1980-იან წლებში, როცა სსრკ-მ საზღვრები „გახსნა“, საბჭოთა მოქალაქეებს, ყველას არა, მაგრამ ნაწილს, ამერიკის შეერთებულ შტატებში მოგზაურობის მანამდე არნახული ბედნიერება მოგვენიჭა. მე, თსუ სტუდენტს, გამიმართლა და გაცვლითი პროგრამით აღმოვჩნდი ვილიამს კოლეჯში. იქ დავუახლოვდი რამდენიმე სტუდენტს. თბილისში დაბრუნებულმა გავიგე, რომ ერთმა მეგობარმა, მამამისის, ჰარვარდის უნივერსიტეტის ნეიროქირურგისა და ჰარვარდის ეკლესიის მრევლის დახმარებით, მოიძია თანხები, რათა ჩემი ზამთრის კურსებზე გავმგზავრებულიყავი სასწავლებლად პასადენაში. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ თვითმფრინავის ბილეთს ვერაფრით ვერ  ვყიდულობდი, ვინაიდან მონატრებული ემიგრირებული ამერიკელი მოქალაქეები თავისთან ეპატიჟებოდნენ საბჭოთა კავშირში მცხოვრებ ახლობლებს და აეროფლოტის რეისებზე ბილეთების შოვნა თითქმის წარმოუდგენელი იყო. მამაჩემის კლასელი ერთ-ერთ ძალოვან უწყებაში მაღალი თანამდებობაზე მუშაობდა, ამიტომ მას მეტი წვდომა ჰქონდა ყველანაირ ჯავშანზე, ვიდრე ჩემს ოჯახს. მან მარტივად აიღო ჩემთვის თვითმფრინავის პირველი კლასის ბილეთი, ალბათ ვერც წარმოედგინა, რომ იაფფასიანი ბილეთიც დამაკმაყოფილებდა. ასე ვიფრინე ცხოვრებაში პირველად და უკანასკნელად პირველი კლასით. მამაჩემის კიდევ ერთი კლასელი, თბილისიდან ნიუ იორკში ოჯახითურთ ემიგრირებული ებრაელი იყო. კოლეჯიდან დავურეკე რობერტ აჯიაშვილს და სწავლის დასრულების შემდეგ ერთი კვირით ნიუ იორკში მის სახლში გავჩერდი. არ ველოდი, რომ აჯიაშვილების ოჯახში შევხვდებოდი მამაჩემის იმ მეგობრის, რომელმაც ამერიკაში გასაგზავრებელი ნანატრი ბილეთი მიშოვა, ოჯახის წევრებს. სამკურნალოდ ჩამოსულ უნარშეზღუდულ ბიჭს დედა და ბიძა ახლდნენ. მათგან მოვისმინე, ჩემი ამერიკული შთაბეჭდილებებისგან განსხვავებული, ამბები ამერიკაზე. მათი გაოცება უკავშირდებოდა ქუჩაში, სკვერში, ტრანსპორტში, მუზეუმში, კაფეში ლაღად გამოსულ ეტლით მოსარგებლე უნარშეზღუდულებს. მე კი მხოლოდ ამ ამბების მოსმენის შემდეგ გავიაზრე, თურმე რა მაოცებდა – 1. არ ვიცოდი, რომ მამაჩემის კლასელს უნარშეზღუდული შვილი ჰყავდა და ჩვენი ამერიკაში ყოფნის პერიოდი დაემთხვეოდა; 2. საბჭოთა კავშირში არასოდეს მენახა ეტლიანი ადამიანები, რომლებიც იღიმოდნენ. მგონი, ეტლიანებიც არ მენახა. მაშინ დავუსვი ჩემს თავს კითხვა: „ყველა ახალგაზრდა რომც ჯანმრთელი ყოფილიყო სსრკ-ში, მეორე მსოფლიო ომში დასახიჩრებული ადამიანები მაინც რატომ არ მხვდებოდნენ ქუჩებში, სად იყვნენ ისინი?“. მხოლოდ წლების შემდეგ გადავაწყდი ინგლისურად სტატიას იმის შესახებ, რომ სისტემას იმაზეც უზრუნია, საბჭოთა მოქალაქეებისთვის გამარჯვებით მოგვრილი ბედნიერება არ გაეფერმკრთალებინა ომის 2.6 მილიონ ხეიბარს. მერე ხომ ვერ განაცხადებდა ამაყად „საბჭოთა კავშირში ინვალიდები არ არიანო“ 1986 წელს ქვეყნის ოფიციალური წარმომადგენელი, როდესაც მას პარაოლიმპიურ თამაშებში მონაწილეობის შესახებ დაუსვეს კითხვა?! ამიტომაც 1948 წელს ომის ვეტერანთა დიდ ნაწილს, ე.წ. სამოვარებს ამპუტირებული კიდურებით, თავი უკრეს ვალაამის არქიპელაგზე გაუქმებულ მონასტერში. ამ ადგილას ვერავინ შევიდოდა სპეციალური ნებართვის გარეშე. შესაძლოა, მათ სამჯერადი კვება ჰქონდათ, მაგრამ დატუსაღებული ადამიანების უსიხარულო ყოფა დიდად არ განსხვავდებოდა ციხის პატიმრების მდგომარეობისგან… ამდაგვარი სპეციალური მისიით შექმნილი ადგილები სხვა ადგილებშიც იყო. გავიხსენოთ თუნდაც ბირთვულ ფიზიკაში მომუშავე ფიზიკოსების ქალაქი. ოღონდ ფიზიკოსებს, ვეტერანებისგან განსხვავებით, მაღალი ხელფასები ერიცხებოდათ. მაგრამ ვის რად უნდა ციხე-ქალაქში მაღალი ხელფასი, როცა თავისუფლად ვერ სუნთქავ და ყოველი ფეხის ნაბიჯზე გაკონტროლებენ და მუდმივი თვალთვალის ქვეშ ცხოვრობ?

რუბენ გალიეგოს „თეთრით შავზე“ (ნინო ბექიშვილის თარგმანი ინტერნეტში იოლი მოსაძიებელია) ის ნაწარმოებია, რომლის წაკითხვასაც ყველა ჩემს მოსწავლეს და სტუდენტს ვთხოვ. და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მათში თანალმობის უნარი გავაღვიძო. თუმცა ამის გარეშე როგორ იქნება?! არც იმიტომ, რომ უკეთ გაიგონ, რამხელა ბოროტება იყო საბჭოთა სისტემა. თუმცა არც ეს ფაქტორია უმნიშვნელო. ჩემთვის ამ ნაწარმოების ანალიზი, წმინდა ლიტერატურული თვალსაზრისითაც, მეტად საინტერესოა. და, აი, რატომ: პირველ პირში დაწერილი ნაწარმოები იმ უნარშეზღუდული ადამიანის მოგონებებს წარმოადგენს, რომელიც ასაკის შესაბამისად ერთი ბავშვთა სახლიდან მეორე ბავშვთა სახლში გადაჰყავდათ, ბოლოს კი, როცა სრულწლოვანი გახდა, იმიტომ რომ მისნაირი ადამიანებისთვის გარე სამყაროში ადგილი არ მოიძებნებოდა, მოხუცთა თავშესაფარში გაამწესეს. თხრობას კიდევ უფრო ამძაფრებს ის მომენტი, რომ მკითხველმა იცის, მთხრობელი, რომელიც თავს გადახდენილ  ამბებს ჰყვება, თავადაა ავტორი. მოგონებების წიგნი განსხვავდება დღიურისგან, მიუხედავად იმისა, რომ ის, შესაძლოა, დღიურის ჩანაწერებსაც ეფუძნებოდეს. ვინაიდან ამბების გახსენებისას ავტორი მეტწილად მეხსიერებას ეყრდნობა, გასათვალისწინებელია, რომ მეხსიერება არაა ყოველთვის სანდო და, შესაძლოა, ის, რაც გულუბრყვილო მთხრობელს ნამდვილი ჰგონია, სულაც არ იყოს რეალობა და ფანტაზიის ნაყოფი იყოს. ძალიან სასარგებლოა მოსწავლეებისთვის, როცა გალიეგოს ნაწარმოების შესწავლისას მეხსიერების ტიპებს გაეცნობიან, რადგან მათ მანამდე ალბათ არ სმენიათ ჩაშენებული მოგონებების შესახებ. მოვლენათა სუბიექტური აღქმა, მით უმეტეს, როცა დრო გასულია და წარსულს აწმყოს პრიზმაში ატარებ, აუცილებლად გამოადგებათ მოსწავლეებს ისტორიის შესწავლის პროცესშიც. გალიეგოს პერსონაჟის მოგონებები სანდოა, მის მიერ აღწერილი შემზარავი ფაქტები არაა გამოგონილი. კითხვისას მკითხველი იაზრებს, რომ საბჭოთა რეჟიმს არ უყვარდა ადამიანები, მით უფრო ისეთები, რომლებსაც ვერ ჩასვამდა „ბედნიერი“ მოქალაქეებისგან შემდგარი ქვეყნის საერთო სურათში. სიუჟეტი მარტივია: მიტოვებულ ხეიბარ ჩვილს სახელმწიფომ, ზრუნვის საბაბით, თავი უკრა სპეციალურ დაწესებულებაში, რომელიც, თუ კარგად დავაკვირდებით, ციხის სუროგატია. მკითხველი თავისდა უნებურად აკავშირებს ამ და მსგავს დაწესებულებებს – სამხედრო ყაზარმებს, საავადმყოფოებს – ციხესთან.

მკითხველი პირველივე გვერდებზე ეცნობა მთხრობელის ადრეულ მოგონებებს, მაგრამ დაფიქრებისთანავე ხვდება, რომ ეს მოგონებები ვერ იქნება ნამდვილი მოგონებები, რადგან მანეჟში გამომწყვდეული ბავშვის ემოციებს ასახავს. მოზრდილს, წესით და რიგით, არ უნდა ახსოვდეს, რას გრძნობდა ის მანეჟში და რას ხედავდა მანეჟის კედლების მიღმა. მოზრდილი შეძლებისდაგვარად აღადგენს რეალობას. როცა მკითხველს გარკვეული აქვს, როგორ უნდა წაიკითხოს პირველ პირში დაწერილი მოგონებები, მას გაუჩნდება კითხვა, რატომ იტყუება მწერალი და რატომ არქმევს მოგონებას აღდგენილ რეალობას – მერე რა, რომ ეს ტყუილი სიმართლესთანაა მიახლოებული და ის უწყინარია? მწერლის მიზანი ამ კონკრეტულ ნაწარმოებში არაა ის, რომ დაუმტკიცოს მკითხველს თავისი უპირატესობა და დაანახოს, რაოდენ გულუბრყვილო შეიძლება იყოს მკითხველი. მწერლის მიზანია, მკითხველს გაუადვილოს ციხის სუროგატი მეტაფორების აღქმა. ციხის მეტაფორის პირველი სუროგატი მანეჟია. მანეჟი იმიტომ მოიგონეს, რომ ის, ერთი მხრივ, ჩვილს იცავს გარე სამყაროში ჩასაფრებული ხიფათისგან. მეორე მხრივ, ის საქმით დაკავებულ მშობლებს აძლევს თავისუფლებას, რადგან მათ სჯერათ, რომ სხვა საქმის კეთებისას, როცა მათი ყურადღება მთლიანად ამ საქმისკენ უნდა იყოს მიმართული და ფოკუსში, ბავშვის ნაცვლად, ეს საქმე უნდა მოექცეს, შეუძლიათ წყნარად იყვნენ – მანეჟის ოთხ კედელს შორის მოთავსებული პატარა  უსაფრთხოდაა. გალიეგოს ნაწარმოებში მანეჟს, ციხის პირველ სუროგატს, ხან საავადმყოფო, ხან სკოლა-ინტერნატი, ხან ბავშვთა სახლი და ხან მოხუცთა თავშესაფარი ცვლის. ყველა მათგანი ციხის მეტაფორის სუროგატებია. ბედნიერი მოქალაქეების თვალთაგან მოშორებული ზემოთ ჩამოთვილი ადგილები თითქოს იქ მოთავსებული ადამიანების სასიკეთოდაა აგებული, მაგრამ სინამდვილეში იქ მყოფი ადამიანები არავის სჭირდება გარეთ და მათი გაუხარელი ცხოვრების მუდმივი თანამგზავრი ძიძების და მომვლელების უკმაყოფილება და ზიზღია ზოგჯერ სიბრალულით შეზავებული. ეს სიბრალული გაამეტებინებს ადამიანებს გამუდმებით მშიერი ხეიბარი ბავშვებისთვის ხან კანფეტს და ხან სხვა პროდუქტს. მკითხველს, რომელიც იცნობს საბჭოთა კავშირის ისტორიას და იცის, როგორი რთული იყო მაღაზიებში სასურსათო პროდუქტის შოვნა რიგითი მოქალაქეებისთვისაც, როგორ დეფიციტს წარმოადგენდა ნებისმიერი სასუსნავი, არ აკვირვებს, რატომ შიათ გამუდმებით ბავშვთა სახლის აღსაზრდელებს. მაგრამ ლიტერატურის ენაზე ეს შიმშილი მხოლოდ კუჭის ძახილი არ არის, ეს დამშეული და საჭმელს დახარბებული ბავშვების ლტოლვაა გარე სამყაროსკენ; კედლების მიღმა არსებულ სამყაროსთან კავშირის დამყარების ერთადერთი საშუალებაა მობეზრებული გემოებისგან განსხვავებული გემოს შეცნობა. მკითხველი რუბენ გალიეგოს თითო მოგონებაში ახალ პერსონაჟს ეცნობა. დაუვიწყარია ეს სახეები და სულის შემძვრელია ყველა მოგონება. ემპათიის განსავითარებლად ამაზე უკეთესი საკითხავი იშვიათია. ისტორიებით, რომლებსაც პერსონაჟი მოგვითხრობს, გალიეგო გვაჩვენებს, როგორი იყო ნამდვილი საბჭოთა კავშირი, რომლის შესახებაც ისტორიის სახელმძღვანელოებში კი ამოვიკითხავთ, მაგრამ ეს სახელმძღვანელოები მშრალი ფაქტებით ვერ აგვიჩუყებენ გულს, ვერ შეგვძრავენ თხემით ტერფამდე.

დავუბრუნდეთ ციხის და მისი სუროგატების თემას. საქმე ისაა, ავტორის მიზანია, მკითხველმა მიკროციხეების ამოცნობით შეძლოს სხვა უფრო დიდი ციხის ამოცნობა. ეს ციხეა სსრკ, რომელიც დიდი კი არა, გიგანტურიც კია – მიკროციხეებში არსებული შემზარავი რეალობის მასშტაბების გაზრდით ვიღებთ სსრკ-ს.

