„ბედნიერი მომავალი თაობები, ჟამიანობის გამო ყოვლისმომცველი წუხილი რომ არ
შეხებიათ და ამიტომაც ჩვენი მონათხრობი მათთვის მხოლოდ ამბავი იქნება“ (პეტრარკა)
ჟამიანობა იგივე ჭირიანობაა, მაგრამ ლიტერატურაში დამკვიდრებული ტრადიციისამებრ, ამ სიტყვას მეც ფართო მნიშვნელობით გამოვიყენებ. ჭირი, როგორც მკვლევრები ამბობენ, ბერძნული სიტყვიდან მომდინარეობს – დამშეული შავ-ლურჯი სისხლისმსმელი კერები ელვარე კბილების ღრჭენით დაძრწიან საკბილოს საძებრად. დღეს „ჭირიანი“ ირონიულად სუსტი ჯანმრთელობის ადამიანს ნიშნავს, „ჭირი“ კი მხოლოდ ზედსართავ შავ-თან წყვილში მიუთითებს კონკრეტულ დაავადებაზე. ქართულმა ენამ, შესაძლოა, ბერძნულიდან შეითვისა სიტყვა „ჭირი“, მაგრამ მისგან უამრავი სიტყვა აწარმოა, მაგალითად „ჭირიმე“, „გაჭირვება“, „საჭირო“, „ჭირნახული“, „ჭირვეული“ და სხვ. დღეს ეს სიტყვები იმდენად მშობლიურია, რომ მათ გარეშე ქართული ენა წარმოუდგენელია. ახლა, რაც შეეხება მეორე სიტყვას – ეთნოგრაფებმა და ფოლკლორისტებმა იციან, რომ „ჟამი“ კონკრეტულ დაავადებას აღნიშნავდა „უჟმურ“-თან ერთად. დღეს „უჟმური“ უხასიათოს ნიშნავს, ჟამისგან ნაწარმოებ „მოჟამულს“ კი მოღუშულ ამინდზე და უხასიათო ადამიანზე იტყვიან. სიტყვა ჟამიანობას, როგორც ეპიდემიის აღმნიშვნელ სიტყვას, პოპულარობა წლევანდელმა პანდემიამ მოუტანა. მანამდე, ამ უკანასკნელი მნიშვნელობით, მწერლები და მთარგმნელები იყენებდნენ (მაგალითად, ქართულად მოხდენილად შერჩეული მარკესის რომანის სათაური „სიყვარული ჟამიანობის დროს“ ორიგინალის ენაზე „სიყვარული ქოლერის დროს“ არის). ენამ შემოგვინახა ისეთი ფორმები, როგორიცაა „ჟამის გადავლა“, „ჟამისგან შემუსვრილი“ და დღეს, როცა მსოფლიო დაავადების არნახული მასშტაბების პირისპირ აღმოჩნდა, ჩნდება კითხვა: ოდესღაც ეს ენობრივი ფორმები დროით განადგურების კვალდაკვალ სასტიკი ეპიდემიის შედეგებსაც ხომ არ აღნიშნავდა? ალბათ ჟამის, როგორც დროის აღმნიშვნელი სიტყვის, ეპიდემიის მნიშვნელობით გაფორმებას მისმა შინაარსმაც შეიწყო ხელი. თუმცა მანამდე მისი შემოტანა სომხურიდან რელიგიური ტექსტების თარგმანმა განაპირობა. ბერძნული ენის დარად, ქართულ ენასაც უნდა განესხვავებინა ცნებები „ხრონოს/ქრონოს“ და „ჰოროს“, ამიტომაც ბიბლიის მთარგმნელებმა გამიჯნეს „დრო“ და „ჟამი“. ფაქტია, რომ ქართულმა ენამ ვერ იგუა ტერმინოლოგიური განსხვავება და ეს ორი სიტყვა სინონიმებად აქცია. ის კი არა, „დრო-ჟამი“ დღეს უკვე ერთი ცნებაცაა. ენამ დროთა განმავლობაში „ჟამს“ ახალი დატვირთვა მოუძებნა. როგორც აღვნიშნე, მიზეზი სიტყვის შინაარსიც გახდა – ადამიანთა მოდგმის სიკვდილს ხშირად ეპიდემიების პერიოდულობა, ანუ ჟამიანობა აჩქარებს. არც იმას გამოვრიცხავ, რომ ამ ცნებებზე მსჯელობისას სხვა მომენტებიც გასათვალისწინებელია, რაც ენათმეცნიერების საქმეა. ჩემი დღევანდელი წერილის მიზანი სულ სხვაა.
