მოსწავლეებსა და კოლეგებზე ყოველთვის კეთილგანწყობით უნდა ვისაუბროთ“. როდესაც სიკეთე ჩაენაცვლება ბავშვებზე საჩივრებს, ეს გააუმჯობესებს ჩვენს საერთო შედეგებს და მარტივად შეცვლის სამუშაო გარემოს“.

.

მოამზადა ირმა კახურაშვილმა

ორიათასიანების დასაწყისია. სტუდენტობის პროლოგი. თვეში ერთხელ ვაგზლის მოედანზე ავტობუსს ვხვდები და მძღოლს „გამოტანებულს“ ვართმევ: ჭადი, მოხარშული ქათამი და 30 ლარი. ჭადი, შებოლილი ყველი და 40 ლარი. კიდევ – დედაჩემის გრძელი წერილები, სადაც დიდწილად ჩემი ლანძღვაა, რომ უვარგისი გამოვდექი – აბა, ამდენი ხანი ტელევიზორში რაფერ არ ვჩანავარ ამფერი ნიჭიერი ბაღანა. ან ვხალტურობ, ანდა აფერი ნიჭიერი თურმე მე არ ვყოფილვარ – ეს უკანასკნელი, ეტყობა, „აგდების“ თავისებური ხერხი იყო.

ჰოდა, ეს დროა მეთქი, ცუდი დრო, და თან შეყვარებული დამშორდა. დეპრესიების და ვალების ნაკლებობას მანამდეც არ ვუჩიოდი, მაგრამ ორივე გაორმაგდა. პირველი „მე“ მაიძულებს, დავწვე, საბანი წავიფარო და ვიფიქრო, რომ ყველაზე ბანძი ვარ. პირველი „მე“ დეპრესიების პარტიას უჭერს მხარს. მეორე მეუბნება, რომ რასაც დავპირდი, ის აუცილებლად, აუცილებლად უნდა ავასრულო. მეორე ვალების პარტიის გულშემატკივარია. და ვისესხე ასი ლარი. და დინამოზე ვიყიდე მობილური ტელეფონი, სონი-ერიკსონ რაღაცა. და გავუგზავნე.
მოვიდა ვალის გადახდის დრო. ვისთან არ მივედი, არავის ჰქონდა. არც სამსახურის კონტურები ჩანდა და არაფერი. ჩემებს იმ ოცდაათი ლარის გამოგზავნაც უჭირთ და ახლა შევუთვალო, რომ ასი მინდა, არ გამოდის. უნდა ჩავიდე და ავუხსნა. ეგებ იქ ვისესხოთ სადმე ან რამე. დავიმატე ვალად კიდევ 11 ლარი, გზის ფული, და წავედი.

ცხოვრებაში ბევრი დრამატული სცენა ყოფილა. უამრავი. მაგრამ ეს მთავართაგანია. დედაჩემმა ტირილი დაიწყო. მამაჩემმა უხმოდ შემოდო კაჭკაზე უკანასკნელი თხილი და ჩასაბარებლად წაიღო. ღამით ქვევით დავრჩი. ოდნავ ციოდა. გარეთ – გაფითრებული მთვარე და რაღაც მეჩხერი ქარი, ხან რომ დაიწუვლებს და ხან დუმს. ზევით დედაჩემი ამბობდა, რომ დაიქცა ოჯახი. მამაჩემი არაფერს ამბობდა. მეგონა, გული გამისკდებოდა. უცებ შუქი მოვიდა. ვერ ვიძინებდი. რაღაც ხომ უნდა მექნა და ძველი მაგნიტოფონი ჩავრთე. კასეტაც ინერციით ჩავდე. სულ ოდნავ, თუ მოინდომებდი – შეუმჩნევლადაც, წელავდა. ABBA. I Have A Dream. არ ვიტყუები და არც ვაპოეტურებ ამბავს – მართლა ეს ჩაირთო, ყველაფერს გეფიცებით. სიტყვები ნორმალურად არც მესმოდა, უბრალოდ ვიჯექი და ვტიროდი. ვტიროდი და თან საიდანღაც ვგრძნობდი ახალ ძალას, რომლითაც ეს სამყარო უნდა გადამელახა – უფულო, უშეყვარებულო, უიმედო მშობლებით და გაზეთში გახვეული ჭადით.

იმ დღის შემდეგ მე სახლიდან არაფერი მომითხოვია. იმ სიმღერის შემდეგ, რომელიც თავისთავად და ცალკე შეიძლება არც არაფერია, მაგრამ ფრთხილ მთავრესთან, ქართან, ოდნავ სიცივესთან და ხმებთან, მშობლების და კაჭკის ბორბლების ხმებთან ერთად ყურებში ახლაც ჩამესმის. ცხოვრება შემთხვევითობების ჯაჭვია. ასეთი შემთხვევითი და სხვისთვის გაუგებარი ბიძგებით.

საგანგებოდ არასდროს, მაგრამ როცა წავაწყდები ან თვითმფრინავის მენიუში, ან მანქანაში, ვრთავ და ვუსმენ. ვუსმენ და იქ ვბრუნდები, იმ ოთახში. და ვგრძნობ – ყველაფერი, რასაც მივაღწიე, საკუთარ თავზე შურისძიებით მოხდა და აწიც ასე იქნება. იმ უცნაური საუნდტრეკით.

ხელოვნების ყველა დარგი – ლიტერატურა, მუსიკა, მხატვრობა, კინო, თეატრი… სრულიად დამოუკიდებელი და თვითმყოფადია, ის თავისას ამბობს საკუთარ ენაზე და სხვის საზღვრებში არასდროს იჭრება. ყოველი მათგანი ერთი და იმავე მოვლენას სხვადასხვაგვარად ეხმაურება და ერთმანეთს უფრო ღრმა გაგებით ავსებს.

