ვრცლად

ზაფხულის დადგომასთან ერთად სკოლებში
ახალი საზრუნავი იწყება. სად წავიყვანოთ ბავშვები ექსკურსიაზე. პედაგოგები ძირითადად არჩევანს ისტორიულ ძეგლებზე,
გამოჩენილი ადამიანების სახლ-მუზეუმებსა და ეროვნულ ნაკრძალებზე აკეთებენ.
საქართველოში სამივე მიმართულებით საკმაოდ დიდი არჩევანია. თუმცა, ხშირად ბევრმა
ზუსტად არ იცის, რომ, ვთქვათ, ისტორიული ძეგლის მახლობლად გამოჩენილი ადამიანის
სახლ-მუზეუმიცაა. ჩვენ მოგაწვდით დაწვრილებით ინფორმაციას რეგიონების მიხედვით, თუ სად და რა
უნდა ვნახოთ, რომ ექსკურსია სასიამოვნოს განწყობასთან ერთდ შემეცნებითადაც დატვირთული იყო.

კახეთი

ახმეტის რაიონი

თუ თქვენ გადაწყვეთ ექსკურსიაზე ახმეტის
რაიონში ალავერდის სანახავად წასვლას, შეგიძლიათ იქვე, ქვემო ალვანში მოინახულოთ ახმეტის
მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი, ხოლო სოფელ
ქისტაურში რაფაელ ერისთავის მუზეუმი.

ალავერდი ტაძარი – X-XI საუკუნეების მიჯნაზე აიგოდა იგი სამების აშენებამდე ყველაზე მაღალი ტაძარი იყო საქართველოში.
თავდაპირველადალავერდი მამათა მონასტერი იყო, XVIII საუკუნეში კი აქ დედათა მონასტერი დაარსდა, სადაც მონაზვნად აღკვეცილი სამეფო ოჯახის წევრები ცხოვრობდნენ.ალავერდი საგანმანათლებლოდა სამწიგნობროსაქმიანობისმძლავრი კერაც იყო. სხვადასხვადროს აქ მოღვაწეობდნენქართველი მწერლები და კალიგრაფები,მათ შორის ფილიპე ალავერდელი,ზებედე მთავარეპისკოპოსი,ნიკიფორე ირბახი (ჩოლოყაშვილი),მარიამ–მაკრინე ბაგრატიონი,კირიონ II და სხვ.
27 სექტემბერს,ჯვართამაღლებისდღესასწაულზეიწყება ალავერდისტაძრის დღეობა – ალავერდობა.ეს უძველესი ტრადიცია მოსავლის აღება–დაბინავებასთანაადაკავშირებულიდა ტაძრის დამაარსებლის,იოსებ ალავერდელისსახელზე იმართება.

ახმეტის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი: აქ დაცულია კახეთში არქეოლოგიური გათხრების შედეგად და შემთხვევით აღმოჩენილი მასალა (გვიანი ბრინჯაოს ხანიდან შუასაუკუნეების ჩათვლით), აღმოსავლეთ საქართველოს ერთ–ერთი საინტერესო რეგიონის – თუშეთის ყოფისათვის დამახასიათებელი საყოფაცხოვრებო ნივთები, ეთნოგრაფიული მასალები, გამოყენებითი ხელოვნების ნიმუშები: ძირითადად XIX-XX ს.ს.-ის დასაწყისის ხალიჩა–ფარდაგები, თუშური სამოსელისა და აქსესუარების ნიმუშები.

რაფაელ ერისთავის მუზეუმი – პოეტი, დრამატურგი, ლექსიკოლოგი, პუბლიცისტი, ისტორიკოსი, ეთნოგრაფი რაფაელ
ერისთავი დაიბადა და ბავშვობა გაატარასოფელ ქისტაურში. მართალია, იგი
საქართველოს ბევრ ქალაქში მოღვაწეობდა, მაგრამ გარდაცვალების შემდეგ თავის სოფლის მიწას მიაბარეს. 1938 წელს პოეტის ნეშტითელავის ისტორიულ–ეთნოგრაფიულიმუზეუმის ეზოში გადმოასვენეს.

სოფელ ქისტაურში დღეს ფუნქციონირებს
რაფაელ ერისთავის მუზეუმი, რომელიცშედგება 4 საგამოფენო დარბაზისა და სამუშაო ოთახისაგან. მუზეუმში ინახება მწერლის ცხოვრებისა დამოღვაწეობის ამსახველი 6003 სხვადასხვა სახის სამეცნიერო დადამხმარე მასალა.

ახმეტის
რაონშია თუშეთის ეროვნულიპარკი, რომელიც დაარსდა 2003 წელს. თუშეთის ეროვნულ პარკში დაცულია ალპური მდელოები, მყინვარები, მდინარეთა სათავეები, ცალკეული მნიშვნელოვანი ცენოზები, იშვიათი და გადაშენების პირას მყოფი ცხოველებისა და ენდემურ რელიქტურ მცენარეთა სახეობები. აგრეთვე, უნიკალური ფიჭვნარი ტყე და წარმოდგენილი ტყის შემქმნელი სახეობები.