თუკი ზემოთ ჩამოთვლილ მეტაფორებს (მანეჟი, სამხედრო ყაზარმა, სკოლა, ბავშვთა სახლი, მოხუცთა თავშესაფარი, საავადმყოფო) და სხვა, ოთხი კედლით შემოსაზღვრულ მეტაფორებს (ოთახი, კუბო და სხვ.) კუნძულის (ან ნებისმიერი იზოლირებული გეოგრაფიული პუნქტის) მეტაფორასაც დავუმატებთ, მივხვდებით, რომ ლიტერატურას, ხელოვნებას, ფილოსოფიას უყვარს ციხის და მისი სუროგატების მეტაფორებად გამოყენება, როცა სასტიკ პოლიტიკურ რეჟიმებზე და ცუდ მმართველობაზე გვესაუბრება, თუმცა პარალელურად თითოეული მათგანი ამქვეყნიური ცხოვრების მეტაფორაცაა. ამ მეტაფორების გახსნა თითქოს არაა რთული, მაგრამ როდესაც თითოეულ მათგანზე ვიმსჯელებთ, აღმოვაჩენთ, რომ ისინი ერთი მეორისთვის დამახასიათებელ ნიშნებსაც იმეორებენ და მათ განმასხვავებელი ნიშნებიცა აქვთ. სწორედ ამ განსხვავების მიგნებაა სასარგებლო მოსწავლეებისთვის, რათა შეძლონ, უკეთ დაინახონ არა მარტო პოლიტიკური რეჟიმების სიავე და ცუდი მმართველობა, არამედ დაინახონ დიდი მოაზროვნეების თვალით დანახული სიცოცხლეც. თანდართულ გამოხშირულ სიაში გთავაზობთ თითოეულ დასახელებულ მეტაფორაზე მაგალითებს ხელოვნების სხვადასხვა დარგიდან, მათ შორის, პოპულარული კულტურიდან, რომლებიც მოსწავლეებს გაუადვილებთ ზემოთ თქმულის გააზრებას.

მანამდე კი სკოლაზე, როგორც თავისუფლების შეზღუდვის ადგილის მეტაფორაზე შევჩერდები. რატომაა სკოლა ნეგატიური მეტაფორა, როცა ის სიკეთე უნდა იყოს? ცხადია, სასკოლო ფორმები, რეჟიმი და რუტინა, დაზეპირება, წინასწარ შედგენილი პროგრამა იმის საფუძველს იძლევა, რომ სკოლამ ციხე მოგვაგონოს, ციხე კი, როგორც წესი, ნეგატიური მეტაფორაა. თუმცა, როგორც მონეტასა აქვს ორი მხარე, ნეგატიური მეტაფორებიც კი შეიძლება დადებით მეტაფორად იქცეს ნიჭიერი შემოქმედის ხელში. არც ამის აღნიშვნა უნდა დაგვავიწყდეს, როდესაც ჩვენს მოსწავლეებს ვესაუბრებით. მაგალითად, მარტოობაში გატარებული წლები პიროვნული ზრდისა და განვითარების საშუალებაა. ადამიანი ხშირად დროს ვერ პოულობს და იზოლაცია მისთვის დროის გამოთავისუფლების ერთგვარი იძულებითი, მაგრამ სასარგებლო საქმეა.

ციხე – მხატვრული ლიტერატურა: ალექსანდრე სოლჟენიცინის „ივან დენისოვიჩის ერთი დღე“, ჭაბუა ამირეჯიბის „გორა მბორგალი“; მხატვრული ფილმი: „გაქცევა შოუშენკიდან“, „მწვანე გზა“

საავადმყოფო – მხატვრული ლიტერატურა: თომას მანის „ჯადოსნური მთა“, კენ კიზის „გუგულის ბუდეზე სხვა გადაფრინდა“; მხატვრული ფილმი: „გოგონა, რომელსაც შეაწყვეტინეს“

ბავშვთა სახლი – ჩარლზ დიკენსის „ოლივერ ტვისტი“, რუბენ გალიეგოს „თეთრით შავზე“

მოხუცთა თავშესაფარი – რუბენ გალიეგოს „თეთრით შავზე“

სკოლა – მხატვრული ლიტერატურა: შარლოტა ბრონტეს „ჯეინ ეარი“, ჩარლზ დიკენსის რომანები; მხატვრული ფილმი: „საფრთხობელა“; სიმღერა: პინქ ფლოიდის „მორიგი აგური კედელში“

ოთახი, სახლი, სასახლე – ედგარ ალან პოს „წითელი სიკვდილის ნიღაბი“

კუბო – ტერენტი გრანელის „ღამის სტრიქონები“

კუნძული – დედალოსის, კრეტის მეფე მინოსის და ლაბირინთის რეცეფცია ოთარ ჭილაძის რომანში „აველუმი“ და იკაროსის მითი; დანიელ დეფოს „რობინზონ კრუზო“. აქვე შევნიშნავ, რომ ოთარ ჭილაძემ უარი თქვა გაყინულ მეტაფორებზე და  თავის ყველა რომანში ახალი მეტაფორები მოუძებნა საბჭოთა კავშირს, როგორც ციხეს.

დედის წიაღში მყოფმა ბავშვმა არ იცის არავინ საკუთარი თავის გარდა და მისი ეს მდგომარეობა ბუნებრივი და ლოგიკურია.

როდესაც ადამიანი ამ პირველყოფილ „სამოთხეს“ ტოვებს, მას ბევრი იმედგაცრუება მოუწევს, სანამ შეეგუება აზრს, რომ მარტო აღარაა. მისი ეს სხვასთან „თანაცხოვრება“ იძულებითია და რომ გადარჩეს, სულ მცირე დედა მაინც უნდა იყოს გვერდით, ძუძუ რომ მისცეს ატირებულს.

გადის დრო და ჩნდებიან დედ-მამიშვილები, ახლობლები, კლასელები, კურსელები, თანამშრომლები, თანაქალაქელები, თანადედამიწელები და ადამიანიც, ნელ-ნელა სწავლობს სხვასთან ერთად თანაცხოვრებას და ამ სწავლის პროცესში, საკუთარი ეგოიზმის დასაძლევად მან ობიექტის შეყვარებაც უნდა მოახერხოს, რათა არსებობა გაიადვილოს და გაუადვილოს სხვასაც.

ზრდასრული, ჩამოყალიბებული ადამიანი ამას ეტაპობრივად, ბევრი „კისრის წატეხვისა“ და ცხოვრებისეული წვრთნის შედეგად ახერხებს, ზრდასრული, მაგრამ ინფანტილურობაშო ჩარჩენილი კი ერთგვარ ჩაკეტილ წრეში რჩება და არ აღიარებს სხვის არსებობას, საკუთარი თავით ტკბობას მისცემია და ცდილობს დედამიწა იმსახუროს, როგორც სამსხვერპლოზე დაბრძანებულმა კერპმა, რომლის სტომაქიც არასოდეს, არასოდეს ამოივსება ნაკერპავით.

მსოფლიო ისტორიამ იცის დაუნდობელი მმართველების შესახებ ის, რომ ეს უკანასკნელნი რეალობის საკუთარი სურვილის მიხედვით შეცვლას ცდილობდნენ. მხოლოდ სიკვდილს შეეძლო მათთვის წინააღმდეგობის გაწევა, ადამიანური ძალა კი ვერ წინაღუდგებოდა ბოროტებას, რომელსაც ისინი თესავდნენ რაიმე იდეის, სახელმწიფოს ან ღმერთის სახელით.

ეს ნამდვილი ფსიქოზი იყო. ფსიქოზი კი ნარცისიზმის უკიდურესი ფორმაა, როცა ადამიანი რეალობასთან სრულიად წყვეტს კავშირს და ცენტრში საკუთარ ფიგურას, როგორც კერპს აყენებს,

ნარცისიზმი, ამათუიმ ფორმით დამახასიათებელია ყველა ადამიანისთვის. საშუალო სტატისტიკურ მოქალაქეს რომ ჰკითხო გაუცვლიდა თუ არა სხეულს სხვა უფრო მშვენიერი აღნაგობის ადამიანს, უარს მიიღებთ, რადგან არასრულფასოვნების კომპლექსის მიუხედავად, ადამიანს საკუთარი გარსი მაინც განსაკუთრებულად მოსწონს. ეს ბუნებრივი ფენომენია და ითვლება, რომ ადამიანური გაგებით ნორმაა, მაგრამ როდესაც თვითტკბობაში მყოფი ადამიანი ვეღარ ავლებს ზღვარს საკუთარ სურვილებსა და სხვის შესაძლებლობებს შორის, ეს უკვე საზოგადოების პრობლემაც ხდება.

რამდენჯერ გვქონია შემთხვევა, როდესაც ერთი შეხედვით ნორმალური თანამოქალაქე რაღაცით გვაწუხებს, თითქოს ენერგიას გვაცლის, გვძაბავს, არადა ერთი შეხედვით განსაკუთრებულს არაფერს აკეთებს, აი, მასთან კონტაქტი კი ერთი დიდი უსიამოვნებაა.

წარმოიდგინეთ ადამიანი, ვინც ურეკავს კბილის ექიმს და სთხოვს მიღებას. ექიმი პასუხობს, რომ დღეს ყველა საათი გაწერილი აქვს, მაგრამ პაციენტი ითხოვს მის მიღებას არგუმენტით, რომ იქვე ახლოს ცხოვრობს და უცბად მიირბენდა კლინიკაში. ეს, ცხადია, ექიმის დროის საკითხს არ წყვეტს, ირიბად იგულისხმება, რომ პაციენტი სხვა პაციენტის ნაცვლად მის მიღებას ითხოვს ისე, რომ ამას თავადაც ვერ აცნობიერებს. თუ ექიმს ფსიქიატრიული განათლება აქვს მიღებული, ადვილად მიხვდება, რომ საქმე უაღრესად ნარცისულ ადამიანთან აქვს, რომელსაც ექიმისა და საკუთარი დროისა და ვითარების გარჩევა უბრალოდ არ შეუძლია. ის თვლის, რომ ცოტა დრო დასჭირდება ვიზიტისთვის, მას დასჭირდება, იგია ამ სიტუაციაში მთავარი და დანარჩენი სხვა ყველა მეორეხარისხოვანი პერსონაჟები არიან. ექიმი, როგორც დამოუკიდებელი პიროვნება არ არსებობს, თავის მოთხოვნილებებითა და დროის განრიგით (თუნდაც სამუშაო საათების დასრულების შემდეგ ლუდის დასალევად ან შვილების მოსაფერებლად წასვლა რომ მოუნდომებია). უარის შემთხვევაში, ასეთი პაციენტი გულწრფელად გაკვირვებული და იმედგაცრუებული დარჩება და ვერავინ გადაარწმუნებს, რომ თუ მისთვის მოსახერხებელი იყო ექიმთან ამა და ამ დროს ვიზიტი, ექიმს რანაირად შეიძლებოდა არ სცლოდა?

მეორე მაგალითი შეყვარებული ნარცისის ლოგიკაა. თუ ასეთი კაცია, მას ვერ წარმოუდგენია, როგორ შეიძლება საპასუხოდ არ უყვარდეს ქალს. ამიტომ, მისი ლოგიკა შემდეგშია: განა არ ვუყვარვარ, ვერ აცნობიერებს გრძნობას, რომელიც ჩემ მიმართ აქვს. ეშინია საკუთარი გრძნობების სიდიადის და ამიტომ ცდილობს ჩაკლას თავში ეს განცდა. თუკი არ მოვეშვები, აღიარებს და გრძნობებს გასაქანს მისცემს. უნდა რომ დამტანჯოს, რადგან ასეა მიღებული და ასე შემდეგ.

ნარცისიზმის ამოცნობა რამდენიმე საშუალებითაა შესაძლებელი – თუ ადამიანი უდიდეს დროს ატარებს სარკესთან საკუთარ თავზე დაკვირვებით, აქვს იპოქონდრიული შიში ჯანმრთელობის გაუარესებასთან მიმართებით, მისი ნარცისიზმი უკიდურესად გამწვავებულია. ასევე საინტერესო და ღრმად დაფარული ნარცისული მიდრეკილებებზე მეტყველებს სიტუაცია, როცა ადამიანი საკუთარ სახელსა და მორალურ „კოდექსს“ გამალებული იცავს „ცოდვებისგან“. „რამე ხომ არ შევცოდე, რამე ხომ არ დავაშავე? რას იფიქრებს ჩემზე ეს თუ ის ადამიანი, სიმართლე რომ ეგონოთ?“ მსგავსი მორალური იპოქონდრიის უკანაც ნარცისული ფენომენის მოძებნა შეიძლება მიუხედავად იმისა, რომ გარეგნულად და თავად ამ ადამიანისთვისაც ყველაფერი ეს უაღრესად მორალური, მორწმუნე პიროვნების იმიჯს ატარებდეს. ფარული ნარცისიზმი ვლინდება იქაც, როცა ერთი ადამიანი მეორეს ან ადამიანთა ჯგუფს რამეში ეხმარება და ამ პროცესში მას საკუთარი როლი მოსწონს და აღაფრთოვანებს. ქრისტიანული „დაე შენმა მარჯვენამ არ იცოდეს რას იქმს მარცხენა“ მზა ფორმულაა იმ შემთხვევების გასააზრებლად, როცა ადამიანს საკუთარი სინდისიც კი ატყუებს.

მაგალითი მესამე: არის ასეთი ანეგდოტი მხატვარი ხვდება ნაცნობს და უყვება საკუთარი წარმატების შესახებ. დამშვიდობებამდე რამდენიმე ხნით ადრე კი წყვეტს ლაპარაკს და ამბობს: სულ ჩემზე ვილაპარაკეთ, მოდი ახლა შენზეც ვთქვათ ორი სიტყვა, როგორ მოგეწონა ჩემი ბოლო გამოფენა?

როგორ ამოვიცნოთ ნარცისი? არიან ადამიანები, ვინც საუბრისას რამდენიმე სიტყვას მიუგდებენ თანამოსაუბრეს და ამით მიანიშნებენ, რომ მან მთავარი სათქმელი იგულისხმა და მსმენელმა (!!!) კეთილი უნდა ინებოს და მიხვდეს რას გულისხმობდა მთქმელი.

ნარცისულ ტიპს არ შეუძლია დასაბუთებული კრიტიკის მიღება, რეაგირებს მძაფრად, ხისტად ან სულაც დეპრესიულად, განრიდებით, საკუთარ თავში ჩაკეტვით.

ნარცისულ ტიპად განიხილავენ მორჩილების იმ ფორმასაც, რომელშიც სუბიექტი საკუთარ თავს ტკბობისა და განდიდების ობიექტად აყენებს. მე გმორჩილებ შენ (თუნდაც მონასტრულ ცხოვრებაში), რადგან ვტკბები იმ როლით, რომელიც გარესამყაროსთან საკომუნიკაციოდ გამოვუნახე საკუთარ თავს. ერთგვარი თავმდაბლობა, რომელსაც ასეთი ადამიანი ავლენს, სინამდვილეში ნარცისული ტკბობის შედეგია „მე არ მჭირდება საკუთარი განსაკუთრებულობის აღიარება გარე სამყაროს მხრიდან, რადგან ჩემი გამორჩეული მე ისედაც საკმარისად კვებავს პატივმოყვარეობას!“

ასეთი ადამიანების პოვნა ადვილია საერთო შეკრებების დროსაც, როდესაც ადამიანი არც თავად ჭამს და მხიარულობს და არც სხვას აძლევს ამის საშუალებას, რადგან მთავარი შეკრებაში არც საკვები და არც საზოგადოება, არამედ ღია ან ლატენტური ნარცისია.