მუსიკის გაკვეთილებსა თუ ყოველდღიურ ცხოვრებაში ხშირად მივმართავთ მუსიკალურ ნაწარმოებებს, რომლებიც ლიტერატურასთან კავშირშია. ლიტერატურის მონაწილეობის გარეშე სამყარო ვერასდროს იხილავდა ოპერას, ოპერეტას, მიუზიკლს, რადგან ყოველ სიუჟეტს საფუძვლად უდევს ლიტერატურული ნაწარმოები: ზღაპარი, მოთხრობა, რომანი და სხვა, ხოლო ლექსის გარეშე ვერ იარსებებდა სიმღერა, რომანსი, ჰიმნი, კანტატა, ორატორია.

ადამიანის მიერ შემოქმედებითად აღქმული სამყაროს ორი სტიქიის – მუსიკისა და ლიტერატურის მჭიდრო ურთიერთკავშირი ცნობილია. დასაფიქრებელია, რა იქნებოდა მუსიკა ლიტერატურის გარეშე? რა უდევს საფუძვლად ამ ორ დარგს? რა შთააგონებთ კომპოზიტორებს, მწერლებსა და პოეტებს? მაინც რა ანათესავებს ერთმანეთთან მუსიკასა და ლიტერატურას? რატომ არის მუსიკისა და ლიტერატურის საზღვრები ერთმანეთისთვის ღია? ლიტერატურა სრულყოფას მუსიკაში რატომ ჰპოვებს, ხოლო მუსიკა – ლიტერატურაში? ყოველი მათგანის ეს „საერთო“ ნიშან-თვისება სხვადასხვა ხერხებითა და ფორმით გამოისახება.

მოგეხსენებათ, მუსიკაში აზრის მატარებელი ინტონაციაა. მუსიკისა და სიტყვის ურთიერთკავშირიც ინტონაციას ეფუძნება. ალერსიანი, სევდიანი, მშვიდი,  მღელვარე, სადღესასწაულო, ამაღლებული ინტონაციები გვესმის სალაპარაკო, პროზაული, პოეტური თუ მუსიკალური მეტყველებიდან. მუსიკაზე სიტყვის გავლენას ახდენს არა მხოლოდ მისი ინტონაცია, რიტმიც და რითმაც. ასევე შეუძლებელია ჩვენი ყურადღების მიღმა დარჩეს მათი საერთო თვისება – მოწესრიგებული ფრაზები და წინადადებები, შეძახილები და ჩასუნთქვები. მუსიკალური ფრაზები ერთმანეთს ისევე ერითმება, როგორც პოეზიაში, და მუსიკის რიტმული სვლა ძალიან ემსგავსება ჟღერად ლექსს. დიახ, პოეზია ლიტერატურის ყველაზე მუსიკალური ფორმაა და თითქმის ყველა იმ გამომსახველობითი ელემენტისგან შედგება, რომლისგანაც მუსიკა: ინტონაცია, რიტმი, ტემპი, რითმა, დინამიკა, პაუზები. კომპოზიტორის შემოქმედება ლექსს მუსიკალურ ნაწარმოებად გარდაქმნის და ამგვარად პოეზია მუსიკის ნაწილად იქცევა. მისი ინტონაცია, რიტმი თუ რითმა მუსიკის კანონების მორჩილი ხდება.

***

არცთუ შემთხვევითაა, რომ „სიტყვებთან თამაშის“ დიდოსტატი მწერლები და პოეტები მუსიკალური ნიჭითაც გამოირჩევიან.

მუსიკისა და სიტყვის ფარული კავშირი ინტონირების დონეზე თუ ახსნის მუსიკალური და ვერბალური ნიჭის ერთმანეთისკენ მიზიდულობას, როდესაც კომპოზიტორები ლექსის წერისკენ მიიდრიკებიან, ხოლო სიტყვის მაგიით შეპყრობილნი – მუზიცირებისკენ. ასეთები იყვნენ სტენდალი და რომენ როლანი, ჰერმან ჰესე და ბერნარდ შოუ, რომელთა ნიჭსა და განსწავლულობას მრავალი პროფესიონალი მუსიკოსი ინატრებდა. მათი მუსიკალური ნაშრომები დღემდე დიდი ინტერესით იკითხება. როგორ შეიძლება გამოგვრჩეს მუსიკალურად ერთ-ერთი ყველაზე განათლებული მწერალი თომას მანი და მისი რომანი „დოქტორი ფაუსტუსი“.  ნაწარმოების გმირი ბეთჰოვენის ოცდამეთორმეტე საფორტეპიანო სონატას განიხილავს და ამავე ნაწარმოებში არნოლდ შონბერგის მიერ ჩამოყალიბებულ უახლეს მუსიკალურ თეორიასაც თამამად იყენებს. გავიხსენიოთ რუსი მწერალიც ლევ ტოლსტოი, გერმანელი მწერალი და ოპერების ავტორი ერნსტ ჰოფმანი და ფრანგი ფილოსოფოსი, მწერალი და კომპოზიტორ-დილეტანტი ჟან-ჟაკ რუსო.

დღევანდელ წერილში – „ცნობილი ადამიანები უცნობი შემოქმედებით“ წარმოგიდგენთ პიროვნებას, რომლის სიტყვებია: „მსურდა საზოგადოებას ჩემზე, როგორც მუსიკოსზე ეფიქრა, რომელიც რომანებს წერს, და არა რომანისტზე, მუსიკას რომ ქმნის“.

ინგლისელი მწერალი ენტონი ბერჯესი მსოფლიოს მკითხველთათვის ცნობილია, როგორც ანტიუტოპიური რომანის „მექანიკური ფორთოხლის“ ავტორი. XX საუკუნის ეს გახმაურებული სოციალური სატირა მოზარდთა ბანდის შესახებ მოგვითხრობს, რომელთა სისასტიკე სერიულ მანიაკებსაც კი შეშურდებოდათ. თუ ვინმემ არ იცის, 1971 წელს სტენლი კუბრიკმა ამავე სახელწოდების ფილმი გადაიღო და ერთ-ერთი საუკეთესო ეკრანიზაცია შექმნა. შეიძლება ითქვას, წიგნი ეკრანზე ზუსტად არის გადატანილი. კუბრიკმა ფილმით საზოგადოებას ხელმეორედ გაუღვიძა დიდი ინტერესი დღეს უკვე საკულტო წიგნისადმი.