გაზაფხულზე უცხოური საიტები ხშირად ბეჭდავდნენ ნარკვევებს ეპიდემიების თემაზე, ქართულმა მედიასაშუალებებმაც დაუთმეს დრო ჟამიანობის ლიტერატურის განხილვას. აღმოჩნდა, რომ მწერლები ხშირ შემთხვევაში ოდენ ფაქტის კონსტატირებას კი არ ახდენდნენ, იმას კი არ ცდილობდნენ, დაემუშავებინათ საკითხი და წარმოეჩინათ ჟამიანობის გამანადგურებელი შედეგები, არამედ ეძებდნენ მისი აღმოცენების მიზეზებს, ეძებდნენ გზებს და მხატვრულ ხერხებს, რომელთა საშუალებითაც მიანიჭებდნენ ეპიდემიებს ახლებურ სიცოცხლეს. ამ წერილში შევეცადე გამომეკვეთა ლიტერატურისთვის საინტერესო ასპექტები:
1.ლიტერატურა განგვიმარტავს ეპიდემიის მიზეზებს: სხვადასხვა ავადმყოფობების აფეთქების შესახებ ცნობები ჯერ კიდევ ანტიკურ ლიტერატურაში გვხვდება. ჭირი (ლოიმოსი) ღმერთების მოვლენილია გაბუდაყებული ადამიანების დასასჯელად, რათა ზვაობრობა (ჰიბრისი) დაასრულოს. ჰომეროსის „ილიადაში“ აღწერილია, როგორ დაუშინა აპოლონმა ჭირის ისრები აქაველ მეომრებს, რადგან მათმა წინამძღოლმა შეურაცხყო აპოლონის ტაძრის ქურუმი. ჭირი შეეყრება თებეს მოსახლეობასაც ოიდიპოსის დანაშაულის გამო. სოფოკლეს ტრაგედიაში „ოიდიპოს მეფე“ მაყურებელი/მკითხველი პროტაგონისტთან ერთად იძიებს შემზარავი ჭირიანობის მიზეზს და არანაკლებად შემზარავი ამბის მოწმე ხდება.
ეპიდემიით დარღვეული წესრიგის აღსადგენად სენის გამომწვევი მიზეზის გამოცნობაა საჭირო, დასადგენია, რომელი ღმერთია მოსალმობიერებელი. ასე მაგალითად, ლიტერატურა გვიყვება, როგორ ჩამოიყვანეს კრეტიდან ათენელებმა ჭირიანობასთან გასამკლავებლად ბრძენი ეპიმენიდე. აკროპოლისისკენ მიმავალი ეპიმენიდე გზის ორივე მხარეს ჩამწკრივებულ ქანდაკებებს აკვირდებოდა. დადარდიანებულ უხუცესებს ეგონათ, ეპიმენიდეც ეპიდემიის მიზეზს რომელიღაც ამ ღმერთში ხედავდა. „ყველას სათითაოდ შევწირეთ მსხვერპლი, მაგრამ საშველი მაინც არ არისო“. ეპიმენიდემ კი, თითქოს რეპლიკა არ გაკვირვებია, დილაუთენია ცხვრის მორეკვა მოითხოვა. უხუცესების უიმედობას ისიც ამძაფრებდა, რომ მშიერი ცხვარი ბალახის ძოვას დაიწყებდა. მაგრამ ათენელები შეცდნენ – რამდენიმე სხვადასხვა შეფერილობის ცხვარი მორჩილად გაწვა ბალახზე. ღმერთმა მსხვერპლი შეარჩია! „რა დავაწეროთ ბომონს, რომელი ღმერთის სახელი?“ – გამოცოცხლდნენ უხუცესები. „სწორედ ეგაა თქვენი პრობლემა, შეუცნობელი ღმერთის სახელს ითხოვთო,“ – მოუჭრა ეპიკურემ. ბომონს ასეც დააწერეს – „შეუცნობელ ღმერთს“. გამოხდა ხანი. განკურნებულ ათენელებს დაავიწყდათ უსახელო ღმერთი. ბომონი მიწით დაიფარა. ალბათ სწორედ შეუცნობელი ღმერთის ბომონმა შთააგონა პავლე მოციქული, სანამ არეოპაგში წარდგებოდა ათენელი უხუცესების წინაშე, რადგან წარმოთქმულ სიტყვაში მიანიშნა, რომ იმ შეუცნობელი ღმერთის საქადაგებლად იყო ჩამოსული, რომელიც ათენელებს დავიწყებული ჰყავდათ. ამ ამბის დასაწყისი დიოგენე ლაერტელთანაა აღწერილი, გაგრძელება – მოციქულთა საქმეებში.