ნარცისიზმის გამოსავლენად აუცილებელი არაა პიროვნება საკუთარი მთლიანობით იწონებდეს თავს, არამედ ხშირად, ნარცისული გამოვლინებები მარტივ, მაგრამ ამოსაცნობ ფორმებში იჩენს თავს – ადამიანი ცალკეული თვისებით ან მიღწევით იწყებს ტკბობას.

ვიღაცას საკუთარი თმა აღაფრთოვანებს, სხვა დაწერილ ლექსებით ცდილობს ნარცისული მეს დაკმაყოფილებას, ერთი შეხედვით თავმდაბალი, ჩუმი ნარცისი კი შეიძლება ტკბობაში იყოს იმით, როგორი ბუხრის აშენება შეუძლია ან სულაც საკუთარ შვილზე მოახდინოს „მე“-ს გადატანა და სწორედ შვილის „მიღწევებით“ ამაყობდეს და ამ სიამაყეში ვერ რეალიზებული ნარცისული მე მეტია, ვიდრე ობიექტური რეალობა, რომელიც სულაც მშობელმა მოახვია შვილს თავს.

ხშირად, რომ ჰკითხოთ ადამიანს თუ რა არის მისი არსი, ვინაა ის თავად, შესაძლოა უცნაური პასუხიც კი გაგცეთ, რომ მისი ღირსება, გვარი, ადამიანობა, სიმდიდრე, ნიჭი, ცოდნა, გამოცდილება, პროფესიონალიზმი, სახელი ან სხვა რამაა. არის შემთხვევები, როცა ნარცისი ტკბობას იწყებს ისეთი უცნაური, ერთი შეხედვით, დამამცირებელი თვისებით, რაც სხვისთვის საამაყო სულაც არაა (საკუთარი შიშებით, ავადმყოფობისკენ მიდრეკილებით და სხვა).

მთლიანიდან ამოგლეჯილი ეს ცალკეული თვისებები ძალიან ჰგავს ძველი ათენის კერპების პანთეონს, სადაც ყველა ღირსებას თავისი საკუთარი ღმერთი ჰყავდა.

საინტერესოა, რომ ნარცისული მიდრეკილებების მქონე ადამიანი, არაცნობიერად მალავს ან გადატანას ახდენს საკუთარი „მე“-სი ისეთ ობიექტებზე, რაც თითქოს სხეულს გარეთაა: ჩემი სახლი, ჩემი პროფესია, ჩემი ოჯახი, ჩემი შვილები. ეს უკანასკნელი, ყველაზე გავრცელებული ფორმაა და სწორედ აქ იღებს სათავეს ეროვნული ნარცისიზმის ჯაჭვის უწყვეტობა, რომელზეც ოდნავ ქვევით უფრო დეტალურად დავწერ.

„ჩემი შვილი უკეთესია, გაცილებით კარგად დაუკრა კონცერტზე, მწვრთნელი ვერ ამჩნევს, თორემ აშკარად უკეთესი თავდამსხმელია, ვიდრე სხვა და ა.შ.“ რამდენი მსგავსი ფიქრი მოსდის მშობელს, ვინც საკუთარი თვითტკბობის გადატანას შვილებზე ახდენს და მათით იწყებს არაცნობიერ, მაგრამ შესამჩნევ მანიპულაციას.

მეორე ცხადი მაგალითი სასიყვარულო ურთიერთობებისას სუბიექტის მიერ ობიექტზე საკუთარი მეს გადატანაა, როცა მას, ვინც გიყვარს, საკუთრებად თვლი, მიაწერ ისეთ თვისებებს, რაც შენში მოგეწონებოდა, აღმერთებ და ამით თავში დამალულ, ღრმად დამალულ ნარცისიზმს კვებავ. გინახავთ ალბათ წყვილი, ერთი ძალიან ლამაზი, მეორე არც-თუ-ისე, იფიქრებ, ალბათ ლამაზი როგორ ტკბობაშია, რაკი მეორე მხარე ასე ეპყრობა, ქმნის მისგან კერპს და თითქოს ემსახურება იმის გამო, რომ „დაიმსახურა“ ასეთი გამორჩეული მეწყვილეო, სინამდვილეში კი, საქმე სულ სხვანაირად შეიძლება იყოს, ვინც ჩვენ უფრო შეუხედავი, უფრო უვიცი გვგონია, შეიძლება იყოს კიდეც ამ წყვილში მთავარი ნარცისი, ვინც ობიექტზე საკუთარი ვერ რეალიზებული „მე“-ს გადატანით ტკბობას მისცემია.

ეს კი იზოლაციაა, მარტოობაა, თაყვანისმცემელთა ჯარის მიუხედავად, მაინც მარტოდ დარჩენა და დესტრუქციის გზაა, რადგან ბუნების კანონები ისეა მოწყობილი, რომ ადამიანს მარტო გადარჩენა ძალიან გაუჭირდებოდა. ხომ სწორედ ამიტომ გაერთიანდნენ ინდივიდები ჯგუფებად, რომ უკეთესად დაეცვათ თავი, ერთობლივი ძალებით გაეტანათ თავი გამოქვაბულებში და მერე კი მარსზეც გაფრენილიყვნენ, მაშ, რანაირად იკვებება ნარცისიზმი და როგორ ახერხებს თავის გადარჩენას?

მას შემდეგ, რაც ადამიანმა საკუთარი „მე“-ს გაიგივება მოახერხა ოჯახთან და შვილებთან, კოლექტიური ნარცისიზმიც აღარ გახდა შეუძლებელი. „ჩემი განსაკუთრებული სახელმწიფო, რელიგია, კოლექტივი, გვარი, კუთხე და ა.შ“ ნარცისული ენერგიის წყაროდ იქცა. მე და ჩვენ გაერთიანდა და სადაც ჩვენს-ს ვამბობთ, სწორედ იქ იგულისხმება მე-ც და ამ მე-ს დამახინჯებული, ავადმყოფური ფორმებიც.

ჯგუფური ნარცისიზმი უკვე ინდივიდის არსებობას დაემუქრა და „ჩვენ“ ასე ვფიქრობთ, რადგან ასეა მართალი გახდა საბაბი ინდივიდზე დომინაციის გამართლებისა.

ჯგუფური ნარცისიზმი ინდივიდუალურისგან განსხვავებით, გაცილებით საშიშია, რადგან აქ მასშტაბი დიდია და შეიძლება სხვა ისე დააზიანო, კოლექტივის ნაწილად იგრძნო თავი და პასუხისმგებლობა ვერასოდეს გაინაწილო.

„ჩემი ქვეყანა ყველაზე ლამაზია, ყველაზე დიდი კულტურის, ყველაზე დიდი ისტორიისა. ჩვენი მეომრები ერთი კაცი ათს ამარცხებდა, ჩვენნაირი ღელე არსად ჩამოდის, აქ რომ საკვებია, დედამიწის ზურგზე არსად მოიპოვება მსგავსი. კაცობრიობა აქ დაიბადა და სხვა“ – ეროვნული ნარცისიზმის ცხადი და საშიში მაგალითებია, რომელსაც სკოლის ასაკიდან მოყოლებული ჩვენ თვითონ ვკვებავთ და ვასაზრდოვებთ შვილებში. ცხადია, არც ობიექტური რეალობის შეფასება უნდა დაივიწყოს ადამიანმა, თვითგვემასა და ჯგუფურ არასრულფასოვნების კომპლექსს არ უნდა მიყვეს, მაგრამ თვითტკბობის ასეთი საშიში ნარცისული ენერგია, ერის განვითარებას მნიშვნელოვნად აფერხებს.

ასეთი მდგომარეობა ლოთი ან წამალდამოკიდებული ადამიანის ეიფორიაში „ქადაგებას“ ჰგავს. ის ცდილობს მაღალფარდოვანი, ბრძნული და თვითგანმადიდებელი აზრების ფრქვევას და გარშემომყოფებს არაფრად აგდებს, მიაჩნია, რომ მათ უბრალოდ არ ესმით იმ რეალობისა, რომელსაც თვითონ მიაღწია.

ინდივიდუალური და ჯგუფური ნარცისიზმისთვის მიუღებელია ჯანსაღი კრიტიკა და შეკითხვების დასმა იქაც კი, სადაც ეს თითქოს ბუნებრივია. ნარცისულად განწყობილი საზოგადოება მტრულად ხვდება ობიექტურ შეფასებას და ამას „ეროვნულ იდენტობაზე“ შეტევად აფასებს, რაც, სინამდვილეში, ჩვენთან გაიგივებულ მე-ზე შეტევის ტოლფასია.

ეს მძიმე საკითხი განსაკუთრებით ნიშანდობლივია ქართულ მაგალითზე, რადგან ძალიან საინტერესო განსხვავების პოვნა შეგვიძლია თუ ეროვნული ნიშნით დაკვირვებას მოვახდენთ, მაგალითისთვის, როდესაც ქართველი ადამიანი ლაპარაკობს დავით აღმაშენებელზე, გორგასალზე, ვაჟა ფშაველაზე ან შოთა რუსთაველზე ან თუ ის ქრისტიანია, რომელიმე წმინდანზე, კონკრეტული ინდივიდის უკან აუცილებლად საკუთარ „მე“-საც მოიაზრებს, ამიტომ განსაკუთრებით მტკივნეულად განიცდის კრიტიკულ ან ობიექტურ შეფასებას და სიამოვნებს ისეთი არარეალური ფაქტების მიწერა „ეროვნულ ან რელიგიურ“ გმირზე, რომელიც არასოდეს მომხდარა.

მქონია შემთხვევა, როდესაც ისტორიისა და ქართულის პედაგოგებთან შეხვედრისას ჩამოვარდნილ საუბარში საერთო ეროვნული სიამაყის შესახებ იმ ფაქტებსაც გავუსვი ხაზი, რომელიც ერთის მხრივ არაფრით აკნინებდა გმირს, მაგრამ მის იდეალურობას კი (მსმენელის აზრით) ჩრდილს აყენებდა.

მაგალითად, თუ შოთა რუსთაველი უდიდესი პოეტია (ობიექტურად), ის ვერ იქნება მშიშარა და ლაჩარი, ვაჟა ფშაველა ძუნწი, დავით აღმაშენებელი სადისტი და ერეკლე მეორე არასოდეს დაუშვებდა შეცდომას. წმინდანად შერაცხულ (ქართველ) მეფეს არასოდეს ამხელდნენ საკუთარ რძალთან ინცესტურ ურთიერთობაში და მეორე მეფე მხოლოდ იღლიაში მუხანათურად ნასროლი ისრით თუ მოკვდებოდა აქილევსივით, რადგან მისი დამამარცხებელი სხვა მეომარი უბრალოდ არ უნდა არსებობდეს.

ამბობენ, რომ მცირე ერებს ეს ნარცისული თვითგანმტკიცება სჭირდებათ, მაგრამ საინტერესოა, რომ მაგალითად მეორე მცირე ერის, ებრაელების შემთხვევაში (რომელსაც საკუთარი თავით ტკბობა არ აკლია), როდესაც ის ლაპარაკობს სოლომონზე, გულისხმობს სოლომონს და არ მიაწერს საკუთარ სურვილებს, სისუსტეებს ან ძალას. სოლომონის კრიტიკა კი პირად კრიტიკად არასოდეს მიაჩნია, რადგან თვითიდენტიფიკაციას არ ახდენს სხვა პერსონასთან.

ეთნიკური ნარცისიზმი განსაკუთრებით მწვავედ ვითარდება იმ ქვეყნებში, სადაც ეკონომიკური მდგომარეობა სახარბიელო ვერაა. ამ დროს, საკუთარი სიღარიბის საკონპენსაციოდ, ადამიანთა ჯგუფები იწყებენ საკუთარი რასით, ეროვნებით, გვარითა თუ სხვა ჯგუფური იდენტობით ტკბობას და ამით ახდენენ ვერ რეალიზებული სურვილების დაკმაყოფილებას. „შეიძლება წარმატებული არ ვარ, არც მდიდარი, მაგრამ მთავარია სუფთა ჯიშის ქართველი ვარ და ღმერთმა დამიფაროს რასობრივი და ეროვნული შერევებისგან, მეტიც, სხვა კუთხიდან არ მოვაყვანინებ ცოლს ჩემ შვილს!“ – მსმენია ასეთი ნათქვამები საქართველოს სხვადასხვა მხარეში. ეს სრულიად ადამიანურია, არ ნიშნავს, რომ ჩვენ „გვჭირს“ რამე და სხვას არ უნახავს მსგავსი. მეოცე საუკუნის დასაწყისში დიდი დეპრესიის პერიოდმა წარმოშვა ამერიკის სამხრეთში რასიზმი და კანის ფერის ნიშნით ადამიანებზე უპირატესობის განცდა. მეორე მსოფლიო ომი და ფაშიზმი დიდი გაჭირვებებისა და დამარცხებების შემდეგ ჩამოყალიბდა გერმანიასა და იტალიაში. სიღატაკემ და გაუნათლებლობამ ააგორა ახალი რასობრივი ზიზღის ტალღა ამერიკის მდიდარი სახელმწიფოს ღატაკ ფენებში, აფრიკელი შავკანიანებიც ზევიდან და ზიზღით უყურებენ მათ კონტინენტზე მომუშავე თეთრებს. ვინაა დამნაშავე ჩემ წარუმატებლობაში? – რასაკვირველია ის, ვინც ჩემი წევრი არაა და სხვა ერთობას ეკუთვნის, მისი მოძებნა კი რთული არაა.

სამწუხაროდ, ეთნიკური ნარცისიზმის საკვები, ხშირად ის პოპულიზმია, რითაც საზოგადოებას მისი არაჯანსაღი წევრები უწყვეტ ჯაჭვად ვკვებავთ: მასწავლებლები, პოლიტიკოსები, საზოგადოებისთვის ცნობილი სხვა ადამიანები თვითკეკლუცობის ისეთ დაფარულ ფორმებს მიმართავენ, რითიც ხალხის გულის მოგება ადვილია და ამით თავად მათ ეგოსაც სიამოვნებს.

„მე და ჩემი ოჯახი ვართ საუკეთესოები დედამიწაზე. ჩვენზე მაგარი კულტურა არავის შეუქმნია, ჩვენნაირი ღირსეულები არ დაბადებულან, ჩვენისთანა ვაჟკაცები არცერთ ოჯახში არ ცხოვრობენ, არც ჩვენი აშენებული სახლი შეიძლება თქვენ ხუხულებს შევადაროთ და ზოგადად, რომც არაფერი გაგვეკეთებინა, რომ ვარსებობთ, მხოლოდ ამიტომ უნდა იყოს მადლიერი მსოფლიო!“ – ეს სიტყვები რომ რომელიმე ინდივიდმა თქვას, საყოველთაო დაცინვას და ზიზღს გამოიწვევს. მას ალბათ სულიერად აშლილადაც გამოაცხადებენ და ეს სავსებით ლოგიკური იქნება, მაგრამ „მე“-ს ნაცვლად თუ პიროვნება „ჩვენ“-ს დააყენებს და ილაპარაკებს ერისა და ბერის სახელით, ჯგუფური ნარცისიზმი სულ სხვა იერს შეიძენს და სასაცილო კი არა საამაყო ამბად გადაიქცევა. პოლიტიკოსთა ნაწილმა ეს ამბავი გონებით ან ინტუიციით იცის და წარმატებითაც იყენებს ამომრჩეველთან ურთიერთობისას, რითაც საკუთარ და საზოგადო ნარცისიზმთან, ამ გაუმაძღარ კერპთან შესაწირი მიაქვს.