ცოტამ თუ იცის, რომ მუსიკით გატაცებული რომანისტი ენტონ ბერჯესი ნიჭიერი კომპოზიტორიც გახლდათ, თუმცა ამ თემაზე მოგვიანებით გავისაუბროთ. მრავალმხრივი ნიჭით დაჯილდოებული ბერჯესი, რომელმაც შესანიშნავი განათლება მიიღო, არა ერთი უცხო ენის მცოდნე გახლდათ. აგრეთვე ჩინებული პროფესიონალი ლიტერატორი, ჟურნალისტი და მთარგმნელი. ინტელექტუალი მწერალი ბრიტანეთში დღემდე შექსპირის შემოქმედების ერთ-ერთ საუკეთესო მკვლევრად მიიჩნევა.

ბერჯესს 50-ზე მეტი წიგნი აქვს გამოქვეყნებული. მწერლის შემოქმედების განსაკუთრებულობას ის წარმოადგენს, რომ იგი სახელის მოხვეჭას სულაც არ ცდილობდა. საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ ბერჯესი, ასე ვთქვათ, „ცელქობდა“ და ჟურნალებში საკუთარ ნაწარმოებებზე რეცენზიებს სხვადასხვა ფსევდონიმით აქვეყნებდა. ბერჯესი აგრეთვე ხელოვნური ენის „ნადსადის“ შექმნითაა ცნობილი, რაშიც დიდი დახმარება გაუწია მრავალი ენის ცოდნამ, განსაკუთრებით – რუსულის. ერთმანეთში არეული ჟარგონული ინგლისური და რუსული ენა მწერალმა არა მხოლოდ ბრიტანელი, არამედ მსოფლიოს ყველა მოზარდისთვის გამოიგონა. შეგახსენებთ, რომ „მექანიკური ფორთოხლის“ შექმნის პერიოდში მწერალი ქალაქ ლენინგრადში ცხოვრობდა. იქ ენტონი შეხვდა, ეგრეთ წოდებულ, „სწილიაგებს“ და მათთან ურთიერთობის შემდეგ მოიფიქრა „ნადსადი“, რომლის საფუძველში იდო დამახინჯებული რუსული სიტყვები და გამოთქმები.

ახლა რაც შეეხება მწერლის მუსიკით გატაცების ამბავს: ბავშვობაში მუსიკის მიმართ სრულიად გულგრილი მწერალი ავტობიოგრაფიაში წერს, რომ 12 წლის ასაკში რადიოთი შემთხვევით კლოდ დებიუსის პრელუდია „L’Après-midi d’un faune“ მოისმინა. ფრანგი იმპრესიონისტის მუსიკამ მასზე უდიდესი შთაბეჭდილება მოახდინა და მომავალში მისი მუსიკალური ნაწარმოებების ეტალონადაც იქცა. ბერჯესი მემუარებში წერს: „13 წლის ასაკში გადავწყვიტე უდიდესი კომპოზიტორი გავმხდარიყავი. ჩემი ეს ამბიცია 40 წლისთვის თანდათან ჩაქრა, ხოლო 60 წლის ასაკიდან მუსიკის წყურვილმა კვლავ იჩინა თავი“.

ბერჯესი გატაცებული იყო ჯაზით, ბლუზით, პოპულარული მუსიკით. არცთუ ცუდ პიანისტს სხვადასხვა სახის საღამოებზე ჯაზური პიესების შესრულება უყვარდა. რა გასაკვირია, რომ ამ ჟანრების ესთეტიკა მის აკადემიურ მუსიკალურ ქმნილებებშიც გამოსჭვივის.

თვითნასწავლმა ბერჯესმა მუსიკის თეორია დამოუკიდებლად შეისწავლა და საკომპოზიტორო ხელოვნებასაც თავად ჩაწვდა. უნდა ითქვას, რომ კომპოზიტორი ბერჯესი ბევრად უფრო კონსერვატორი იყო, ვიდრე ბერჯესი ლიტერატორი. როგორც მწერალი იგი მოდერნისტი იყო, მუსიკაში კი ტონალობები და მელოდიური საწყისები იზიდავდა. მისი ეკლექტური და ტრადიციული სტილი ბაროკოს ეპოქისა და ევროპული რომანტიზმის მუსიკალური იდეებით იკვებებოდა. საყურადღებოა, რომ მასზე დიდი გავლენა მოახდინა ინგლისურმა მუსიკალურმა სკოლამ: ე. ელგარის, ფ. დელიუსის, უ. უოლტონის, გ. ჰოლსტის, ჯ. უილიამსის ნამუშევრებმა.

გამაოგნებელია, მაგრამ ფაქტია, რომ ბერჯესის მუსიკალურ შემოქმედებაში 175 ნაწარმოებია. პრაქტიკულად, არ არსებობს მუსიკალური ჟანრი, რომელშიც მან საკუთარი კვალი არ დატოვა: საფორტეპიანო პიესები ჯაზისა და პოპ-მუსიკის სტილში, მუსიკა ფილმებისთვის და თეატრალური დადგმებისთვის, მიუზიკლებისთვის, სიმფონიები (ორი სიმფონია ჯერ კიდევ პირველი ლიტერატურული ნაშრომის შექმნამდე ჰქონდა შექმნილი), ინსტრუმენტული კონცერტები, სიმებიანი კვარტეტები, ბალეტები და ოპერაც კი.

ენტონი ბერჯესის ბევრი რომანი მუსიკალური იდეებით არის შთაგონებული. მათი სტრუქტურა ძალიან მოგვაგონებს მუსიკალურ ფორმას. მაგალითად რომანში „მექანიკური ფორთოხალი“ ავტორი მუსიკის დახმარებით პასუხობს კითხვას, შესაძლებელია თუ არა ამაღლებულისა და ძალადობის თანაარსებობა. და თუ ეს ასეა, რას მივიღებთ ამ კავშირიდან.