განრისხებული ისარმომართული ღმერთის სახე ქრისტიანულ ლიტერატურაშიც გვხვდება. ჯონათან ედვარდსი ქადაგებაში „ცოდვილნი განრისხებული ღმერთის ხელში“ წარმატებით იყენებს ღმერთის ხელის მეტაფორას, რომელსაც მოჭიმული მშვილდი უპყრია ხელთ ცოდვილ ადამიანთათვის ისრების დასაშენად. მხოლოდ მისი კეთილი ნებაა, კიდევ ერთი შანსი მისცეს ცოდვილებს, გამოსწორდნენ და ჭეშმარიტ გზას დაადგნენ. მართლმადიდებელი ავტორებიც იცნობენ ამ მოტივს, როცა ღვთაებრივი სასჯელი სხვადასხვა ფორმით ვლინდება ცოდვილთა თავზე. მაგალითად, დავით გურამიშვილი წერს: „…ცოდვა მათი უმეტესი ესმა, მოეხსენა ღმერთსა, აღმოსავლით მტერი აღძრა, მოუწოდა კვლა სამხრეთსა…“ როგორც ვხედავთ, მწერლისთვის ცოდვილი ადამიანების ღვთაებრივი სასჯელია ის უბედურება, რაც საქართველოს თავს ხდებოდა და ეს გამოვლინდა ომებში – შიდა და გარე მტერთან ბრძოლაში, კინკლაობაში, შიმშილში და სხვ. იმ პერიოდში ეპიდემიაც რომ დართვოდა ამ მდგომარეობას ან მიწისძვრაც, მიზეზი იგივე იქნებოდა – ადმიანთა ცოდვებით გამოწვეული ღვთაებრივი რისხვა. ზუსტად ასე უყურებდა თუკიდიდე „პელოპონესის ომში“ ტიფის ეპიდემიას, ომს და მიწისძვრას – როგორც ღვთაებრივ სასჯელს. ლიტერატურა მეტეოროლოგიურ, ეპიდემიოლოგიურ მოვლენებზე უკეთეს მხატვრულ საშუალებას ვერც იპოვიდა იმ კატასტროფის გამოსახატავად, რაც ადამიანთა ცოდვებს და ჰიბრისს სდევდა თან. სხვათა შორის, შექსპირის ეპოქაშიც ამბობდნენ, რომ ლონდონის შავი ჭირის მიზეზი ადამიანთა ცოდვები იყო, ცოდვები კი… თეატრში ბუდობდა. მადლობა ღმერთს, რომ უილიამ შექსპირმა ნაყოფიერად გამოიყენა იზოლაციის პერიოდი და სამი ბრწყინვალე ტრაგედიით გაამდიდრა მსოფლიო ლიტერატურა. როგორ შეიძლებოდა, ის, რაც საკუთარი გამოცდილებით იცოდა მწერალმა, არ გადაეტანა ნაწარმოებებში? ცხადია, მას შემდეგ, რაც ეპიდემიოლოგიურ კონტექსტს გავითვალისწინებთ, შექსპირის ტრაგედიებს სხვა თვალით წავიკითხავთ. მაგრამ ახლა სულ სხვა მომენტზე შევჩერდები.
2.ლიტერატურა გვიყვება ეპიდემიის შედეგებზე: ჟამიანობის პერიოდი სხვადასხვა აკრძალვას უკავშირდება. ერთ-ერთი ასეთია კარანტინი და იზოლაცია. თავად შექსპირმა სამწერლო საქმიანობისთვის გამოიყენა იზოლაციის პერიოდი, მაგრამ კარანტინმა მისი ტრაგედიის „რომეო და ჯულიეტას“ პერსონაჟების ბედზე მოახდინა ტრაგიკული გავლენა. ჯულიეტა რომეოსთან შიკრიკს ატანს წერილს, რომელშიც უხსნის, რომ ის სინამდვილეში არ იკლავს თავს და საწამლავის მოქმედების ვადა დროებითია. საუბედუროდ, შიკრიკს ქალაქში შესვლისთანავე იჭერენ და კარანტინში ათავსებენ. დიახ, რომ არა კარანტინი, რომეო არ დალევდა საწამლავს, რადგან ეცოდინებოდა, რომ ჯულიეტა ცოცხალია. ჩვენ, კარანტინგამოვლილი მკითხველი, უკვე სხვაგვარად აღვიქვამთ ტრაგედიას და გვიჩნდება კითხვა: ნუთუ კარანტინი მხოლოდ სიუჟეტის განმავითარებელი ელემენტია? ეგებ შექსპირი კარანტინის ორ მხარეზე გვაფიქრებს? კარანტინი ერთგვარი აკრძალვაა, რომელიც საზოგადოების სასიკეთოდაა მოგონილი. მაგრამ სასარგებლო აკრძალვაც დამანგრეველი შეიძლება აღმოჩნდეს. აღარაფერს ვამბობ ბოროტი განზრახვით გამოცემულ აკრძალვაზე, რომელიც ალესანდრო მანძონის „დანიშნულების“ სიუჟეტის ერთ-ერთი ელემენტია. ნაწარმოებში შეყვარებულების ქორწილს წინ აღუდგება ადგილობრივი წარჩინებული, მაგრამ მის მზაკვრულ ჩანაფიქრს შავი ჭირი ჩაშლის. ეპიდემია მავნე პერსონაჟს იმსხვერპლებს, ხოლო დანიშნულ ქალწულს, მიუხედავად იმისა, რომ ისიც დაავადდება, არ კლავს. თითქოს ადვილად გასაგებია მწერლის ჩანაფიქრი, აჩვენოს ეპიდემიის დადებითი და უარყოფითი მხარე. მისთვის