ეროვნული ნარცისიზმი უხიფათო მოვლენა არაა, თვითგამოხატვის და თვითაღტაცების „ჩვენ კარგები ვართ, ისინი ცუდები“, „ჩვენ დიდი კულტურის ერი ვართ, მეზობლები არა!“, „ჩემ ეზოში მუხა უფრო დიდი ასაკისაა, ვიდრე ზოგი სახელმწიფო, ამიტომ“ უწყინარი გამოხატულება შესაძლებელია საშიშ ფორმებში გადაიზარდოს. არც სტალინურ და ჰიტლერულ რეჟიმებს ჰქონდათ ერთი შეხედვით უგვანი ჩანაფიქრი: ერთი კომუნიზმის და ამ იდეოლოგიის ქუდის ქვეშ გაერთიანებული ჯგუფის სახელით მსოფლიოს გაკეთილშობილებას და ძმობის, ერთობისა და თანასწორობის სისხლითა და მახვილით დამკვიდრებას ცდილობდა, მეორე არიული რასის დომინანტობის იდეით მილიონობით თანამემამულეს არწმუნებდა, რომ არსებობენ ისინი და დანარჩენები, ამ დანარჩენების ამოძირკვით კი არცა რა დაშავდება, განა სახლში მომრავლებულ ტარაკნების დახოცვაზე ოჯახის წევრებმა უნდა იდარდონ?

ეროვნული ნარცისიზმის ნებისმიერი ფორმით გაღვივება ძალიან, ძალიან საშიში მოვლენაა. თუ ინდივიდუალური პოზიტიური, ზომიერი ნარცისიზმი ერთგვარი გადარჩენის ინსტიქტია და რაღაც მომენტამდე ადამიანურია, ინდივიდუალური შხამიანი ნარცისიზმი კი ერთ ადამიანს და მის გარშემო არსებულ მცირე ჯგუფს ვნებს მხოლოდ, ეროვნული, რელიგიური ნარცისიზმის ნებისმიერი ფორმა ადამიანთა მთელ ჯგუფს აფერხებს და აზიანებს. ეთნიკური და რელიგიური ნარცისიზმის ამოცნობა ძალიან რთულია, მხოლოდ გამორჩეული მოაზროვნეები ბედავენ და შემოგვძახებენ ხოლმე გამოსაფხიზლებლად, ამისთვის სხვადასხვა დროსა და საშუალებას ირჩევენ და როგორც წესი, მათი ათეულობით წლის გასვლის შემდეგ გვესმის.

ყოველდღიურობაში კი, ასეთი მაფხიზლებლის ფუნქცია მასწავლებელმა უნდა იტვირთოს. საკუთარ თავსაც და მოსწავლეებსაც უნდა შეახსენოს მთავარი ადამიანური ამბავი – პიროვნული განვითარება და ცხოვრებაში რეალიზებულობა არ გადის ჯგუფურად თვითტკბობის ხაზზე. „ჩვენ“ თუ კარგები ვართ, არც სხვა არის „ჯაბანი“ და საკუთარის განდიდების ხარჯზე სხვისი დაკნინება უკეთეს შემთხვევაში ჩიხი, უარეს მდგომარეობაში კი – უფსკრულია.

სწორედ მასწავლებელმა უნდა შეინარჩუნოს ობიექტურობა როდესაც უმთავრეს რამეს – ეროვნულ საკითხებს მიადგება. მხოლოდ ზომიერება, სწორი ანალიზი, კარგისა და ცუდის გარჩევადობა, დადებითის შექება და უარყოფითის დამალვა კი არა, განსჯა უნდა გახდეს პედაგოგისთვის ის საჯილდაო ქვა, რომელსაც მოსწავლესთან ერთად ფრთხილად და აუცილებლად დაეჭიდება.

მასწავლებელი გონიერი ექიმივით უნდა იქცეოდეს, ავადმყოფობისას წამალს რომ აძლევს პაციენტს და არა კანფეტებს, აქაოდა მთავარია ახლა, ამ წამს დამიკრან ტაში და მერე კისერიც უტეხიათო. სწორედ სკოლიდან უნდა დავიწყოთ ეროვნულ და რელიგიურ ნარცისიზმზე უარის თქმა, რომ ჯანსაღ, განვითარებაზე ორიენტირებულ, იქნებ ღარიბ, მაგრამ მშრომელ საზოგადოებად ჩამოვყალიბდეთ. ის, რომ „დიდი წინაპრები გვყოლია“ არ ნიშნავს, რომ ახლაც დიდები ვართ. ექვთიმეები, ილიები, აღმაშენებლები და ხანძთელები კი გვყოლია და გვეყოლება, მაგრამ ეს ეროვნულ კეკლუცობის უფლებას არ გვიტოვებს როცა სადარბაზოში ადგილობრივი ნაგავს ყრის და ქალის კისერზე მცხოვრები კაცი უბანში დომინოს უჭახუნებს. ადამიანი, საბოლოოდ მაინც ინდივიდუალურად აგებს პასუხს ღვთისა და საკუთარი სინდისის წინაშე და საერთო ეროვნული ნარცისიზმი ცუდი ქოლგა არ აღმოჩნდეს იმ საშინელი რადიაციული მზისგან გაფლანგული ცხოვრება რომ ქვია.

ყველა მასწავლებელმა უნდა ივარაუდოს, რომ სწორედ მისი აღზრდილი მოსწავლე შეიძლება დადგეს რომელიმე ტრიბუნასთან და საკუთარი ეროვნული გამორჩეულობის სახელით კანფეტები არიგოს წამლის ნაცვლად.

“ჩვენ ვიტყვით კაცნი ჩვენა ვართ,
მარტოდ ჩვენ გვზრდიან დედანი,
ჩვენა ვსცხონდებით,ურჯულოთ
კუპრში მიელით ქშენანი.
ამის თქმით ვწარამარაობთ,
ხთიშვილთ უკეთეს იციან..
ყველანი მართალს ამბობენ
განა, ვინაცა ჰფიციან ?!”

დავუჯეროთ ვაჟას. იცოდა.

(სტატიათა ციკლი ამერიკელი ავტორის, სპიკერისა და განმანათლებლის ერიკ შენინგერის წიგნიდან „Digital Leadership“)

 (ნაწილი მეოთხე)

„დღევანდელი ბავშვები ციფრულ სამყაროში იბადებიან – მედიით გაჯერებულ, ქსელურად ურთიერთდაკავშირებულ, უსაზღვრო შესაძლებლობების სამყაროში“ .

Edutopia, 2012

მეცნიერების განვითარებამ და ტექნოლოგიებმა ბევრჯერ შეცვალა ჩვენი სამყარო და საზოგადოება. ბუნებისა და სამყაროს შესახებ ადამიანის ცოდნის გაფართოებამ, მსოფლიოს გარშემო მოგზაურობამ, ახალი კონტინენტების აღმოჩენამ, ვაჭრობის განვითარებამ და წყლისა ორთქლის ძალის გამოყენების დაუფლებამ ნელ-ნელა მოამზადა ნიადაგი პირველი სამრეწველო (ინდუსტრიული) რევოლუციისთვის, რომელიც დასავლეთ ევროპაში XVII-XVIII საუკუნეებში დაიწყო და რომელმაც წვრილი ხელოსნური შრომა უფრო ფართო მასშტაბის, ქარხნულ-ფაბრიკული შრომით (ე.წ. მანუფაქტურის შრომით) შეცვალა. სწორედ ამ პერიოდში გაჩნდა სავალდებულო სასკოლო განათლების სისტემები დასავლეთ ევროპაში.

საქარხნო წარმოებამ მეტ-ნაკლებად კვალიფიციური მუშახელის საჭიროება წარმოშვა. სოფლიდან ქალაქში ჩამოსულ ახალგაზრდა არისტოკრატებს (ე. წ. ჯენთრი), რომლებსაც, იმდროინდელი ინგლისური კანონებით, მემკვიდრეობა არ ეკუთვნოდათ (ყველაფერი უფროს ვაჟს რჩებოდა, – ლ.ა.) და რომლებიც ბედის საძიებლად მეტროპოლიაში ან იმდროინდელი ძლიერი ქვეყნების (ინგლისი, საფრანგეთი, ესპანეთი, ჰოლანდია) კოლონიებში მიდიოდნენ, სჭირდებოდათ მინიმალური ცოდნა, რომელიც მათ საშუალებას მისცემდა, დაეკავებინათ რომელიმე საზედამხედველო თანამდებობა სამშობლოში ან ოკეანის გაღმა, რომელიმე კოლონიურ ადმინისტრაციაში.

რაღაც დონის ცოდნა (წერა-კითხვა, არითმეტიკა) სჭირდებოდათ ახალგაზრდა გლეხებსაც, რომლებიც სიღარიბესა და შიმშილს ქალაქებში გაურბოდნენ და ძირითადად ახალგაჩენილი ევროპული კაპიტალისტური მანუფაქტურის მუშათა რიგებს ავსებდნენ ინგლისში, საფრანგეთსა თუ გერმანიაში.

მარტინ ლუთერის რეფორმამ და პროტესტანტიზმის აღზევებამ ახალგაზრდა პროტესტანტებისთვის სავალდებულო გახადა წერა-კითხვის ცოდნა – ყოველი პროტესტანტი ვალდებული იყო, თვითონ ეკითხა ლუთერის გერმანულენოვანი სახარება და სხვა რელიგიური ტექსტები.

განათლებამ, შრომის წესის შეცვლამ და შრომის უფრო ღრმა სპეციალიზაციამ დასაბამი მისცა პირველ მსოფლიო ინდუსტრიულ რევოლუციას, რომელმაც ფეოდალური სამყარო კაპიტალიზმის რელსებზე გადაიყვანა და კარი გაუღო XVII-XX საუკუნეების განმანათლებლობის, სამრეწველო სიახლეებისა და დიდი სამეცნიერო აღმოჩენების ეპოქას.

დღეს ადამიანთა საზოგადოება უკვე მეოთხე ინდუსტრიული რევოლუციის კარიბჭესთან დგას – ციფრული ტექნოლოგიები, ინფორმაციული ნაკადები ნელ-ნელა ჩვენი ცხოვრების ყველა სფეროში იჭრება და სრულიად ახალ მოთხოვნებს უყენებს XVIII საუკუნეში, პირველი ინდუსტრიული რევოლუციის შედეგად გაჩენილ სასკოლო სისტემას.

მეოთხე ინდუსტრიული რევოლუცია

ცვლილებები კი არ მოდის, არამედ უკვე ჩვენს ზღურბლთან დგას. მოგწონთ ცვლილებები? თუ კი, ჩვენს თავბრუდამხვევ სინამდვილეში ცხოვრება თქვენთვის ერთი სიამოვნება იქნება, ხოლო მათ, ვისაც ეს ცვლილებები არ ეპიტნავება, ვურჩევთ, კარგად მოემზადონ, რადგან ისღა დარჩენიათ, შეეგუონ უპრეცენდენტო ინოვაციებს, რომლებიც ტექნოლოგიური სიახლეების გეომეტრიული პროგრესიით ზრდის შედეგი გახლავთ. ვერავინ გაექცევა და დაემალება ამ რეალობას.

ჩვენს სამყაროში მიმდინარე რევოლუცია თუ ევოლუცია (გააჩნია შემფასებლის ხედვას და აღქმას) იმ ყველაფრის ტრანსფორმაციისკენ არის მიმართული, რაც აქამდე ვიცოდით. მოსწავლეებს უნდა დავეხმაროთ ამ ახალ სამყაროსთან ადაპტაციაში… თუმცა ალბათ უმჯობესია, ახალგაზრდები ამ სრულიად ახალ და სრულიად არაპროგნოზირებად საყაროსთან შესახვედრად მოვამზადოთ. კეთილი იყოს თქვენი მობრძანება მეოთხე ინდუსტრიული რევოლუციის ეპოქაში!

წიგნში „ტრანსფორმირებული სწავლება“ (Learning Transformed, Eric C. Sheninger, Thomas C. Murray, 2017), შევეცადეთ დაგვენახა იმ მოულოდნელ ცვლილებათა დეტალები, რომელთა მოწმეებიც ვართ დღეს ყველა და განგვეჭვრიტა მომავალი, რომელიც ჯერ არ დამდგარა. გთავაზობთ ამონარიდს ამ გამოცემიდან: „ტექნოლოგიური ცვლილებების დღევანდელი სიჩქარე განსაცვიფრებელია და ამ სიახლეებს, თავიანთი მასშტაბურობით, ისტორიული პრეცედენტი არ გააჩნია“.

შეიძლება ითქვას, რომ მომხმარებლები კარგად არიან გათვითცნობიერებულნი თანამედროვე საკომუნიკაციო და ციფრულ მოწყობილობებში, მაგრამ ხელოვნური ინტელექტის, რობოტების, ავტონომიური ავტომობილების, საგნების ინტერნეტის[1] (the internet of things – IoT), ნანოტექნოლოგიების თავისებურებები და კომპონენტები ჯერ კიდევ უცნობია ადამიანებისთვის. ეს სიახლეები ტექნოლოგიათა იმ გურუების სამყაროდ რჩება, რომლებიც თავისუფლად დაცურავენ ნულებისა (0) და ერთიანების (1) ოკეანეში[2].

ასეთი ტექნოლოგიების ურთიერთქმედება და განვითარება როგორც ფიზიკურ, ისე ვირტუალურ სამყაროებში ერთ დროს შეუძლებელს შესაძლებლად აქცევს. ჩვენ გვჯერა, რომ დღეს ახალი ინდუსტრიული რევოლუციის სათავესთან ვდგავართ და მომავალი სამყარო ნელ-ნელა, სიტემატურად შეცვლის ჩვენი ცხოვრების, შრომისა და ურთიერთობის წესებს. ეს ახალი ერა გავლენას მოახდენს სამყაროს ჩვენეულ აღქმაზე. მიუხედავად იმისა, რომ 2000-იანმა წლებმა მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიტანა ტექნოლოგიების გამოყენებასა და გარე სამყაროსთან ჩვენს კავშირში, მომავალი ტრანსფორმაციული ცვლილებები ისეთი იქნება, როგორიც ადამიანს აქამდე არასდროს გამოუცდია (Schwab, 2016).

მეოთხე ინდუსტრიული რევოლუცია, რომლის წინაშეც ვდგავართ როგორც საზოგადოება, ჯერ კიდევ ბავშვობის ასაკშია, მაგრამ მისი ზრდა გეომეტრიული პროგრესიით მიმდინარეობს. ტექნოლოგიების განვითარება ცვლილებებისკენ უბიძგებს ადამიანის საქმიანობის თითქმის ყველა სფეროს და ყველა ქვეყანას. ვეღარც ფიზიკური და ვეღარც პოლიტიკური საზღვრები უკვე ვეღარ ახდენს გავლენას ტექნოლოგიური ცვლილებებისა და მათი განვითარების სიჩქარეზე.