თელავის რაიონი

თელავის მთავარი
სიმდიდრეა ერეკლე II-ის სასახლე, რომელის რამდენიმედარბაზში დღეს განთავსებულია თელავის
ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმი.

სამუზეუმოკომპლექსში “ბატონის ციხის” სახელწოდებით შედის: “კახთა მეფეთა სასახლე” (აგებულია1884-1886წწ.),მეფის კარის ეკლესიები, ერეკლეს მიერ XVIII-ის 50-იან წლებში დაარსებული ფილოსოფიურ–საღვთისმეტყველო სკოლის ნაგებობის ნაშთები, მეფის აბანო და სასახლის ტერიტორიაზე გაყვანილი გვირაბი, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მხარის უნიკალური კარიბჭეები, აგრეთვე ყოფილი წმინდა ნინოს სახელობის სასწავლებლის,ქეთევან
იაშვილის სახელობის სამხატვრო გალერეა.

მეფეერეკლეს მემორიალური ნივთების გარდა, მუზეუმში დაცულია: ნუმიზმატიკური მასალა, ადრეფეოდალური ხანის სარკოფაგი, გვიანი
შუა საუკუნეებისაბჯარი,
XVII-XIX სს–ის სპილენძის საოჯახო ნივთების, საბრძოლო იარაღის, ხევსურული სამოსელის კოლექციები. ქეთევან იაშვილის სახელობის სამხატვრო გალერეაში კი დაცულიაქეთევან იაშვილის მიერ მუზეუმისათვის საჩუქრად გადაცემული კერძო კოლექციის 187 ექსპონატი. მათ შორისXIX საუკუნის ჰოლანდიური,ფრანგული, გერმანული, რუსული (ი. აივაზოვსკის, ა. კრამსკოისა და “პერედვიჟნიკების” პერიოდის სხვა მხატვართა ნაწარმოებები) მხატვრობისა და მცირე პლასტიკის საინტერესო ნიმუშები, აგრეთვე ქართველ მხატვართა (ელ. ახვლედიანის, ლ. გუდიაშვილის, ჯ. ხუციშვილისა და სხვათა) ნამუშევრები.

მუზეუმშიარსებობს სამეცნიერო ბიბლიოთეკა, რომელიც 5000 მეტ წიგნად ფონდს ითვლის, ფოტოფონდი (ალექსანდრე
და ვასილ როინიშვილების, დიმიტრი ერმაკოვის,შარკანოვი, ბარკალაია, სოსნოვი, ტორი, სიმონოვი და სხვა ნამუშევრები) ქალაქ თელავის შესანიშნავი ხედებით, ყოფა–ცხოვრების ამსახველი 7000-ზე მეტი ფოტომასალით.

იყალთო– სამონასტრო კომპლექსი,
რომელიც მდებარეობს სოფელ იყალთოში. იგი დააარსაერთ–ერთმაასურელმა
მამათაგანმა ზენონმა VI საუკუნეში. გადმოცემისთანახმად, არსენ
იყალთოელს(XI-XII საუკუნეები) აქ აკადემია დაუარსებია. მონასტრის ტერიტორიაზე შემოჩერნილია 3 ეკლესია და სხვადასხვა დანიშნულების ნანგრევები. ეკლესიათაგან მთავარია VIII-IX საუკუნეების ფერისცვალების ეკლესია “ღვთაება” (აგებულია იმ ძველი აკლესიის ადგილას, რომელშიც დაკრძალული იყო ზენონი).

თელავში ჩასულმა დამთვალიერებელმა სხვა
ღირსშესანიშნაობებთან ერთად უნდა ნახოს ასწლოვანი მუხა თავისი წყაროებით, თელავის
თეატრი და ქალაქის სიმბოლოდ ქცეული ”ნადიკვარის” პარკი.

ძველი შუამთა–მდებარეობსტყეში თელავიდან7 კმ–ზე.სამონასტრო კომპლექსში შედის:მე-5 საუკუნის ბაზელიკა, მე-7 საუკუნისგუმბათოვანი ეკლესია,მცხეთის
ჯვრის ტიპისა, თუმცა უფრო პატარა და ამავე საუკუნის მცირე გუმბათოვანი ეკლესია. მე-16 საუკუნეში ძველი შუამთის მონასტერი დაცარიელდა. მის მახლობლად კახთა მეფის ლევან მე-2-ის მეუღლემ თინათინ გურიელის ასულმა დააარსა შუამთის ახალი მონასტერი.