ეპიდემიაა ღვთაებრივი სამართლის ფორმა. და, რაც მთავარია, ეპიდემიამ მკითხველი აუცილებლად უნდა დააფიქროს შემდეგ საკითხზე: გახდებიან კი ადამიანები იმაზე უკეთესები, ვიდრე თავს მოვლენილ განსაცდელამდე იყვნენ? თუმცა ამ ჩანაფიქრთან ერთად მანძონის სხვა ჩანაფიქრზეც საუბრობენ მკვლევრები. მათი აზრით, მანძონის მიერ აღწერილი შავი ჭირის ეპიდემია ლომბარდიაში ავსტრიელი დამპყრობლის მეტაფორა უნდა ყოფილიყო. დიახ, არ მოგესმათ! შავი ჭირი ავსტრიელი და არა ესპანელი დამპყრობლის მეტაფორაა! ნაწარმოებს სწორად ადარებენ დანიელ დეფოს „ჟამიანობის დღიურს“ და, აი, რატომ:
3.ლიტერატურა ეპიდემიების აღწერით გვაჩვენებს: ა) ადამიანის ბუნებას და ბ) დამპყრობლის ბუნებას: ცხოვრებისეულ წინაღობებს სხვადასხვა რამ ქმნის, იქნება ეს მანძონის ნაწარმოებში გამოყვანილი რენცოსა და ლუჩიას სიყვარულის ხელისშემშლელი დონ როდრიგო, ომი, შიმშილობა თუ ეპიდემია. წინაღობები წარმოაჩენს ადამიანის ნამდვილ ბუნებას, რომელსაც მანამდე არ ეძლევა სრულად გამოვლენის საშუალება. მანძონის ნაწარმოებში „დანიშნულები“ ესპანელი დამპყრობლების ბატონობის პერიოდი ემთხვევა ჭირიანობის პერიოდს და ეს ავტორს ხელს აძლევს, ალეგორიულად წარმოადგინოს ავსტრიის იმპერია. ესპანელთა ბატონობა და შავი ჭირის ეპიდემია მეჩვიდმეტე საუკუნის ლომბარდიაში გადაკრულად მიუთითებს მეცხრამეტე საუკუნეში ავსტრიელთა ქმედებებზე იტალიაში. ჩანს, რომ ესპანელები ცუდი მმართველები არიან, თუკი ეპიდემია ასე შორს წასულა. მილანს ჟამიანობის გადავლის შემდეგ აღორძინების ხელახალი შესაძლებლობის ხანა უდგება, მიუხედავად იმისა, რომ მისი მოსახლეობა განახევრებულია. დანიშნული წყვილი, ლუჩია და რენცო ახალ ცხოვრებას იწყებენ. დანიელ დეფოც ცდილობს, ღმერთის ნება დაანახოს მკითხველს „ჟამიანობის დღიურის“ კითხვისას. ნაწარმოების პერსონაჟი ღვთაებრივ ნიშნებს ემორჩილება და ჭირის ეპიცენტრში რჩება. ის ბიბლიომანტიასაც კი მიმართავს – ალალბედზე გადაშლის ბიბლიას და იქ ამოკითხული არწმუნებს, რომ ქალაქი არ უნდა დატოვოს (იონაც ხომ ვერ დაემალა ღმერთს ვეშაპის მუცელში?!). ასე ხდება პერსონაჟი ლონდონის ტრაგედიის თვითმხილველი. ის გაოცებულია ფაქტით, რომ ეპიდემია ისევე მოულოდნელად წავიდა ქალაქიდან, როგორც მოვიდა, ამიტომაც სრულიად დარწმუნებულია, რომ ამაში ღვთაებრივი ხელი ურევია. მას დაავადებული ქალაქი რომაელებით გარშემორტყმულ ბიბლიურ იერუსალიმს აგონებს პასექის დროს. ამ შედარების გამო ფიქრობენ მკვლევრები, რომ დეფომ დასაბამი დაუდო და შემდეგ უკვე მანძონიმ დეფოს გზა გააგრძელა – დეფომ რომაელი დამპყრობლები შავ ჭირს და იერუსალიმი ლონდონს შეადარა, ხოლო მანძონიმ ესპანელები და შავი ჭირი ავსტრიელ დამპყრობლებს, რომლებიც აოხრებენ ლომბარდიის დედაქალაქ მილანს. სანამ მკვლევრების ერთი ნაწილი ჯერ კიდევ იკვლევს „ჟამიანობის დღიურის“ გავლენას „დანიშნულებზე“, მეორე ნაწილი დადასტურებით აღნიშნავს, რომ პუშკინმა, სანამ ვილსონის პატარა ტრაგედიას, „ლხინი ჟამიანობის დროს“, თარგმნიდა, დეფოს „ჟამიანობის დღიური“ დედანში წაიკითხა. პუშკინის ნაწარმოები ურწმუნო ადამიანებზეა, რომლებიც, ცოდვების მონანიების ნაცვლად, ბოლოჟამს ლხინს მისცემიან და არ ფიქრობენ წარმავალსა და მარადიულზე.
აქ ჩამოთვლილი ყველა ნაწარმოების ერთ-ერთი მიზანი ალბათ მაინც ადამიანის კათარზისის ჩვენებაა. მაგრამ ვერ ვიტყვით, რომ კათარზისი ადამიანს ბუნებას შეუცვლის – როგორც ოდესღაც ათენელებმა დაივიწყეს შეუცნობელი ღმერთი, ისე დაივიწყებენ ადამიანები ჟამიანობის, შავი ჭირის თუ ქოლერის პერიოდის ღვთაებრივ სასწაულებს.