დღეს ჩვენ პირველ ნაბიჯებს ვდგამთ მეოთხე ინდუსტრიული რევოლუციის სამყაროში, რომელსაც საფუძველი ჩაუყარა ისეთი ტექნოლოგიების განვითარებამ, რომელთა მეშვეობით ფიზიკური, ბიოლოგიური და ციფრული ეკოსისტემები ერთმანეთთან ურთიერთქმედებს და ერთმანეთს ფარავს.

ამ ახალ ეპოქას ზოგჯერ Industry 4.0-ის სახელითაც მოიხსენიებენ. მისი შესაძლებლობებისთვის გაჩნდა შემდეგი განსაზღვრებაც: „საწარმოო სექტორის „გაციფრების“ მომდევნო ფაზა, რომლის მამოძრავებელია შემდეგი ცვლილებები:

• მონაცემთა მოცულობის (რაოდენობის), გამოთვლითი შესაძლებლობებისა და უერთიერთდაკავშირებულობის ხარისხის უპრეცედენტო ზრდა;
• ანალიტიკური ინფორმაციისა და ბიზნესინფორმაციის გადამუშავება-შენახვის შესაძლებლობების სწრაფი ზრდა (ცნება „ბიზნესინფორმაცია“ (BI – business intelligence systems) გულისხმობს იმ აპლიკაციებს, პრაქტიკას და ტექნოლოგიებს, რომლებიც აუცილებელია ბიზნესთან დაკავშირებული ინფორმაციის შეგროვების, ანალიზისა და პრეზენტაციისთვის, – ლ.ა.)
• გაჩენა „ადამიანი-მანქანა“ ურთიერთქმედების ახალი ფორმებისა, რომლებიც მოიცავს ე.წ. შეხებით ინტერფეისებსა (touch interfaces) და დამატებული რეალობის[3] (ე.წ. augmented-reality) სისტემებს;
• პროგრესი ისეთი ციფრული ინფორმაციის გადაცემა-შენახვა-გამოყენებაში, რომელიც ემსახურება რობოტექნიკას ან, ვთქვათ, სამგანზომილებიან (სივრცულ) ბეჭდვას, ე.წ. 3-D printing-ს (Baur & Wee, 2015).

ავტომატიზაციის ასეთი სისტემები იძლევა ფიზიკური სამყაროს უწყვეტი მონიტორინგის შესაძლებლობას, ფიზიკური საგნების ეკრნზე ვირტუალური რეპლიკაციის შესაძლებლობას, პროცესების შესახებ გადაწყვეტილებების მიღების შესაძლებლობას მათი მიმდინარეობისას და ა.შ.

მანქანებს არ შეუძლიათ ფიქრი, პრობლემის გადაჭრა, კრიტიკული გადაწყვეტილებების მიღება, თუმცა დიდი მონაცემების (Big Data, დიდი მოცულობის ინფორმაცია – კლიმატური, ჰიდროლოგიური, ატმოსფერული და სხვა) მიღება-გადამუშავებისთვის არსებული ალგორითმები შესაძლებლობას გვაძლევს, გავაანალიზოთ ასეთი მონაცემები, ორგანიზება გავუწიოთ ინფორმაციის უწყვეტ ნაკადს და შესაბამისი გადაწყვეტილებები მივიღოთ.

იმისთვის, რომ მოსწავლეები სწორად და ეფექტურად მოვამზადოთ მეოთხე ან თუნდაც მეხუთე ინდუსტრიული რევოლუციისთვის, აუცილებელია, შეიცვალოს განათლების როგორც კონცეფციის შინაარსი და მასშტაბი.

ის ცვლილებები, რომლებსაც დღეს ვხედავთ, ერთ რამეს გვასწავლის: სკოლებმა ბავშვები უნდა მოამზადონ ყველაფრისთვის და არა რამისთვის. რწმენა იმისა, რომ ახლანდელი ან მომავალი თაობები სწავლების ჩვეულებრივ გზას გაივლიან და სკოლას „წარმატებით დაამთავრებენ“, აღარ იმუშავებს. ის ფაქტი, რომ ამ წესმა ჩვენთვის „იმუშავა“, არაფრით არ ნიშნავს, რომ ის „იმუშავებს“ ან, საზოგადოდ, სასარგებლო იქნება ახალი თაობის მოსწავლეებისთვისაც.

მეოთხე ინდუსტრიულ რევოლუციის ეპოქაში შესვლა არ ნიშნავს ჩვენი საზოგადოების დასასრულს. ამ ცვლილებისთვის მზადების იდეა ნიშნავს ჩვენს პროაქტიურ (და არა რეაქტიულ) ქმედებას და იმის გაცნობიერებას, სად შეგვიძლია ვიპოვოთ საგანმანათლებლო სისტემების განვითარებისა და გაუმჯობესების შესაძლებლობები ჩვენს პლანეტაზე.

[1] The Internet of things (IoT) –  ახალი ტექნოლოგიური სისტემა, რომელიც აერთიანებს ურთიერთდაკავშირებულ კომპიუტერულ მოწყობილობებს: მექანიკურ და გამომთვლელ მანქანებს, საცხოვრებელი სახლის, სამზარეულოს, საძინებლის, გარაჟის, ავტომობილის ელექტრონულ დანადგარებს, რომლებიც ქსელის მეშვეობით ერთმანეთს უცვლიან მონაცემებს და ურთიერთობენ ერთმანეთთან „ადამიანი-მანქანა“ და „ადამიანი-ადამიანი“ ფორმატით ურთიერთქმედების გარეშე.

[2] აქ საუბარია ნუმერაციის ბინარულ (ორობით) სისტემაზე, რომელიც გამოიყენება ციფრული მონაცემების „0“-სა და „1“-იანის საშუალებით ჩასაწერად.

[3] augmented-reality  –  ახალი ციფრული სისტემები, რომლებსაც ადამიანის (სმარტფონის, კომპიუტერის მომხმარებლის) აღქმის  ველში შემოაქვს დამატებითი სენსორული ინფორმაცია მოცემული რეალობის უკეთ და უფრო სრულად აღსაქმელად. მაგალითად, დისპლეიზე მოცემული ახალი ან დამატებითი ციფრული ინფორმაცია – ადგილის კოორდინატები, სიმაღლე, ტემპერატურა, მანძილი რომელიმე ობიექტამდე, ანთროპოლოგიური ან სპორტული ინფორმაცია და სხვა.

თარგმნა და კომენტარები დაურთო ლევან ალფაიძემ

გთავაზობთ კიდევ ერთ მცირე ამონარიდს მალიკა ჩოპრას წიგნიდან „100 დაპირება ჩემს შვილს. როგორ გავხდეთ საუკეთესო მშობელი“. მალიკა ჩოპრა ამერიკელი მწერალი და ბიზნესმენია. ის 1972 წლის 24 ივლისს დაიბადა აშშ-ში, შტატ მასაჩუსეტის ქალაქ ლინკოლნში. დაამთავრა Concord Academy, Kellogg School of Management და ბრაუნის უნივერსიტეტი. მალიკა ჩოპრა რამდენიმე კომპანიის დამფუძნებელი და პრეზიდენტია. იმავდროულად, წერს და აქვეყნებს სტატიებს. ამჟამად ცხოვრობს მეუღლესა და ორ ქალიშვილთან ერთად. მალიკა ჩოპრას წიგნები სწორედ მათ ეძღვნებათ.

მინდა, დავპირდე შვილებს, რომ ვასწავლი, ცხოვრებას მეტისმეტად სერიოზულად არ შეხედონ.

ეს დევიზი მე და ჩემს ძმას მშობლებისგან გვერგო მემკვიდრეობად. მიუხედავად იმისა, რომ ის მარტივად, ქარაფშუტულად და ბანალურადაც კი ჟღერს, ცხოვრებაში მისი შესრულება უფრო რთულია, ვიდრე ერთი შეხედვით ჩანს. ამ დევიზმა ჩემთვის სპეციფიკური შინაარსი შეიძინა: „ნუ აღიქვამ ცხოვრებას მეტისმეტად სერიოზულად“ ნიშნავს – წყენას გულში ნუ ჩაიდებ; ეცადე, ყველას აპატიო შეცდომა; არ გაგიჭირდეს, დასცინო საკუთარ თავს და აღიარო, რომ ხანდახან თავადაც მოგდის შეცდომები; ისწავლე საკუთარი მრისხანების მართვა; არ არის აუცილებელი, ცდუნებას აჰყვე და შემდეგ გარშემო მყოფებს დაანთხიო ბრაზი.

ჩემი დაკვირვებით, წყენის საფუძველია გადაჭარბებული თვითშეფასება და მცდარი წარმოდგენა, თითქოს ვინმე ვალდებულია, პატივი გცეს იმის გამო, ვინც ხარ და არა იმის გამო, რაც გაგიკეთებია ან რასაც ახლა აკეთებ. მინახავს, როგორ ბრაზობენ ადამიანები, როცა გარშემო მყოფები სათანადო პატივისცემით არ ეპყრობიან, ან როცა ვინმე არ იცავს საზოგადოებაში მიღებულ ნორმებს. სიმართლე გითხრათ, ვფიქრობ, რომ ჩემი ბრაზის მიზეზი ჩემივე პიროვნების ის ნაწილია, რომელიც სინამდვილეში ეთანხმება თანამოსაუბრის კრიტიკას. შევამჩნიე ისიც, რომ ადვილია ვინმეზე გულში წყენის ჩადება, რადგან ამგვარად თავს ვარიდებთ აშკარა კონფლიქტს, თანაც ადვილად ვადანაშაულებთ სხვას იმაში, რომ რაღაც ისე არ მოხდა, როგორც საჭირო იყო. ამით ჩვენ საკუთარ კომპლექსებს გავურბივართ, რადგან მათთან შეხვედრა არცთუ სასიამოვნოა. გაცილებით ადვილია, ბრაზი სხვას დაატეხო თავს.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მომენტი: არც საკუთარ თავს უნდა მოვეკიდოთ მეტისმეტად სერიოზულად. ჩვენ გვაქვს უფლება გავღიზიანდეთ, გავბრაზდეთ, ეჭვი შევიტანოთ საკუთარ თავში, ვიყოთ არადეკვატურები და მერყევები, გვჭირდებოდეს გამხნევება, ვეძებდეთ თანაგრძნობას და ნუგეშს. უნდა მივცეთ საკუთარ თავს გლოვის, დარდის, ტირილის უფლებაც, გავუზიაროთ ახლობლებს ჩვენი გარძნობები და განცდები, მერე კი, როდესაც ვნებათა ღელვა ჩაივლის, წერტილი დავუსვათ ამ ყველაფერს და ცხოვრება გავაგრძელოთ. კვლავ ვიცინოთ, ვიმხიარულოთ. ამქვეყნად იმდენი შესანიშნავი რამაა, რასაც ჩვენი ცხოვრების გაფერადება შეუძლია! რა დროს ზედმეტი სერიოზულობაა?!

მინდა, დავპირდე შვილებს, რომ ვასწავლი მათ საკუთარი თავის ნდობას.

დარწმუნებული ვარ, ყველა ყურადღებიანმა მშობელმა კარგად იცის, რა ძლიერ გავლენას ახდენს მათ შვილებზე მათი სიტყვები; იცის, რა მძაფრად აღიქვამენ ბავშვები საკუთარ ღირსებებს და სისუსტეებს. სამწუხაროდ, მშობლები ვერ გააკონტროლებენ იმას, რაც მათ შვილებს გარშემო მყოფი ადამიანებისგან ესმით, ამიტომ აუცილებელია, ვასწავლოთ ბავშვებს, ენდონ საკუთარ თავს და არავის მისცენ უფლება, ღირებულებები და პრინციპები შეურყიონ.

მინდა, ეზოპეს (ეზოპე – ძველი ბერძენი მეიგავე) ერთი იგავი შეგახსენოთ, რომელიც ჩემს მოსაზრებას ეხმიანება და რომლის მოყოლაც თქვენი შვილებისთვის სასარგებლო იქნება.

„ერთხელ მშიერი მელა სამ ყვავს გადააწყდა, რომლებსაც ნისკარტით ყველის მოზრდილი ნაჭერი ეჭირათ. მელამ ხერხი იხმარა და ერთ-ერთ ყვანჩალას გამოელაპარაკა: „მშვენიერო ჩიტუნავ, შენზე მომხიბვლელი ფრინველი ჩემს სიცოცხლეში არ მინახავსო“. ამის გაგონებაზე ყვავმა გადაწყვიტა, ქვედა ტოტზე გადაენაცვალა, რომ უკეთ წაეკეკლუცა მელიის წინაშე. „ნეტავი შენი ხმაც მომასმენინაო“, – დათაფლული ხმით განაგრძო მელიამ. ყვანჩალამ პირი გააღო და ყველის ნაჭერი დაუვარდა. მელია ეცა და წამსვე გადასანსლა გემრიელი ლუკმა.

მეორე ყვანჩალამ, რომელიც ამ სცენას თვალს ადევნებდა, გაიფიქრა, ეს საზიზღარი მელა მე ვერაფრით მომატყუებსო. მელაკუდამ ტაქტიკა შეცვალა და ყვავს მიმართა: „შენსავით შეუხედავი და ბინძური ფრინველი ჩემს სიცოცხლეში არ მინახავსო“. ყვანჩალა ისე განრისხდა, თავი ვეღარ შეიკავა და აჩხავლდა. რა თქმა უნდა, ყველის ნაჭერი დაუვარდა, რომელიც მყისვე გადასანსლა მელაკუდამ.

მესამე ყვავის ჯერიც დადგა. „შენ რა, თავი ყველაზე ჭკვიანი გგონია? სინამდვილეში სულელი ხარ და ცხოვრებისა არაფერი გაგეგება!“ – დამცინავად ასძახა მელიამ. ყვანჩალამ პასუხად გაუღიმა და ყველის ჭამას შეუდგა. მელაკუდამ ხმა დაითაფლა და ყვავს მიმართა: „მართლაც ჭკვიანი ყოფილხარ, თუ დავმეგობრდებით, მთელი ტყის ბატონ-პატრონები გავხდებითო“. არც ამ სიტყვებმა იმოქმედა ყვავზე. მელაკუდა და ორი მოტყუებული ფრინველი შურით შესქცეროდნენ, როგორ შეექცეოდა ნუგბარს გონიერი ყვავი“.

თქვენ როგორ იგავებს უყვებით შვილებს? როგორ ღირებულებებს უნერგავთ მათ?

პირობას ვდებ, დავანახო ჩემს შვილებს, რომ ცხოვრებისეული ღირებულებები შეიძლება ნამდვილი წარმატების საფუძვლად იქცეს.