60-წლიანი აქტიური მუსიკალური მოღვაწეობის მიუხედავად, მსოფლიოსთვის ცნობილ ლიტერატორს, როგორც კომპოზიტორს სათანადო აღიარება არ მოუპოვებია. მისი მუსიკალური მიღწევები მწერლის ლიტერატურულმა დიდებამ დაჩრდილა.

იტალიელი ფსიქოლოგის დანიელე ნოვარას წიგნის „ნუ უყვირით ბავშვებს!“ მიხედვით

მკითხველს ახსოვს, რომ ჩემი ბოლოდროინდელი სტატიები ძალადობას ეხებოდა. ვფიქრობ, ამ პრობლემის უკეთ გასაგებად ურიგო არ იქნება, ერთმანეთისგან განვასხვაოთ კონფლიქტისა და ძალადობის ცნებები.

„კონფლიქტი ერთზე მეტ მხარეს გულისხმობს. აუცილებელია არსებობდეს ის, ვისთანაც ხდება შეტაკება. ძალადობა შეიძლება გამოვლინდეს საგნებისადმი, საკუთრი თავისადმი, უცნობი ადამინებისადმი. ეს ტერმინები ერთმანეთისგან შინაარსობრივად ძალიან განსხვავდება, ამიტომ მათმა ერთმანეთში არევამ ან ურთიერთჩანაცვლებამ ურთიერთობებში შესაძლოა პრობლემები წარმოშვას“, – მიაჩნია დანიელე ნოვარას (ცნობილი იტალიელი ფსიქოლოგი, პედაგოგი, კათოლიკური უნივერსიტეტის პროფესორი. მან იტალიის ქალაქ პიაჩენცაში დააარსა აღზრდისა და კონფლიქტების გადაჭრის ცენტრი, შეიმუშავა სხვადასხვა ასაკის ბავშვებთან კონფლიქტების მართვის საავტორო მეთოდიკები), რომლის წიგნიდან „ნუ უყვირით ბავშვებს!“ ამონარიდი ახლა თქვენ წინაშეა.

მაშ ასე, რას ნიშნავს ტერმინი „კონფლიქტი“? მაგალითად, საქმიან შეხვედრებზე აზრთა სხვადასხვაობას, როდესაც ერთ მხარეს მიაჩნია, რომ პროექტი მეტისმეტად ძვირი დაჯდება, მეორე კი, პირიქით, მის სიიაფეზე საუბრობს? ან თუნდაც ორ კოლეგას შორის დავას ორგანიზაციის სამომავლო განვითარების თაობაზე? ან იქნებ შვილებთან უთანხმოებას?

იტალიელ ფსიქოლოგს მიაჩნია, რომ, ერთი მხრივ, კონფლიქტისა და ჩხუბის, მეორე მხრივ კი ძალადობისა და კონფლიქტის აღრევა იწვევს შიშს და შფოთვას ისეთ სიტუაციებში, როდესაც უთანხმოება წარმოიშობა. თუ ამ ორ ცნებას     შორის განსხვავებას ვერ გავაცნობიერებთ, შესაძლოა, ბევრ გაუგებრობას შევეჯახოთ. მაგალითად, თუ მეზობელი მეზობელს უკმეხად ეტყვის რამეს, ამ ორ შორის „საომარი“ ვითარება შეიქმნება, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ორ ადამიანს ძალადობრივი არაფერი ჩაუდენია. და ეს გაუგებრობა შესაძლოა მოხდეს სწორედ იმის გამო, რომ არ არის გავლებული მკაფიო ზღვარი ტერმინებს შორის, რაც ადამიანებს უფრო მოწყვლადს ხდის და თავს დაჩაგრულად აგრძნობინებს. შედეგად სიტუაცია მკაფიოდ ვეღარ აღიქმება და შესაძლოა, მაგიდაზე მუშტის დარტყმა და ძლიერი შეურაცხყოფა ერთნაირად აღიქვას პიროვნებამ. „ამ ყველაფერზე იმიტომ ვსაუბრობ, – შენიშნავს დანიელე ნოვარა, – რომ ასეთ პირობებში რთულია ბავშვებს ვასწავლოთ, ერთმანეთისგან განასხვაონ ძალადობა და კონფლიქტი“.

კონფლიქტი – ეს ურთიერთობის წარმართვის ფორმაა. სწორედ კონფლიქტების საშუალებით აღმოაჩენენ ადამიანები, შესწევთ თუ არა თანაცხოვრების უნარი; უნარი იმისა, რომ მიიღონ ერთმანეთი ისეთები, როგორებიც არიან; პატივი სცენ ერთმანეთის პოზიციებს; გაიზიარონ განსხვავებული თვალსაზრისები; სხვადასხვა სიტუაციიდან ახლებური გამოსავალი იპოვონ და გაცილებით ქმედით ურთიერთშეთანხმებებს მიაღწიონ.

ძალადობა, ისევე როგორც ომი, კონფლიქტის საწინააღმდეგო მხარეა. ის სრულად უგულებელყოფს სხვას და ანადგურებს დავის პირველწყაროს. ძალადობა მიმართულია იმის განადგურებისკენ, ვინც, მოძალადის თვალსაზრისით, წარმოადგენს მიზეზს, დაბრკოლებას. ეს პრიმიტიული, ბანალური და დაუნდობელი ქცევაა. ამავე დროს საგულისხმოა, რომ ისინი, ვისაც არ უყვართ დავები და კონფლიქტები და უპირატესობას ანიჭებენ რბილ, მშვიდობიან ურთიერთობას, გაცილებით ადვილად ძალადობენ. მშობლები, რომლებიც არასოდეს ეკამათებიან შვილებს, უფრო ადვილად გადადიან ურთიერთობის არცთუ ისე მშვიდობიან ფორმებზე, როდესაც მოთმინების ფიალა ევსებათ.