დამპყრობელი და მტერი არ არის ყოველთვის უცხო ქვეყანა. ის ზოგჯერ აბსტრაქტულია და საფრთხეს უქმნის ადამიანურ სიქველეებს, შესაბამისად, მის ბუნებასაც. ჯოვანი ბოკაჩოს „დეკამერონის“ პერსონაჟებს სწორედ ამ კუთხით განიხილავენ ლიტერატორები. ტაძრიდან გამოსული პერსონაჟები, შვიდი ქალი და სამი ვაჟი, იტალიის ერთ-ერთ ქალაქში გამძვინვარებულ შავი ჭირის ეპიდემიას გაექცევიან და სოფელს შეაფარებენ თავს. სიუჟეტის დასაწყისი შავი ჭირის ეპიდემიაა, ის ფონად გასდევს ამბავს, ალეგორიულად კი შავი ჭირის, ანუ უკეთურების სამიზნე სიქველეებია (ბერძნული „არეტე“ და ლათინური „ვირტუ“), რომელთაც მორწმუნე ადამიანი უნდა განასახიერებდეს. რომანში შვიდი ქალის სახით პერსონიფიცირებული სიქველეებია: სიბრძნე, კეთილგონიერება, სიმამაცე, სამართლიანობა, რწმენა, სასოება და სიყვარული, ხოლო სამი მამაკაცი გონი, გრძნობა და სულიერებაა. ბოკაჩოს პერსონაჟები ათი დღის განმავლობაში ყოველდღიურად თითო ზღაპარს ჰყვებიან, ზღაპრებში კი წარმოჩენილია ადამიანის მანკიერი ბუნება.
- ეპიდემიის წყალობით, ლიტერატურა ავლენს ჩახშულ სურვილებს: სულაც არაა გასაკვირი, ეპიდემიები რომ პესიმიზმის საფუძველი აღმოჩნდება ხოლმე. უყურებ გარშემომყოფი ადამიანების ტანჯვას, სიკვდილს და საშინელი უიმედობა გიპყრობს. სასოწარკვეთას ადამიანის ღმერთის უარყოფამდე მიყვანაც შეუძლია. იოჰან ვოლფგანგ ფონ გოეთეს „ფაუსტი“ ექიმის შვილის მეფისტოფელთან შეხვედრას გვიამბობს. ფაქტია, რომ პერსონაჟის ტრაგედიის ერთ-ერთი მიზეზი მამის პროფესია – მედიცინა – იყო, რომელიც შთამომავლობით გადაეცა შვილს. ფაუსტის მამა ეპიდემიას ებრძოდა შვილთან ერთად. და რა დაინახა შვილმა? მამის პროფესია ვერ მოერია ავადმყოფობას, სიკვდილი კი გამარჯვებული აღმოჩნდა. გაწბილებული ფაუსტი თავს რამდენიმე პროფესიაში მოსინჯავს, აქედან ერთი იურისპრუდენციაა, მეორე თეოლოგია. პასუხს რომ ვერ მიაგნებს, ფაუსტი ბოლოს თარგმანს მიჰყოფს ხელს. მისი სამიზნე იოანეს სახარების დასაწყისი სიტყვებია. როგორც ცნობილია, ბიბლიის თარგმნისას უმცირესი ასო იოტიც კი არ უნდა შეცვალოს (ბერძნულ ენაში გრძელი ხმოვნების ო, ე და ა-ს ქვეშ მიწერილი იოტა წერტილივით მცირეა) მთარგმნელმა, რაც ნიშნავს იმას, რომ ტექსტში იოტისოდენა ცვლილებაც კი არასწორი ინტერპრეტაციის საფუძველს მისცემს მკითხველს. აი, ფაუსტი, რომელიც „ლოგოსის“ თარგმნას არა „სიტყვით“, არამედ ხან „აზრით“, ხან „ძალით,“ ხანაც „საქმით“ აპირებს, სიტყვას, ღვთაებრივ ლოგოსს, ანუ ღმერთს ებრძვის და ირიბად მას უარყოფს. აღდგომის ღამეს ფაუსტის ჭიდილი წარსულ ეპიდემიისთან უთანასწორო ბრძოლაში განცდილი მარცხის შედეგიცაა – როცა ვერ იღებ ღმერთის მიერ მოვლენილ სიკვდილს, მაშინ ცდილობ, ნებისმიერი ფორმით გაექცე მას, ჯერ პროფესიებით, მერე სატანასთან გარიგებით. გარიგების თანახმად, ფაუსტის ცხოვრების ის წამი შეჩერდება, რომელიც მას მშვენიერად მოეჩვენება. ფაუსტი 50 წლისაა. ამ ასაკში წამის შეჩერება და სამუდამო გაყინვა არც ისე სანატრელია. ამიტომ მეფისტოფელი ფაუსტს ახალგაზრდობას უბრუნებს. ეპიდემიის ფონზე სიკვდილის შემზარავი სურათების ნახვით დაწყებული კრიზისი გათავისუფლებული სურვილის საწინდარი ხდება – ახალგაზრდობაში დაბრუნება და ასე შეჩერებული მშვენიერი წამი გათავისუფლებული ჩახშული სურვილია.