მე და ჩემს ძმას მშობლებმა ჯერ კიდევ ბავშვობაში გვასწავლეს ძალიან მნიშვნელოვანი რამ: არასოდეს ვუღალატოთ საკუთარ ღირებულებებს, რომლებიც განსაზღვრავს ყველაფერს, რასაც ცხოვრებაში ვაკეთებთ. ეს ღირებულებები ჩვენთვის თავს არასოდეს მოუსვევიათ, პირიქით, ჩვენც, როგორც სხვა ბავშვები, ვაკვირდებოდით, როგორ ეპყრობოდნენ მშობლები საკუთარ თავს და სხვა ადამიანებს. რაც უფრო გვემატებოდა ასაკი, მით უფრო მტკიცედ ვითვისებდით ღირებულებებს, რომლებმაც განსაზღვრა, სად გვესწავლა, რა პროფესია აგვერჩია, როგორ წარგვემართა ჩვენი პირადი ცხოვრება და ადამიანებთან ურთიერთობა.

ყოველ დილით, ლოცვისა და მედიტაციის დროს, ვფიქრობდით ყველაზე მნიშვნელოვან, ღირებულ განცდებზე, რომლებიც მთელი დღის განმავლობაში ჩვენს დროს შეავსებდა; ეს განცდები ეხებოდა მეგობრობას, სიმშვიდეს, მხიარულებას, შემოქმედებას, სწავლას, ჰარმონიას… მინდა გითხრათ, რომ როდესაც მშვიდად ვუსმენდით საკუთარ გულისხმას, ყოველთვის ვრწმუნდებოდით, რომ ყველაზე ღირებული ის განცდები იყო, რომლებიც კარგ განწყობას გვჩუქნიდა, საშუალებას გვაძლევდა გვერწმუნა, რომ ბედნიერები, უდარდელები და გარშემო მყოფებისთვის ძვირფასები ვიყავით. ეს ყველაფერი გვეხმარებოდა, გამუდმებით გვეგრძნო კავშირი სხვა ადამიანებთან, მოვქცეოდით მათ ისე, როგორ მოქცევასაც მათგან ვისურვებდით. გარდა ამისა, ჩვენ შეგევქმნა საკუთარი წარმოდგენა სამყაროზე, რომელშიც ის ადამიანები მოხვდნენ, რომლებსაც ისევე ძლიერად სურდათ წარმატება და თვითრეალიზაცია, როგორც ჩვენ.  რაც მთავარია, ჩვენ თავად შეგვეძლო საკუთარი ბედის წარმართვა, შემოქმედებითი ხედვის ჩამოყალიბება და უბრალოდ ყოველი დღით აღფრთოვანება.

მშობლებს სურთ, შვილებს ის ღირებულებები ჩაუნერგონ, რომლებიც მათ საკუთარი თავის რწმენას შესძენს, ასწავლის, პატივისცემით და სიყვარულით მოეპყრონ მოყვასს. ვასწავლოთ შვილებს, ყური მიუგდონ საკუთრ განცდებს და გაიგონ, რა არის მათთვის კარგი, რომ შემდეგ ეს განცდები გარშემო მყოფებს გაუზიარონ.

განსჯისათვის: შეძლებთ, ჩამოთვალოთ ათი ღირებულება, რომლებიც თქვენთვის იმდენად ძვირფასია, რომ მოგინდებათ, ისინი შვილებსაც გაუზიაროთ პირადი მაგალითით?

– ოჰ, ეს გრამატიკა!..

– რატომ არის საჭირო ამ წესების დამახსოვრება?

– რატომ უნდა ვიცოდე ზეპირად? ,,დავგუგლავ’’ და ვნახავ…

– მთავარია, შინაარსი დავწერო. მერე რა მოხდა, თუ სასვენ ნიშნებს სწორად არ დავსვამ?..

დამეთანხმებით, რომ 21-ე საუკუნის მოსწავლეები ხშირად სვამენ ამგვარ შეკითხვებს.

მეც მქონია შემთხვევა, დაახლოებით ანალოგიური შინაარსის კითხვები დაუსვამთ ჩემს მოსწავლეებს…

პასუხად ჩემ მიერ დასმული შეკითხვა მოუსმენიათ:

– როგორ ფიქრობთ, რატომ არ მოგწონთ ხშირ შემთხვევაში ადამიანების მეტყველება?

– იმიტომ, რომ, როგორც წერენ, ისე მეტყველებენ და პირიქით! აი, რატომ არის საჭირო გრამატიკის საკითხების საფუძვლიანი ცოდნა.

დიახ, ასეა. გრამატიკის სწავლებას სწორედ ეს ფუნქცია აქვს, რომ მოსწავლეებმა წერონ და იმეტყველონ მართებულად.

თითქოს ყველამ ვიცით, მაგრამ მეტყველებაში მაინც მკვიდრდება მცდარი გამონათქვამები. სამწუხაროა, რომ ეს გამონათქვამები გვესმის მედიიდან, სატელევიზიო გადაცემებიდან, სხვადასხვა სოციალური ქსელის ვიდეოჩანაწერიდან.

ცოტა ხნის წინ, ჩემი ძველი წიგნების საცავში, გ. შალამბერიძის ,,ქართული სწორმეტყველების სწავლების ზოგიერთი საკითხი’’ ვიპოვე და ხელახლა გადავიკითხე. მინდა, გაგიზიაროთ რამდენიმე კონკრეტული მაგალითი, რომელიც არცთუ იშვიათად გვხვდება მეტყველებაში.

როდის არის მართებული სხვადასხვა მნიშვნელობის სიტყვების ,,მიმართებით’’ და ,,მიმართულებით’’ გამოყენება?

ორივე სიტყვა ზმნიზედაა და სხვადასხვანაირად არის ნაწარმოები ერთი ძირისგან. ამათგან პირველი სიტყვა ,,მიმართება’’ მოქმედებითი ბრუნვის ფორმაა, რომელიც  დამოკიდებულებას, შეფარდებას გამოხატავს, ხოლო მეორე სიტყვა ,,მიმართულება’’ – შეხედულებას, მრწამსს, თვალსაზრისს.

სამწუხაროდ, ზოგჯერ ხდება აღრევა. მაგალითად, ნაცვლად იმისა, რომ ითქვას: ,,ამ მიმართულებით ბევრი საინტერესო ღონისძიება ჩატარდა’’, გვესმის: ,,ამ მიმართებით ბევრი საინტერესო ღონისძიება ჩატარდა’’.

,,კარგი ავტორიტეტით’’ თუ ,,კარგი რეპუტაციით’’?

საიდან გაჩნდა გამონათქვამი ,,კარგი ავტორიტეტი?’’

როგორც ბ-ნი გ.შალამბერიძე განმარტავს ,,ავტორიტეტი’’ ლათინურიდან გერმანულის გზით შემოსული სიტყვაა. იხმარება ორი მნიშვნელობით:

1. საყოველთაოდ აღიარებული საზოგადოებრივი მნიშვნელობა, გავლენა.
2. ის, ვისაც ან რასაც ასეთი მნიშვნელობა აქვს (იხ. ,,ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი’’).

,,ვფიქრობთ, ეს გამოთქმა გაჩენილია უცხოურივე სიტყვა ,,რეპუტაციის’’ ანალოგიით. რეპუტაცია ნიშნავს ვისიმე ან რისამე ღირსებათა შესახებ შექმნილ საერთო აზრს, შეხედულებას’’.

ზოგჯერ გვსმენია ამა თუ იმ ადამიანის შესახებ, რომ კარგი ავტორიტეტით სარგებლობს,  მაგრამ რომ გავაანალიზოთ, რას ნიშნავს მსაზღვრელად დართული სიტყვა ,,კარგი’’, ნათლად წარმოჩინდება, რომ შეუძლებელია,  საყოველთაოდ აღიარებული საზოგადოებრივი მნიშვნელობა ცუდი იყოს.

სჭირდება საერთოდ ,,ავტორიტეტს’’ მსაზღვრელი? ალბათ უფრო ლოგიკური იქნება თუ ვიტყვით, რომ კონკრეტულ პიროვნებას ავტორიტეტი აქვს, ავტორიტეტულია.

ზემოთ აღწერილის გათვალისწინებით, აზრი და შეხედულება შეიძლება იყოს კარგიც და ცუდიც. ამიტომ მისაღებია გამოთქმა ,,კარგი რეპუტაცით’’ და არა – ,,კარგი ავტორიტეტით’’.

რას ნიშნავს გამოთქმა ,,ადგილი აქვს?’’

ძალიან მარტივია ახსნა, რომ ამ დროს თავისთავად გვახსენდება:

ა) ვინმე ან რაიმე, რომელსაც ჩვენს გულში ან ნივთების ნუსხაში განსაკუთრებული ადგილი აქვს მიჩენილი;

ბ) ადგილი, რომელიც ბილეთის შეძენის შემდეგ უნდა დავიკავოთ;

გ) გამორჩეული ადგილი, რომელიც შერჩეული გვაქვს განსაკუთრებული შეხვედრებისა და წვეულებებისთვის და ა.შ. მრავალი მაგალითის დასახელება შეგვიძლია.

მაშინ რატომ დამკვიდრდა სამეტყველო ენაში გამოთქმები:

,,ადგილი აქვს უსაფრთხოების ნორმების უხეშად დარღვევას’’,

,,ადგილი აქვს ლარის კურსის დღითიდღე გაუფასურებას’’?

ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონში გამოთქმა ,,ადგილი აქვს’’ ამგვარად არის განმარტებული: ,,ხდება ხოლმე, რისიმე შემთხვევაში არის, შეინიშნება რაიმე’’.

სამწუხაროდ, ამ შემთხვევაში გამოთქმა ნასესხებია რუსული ენიდან. მართალია, ყოველი ენა შეიცავს სხვა ენიდან ნასესხებ სიტყვებს, მაგრამ რატომ უნდა დამკვიდრდეს სამეტყველო ენაში, როცა შესატყვისი ქართული გამოთქმა არსებობს?

,,გამოთქმა ,,ადგილი აქვს’’ იმდენად გავრცელებულია, რომ იგი ,,ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონშიც არის შეტანილი, როგორც იდიომი, თუმცა იქვე უზის შენიშვნა – ბარბარიზმი’’.

არადა, ძალიან მარტივია, ამ გამოთქმების ზმნური ფორმებით გადმოცემა:

უსაფრთხოების ნორმები უხეშად ირღვევა…

ლარის კურსი დღითიდღე უფასურდება…

ამით თავიდან ავირიდებთ მართლაც უადგილოდ გამოყენებულ გამოთქმას ,,ადგილი აქვს’’ და გამოვიყენებთ იქ, სადაც მისი ადგილია. მაგალითად:

,,განსაკუთრებული ადგილი აქვს შერჩეული წვეულებისთვის’’…

,,ერთი ადგილი აქვს ამოჩემებული, სადაც ყოველდღე მიდის’’…

,,ამგვარად, თუ ზემოაღნიშნულ მაგალითებს დავაკვირდებით, ადვილად დავრწმუნდებით, რომ ყველა სიტყვასა და გამოთქმას თავისი ადგილი ჰქონია’’.

სკოლის პირველი დღეები განსაკუთრებით ამაღელვებელია პირველკლასელთათვის,  რადგან ისინი ახლა იწყებენ სასკოლო ცხოვრების გაცნობას. იცვლება გარემო, ადამიანები, ნივთები. თითოეული ბავშვი განსხვავებულია. აქედან გამომდინარე, ყველა თავისებურად ახერხებს საკუთარი თავის წარმოჩენას. დამრიგებელი კი მოსწავლეებს ამის გადალახვაში ეხმარება – მას შეუძლია განიხილოს მოსწავლეთათვის მნიშვნელოვანი და საინტერესო საკითხები; ესაუბროს პრობლემების მოგვარების სხვადასხვა გზაზე; გაუზიაროს გამოცდილება და მოისმინოს მათი მოსაზრებები.

გთავაზობთ ერთ აქტივობას, რომელიც სკოლის პირველ კვირაში კლასის დამრიგებლებს მოსწავლეების ერთმანეთთან დაახლოებაში დაეხმარება.

პირველკლასელები განსაკუთრებით ადვილად იმახსოვრებენ თვალსაჩინოებით მიწოდებულ მასალას. ერთი სული აქვთ, გაიცნონ ახალი მეგობრები, გაიგონ მეტი ამბავი მათ შესახებ. თითოეული მოსწავლის უკეთ გაცნობისთვის (როგორც მასწავლებლისთვის, ასევე თანაკლასელებისთვის) შეგიძლიათ კლასში მოაწყოთ გაცნობის დღე. წინასწარ შეურჩიეთ ამ დღეს სახელი, მაგ: ,,ერთმანეთის შესახებ’’,  ,,გაცნობის დღე“  და ა.შ. მიაწოდეთ წინასწარ ინფორმაცია მოსწავლეებს, რა უნდა მოამზადონ.

სთხოვეთ მოსწავლეებს და მათ მშობლებს, რომ დაგეგმილი დღისთვის მოიტანონ გაცნობის პოსტერი. პოსტერზე დახატული უნდა იყოს მოსწავლე, ან შეუძლიათ საკუთარი ფოტოც ჩააკრან. გარშემო უნდა ჰქონდეს სხვადასხვა შინაარსის წარწერა, მაგ: სახელი, ასაკი, დაბადების დღე, საყვარელი ანიმაციური ფილმი/გმირი, ფერი, თამაში, გასართობი ადგილი და ა.შ.

გაცნობის დღეს სთხოვეთ ყველა მოსწავლეს, რომ მერხზე დააწყონ პოსტერები. სანამ მოსწავლეების წარდგენას დაიწყებდეთ, თავად წარუდგინეთ თქვენი პოსტერი (სავალდებულო არაა, თუმცა სასურველი იქნება თქვენც გქონდეთ მომზადებული მოსწავლეების მსგავსი გაცნობის პოსტერი). ამის შემდეგ თქვენ რიგრიგობით გამოიყვანეთ ყველა მოსწავლე, რომლებსაც პოსტერი თვალსაჩინოდ ეჭირება ხელში, წაიკითხეთ მის შესახებ დაწერილი ინფორმაცია კლასის წინაშე. დარწმუნებული ვარ, თანაკლასელები ემოციებს ვერ დამალავენ, როდესაც საერთო გემოვნების საგანს აღმოაჩენენ. როცა ყველა მოსწავლის წარდგენას მორჩებით, კლასის წინაშე დასვით თავისუფალი შეკითხვები. მიეცით ერთმანეთთან საუბრის, აზრთა გაცვლისა და გაზიარების დრო.

გაცნობის დღე ერთი წინ გადადგმული ნაბიჯი იქნება მოსწავლეების დაახლოებისა და თანამშრომლობითი უნარების გამოსამუსავებლად.

ზღვაზე დასვენებისას ბავშვები გონიოს ციხეში წავიყვანე. ვიფიქრე, რომ ამაზე კარგ ადგილს რომაელებზე, ბიზანტიის იმპერიაზე, წყალგაყვანილობის სისტემებზე, არქეოლოგიასა და საბრძოლო იარაღებზე სალაპარაკოდ ვერ ვიპოვიდით და მართალიც აღმოვჩნდი. ეზოში გაშლილი სალაშქრო კარვებიდან დაწყებული, არქეოლოგების მიერ აქ აღმოჩენილი ბავშვის საფლავით დამთავრებული, ყველაფერი მომნუსხველი აღმოჩნდა 6 და 8 წლის გოგოებისთვის. წარმოიდგინეს, როგორ მოდიოდნენ ვაჭრები, როგორ ესხმოდა აქაურობას ღამით მტერი და როგორ ვარდებოდა ეშმაკურად გათხრილ სანგრებში, როგორ ჭედავდნენ მჭედლები იარაღებს და სამკაულებს, წვავდნენ თიხას და ამზადებდნენ ჭურჭელს მეთუნეები და რანაირი წარმოდგენები შეიძლება გამართულიყო ამფითეატრში – საბავშვო ბაღში ქონდათ წარმოსახვის სავარჯიშოები – Fantasiereise და იმას გავდა ეს ყველაფერი, ბუნებრივ გარემოში, რეალური, ისტორიული ფაქტობრივი გარემოებებით.