გავრცელებული შეხედულება, თითქოს ძალადობა – ეს იგივე კონფლიქტია, რომელიც, უბრალოდ, მეტისმეტად შორს წავიდა, ფაქტებით არ დასტურდება. დასტურდება მხოლოდ ის, რომ ხანდახან შესაძლოა, კონფლიქტი ძალადობაში გადაიზარდოს, მაგრამ უმართებულოა იმის მტკიცება, რომ ძალადობა ნებისმიერი შორს წასული კონფლიქტის სავალდებულო დასასრულია. სინამდვილეში გაცილებით მეტია ისეთი შემთხვევა, როდესაც ძალადობას წინ არ უძღვის აშკარა კონფლიქტი.

გამოჩენილმა ფსიქოანალიტიკოსმა ფრანკო ფორნარიმ აღწერა ომის წარმოების ფსიქოლოგიური სარგებლიანობა და ძალადობის გამოყენება პრობლემის გადაჭრის მიზნით. ურთიერთობების დონეზე ძალადობა ტავტოლოგიური ლოგიკის გამოხატულებაა: „პრობლემა გადაიჭრება მაშინ, როდესაც ის აღარ იარსებებს“. აქ მიზანი ნათელია – გავაქროთ სხვა ადამიანის მიერ დაწესებული საზღვრები. აღმოიფხვრას კონფლიქტი მისი პირველწყაროს გაქრობით – სწორედ ეს არის ძალადობის ლოგიკა, რომელიც დამახასიათებელია მათთვის, ვინც ურთიერთობებში არსებულ პრობლემებთან გამკლავებას ვერ ახერხებს.

„ხასიათის ამ თვისებას მე „კონფლიქტურ არაკომპეტენტურობას“ ვუწოდებ“, – ამბობს ნავარა და დასძენს, რომ ეს ფრაზა გულისხმობს ურთიერთობაში დაძაბულობის გადალახვის უუნარობას, რადგან დაძაბულობა აუტანელ მუქარად აღიქმება. ამის საპირისპირო ცნებაა „კონფლიქტური კომპეტენტურობა“, რომელიც სწორედ დაძაბული მომენტების წარმატებით გადალახვის უნარს გულისხმობს. ამ დროს ადამიანები განიხილავენ დაძაბულობას როგორც სიტუაციას, საიდანაც გამოსავლის პოვნა შესაძლებელია.

ძალადობის საუკეთესო პროფილაქტიკაა კონფლიქტის და ჩხუბის „წარმართვის ცოდნა“.

ამრიგად, აუცილებელია, ვასწავლოთ შვილებს განსხვავებულ მოსაზრებებსა და რთულ ურთიერთობებში გარკვევა. მხოლოდ ამგვარად ისწავლიან ისინი საკუთარი იმპულსების კონტროლს, მხოლოდ ამგვარად მოახერხებენ, არ გახდენენ ძალადობის ობიექტები ან თავად არ იქცნენ მოძალადეებად.

ძალადობა არასოდეს წარმოიშობა ისე, უბრალოდ, თვისთავად. მოძალადეების უკან დგას აღზრდა, რომელიც დაფუძნებული იყო დათრგუნვაზე, გაუმართლებელ სიმკაცრეზე, ემოციების შეკავებაზე. ზრდასრული ადამიანები, რომლებიც ბავშვობაში ძალადობის მსხვერპლები იყვნენ, დიდი ალბათობით, თავად გახდებიან მოძალადეები. დღეს აღარავინ დავობს იმაზე, რომ იმ უფროსების უმეტესობამ, რომლებიც ბავშვებზე (და არამხოლოდ მათზე) ძალადობენ, ბავშვობაში თავად გადაიტანა  ძალადობა. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ადამიანი, რომელიც ბავშვობაში ემოციურ დეპრივაციას განიცდიდა, დიდი ალბათობით ზრდასრულ ასაკში ან მოძალადე გახდება, ან თვითგანადგურებისკენ მიდრეკილება ჩამოუყალიბდება.

აღზრდის ძალადობრივი მეთოდები სრულიად მიუღებელია, ერთი მხრივ, იმიტომ, რომ ბავშვის პიროვნება ღირსებისა და პატივის შემლახავ გარემოში ყალიბდება, მეორე მხრივ კი იმიტომ, რომ ბავშვი ექცევა ერთგვარ ტოტალიტარულ რეჟიმში, რომლის წიაღშიც ის სათანადოდ ვერ აღიქვამს სიტუაციას და ვერ ახერხებს თავის დაცვას დამცირებისა და ჩაგვრისაგან. ასე აღზრდილი ბავშვი ზრდასრულ ასაკში თავად გადაიღებს ურთიერთობის ამ სტილს და მისით იხელმძღვანელებს ოჯახში, სამსახურში, პოლიტიკაში – ყველგან, სადაც მისი, საკუთარი თავის რწმენას მოკლებული ბავშვის შიშები შეეჯახება ძალადობაზე დაფუძნებულ წინააღმდეგობას.