ეპიდემია პესიმიზმის საფუძველია. თუმცა ადამიანმა ეპიდემიის გარეშეც იცის, რომ მისი სიცოცხლე სიკვდილით მთავრდება. მაგრამ ეპიდემია კიდევ უფრო მეტად გვაგრძნობინებს სიცოცხლის წარმავალობას და, რაღაც გაგებით, უაზრობასაც. ამიტომაც ეპიდემია აღმოჩნდება ხოლმე ზოგიერთი ადამიანისთვის მანამდე ჩახშული ვნების გათავისუფლების საწინდარი. როგორც ვიცით, საზოგადოება კრძალავს გარკვეული ტიპის სიყვარულს. რომ არა ეპიდემია, რომელიც ფონად გასდევს გაბრიელ გარსია მარკესის რომანს „სიყვარული ჟამიანობის დროს“, გათავისუფლდებოდნენ კი საზოგადოებრივი აზრის მარწუხებისგან და თავს უფლებას მისცემდნენ დაექირავებინათ ხომალდი და ემოგზაურათ სიცოცხლის დაისში მყოფ ახლად დაქვრივებულ ქალს და მისი ჭაბუკობის დროინდელ ასაკოვან სატრფოს? რა თქმა უნდა, პასუხი უარყოფითია. ტაბუირებული სიყვარული კიდევ იკეტება, როცა მწერალი ხაზს უსვამს პერსონაჟების მოთხოვნას, არ ამოუშვას კაპიტანმა გემზე არავინ და იცუროს ქოლერის ყვითელი დროშის ქვეშ იქამდე, სანამ… დასასრული სიტყვების გარეშეც გასაგებია. ამიტომაც კაპიტანი გარდაცვლილების საიქიოში გადამყვანი ბერძნული მითოლოგიის პერსონაჟი ქარონია, დაქირავებული ხომალდი ქარონის ნავი, ხოლო კიჩოზე აღმართული გამაფრთხილებელი ეპიდემიის მანიშნებელი დროშა სიკვდილის ნიშანიცაა და უცილობელ სიკვდილთან დაზავების სიმბოლოც. რომანის თემა, ხანდაზმულ ასაკში აკრძალული სიყვარულით ტკბობა, სიკვდილით ტკბობის ერთგვარი მეტაფორაცაა. ამგვარი სიყვარული ეპიდემიის დროშის ქვეშ დაცურავს, ნაპირებზე მყოფი ხალხისთვის ცხადია მგზავრების მარშრუტის საბოლოო დანიშნულების ადგილი.
რა თქმა უნდა, დიდი კოლუმბიელი კლასიკოსი გერმანელ წინამორბედს დაესესხა რამდენიმე სიმბოლოსა თუ ალეგორიის ჩვენებით. თომას მანის „სიკვდილი ვენეციაში“ პერსონაჟი მამით სამხედრო და დედით ჩეხი ხელოვანების შთამომავალი მწერალია. გუსტავ ფონ აშენბახს შემოქმედებითი კრიზისი ეწყება, როცა აპორიას აწყდება – მას უჭირს დაწყებული რომანის გაგრძელება. რომანი იმპერატორ ფრიდრიხ პრუსიელზეა. ადვილია ისტორიული ამბების წერა, მაგრამ რთულია, როცა თექვსმეტი წლის ფრიდრიხის სასიყვარულო ისტორია უნდა აღწერო მამამისის პაჟთან ან სიტყვებით გადმოსცე, როგორ აყურებინეს ყმაწვილ ფრიდრიხ, როცა მოკვეთეს თავი მის პედაგოგს და საყვარელს. პურიტანულ ტრადიციებზე აღზრდილ მწერალს, გუსტავ ფონ აშენბახს, უჭირს იმაზე წერა, რისი გამოცდილებაც მას არ გააჩნია. მუზის დასაბრუნებლად ის მოწესრიგებული გერმანიიდან ტურისტების მიერ ქაოტურად ქცეულ ვენეციაში მიემგზავრება. აქ ხვდება უკანასკნელ სიყვარულს, ჯერ კიდევ მოზარდ ტაძიოს. აშენბახი იღუპება წყალში მომზირალი ბერძნული მითოლოგიის ნარცისივით მომაკვდავ ვენეციაში, ვენეციაში, რომელიც ქოლერას ებრძვის. თომას მანის აღწერილი ასაკოვანი მამაკაცის აკრძალული სიყვარული ბიჭის მიმართ ეპიდემიის ფონზე ვითარდება და ეს თომას მანის მიერ მიგნებული შესანიშნავი ალეგორიაა. მწერალი, ხელოვანი სიყვარულის, სილამაზის, მუზის დევნით დაღალული ვერ ახერხებს მის მოხელთებას და ხელოვანთა ამაო შრომას მხოლოდ სიცოცხლის ბოლო წამს შეიცნობს. კვდება აშენბახი, ტაძიო კი რჩება და ასე გრძელდება დაუსრულებელი ციკლი – ყოველი ახალი ხელოვანი თავიდან დაშვრება განსხვავებული იდეალების (სიყვარული, სილამაზე, ბედნიერება და სხვ.) ძიებაში. რომანს ფონად დაჰყვება სტერილიზაციის სამუშაოების სუნით გადაფარული ხრწნის სუნი. რადგან სტერილიზაცია ვახსენე, აუცილებლად უნდა გავიხსენოთ ის ლიტერატურული ნიმუშები, რომლებშიც ჭირიანობა ბოროტი პოლიტიკური რეჟიმის ალეგორიაა. ასეთ რეჟიმებს სასწრაფოდ ესაჭიროება სტერილიზაცია, როგორც სავალდებულო ჰიგიენური ზომა და როგორც განაყოფიერების უნარის მოსპობის ერთადერთი საშუალება.