იმის მერე სულ ვფიქრობ, რა შეიძლება იყოს ასეთივე შთამეჭდავი პატარა გოგოებისა და ბიჭებისთვის და აი, რამდენიმე იდეა.

წყალტუბოს სანატორიუმები – დიდებული, მოწყენილი, დანგრეული და ზოგიც გადარჩენილი შენობები, რომლებსაც ახსოვთ საბჭოთა კავშირი, სტალინის ოთახები, აფხაზეთის ომიდან დევნილები და ბოლო ათწლეულების ნაკვალევებს ინახავენ თავიანთ კედლებში.

აგვისტოს ომის მუზეუმი ერგნეთში, რომელიც ადგილობრივი ქალის ინიციაციატივით შეიქმნა მისსავე სახლში და სადაც ომის ფოტოებთან ერთად შეიძლება ნახოთ დამდნარი შუშის ჭურჭელი, დაცხრილული თუნუქი, ბომბების და ნაღმების ჭურვები, ჯარისკაცების ფეხსაცმელები და ტანსაცმელი, ყველაფერი ერთი სახლის სარდაფშია თავმოყრილი, რომელიც ომს გადაურჩა.

პოლიტიკური რეპრესიების მსხვერპლთა მუზეუმი კასპში – ესეც ადგილობრივი ქალის ინიციატივით სულ რამდენიმე წლის წინ დაარსებული მცირე ზომის მუზეუმია. შენობა, სადაც მუზეუმია განთავსებული, ადრე საბჭოთა მილიციას ეკუთვნოდა, შესაბამისად, ამ შენობის სარდაფებში ატყვევებდნენ, აწამებდნენ და ხოცავდნენ ადამანებს, რომლების სისტემას არ მოწონდა. მუზეუმის ბუნებრივი გარემო და საბჭოთა არტეფაქტები, საკნები, რკინის მძიმე კარებებით, სტალინის ფოტოთი და “ტროიკის” მიერ გამოტანილი განაჩენებით ადვილი და მაინცდამაინც “საბავშვო” სანახაობა არ არის, თუმცა ისტორიაა, რომელიც უნდა ვიცოდეთ და რაც უფრო ცხადად შევიგრძნობთ მის სიმძიმეს, მით უფრო სწორ წარმოდგენას შევიქმნით იმ დროზე.

ეროვნული პარკები და ნაკრძალები, სადაც გარდა იმისა, რომ სუფთა ჰაერს ჩაისუნთქავენ, ფეხით ივლიან და ფიზიკურად გაივაჯიშებენ, ადგილობრივ  საკვებს, ფლორას, ფაუნას, სპეციფიკას დააკვრიდებიან და შეადარებენ მათთვის ნაცნობ გარემოებთან.

და თუკი აღმოჩნდა, რომ დრო და რესურსები არ აღმოგაჩნდათ განსაკუთრებული მოგზაურობებისთვის, შეეცადეთ იმ გარემოში აღმოაჩინოთ ბავშვებისთვის საინტერესო ამბები და ადგილები, სადაც ხართ ან მოხვდებით, საკუთარ ან მეზობელ ქალაქებსა და სოფლებში, ქუჩებზე, ტყეებში, ციხე-კოშკებსა და თუნდაც მიტოვებულ შენობებში  – ბავშვებს თავგადასავლები ჭირდებათ და თავგადასავლის პოვნა, თუკი ძალისხმევას არ დაიშურებ და გაიხსენებ, რა გიხაროდა პატარაობაში, რა ახდენდა შენზე შთაბეჭდილებას, გაგახსენდება, რომ ეზოში მდებარე მსხლის ხეზეც შეიძლება და სოფლის პატარა მდინარეშიც.

სასწავლო გაჩერებების მეთოდი საშუალებას აძლევს შეზღუდული რესურსების მქონე მასწავლებელს, მოახდინოს სწავლების დიფერენცირება მოსწავლეების საჭიროებების, ინტერესებისა და სწავლის სტილის შერწყმით. სასწავლო გაჩერებების მეთოდი ახდენს დიფერენცირებული სწავლებისათვის საჭირო ცნებების გამთლიანებას.

გაკვეთილის პროცესში მუდმივი როტაცია სხვადასხვა გაჩერებების გავლით  განაპირობებს იმას, რომ მოსწავლეები  არ კარგავენ ინტერესს, რადგან  განსხვავებული აქტივობა უკავშირდება ერთი კონკრეტული ამოცანის შესრულებას. ასევე,  ზოგიერთი მოსწავლისთვის შინაარსობრივად განსხვავებულ გაჩერებებზე გადასვლები წარმოადგენს გონების ხანმოკლე დასვენების საშუალებას, შესაბამისად, მათ ახალ საკითხებზე აქვთ განახლებული ენერგია და ავლენენ ყურადღების მეტ კონცენტრაციას.

გაკვეთილი არ უნდა იყოს ერთფეროვანი და იგი მუდამ უნდა შეიცავდეს გაოცების და მოულოდნელობის ელემენტებს.  სწორედ ამისი  შესაძლებლობაა  გაკვეთილის აღნიშნული მეთოდით დაგეგმვა და ჩატარება. მოსწავლეები თავად იღებენ ახალი მასალის ახსნის პასუხიხმგებლობას. გაჩერებების სწავლების მეთოდი საშუალებას აძლევს მოსწავლეებს, მოიძიონ პრობლემის გადაჭრის ალტერნატიული გზები.   ავტონომია სამუშაო პროცესში საშუალებას აძლევს მოსწავლეებს, დამოუკიდებლად მიიღონ გადაწყვეტილება.  გაკვეთილის დაგეგმვისას გასათვალისწინებელია, შეირჩეს ისეთი აქტივობები, რომელთა ხანგრძლივობა დაახლოებით ერთსა და იმავე დროს მოითხოვს.

ვფიქრობ, გაჩერებების სწავლების მეთოდით სასწავლო წლის განმავლობაში ერთ კლასში უნდა ჩატარდეს რამდენიმე გაკვეთილი, რაც ხელ შეუწყობს მოსწავლეთა ინტერესების გაღვივებასა და მათი შესაძლებლობების წახალისებას.

ასეთი მეთოდით გაკვეთილის დაგეგმვა, ვგულისხმობ საკითხის ისე მიწოდებას, როდესაც მოსწავლე თავად იღებს პასუხისმგებლობას ახალი მასალის ახსნაზე, შესაძლებელია არსებული რეალობის ან დისტანციური სწავლების დროსაც. მნიშვნელოვანია, რომ იოლად ხერხდება მასწავლებლის ფანტაზიისა და უკვე არსებული მეთოდების კორექტირებაც.

წარმოგიდგენთ ჩემ მიერ ჩატარებული გაკვეთილის მაგალითს.

მუშაობის წესები, რომლებიც გამოკრული უნდა იყოს თვალსაჩინო ადგილზე:

• არ შეაწუხოთ მასწავლებელი, როდესაც ის მუშაობს სხვა ჯგუფის წევრებთან;
• არ დატოვოთ სასწავლო გაჩერება ნებართვის გარეშე;
• ჯგუფის დატოვება შეუძლიათ მხოლოდ იმ მოსწავლეებს, რომლებიც ჯგუფს ამარაგებენ სამუშაო მასალით ან ინფორმაციით.
• თუ გაგიჩნდა შეკითხვა:
• ა) კიდევ ერთხელ წაიკითხე მონაცემების ფურცელი;
• ბ) დაუსვი შეკითხვა ჯგუფის წევრს;
• გ) ხმადაბლა დაუსვი შეკითხვა რომელიმე მოსწავლეს, რომელსაც უკვე გავლილი აქვს აღნიშნული სასწავლო გაჩერება.
• დ) ფურცელზე დაწერე შეკითხვა და დაელოდე, სანამ მასწავლებელი არ განთავისუფლდება სხვა ჯგუფთან მუშაობისგან.

გაკვეთილის თემა: ბოილ-მარიოტის კანონი

გაკვეთილის მიზანი:

• მოსწავლემ შეძლოს, თავად აიღოს ახალი მასალის ახსნის პასუხიმგებლობა.
• შეძლებს მსჯელობას იდეალური აირის მახასიათებელ პარამეტრებზე, იმ შემთხვევაში, როდესაც აირის მოცემული მასისთვის მუდმივია ტემპერატურა და ააგებს შესაბამის გრაფიკებს;
• შესწავლილ მოვლენებს ახსნის მოლეკულურ-კინეტიკური თეორიის საფუძველზე.

გრძელვადიანი მიზანი:

• დაკვირვების, აღწერის, შედარების, ანალიზის უნარ-ჩვევების გამომუშავება. კრიტიკული, ანალიტიკური, პრეზენტაციის უნარის განვითარება. ცოდნის ტრანსფერი. წიგნიერების, რაოდენობრივი წიგნიერების, ციფრული წიგნიერების, სემიოტიკური წიგნიერების განვითარების ხელშწყობა.

სტანდარტთან კავშირი:

ფიზ. XI. 7. მოსწავლეს შეუძლია სითბური მოვლენების ანალიზი მოლეკულურ-კინეტიკური თეორიისა და თერმოდინამიკის კანონების დახმარებით.

მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლების მიდგომები:

1. საკვლევი შეკითხვის დასმა და პრობლემის განსაზღვრა;
2. მოვლენებისა და პროცესების სათანადო ახსნა სანდო მონაცემებზე დაყრდნობით;
3. მოდელების შექმნა და გამოყენება;
4. მონაცემების ანალიზი და ინტერპრეტაცია;
5. მათემატიკური აპარატის და ინფორმაციულ-საკომუნიკაციო ტექნოლოგიების (ისტ) გამოყენება;

6.კვლევის დაგეგმვა და ჩატარება.

გაკვეთილის  მსვლელობა/საკლასო მენეჯმენტი:

აქტივობა 1. (გამოწვევის ფაზა. 8  წუთი)

მეთოდი –  მინი-ლექცია

მუშაობის  ფორმა – საერთო საკლასო

რესურსი –  დაფა, ცარცი, პლაკატი

აქტივობის მიზანი:  მოსწავლეები გაეცნობიან გაკვეთილის ჩატარების მეთოდს და გაიხსენებენ წინარე ცოდნას.

მასწავლებელი აცნობს კლასს გაკვეთილის მიზანს და შეფასების კრიტერიუმებს;  ეუბნება მოსწავლეებს, რომ დღეს გაკვეთილი ჩატარდება „სასწავლო გაჩერებების’’ მეთოდით. გაჩერებებზე მათ დახვდებათ სასწავლო რესურსები და დავალებები ინსტრუქციით. მოსწავლეებმა უნდა იმუშაონ ინსტრუქციების მიხედვით, შესრულებული დავალება უნდა გამოაკრან  მითითებულ ადგილზე. ფურცელი უნდა იყოს შეტრიალებული, რათა პრეზენტაციამდე ნამუშევარი არ ჩანდეს (თვალსაჩინოდ ჩანს შესრულებული დავალების განთავსების ადგილი). თითოეულ გაჩერებაზე ჯგუფები იმუშავებენ 5 წუთი, (ჯგუფები შექმნილია წინასწარ, გაკვეთილზე ამისთვის დრო რომ არ დაიხარჯოს). ოთხი ჯგუფი მუშაობას იწყებს თავისი ჯგუფის ნომრის შესაბამისი გაჩერებით.  მოსწავლეები სასწავლო გაჩერებებზე  გადაინაცვლებენ საათის ისრის მოძრაობის მიმართულებით. რაიმე სირთულის ან გაურკვევლობის შემთხვევაში ჯგუფის წარმომადგენელი ხელის აწევით მიმართავს მასწავლებელს და მივა საინფორმაციო გაჩერებასთან, სადაც  მიიღებს  შესაბამის ახსნა-განმარტებას. გაჩერებებზე მუშაობის პროცესის დროს მასწავლებელი აკვირდება მოსწავლეებს და საჭიროების შემთხვევაში აძლევს სათანადო მითითებებს.

მოსწავლეები  კითხვა-პასუხის რეჟიმში იხსენებენ წინარე მასალას.

1. ჩამოაყალიბეთ მოლეკულურ-კინეტიკური თეორიის დებულებები;
2. განმარტეთ მაკროსკოპული და მიკროსკოპული პარამეტრები და დაასახელეთ ისინი;
3. განმარტეთ იდეალური აირი;
4. როგორი სახე აქვს იდეალური აირის მდგომარეობის განტოლებას;
5. დაწერეთ როგორი სახე აქვს კლაპერიონის განტოლებას.

კლაპეირონის განტოლების განხილვის შემდეგ მასწავლებელი განმარტავს, რომ იდეალური აირის განტოლება საშუალებას გვაძლევს, გამოვიკვლიოთ პროცესები, რომელთა დროსაც  აირის მასისა და აირის მახასიათებლის სამი პარამეტრიდან (P, V ,   T)  ერთ-ერთი უცვლელია, ამ პროცესს იზოპროცესი ჰქვია.  ხოლო, როდესაც  აირის მოცემული მასისთვის მუდმივია ტემპერატურა, იზოთერმული პროცესი ეწოდება.   დანარჩენ ინფორმაციასა და ცოდნას იზოთერმული პროცესის შესახებ ,,სასწავლო გაჩერებების“  მეთოდით მიიღებენ.

აქტივობა 2. ახალი ცოდნის კონსტრუირება (20 წუთი)

მეთოდი   –   სასწავლო გაჩერებები

მუშაობის ფორმა –  ჯგუფური

რესურსი – სახელმძღვანელოები:

ფიზიკა- გ.გედენიძე, ე.ლაზარიშვილი,   მე-11 კლასი.

ქ.ტატიშვილი, ზ. ბერია.  ფიზიკა – ტესტები.

კომპიუტერი, თაბახის ფურცლები, კროსვორდი, ტაიმერი, სტიკერები,  ჭიკარტები.

აქტივობის მიზანი:

მოსწავლე ააგებს   (P,V) , (P,T)  და  (V,T) დამოკიდებულების გრაფიკებს იზოთერმული პროცესისთვის; განმარტავს ბოილ-მარიოტის კანონს და ხსნის მოლეკულურ-კინეტიკური თეორიის საფუძველზე.