დათრგუნული ბავშვის მყიფე ფსიქიკა აიძულებს მას, საკუთრი თავი აგრესორთან გააიგივოს, გაამართლოს მისი ქმედებები და მოძალადის პოზიციაზე გადავიდეს. აქ საუბარია იმაზე, რომ ბავშვები იმდენად სუსტები არიან, რომ მათთვის ტკივილის გადატანის ერთადერთი გზა ამ ტკივილის სამართლიანობის და სარგებლიანობის აღიარებაა. „ეს ყველაფერი ჩემივე კეთილდღეობისთვის კეთდება“. სწორედ ამიტომ ბავშვთა მიმართ ძალადობა თაობებს გადაეცემა. არასათანადო მოპყრობის მსხვერპლი ბავშვები იძულებულები არიან, სიტუაციას განსხვავებული ინტერპრეტაცია მოუძებნონ, მათ არ აქვთ არჩევანი: ისინი მთლიანად საკუთრი მჩაგვრელების ხელში არიან და ამიტომ ხშირად ცდილობენ, განდევნონ, დაივიწყონ უსიამოვნო მოგონებები. ამ მანკიერი ჯაჭვის გასაწყვეტად საჭიროა კონფლიქტისა და ძალადობის ერთმანეთისგან განსხვავება. მშობლებმა უნდა აღიარონ, რომ ბავშვს შეიძლება ჰქონდეს აგრესიული გრძნობები და ზრახვები, მათ შორის – საკუთარი მშობლების და მით უმეტეს – სხვა ბავშვების მიმართ. ეს არ ნიშნავს, რომ პატარა ძალადობისკენ მიისწრაფვის. ბავშვებს, ყოველ შემთხვევაში, ექვს წლამდე, არ გააჩნიათ ისეთი ფსიქოკოგნიტიური უნარები, რომლებიც საჭიროა ძალადობრივი ქმედებების განსახორციელებლად. მათ არ შეუძლიათ, ორგანიზება გაუწიონ წინასწარ დაგეგმილ ქმედებას და ის,რაც მშობლებს აგრესიულ საქციელად ეჩვენებათ, სინამდვილეში რეაქციაა, რომელიც გამოწვეულია საკუთარ ემოციებთან გამკლავების უუნარობით.

მნიშვნელოვანია, ბავშვს კონფლიქტში ჩართვის ნება დავრთოთ. ეს მას დაეხმარება, ისწავლოს (სათანადო დახმარების პირობებში) აგრესიის შეფასება, მისი დოზირება და შეკავება. ძალადობისადმი მიდრეკილება ჩნდება მაშინ, როდესაც:

• ბავშვს არ აძლევენ საშუალებას, გარეთ გამოიტანოს საკუთარი იმპულსები, გამოხატოს გრძნობები;
• როდესაც მშობლები ზედმეტად მკაცრი აღმზრდელობითი მეთოდების გამოყენებით უღვივებენ ბავშვს დანაშაულის გრძნობას.

ბავშვი, რომელმაც ვერ ისწავლა თავის უეცარ მრისხანებასთან გამკლავება, სირცხვილს გრძნობს და ცდილობს, დისტანცირდეს საკუთარი ემოციებისგან. პარადოქსია, მაგრამ ფაქტია, რომ სწორედ შიში, რომ მათ შვილებს შესაძლოა ძალადობისკენ მიდრეკილება ჩამოუყალიბდეს, აიძულებს მშობლებს, აღზრდის დიქტატორული მიდგომები გამოიყენონ.

მხოლოდ სწორი აღზრდის პირობებშია შესაძლებელი ბავშვების დაუნდობლობის და ძალადობრივი ქმედებების თავიდან აცილება. ამისთვის უნდა ვასწავლოთ შვილებს „სწორად“ ჩხუბი და კონფლიქტის შემთხვევაში მათ მიერ გამომჟღავნებული ემოციების მიღების უნარი.

ბავშვებმა უნდა ისწავლონ:

• ერთმანეთის პირადი სივრცის საზღვრების გავლება.
• სხვა ადამიანებთან ურთიერთობისას საკთარი უნარ-ჩვევების გამოცდა;
• იმედგაცრუებასთან გამკლავება;
• გარშემო მყოფებთან ურთიერთობის სწორი სტრატეგიების არჩევა.

სწორედ ასეთი სახელწოდების  მასტერ კლასი ჩავატარე ესქიშეჰირის სახალისო მეცნიერების ცენტრში თურქ მოსწავლეებთან.

როდესაც, შეხვედრას გეგმავ, უნდა იცოდე რა მიზანი გაქვს. რა შედეგი გსურს, რომ მიიღო. ამ შეხვედრის მიზანი ქიმიის პოპულარიზება იყო. საკმაოდ რთული საგნის სახალისოდ წარმოდგენა, თუმცა (არა ერთხელ დამიწერია)… ხალისობასთან ერთად მიმდინარე ქიმიური პროცესების ახსნა აუცილებელია. მოკლედ, ასეთი შეხვედრის შემდეგ ჯერი უკვე საგნის მასწავლებელზეა, რომ გამოწვეული ინტერესი ჰაერში კი არ გაიფანტოს, არამედ,  უფრო გაღვივდეს და ხანგრძლივ კვლევა-სწავლით საქმიანობაში გადაიზარდოს.

ჰოდა, რადგან საქმე ხალისზე მიდგა, მოსწავლეების იუმორის გრძნობის გაზომვა ვცადე და საკმაოდ სერიოზულად მოვახსენე, რომ „K“-ს უკან ჩემი სახელი და გვარი იმალებოდა. ამ შემთხვევაში, ენამ და ანბანმა ამგვარად  თქმის საშუალება მომცა. თუმცა, „K“-ს უკან ქიმიაც (kimya) შეიძლება იმალებოდეს (ისევ ენის და ანბანის პრივილეგიაა). ან, იქნებ სულაც ის კეკულე დგას, 1865 წელს ბენზოლის აღნაგობა, რომ დაადგინა. ამ ამბავზე ათასნაირი მითი დადის. ერთ-ერთის თანახმად, კეკულეს გველი ორო-ბორო დაეხმარა, რომელიც ალქიმიური ალეგორიის ნაწილია. განასახიერებს გველს, რომელიც წრეზეა დახვეული და თავისივე კუდს ჭამს. შესაბამისად, იკვრება ციკლი, რაც მუდმივობას და განმეორებად ცხოვრებისეულ მოვლენებს ნიშნავს…ეს, ალქიმიკოსებისთვის, თორემ კეკულემ, თურმე ამ ციკლში სწორედაც, რომ ბენზოლის აღნაგობა ამოიკითხა.

ხუმრობამ შესაბამისი განწყობა შემოიტანა და მთავარ სათქმელს მივადექით.