- ეპიდემია ლიტერატურამ მანკიერი პოლიტიკური რეჟიმების მეტაფორად აიქცია: ალბერ კამიუს „შავი ჭირი“ ყველაზე ხშირად ახსენდებოდათ წლევანდელი პანდემიის დროს. რატომ? იმიტომ კი არა, რომ კამიუ ზედმიწევნითი სიზუსტით ასახავს ეპიდემიის დროს ჩატარებულ ყველა ღონისძიებას, არამედ იმიტომ, რომ რომანში ასახული ეპიდემია ნაციზმის, როგორც დაუნდობელი პოლიტიკური რეჟიმის, ალეგორიაა. ალბერ კამიუმ რომანს „შავი ჭირი“ დანიელ დეფოს „ჟამიანობის დღიურის“ ამონარიდი დაურთო ეპიგრაფად: „ერთი სახის ტყვეობის მეოხებით მეორენაირი ტყვეობის წარმოსახვა ისევე გონივრულია, როგორც რამე რეალურად არსებულის წარმოდგენა არარსებულის მეშვეობით“, ხოლო დაამთავრა გამაფრთხილებელი სიტყვებით: „სიხარულის ყიჟინა ჩაესმოდა, მაგრამ (sc. პერსონაჟს) ახსოვდა, რომ ამ სიხარულს საფრთხე ელოდა; რადგან იცოდა ის, რაც ამ მოზეიმე ბრბომ არ უწყოდა და რაც შეიძლება წიგნებში ამოიკითხო კაცმა. იცოდა, რომ შავი ჭირის ბაცილა არასოდეს კვდება და არც არასოდეს ქრება, რომ მას შეუძლია ათეულ წლებით ეძინოს… მოთმინებით იცადოს ოთახებში, სარდაფებში… და იქნებ ერთი დღეც დადგეს, როცა ადამიანთა საუბედუროდ თუ მათი ჭკუის სასწავლებლად, შავი ჭირი კვლავ გამოაღვიძებს ვირთხებს და სასიკვდილოდ გამოაგზავნის ბედნიერ ქალაქში“. კამიუმ იცის, რომ ყველა ადამიანი ფხიზლად უნდა იყოს, რათა არ დააბრუნოს დაუნდობელი პოლიტიკური რეჟიმის მსახვრალი ხელი. ეს ის დაუნდობელი პოლიტიკური რეჟიმიცაა, რომელიც ცუდი მმართველის პირობებში ანადგურებს ქვეყანას და რომელიც ამბროჯო ლორენცეტიმ გამოსახა სიენას ადმინისტრაციული შენობის კედლებზე. ლორენცეტის ნახატით ასახავს კარგ და ცუდ მმართველობას. კარგი მმართველობის ალეგორიის ცენტრში თავად ქალაქია, მისი თემი, რომელსაც გვერდს უმშვენებს სამართლიანობა ხელში სასწორით, ხოლო სასწორის გასწორებაში მას სიბრძნე ეხმარება. იქვე მშვიდობაა უდრტვინველად წამოწოლილი. კარგი მმართველობის დროს სოფლად და ქალაქად უშიშრად საქმიანობენ ადამიანები. აი, ცუდი მმართველობის ალეგორიის ცენტრში სატანაა, რომელსაც მხარში სისასტიკე და განხეთქილება უდგანან, ხოლო მის ფერხთ სასწორდამსხვრეული სამართლიანობაა მისვენებული. სოფლები გაჩანაგებულია და ქალაქიც დანგრეული.
დღეს, როცა ადამიანები პანდემიასთან ბრძოლაში ჩაერთნენ, ყველა იმ ასპექტმა წამოიწია წინ, რომლებსაც ლიტერატურა ასახავდა. როგორ ფიქრობთ, აისახება თუ არა თანამედროვე ხელოვნებაში ახალი კორონაინფექცია? მე ვფიქრობ, აუცილებლად. როგორ და რანაირად, ამ პროგნოზებს მე ამ წერილის ფარგლებში ვერ გავაკეთებ, თუმცა გარკვეული მოლოდინები გამაჩნია.
და ბოლოს, როგორ შეიძლება, არ გავიხსენო ვაჟა-ფშაველას წერილი „ფიქრები ხოლერის გამო“. ვაჟას სნეულებაზე მეტად სხვა ქოლერა აწუხებს და აფიქრებს, რომელსაც არც სისუფთავე და არც დეზინფექცია შველის, მკვდრებს კი ამრავლებს. როგორც ვხედავთ, ვაჟასთვისაც, ისევე როგორც მსოფლიო ლიტერატურის კლასიკოსებისთვის, ქოლერა მეტაფორაა.