გაჩერება 1. ვირტუალური ლაბორატორია

მოსწავლეებს გაჩერებაზე დახვდებათ კომპიუტერი და ანიმაციური ვიდეო, რომლებიც დაემარებათ ბოილ-მარიოტის კანონის  ჩამოყალიბებასა და უკეთ გააზრებაში;  ასევე, შეკითხვები:

1. რა დასკვნა გამოიტანეთ ცდაზე დაკვირვების შედეგად?
2. როგორ შეიცვლება მოცემული მასის (m=const) აირის წნევა იზოთერმული პროცესის დროს, თუ მისი მოცულობა – ა) გაიზრდება? ბ) შემცირდება?
3. ჩაწერეთ ბოილ-მარიოტის კანონი P_{1 ,}V₁  და  P₂, V₂ პარამეტრებისთვის.
4. პასუხები ახსენით მოლეკულურ-კინეტიკური თეორიის საფუძველზე.

გაჩერება 2. ლიტერატურაზე მუშაობა

გაჩერებაზე დევს საკითხავი მასალა  ბოილ-მარიოტის კანონის შესახებ.

გაეცით პასუხი შემდეგ შეკითხვას:

1. იზოთერმული პროცესის განსახორციელებლად საჭიროა, აირი ძალიან ნელა ფაროვდებოდეს ან იკუმშებოდეს, ხოლო სითბოცვლა გარემოსთან (მაგ. ჰაერთან), რომლის ტემპერატურა პროცესის დროს უცვლელია, საკმარისად სწრაფად ხდებოდეს. როგორ ფიქრობთ, რატომ უნდა იცვლებოდეს აირის მოცულობა ძალიან ნელა? რა მოხდებოდა წინააღმდეგ შემთხვევაში?

• პასუხი ახსენით მოლეკულურ-კინეტიკური თეორიის საფუძველზე.

გაჩერება 3.   იზოთერმის გრაფიკის აგება ( P=  )

გაჩერებაზე  დევს  მოკლე ინფორმაცია:

იზოპროცესების გრაფიკულად წარმოსადგენად ხშირად იყენებენ კოორდინატთა სისტემას.  გრაფიკს, რომელიც იზოთერმულ პროცესს აღწერს, იზოთერმა ჰქვია.

მათემატიკის კურსიდან თქვენთვის ცნობილია, რომ  P=    სახის ფუნქციას ჰიპერბოლა ჰქვია.

ააგეთ   P=  დამოკიდებულების გრაფიკი მოცემული ცხრილის მიხედვით.

(ამ შემთხვვევაში =100).

• დაფიქრდით, სად გადაინაცვლებს (ზევით თუ ქვევით) გრაფიკი ტემპერატურის მომატების ან შემცირების შემთხვევაში?
• პასუხი ახსენით მოლეკულურ-კინეტიკური თეორიის საფუძველზე.

გაჩერება 4. იზოთერმული პროცესის დროს  (P,T)  და  (V,T) გრაფიკების აგება

სტრატეგია: „ამოიცანი“ და  „ამოხსენი“

მოსწავლეებს დახვდებათ შემდეგი შეკითხვა:

დაფიქრდით, როგორი სახე ექნება (P,T) და (V,T) საკოოდინატო სისტემაში იზოთერმას? ახსენით რატომ?

1. ააგეთ იზოთერმული პროცესის შესაბამისი გრაფიკები (P,T)  და  (V,T) საკოორდინატო სისტემაში.
2. ,,ამოიცანი“- როგორი იქნება (P,T)  და  (V,T) გრაფიკები;
3. ,,ახსენი“ – დროთა ღერძიდან საიდან შეძლება იწყებოდეს გრაფიკი და რატომ?

პასუხი ახსენით მოლეკულურ-კინეტიკური თეორიის საფუძველზე.

აქტივობა 3. გამთლიანება-რეფლექსია; მოსწავლეთა შეფასება, თვითშეფასება. საშინაო დავალება ( 17  წუთი)

მეთოდი:  პრეზენტაცია,  მოსწავლის შეფასების რუბრიკა, თვითშეფასება.

მუშაობის ფორმა:  ინდივიდუალური,  საკლასო.

რესურსი – დაფა, ცარცი, შეფასების რუბრიკები.

აქტივობის მიზანი:

ახსნილი თემის შეჯამება; უკუკავშირი; მოსწავლეთა თვითშეფასება და დავალების მიცემა.

ჯგუფები რჩებიან იმ გაჩერებებზე, სადაც ბოლო დავალება შეასრულეს.

    ჯგუფის მიერ შერჩეული მოსწავლეები შემოატრიალებენ თავიანთ და სხვა ჯგუფის ნაშრომებს და გადახედვის შემდეგ აკეთებენ პრეზენტაციას მოცემული გაჩერების აქტივობაზე.

საკითხის სიღრმისეულად გააზრების მიზნით მასწავლებელი სვამს დამატებით შეკითხვებს.  ასევე, მოსწავლეები  პარალელურად უყურებენ  პრეზენტაციას ეკრანზე თითოეული გაჩერების შესახებ.

მოსწავლეები შეაფასებენ საკუთარი ჯგუფის მუშაობას წინასწარ მიცემული შეფასების რუბრიკის საფუძველზე. თითოეული ჯგუფი მიიღებს განმავითარებელ შეფასებას, რა იყო დავალების ძლიერი და სუსტი მხარე.

მასწავლებელი წინასწარ ამზადებს კროსვორდს სააგაკვეთილო მასალის ირგვლივ იმ შემთხვევისთვის, თუკი რომელიმე ჯგუფი ადრე დაამთავრებს ჯგუფურ სამუშაოს            (ღრუბლის აქტივობა). ასევე, აარჩევს რამდენიმე ამოცანას ღრუბლის აქტივობაში  საჭიროებისთვის.

გაჩერებებზე წინასწარ  გამზადებულ სტიკერებზე მოსწავლეები წერენ, რომელი გაჩერება მოეწონათ ყველაზე მეტად და რატომ.

   ,,გაჩერებებით სწავლის“ მეთოდის გამოყენების დროს შესაძლებელია, მოსწავლეთა რომელიმე ჯგუფმა დავალება განსაზღვრულ დროზე ადრე დაასრულოს, ან ვერ ჩაეტიოს დროში.   თუ რომელიმე ჯგუფი ადრე დაასრულებს სამუშაოს, ამ შემთხვევაში მიიღებენ მითითებას, შეამოწმონ და გაასწორონ დაშვებული შეცდომები.  ასევე, შეიძლება მიეცეთ დამატებითი სამუშაოც.

შესაძლებელია, მოსწავლეებმა დაუშვან შეცდომები. ამ  შემთხვევაში მასწავლებელი მოინიშნავს შეცდომებს და შეჯამების დროს ანონიმურობის დაცვით ყურადღებას გაამახვილებს დაშვებულ ხარვეზებზე.

(კროსვორდი) ღრუბლის აქტივობა

1. ნივთიერების თავისთავად შერევა.
2. რომელი მეცნიერის სახელს ატარებს სითხეში შეტივტივებული, მიკროსკოპით შესამჩნევი ნამცეცების მოძრაობა?
3. ნივთიერების რაოდენობის ერთეული.
4. უმცირესი შესაძლო ტემპერატურა ბუნებაში.
5. ვის სახელს ატარებს შემდეგი კანონი: ერთნაირი ტემპერატურისა და წნევის დროს აირთა ტოლ მოცულობებში მოლეკულების ტოლი რაოდენობაა.
6. ელექტრულად დამუხტული ატომი, რომელიც წარმოიქმნება ატომის მიერ ელექტრონის დაკარგვის ან შეძენის შედეგად.
7. ყველაზე პატარა ერთატომიანი მოლეკულა.
8. ყველაზე დიდი მოლეკულა.

გამოყენებული ლიტერატურა:   

ტრენინგ-მოდულის მასალა: ,,აქტიური სწავლება ფიზიკაში“;

ფიზიკა- გ.გედენიძე, ე.ლაზარიშვილი,   მე-11 კლასი;

ფიზიკა- ქ.ტატიშვილი,  მე-11 კლასი.

გაკვეთილის პრეზენტაცია:

https://drive.google.com/file/d/1EdGc7-7LSFtqCAeHZXCjedDuogayCmBB/view

ტრადიციულ საკლასო ოთახში მოსწავლეთა ყურადღების მოპოვების მრავალი მეთოდი არსებობს. მასწავლებლებს შეუძლიათ რაიმე მოულოდნელი თქვან, მოსწავლეების ყურადღება რომ მიიპყრონ ან ხმას აუწიონ, მოსწავლეებმა მზერა რომ მათკენ მიმართონ. მაგრამ ელექტრონული სწავლებისას ასე არ ხდება. მოსწავლეთა ყურადღების მიპყრობა ონლაინ სწავლებისას გამოწვევაა. აქ არ არის პირდაპირი კავშირი ან ურთიერთობა, არაფერი რომ ვთქვათ იმაზე, რომ მასწავლებლებს არ შეუძლიათ თვალი ადევნონ მოსწავლეთა კონცენტრაციას. გარდა ამისა, ზოგიერთ მოსწავლეს უჭირს ასევე მათი თვითსწავლის დროის მართვა.

მაგრამ არსებობს ერთი რამ, რაც ერთნაირად ეფექტურია როგორც ტრადიციულ, ისე ონლაინ გაკვეთილებზე. ეს არის სწავლების შინაარსისა და რესურსების გაუმჯობესება, რათა ისინი საინტერესო გახდეს და ღირდეს მათზე ყურადღების მიქცევა.

გამოიყენეთ სწრაფი ტესტები

არ არის საჭირო, ტესტი გამოცდასავით რთული იყოს. ის შეიძლება ვაქციოთ გრძელ თეორიულ ტექსტზე უფრო საინტერესო გზად გაკვეთილების დასაწყებად ან შესაჯამებლად. ის წაახალისებს ადამიანებს გაიაზრონ და შეინარჩუნონ მეტი ინფორმაცია. მოსწავლეებს უყვართ მათზე დამოუკიდებლად მუშაობა, რადგანაც ეს აძლევს მათ დაჯილდოებულობისა და მოტივირებულობის განცდას. დონე დამოკიდებულია საგნის სწავლების მიზნებზე და მოსწავლეებზე. საკითხავია, როგორ ვაქციოთ ტესტები სახალისოდ?

– ჩართეთ თამაშის ელემენტები.

– ჩაურთეთ გამოსახულებები და ვიდეოები. ამ გზით კითხვების ვიზუალუზაცია არა მხოლოდ აძლიერებს მოსწავლეების გამოცდილებას, არამედ აძლევს მათ საგნის უფრო ნათელ ხედვას.

უამბეთ ცხოვრებისეული მაგალითები

საუკეთესო გზა მოსწავლეთა ყურადღების მოსაპოვებლად არის მათ კითხვაზე “რატომ უნდა ვისწავლოთ ეს?” პასუხის გაცემა ანალოგიების გამოყენებით. ცხოვრებისეული პრობლემების შესაბამისი ამბების მოყოლა არა მხოლოდ აძლევს მოსწავლეებს სწავლების უფრო ნათელ მიზნებსა და მოლოდინებს, არამედ ასევე ხაზს უსვამს სწავლის მნიშვნელობას მათ ცხოვრებაში. როდესაც მოსწავლეები ამბის ნაწილად გრძნობენ თავს, შთაგონებულნი და გახსნილები არიან. ამბების თხრობისას შეგიძლიათ გამოიყენოთ შემდეგი:

– წარმატებული ადამიანების შთამაგონებელი ამბავი.

– მასწავლებლის პირადი ამბავი.

– კადრები, იმისა, თუ როგორ მუშაობს ნივთები.

მეტიც, ამბები უფრო უკეთ დასამახსოვრებელი და გასაგებია, ვიდრე უბრალოდ უსულო ტექსტები. ადამიანები უფრო მოუსმენენ და ყურადღებას მიაქცევენ ცხოვრებისეულ ამბებს.

ყურადღება გაამახვილეთ მნიშვნელოვან საკითხებზე

გაკვეთილის მნიშვნელოვან საკითხებზე ხაზგასმა ეხმარება უკეთ ფოკუსირების შესწავლაში და აუმჯობესებს სწავლის შედეგებს. ონლაინ ყურადღების საშუალო ხანგრძლივობა  მხოლოდ 8 წამია. უკეთესია დაგეგმოთ კურსი მოკლე, მარტივი და ტევადი შინაარსით, ვიდრე დაუსრულებელი 90 წუთით.

– შეამცირეთ არარელევანტური ნაწილები: ნაკლები მეტია. ერთ გაკვეთილში ძალიან ბევრი ინფორმაციის გადაცემა არ აუმჯობესებს სწავლის შედეგებს. მოსწავლეებს მაინც არა აქვთ ყველა ამ დეტალის ათვისებისთვის საკმარისი დრო. იყოს მარტივი და ადვილად აღსაქმელი, დამატებითი ინფორმაციის მიმაგრება კი ყოველთვის შეგიძლიათ.

– განსაზღვრეთ ზუსტი კონტურები: გამოიყენეთ სათაურები, ქვესათაურები და სიები. ეს მარტივად უსვამს ხაზს ყოველი თემის ძირითად საკითხებს და შინაარსს უფრო მცირე ნაწილებად ყოფს.

უჩვენეთ მიმზიდველი ვიდეოები

სახალისო შესვენება მოკლე ვიდეოთი საუკეთესო გზაა მოსწავლეთა ყურადღების მოსაპოვებლად. ვიდეო, როგორიც არ უნდა იყოს იგი, რეალური თუ ანიმაციური, გაცილებით უფრო საინტერესოა, ვიდრე ტექსტმრავალი პრეზენტაცია. ცოცხალი ხმები, გამოსახულებები და ფერები უფრო მიიზიდავს მოსწავლეთა ყურადღებას, ახლებურად და მიმზიდველად.

– ჩვეულებრივი ვიდეო: მაგალითი ან შთამაგონებელი ამბავი წარმოადგენს თემის რეალურ ცხოვრებაზე მორგებას. ეს გარდასახავს მოსწავლის ინტერესსა და მოტივაციას გაკვეთილისადმი, ხაზს უსვამს თემის არსებითობას მისთვის.

– ანიმაციური სასწავლო ვიდეოები: ანიმაციას შეუძლია ადვილად ახსნას და გაამარტივოს ცხოვრების ყველა ასპექტი სახალისო გზით. სწავლ(ებ)ა სახალისო უნდა იყოს. როდესაც მოსწავლეებს იუმორით გაზავებულ გაკვეთილსა და ანიმაციას ვთავაზობთ, ყურადღება ბუნებრივად ჩნდება.

– საკუთარი ვიდეო: გაკვეთილის წარმოდგენის მარტივი და ეფექტური გზა. ეს ასევე აუმჯობესებს მასწავლებელსა და მოსწავლეებს შორის კავშირებს. მაგრამ მოსწავლემ შეიძლება მოიწყინოს, თუ ეკრანზე მასწავლებელს ძალიან დიდხანს უყურებს.

მოკლედ

ამ რჩევების ძირითადი სათქმელი უსაა, რომ მოსწავლეების ყურადღების მიქცევა მათი გამოცდილების სტიმულირებაა: მათი დაინტერესება მულტიმედიით და საგნის მოკლედ გადაცემა. ამ რჩევების ერთობლიობით თქვენ უკეთ გადასცემთ საგნის შინაარსს და მეტად პროფესიონალურად აღგიქვამენ.

წყარო: https://www.flearningstudio.com/4-tips-to-get-students-attention-in-online-learning/