„K“-ს უკან კალიუმი იმალება. ინგლისურად: Potassium,ფრანგულად: Potassium, გერმანულად: Kalium, თურქულად: Potassium/ Kalium (ორივეს იყენებენ). 1807 წელს ჰამფრი დევიმ ელექტროლიზის მეშვეობით მიიღო. მეტალს სახელი მოგვიანებით ჰილბერტმა თავის ჟურნალში, „Annalen der Physik“ უწოდა და ეს სახელი კალიუმი გახლდათ. თუმცა, სხვა ენებზე მას პოტასიუმი დაარქვეს, რადგან მისი წარმომავლობა სიტყვა პოტაშისგან (ნაცრისგან) მოდიოდა. პოტაშს დიდ ქოთნებში ამზადებდნენ და მისგან სელიტრა მიიღებოდა, რომელიც დენთის დასამზადებლად ყოფილა კარგი. თავად ტერმინი კალიუმი არაბული სიტყვა „ალ კალისგან“ მოდის, რომელიც ნიშნავს ტუტეს. სიტყვა „კალი“ (qila) 850 წელს ერთ არაბულ თხზულებაში გვხვდება, შემდეგ  შეიცვალა სიტყვით qali, Al-qali.

თავის წიგნში იმავე ტერმინს იყენებს ქიმიკოსი მეფე ვახტანგ მეექვსე.

„ამბავი კალიისა: კალია ოთხ რიგია, ერთი ერევანს არის, ერთი ქართლში, იაღლუჯაზედ თარაქამანი აკეთებენ; ორი აქ, ისპაანს არის, ერთი შავი და ერთი მოთეთრო. ამისი მარილის დაჭერა ხომ ზეით დაგვიწერია“. ეს ჩანაწერი მეფეს ირანში ყოფნისას გაუკეთებია. ტექსტი ამას მეტყველებს.

მოგვიანებით ტუტეები დაყვეს ფიქსირებულ და აქროლად ნივთიერებებად.  მე-17-ე საუკუნეში არის დასახელებები alkali fixum minerale,  alkali fixum vegetabile და alkali volatile. კიდევ უფრო მოგვიანებით, ლავუაზიე წერდა, რომ პოტაში ფიქსირებული მინერალი იყო.  პოტაშს დიდი რაოდენობით შეიცავს ნაცარი. ის  იგივე კალიუმის კარბონატია K₂CO₃, რომელიც წყალში გახსნისას ჰიდროლიზდება:

K₂CO₃+H₂O ↔ KHCO₃+KOH

CO₃²⁺+H₂O HCO₃^–+OH^–

სხვათა შორის, თანამედროვეობაში უამრავი სამეცნიერო სტატია მოიძებნება, სადაც პოტაშით წყლის გაწმენდის მეთოდებია აღწერილი. მნიშვნელოვანია, რისთვის წმენდენ წყალს, დასალევად, მოსარწყავად თუ კვლავ ზედაპირულ წყლებში ჩასაშვებად. მიზნიდან გამომდინარე ირჩევა პოტაშით წმენდის შესაბამისი მეთოდიკაც.

როგორც, ექსპერიმენტებმა აჩვენეს, ნაცრით წყლის წმენდა საყოფაცხვრებო წარმომავლობის საკანალიზაციო წყლებს მთლიანად აცილებს დეტერგენტებს და ჰალოგენებს.

თავად კალიუმს, რაც შეეხება, მაღალი ქიმიური აქტიურობის გამო ბუნებაში მხოლოდ ნაერთების სახით გვხვდება. დედამიწის ქერქში დაახლოებით 2,5%-ია. ცნობილია რამდენიმე ასეული კალიუმშემცველი მინერალი: სილვინი (KCl), სილვინიტი (KCl•NaCl), კარნალიტი (KCl•MgCl₂ • 6H₂O) და სხვ. ყველაზე გავრცელებული მინერალია ორთოკლაზი-სილიციუმმჟავას კალიუმ-ალუმინის მარილი. ის დედამიწის ქერქის მასის 18%-ს შეადგენს. წყალში ცუდად იხსნება, მაგრამ კალიუმის დიდი ნაწილი ნიადაგში ძირითადად მისგან ხვდება. ქიმიური დაშლის და გამოფიტვის დროს, მასზე ბუნებრივი წყლებისა და ნახშირბადის დიოქსიდის მოქმედებით წარმოიქმნება პოტაში. ეს უკანასკნელი წყალში კარგად იხსნება და კალიუმი მცენარეებში ადვილად ხვდება.

მარტივი ნივთიერების სახით კალიუმი მბზინავი, მსუბუქი, რბილი, პლასტიკური, ადვილად წელვადი, ადვილად ლღობადი და პარამაგნიტური ტუტე მეტალია. ჰაერზე ადვილად იჟანგება, ამიტომ, ნავთში ან მინერალურ ზეთში ინახავენ. კარგად ატარებს სითბოს და ელექტრობას.

განსაკუთრებულ აქტიურობას იჩენს წყლის, ჟანგბადის, ჰალოგენების, გოგირდის, ფოსფორის მიმართ.

წყლის და კალიუმის ურთიერთქმედების რეაქცია ყველამ იცის. წყალთან შეხებისთანავე ცეცხლი ეკიდება, გამოიყოფა წყალბადი და წარმოიქმნება კალიუმის ტუტე. ამ უკანასკნელის წარმოქმნა ინდიკატორ ფენოლფტალეინით შეიძლება დადასტურდეს.

ახლა იგივე ცდა ოდნავ სხვანაირად, რომ ვაჩვენოთ?

ოღონდ, მანამდე ინტერესის აღძვრაა აუცილებელი.

როგორ?