წერილს ერთი ქართული მულტიპლიკაციური ფილმით დავასრულებ. რეჟისორ დავით თაყაიშვილის მიერ დავით სიხარულიძის სცენარის მიხედვით გადაღებულ ანიმაციურ ფილმში „ჭირი“ ჭირი წარმოდგენილია, როგორც შავი ლაქა, რომელიც ჯერ ძაღლს აშავებს, შემდეგ ნელ-ნელა მოედება ადამიანებს, ქალაქის ქუჩებს, ფერად შენობებს. რატომ ჯერ ძაღლს? ალბათ იმიტომ, რომ მან ვეღარ დაიცვას ადამიანები. თუკი შავი ფერი თავდაპირველად მოუხერხებლად ეპარება ყველას და ყველაფერს, შემდეგ უკვე ადამიანები ვერ ხვდებიან, რამდენად საშიშია ის და მისგან კი არ გარბიან, თავად მიდიან მასთან გასაშავებლად. უცნაურია არა, როცა ასე წარმოადგინა ჭირი გადამღებმა ჯგუფმა? იმის ნაცვლად, რომ იკეტებოდნენ, იმალებოდნენ, ადამიანები თავს უფრო უსაფრთხოდ მაშინ გრძნობენ, როცა მათაც შეეხებათ ჭირის სიშავე. იმიტომ რომ ჭირი მანკიერ პოლიტიკურ რეჟიმებთან თანამშრომლობის, კონფორმიზმის ალეგორიაცაა. ასეთი ჭირი, ადრე თუ გვიან, დამარცხდება. მაგრამ მთავარია, არ დავუშვათ დამარცხებულის მობრუნება. ამისთვის აუცილებელია, გა-ჭირ-ვებით თუ გაუ-ჭირ-ვებლად, ვისწავლოთ მისი ამოცნობა და სა-ჭირ-ო ზომების დროულად მიღება.
საჭირო ზომების მიღებამდე კი სიტყვის მნიშვნელობასაც დავაკვირდეთ. „საჭირო“ ორმაგი მნიშვნელობის მქონე სიტყვაა. ილია აბულაძე მას განმარტავს, როგორც „აუცილებელს“ და „ძნელს“. აქ არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს სულხან-საბას „სიბრძნე სიცრუისა“ – როდესაც ფინეზი უყვება სედრაქს თავის სიზმარს და აჩვენებს ეტრატზე გამოსახულ ლეონს, ვეზირი პასუხობს: „თუცა თვით არ მოვიდეს კაცი იგი, პოვნა მისი საჭირო არს“, ანუ, რთულია, ძნელია ამ კაცის პოვნაო. თუმცა, ამ კონტექსტში სიტყვა „საჭირო“ სირთულეს გულისხმობს პირდაპირი მნიშვნელობით და აუცილებელს – არაპირდაპირ, რადგან შემდეგ მკითხველი ხვდება, რომ საჭირო (=ძნელი) კი იყო ლეონის მოძებნა, მაგრამ მართლაც რომ საჭირო (=აუცილებელი) ყოფილა თურმე.
ასე რომ, ეპიდემიის თუ ცუდი მმართველობის პერიოდებში ზომების დროული მიღება საჭიროა (ძნელია), მაგრამ საჭირო (აუცილებელი). ასევე ჭირის ეპიდემია ან ცუდი მმართველობა რომ არ მობრუნდეს, სიფრთხილე საჭიროა (ძნელია), მაგრამ საჭიროა (აუცილებელი).
P.S. სანამ წერილს გამოსაქვეყნებლად გავაგზავნიდი, ჩემს მეგობარს წავაკითხე. მას გაუკვირდა, რატომ გამომრჩა თომას მანის „ჯადოსნური მთა“, რადგან რომანში ტუბერკულოზიანი პაციენტების იზოლაციის ადგილი – მთა – მეტაფორაა, ისევე როგორც ავადმყოფობაა მეტაფორა. გადამდები ავადმყოფობა, იზოლაცია, საზოგადოება, რომელიც არ აღიარებს, რომ ავადმყოფების განრიდება სიკვდილის ევფემიზმია, რა თქმა უნდა, განხილვის საგნად უნდა ვაქციოთ. უამრავი ნაწარმოებია მსოფლიო ლიტერატურაში, რომელიც ამ თემებს ეხება და მკითხველს, ეჭვი არ მეპარება, ყველა მათგანი გაახსენდება, ჩემგან განსხვავებით. „სახადის ალეგორიაც რომ გეხსენებინა მიხეილ ჯავახიშვილის „თეთრ კურდღელში“, ურიგო არ იქნებოდა, რადგან ქართულის მასწავლებლები არიან შენი მკითხველებიო, – შემახსენა მეგობარმა, – ან არ გინდა, შესთავაზო, ლევან ბერძენიშვილის რომანი „წმინდა წყვდიადი“ ისე წაიკითხონ, თითქოს საბჭოთა ციხეში იძულებით იზოლირებული პატიმრები (სსრკ რესპუბლიკებივით 15), რომლებიც თავიანთ ისტორიებს ჰყვებიან, „დეკამერონის“ პერონაჟებივით განრიდებულები არიან ჭირს, რომელიც ციხის გარეთაა? თუკი სხვა შემთხვევებში ციხეა ჭირი, პოლიტიკური პატიმრებისთვის ციხე და ჭირი კედლების მიღმაც არის, ხოლო იზოლაცია, თუნდაც იძულებითი, გათავისუფლების ალეგორიააო“.
მოდით, ერთი წერილი ციხეზე და საავადმყოფოზე, როგორც საინტერესო მეტაფორაზე, ჩემზე იყოს!