მაგალითად…

გავიხსენოთ, რომ მეშვიდე საუკუნეში არაბები ხომალდების მთელი რაზმით ეგვიპტის სანაპიროს მიადგნენ. დაპყრობა სურდათ. ეგვიპტელები ეწინააღმდეგებოდნენ. ამიტომ, „კალენიკეს ბერძნული ცეცხლით“ უმასპინძლეს. ეს „ცეცხლი“ შეიცავდა გოგირდის, ნავთობის და ზეთის გარკვეული პროპორციის ნარევს. ხისგან დამზადებულ ხომალდებს ცეცხლი გაუჩნდათ, არაბებმა ჩაქრობა წყლით გადაწყვიტეს, თუმცა…ცეცხლი უფრო გაღვივდა და პირწმინდად შთანთქა მთელი ფლოტილია. ალბათ, ერთი-ორი მაინც გადარჩა, რადგან უკან გაბრუნებულან და ამბავი წაუღიათ, როგორ აჩენდა წყალი ცეცხლს…არადა, წესით უნდა ჩაექრო.

სწორედ, ეს ამბავი მოვყევი მეც ზემოთ ხსენებულ შეხვედრაზე. შემდეგ, კი ცოტა წავიტრაბახე, მეც ისეთი ყოჩაღი ვარ, წყლით ახლავე ცეცხლს დავაგიზგიზებ თქო. არადა, ქიმიის იმედი მქონდა. წინასწარ მომზადებულ დიდ ქიმიურ ჭიქაში სამედიცინო ეთერი ჩავასხი და კალიუმის მცირე ნაჭერიც ჩავაგდე. მათ შორის რეაქცია არ წარიმართება. ამგვარად მომზადებულ ჭიქას 100-200 მლ წყალი დავამატე (საპატიო მანძილიდან) და მაშინვე ცეცხლის ენები გამოჩნდნენ. ალი გაძლიერდა, მაგრამ რას გაძლიერდა. მოსწავლეებიც კმაყოფილნი დარჩნენ (ცეცხლის დანთება სხვანაირად უყვართ), მეც კმაყოფილი დავრჩი (ცდა ზოგჯერ არ გამოდის ხოლმე) და შეხვედრის სივრცის მეპატრონეებიც (ცეცხლი კი გაჩაღდა, მაგრამ ვაკონტროლებდი და მშვიდობიანად ჩაქრა).

ესეც ასე, ეგვიპტელებზე რა ნაკლები ვიყავით, წყლით ცეცხლი დავანთეთ.

სინამდვილეში, წყლის დასხმით კალიუმსა და წყალს შორის  რეაქცია დაიწყო. წარმოიქმნა ცეცხლი, რომელიც არ ჩაქრა და წვა განაგრძო, რადგან ეთერის ორთქლი იწვებოდა. რაც მეტი იქნება ეთერი, მით დიდხანს წარიმართება წვის პროცესი. თუმცა, ბევრის ჩასხმას არ გირჩევთ, ჯობს ყველაფერი მალევე დასრულდეს.

კიდევ რა იმალება „K“-ს უკან?

ვიტამინი K…ცხიმში ხსნადი, იგივე ლიპოვიტამინი გახლავთ და ჩვენს ორგანიზმში სისხლის შედედებაზეა პასუხისმგებელი, რადგან ახორციელებს პროთრომბინის და სისხლის შედედების პროცესში მონაწილე კიდევ სამი ფაქტორის გააქტიურებას. ამ ვიტამინით მდიდარია მცენარეების მწვანე ნაწილები. ადამიანის ნაწლავის მიკროფლორა მას ასინთეზირებს.

ბიოლოგიურ მასალად ბროკოლი ავიღოთ. ფაიფურის როდინში დავსრისოთ და მცირე რაოდენობით სამედიცინო სპირტი დავასხათ. შემდეგ კი ვიტამინ K-ზე თვისებითი რეაქციების ჩატარებაც შეიძლება.

1. სინჯარაში მოათავსეთ ბიოლოგიური მასალის ხსნარი. დაამატეთ ვიკასოლის (ან მეთიონინის 0,2% სპირტხსნარი) 1მლ. დაუმატეთ ამინმჟავა ცისტეინის 0,025% ხსნარის ორი წვეთი და ნატრიუმის ტუტის 10%-იანი ხსნარის ორი წვეთი. წარმოიქმნება ყვითელი შეფერილობა.
2. სინჯარაში მოათავსეთ ბიოლოგიური მასალის ხსნარი. დაამატეთ ვიკასოლის 0,1% სპირტხნარის 2მლ. დაამატეთ 0,5მლ 1% დიეთილის ეთერის ხსნარი. ასევე, კალიუმის ტუტის 1% ხსნარის 0,1მლ. წარმოიქმნება იისფერი შეფერილობა.

ჰო მართლა, ამბის მოყოლა დამავიწყდა.

ერთ ქვეყანაში  ბიჭი ცხოვრობდა. ჯოვანი ერქვა. ჩვეულებრივი ბიჭი იყო, სხვებისგან არც არაფრით გამოირჩეოდა, თუმცა შეკითხვების დასმა უყვარდა. კითხვების დასმაში ცუდი არაფერია, მაგრამ ამის კითხვები რაღაცნაირი ჩახლართული იყო (ჯანი როდარი, „ამობრუნებული კითხვები“).

-რატომ აქვთ   ყუთებს მაგიდა?

-რატომ ყავს  ულვაშებს კატა?

-რატომ აქვს ჩრდილს ხე?

-რატომ არ წერენ ღრუბლები წერილებს?

ბუნებრივია, მისი კითხვები პასუხგაუცემელი რჩებოდა. ამასობაში წლები გავიდა, ბიჭი გაიზარდა, ოჯახს მოეკიდა, თუმცა უცნაური კითხვების დასმას ვერ გადაეჩვია.

ხალხი ამბობდა, ბიჭს სკოლაში კითხვის სწორად დასმა არ ასწავლესო.

-და თუ ჩახლართული კითხვები უყვარდაო?-კითხულობდა მავანი;

-ჩახლართული კითხვაც შეიძლება იყოს სწორიო,-პასუხობდა მეზობლად მჯდომი მეთუნუქე.

ჰოდა, თუ კლასში ჯოვანის მსგავსი ბიჭი გყავთ, ჩახლართული კითხვები უყვარს და თქვენგანაც იმავეს მოითხოვს, ქიმიის გაკვეთილზე კითხეთ:

-რა იმალება “K” უკან?