ახალი შუამთის ხახულის ღვთისმშობლის დედათა მონასტერიაგურით ნაგები ეკლესიაა და იგი გეგმით ჯვაროვან–გუმბათოვანია, შიგნით ტაძარი მოხატულია და დრემდე
შემონახულია ფრესკები. ეკლესია განაახლაერეკლე
მე-2-მ. კომპლექსში შედის სამრეკლო დასხვა ნაგებობანი.

ალექსანდრე ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმი სოფელ წინანდალში

მუზეუმი განთავსებულია ცნობილი ქართველი პოეტის–ალექსანდრე ჭავჭავაძის სასახლეში (აგებულია 1886 წელს არქიტექტორ ა. ოზეროვის მიერ ), სადაც თავმოყრილია როგორც მისი ცხოვრება–შემოქმედების, ასევე თანადროული ეპოქის მასალები – ეპისტოლარული და იკონოგრაფიული არქივი, XIX ს–ის სხვადასხვა სახის გამოცემები (ფრანგული, გერმანული, ინგლისური, პოლონური, სომხური), XVIII ს–ის ხელნაწერები, დ. ერმაკოვის ფოტოები, ფერწერისა და ლითოგრაფიის ნიმუშები, აგრეთვე XVIII-XIX სს–ის ქართული, რუსული, ფრანგული ავეჯი, სხვა საყოფაცხოვრებო ნივთები, ჭურჭელი (ჩინური, იაპონური, ფრანგული, გერმანული, იტალიური, ქართული, რუსული), მუსიკალური ინსტრუმენტები.

მუზეუმი
მნიშვნელოვანია დეკორატიული პარკის გამოც, სადაც უნიკალურ სუბტროპიკულ, სამკურნალო და ტექნიკურ მცენარეებთან ერთად გვხვდება ეგზოტიკური მცენარეებიც (ჩინეთი, ამერიკა, იაპონიიდან, ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნები და სხვა). აქვეა ერთ–ერთი პირველი მარანი საქართველოში, სადაც დაცულია უნიკალური ენოთეკა (სხვადასხვა ქვეყანაში ჩამოსხმული 20 000 ბოთლი ღვინო).

ყვარელის რაიონი

გრემი – XV-საუკუნეში
კახეთის სამეფო ქალაქი მდებარეობს ყვარლის რაიონ სოფელ გრემში. თავის დროზე
ძლევამოსილი ქალაქი გრემი 1616-წელს შაჰ-აბასმა ააოხრა და დღემდე ძველი გრემისაგან შემორჩენილი იყო მხოლოდ გალავანი, სამრეკლო-კოშკი და მთავარანგელოზის
სახელობის ტაძარი. აღსანიშნავია ტაძრის მოხატულობა, სიდანაც
ვიგებთ ლევან მეფის ვინაობას. თვით
ლევანის ფრესკა მდებარეობს ტაძრის დასავლეთ კედელზე, იგი ტაძრის მოდელით ხელში
არის გამოსახული.
2011 წლის ზაფხულში კი გრემის ციხე-ქალაქს ჩაუტარდა სრული რესტავრაცია, აღდგამცირე ტაძრები,
რომლებიც ნაქალაქარის ტერიტორიაზე იყო შემორჩენილი. საბოლოოდ ჩასულ მნახველს შეექმნება
შთაბეჭდილება ძველი გრემის სიდიადისა და სიძლიერის შესახებ.აქ ნახავთ, სავაჭრო უბანს, მათარსას ეკლესიას, აბანოს და
სხვ. ასევე ახალ მუზეუმს (სავაჭრო უბნის ტერიტორიაზე). ”გრემის ნაქალაქარი”, სადაც
ნაჩვენებია ქალაქის 150-წლიანი ისტორია. მუზეუმში XVI საუკუნის ნივთების გვერდით გამოფენილია ძველი წელთაღრიცხვის ნიმუშები.
დამთვალიერებელი ასევე იხილავს მუზეუმისთვის საგანგებოდ მომზადებულ ფილმს გრემის
შესახებ.

ნეკრესი

ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო მუზეუმი –სამუზეუმო კომპლექსი მოიცავს ცნობილი ქართველი მწერლისა და საზოგადო მოღვაწის ილია ჭავჭავაძის (1837-1907) საგვარეულო კოშკს, საცხოვრებელ სახლს და საგამოფენო დარბაზს. მუზეუმში დაცულია ილიასა და მისი ოჯახის წევრთა მემორიალური ნივთები, ილიას ხელნაწერები, მის მიერ დაარსებული ჟურნალ-გაზეთების კომპლექტები, საყოფაცხოვრებო ნივთები, XVIII-XIX სს. იარაღი, ავეჯი, ქართველ და უცხოელ საზოგადო მოღვაწეთა ხელნაწერები, ილიას ნაწარმოებების თემებზე შექმნილი ფერწერული ნამუშევრები, მდიდარი ფოტომასალა და საარქივო დოკუმენტები, ილიას თხზულებათა გამოცემები სხვადასხვა ენაზე.

კოტე მარჯანიშვილის სახლ-მუზეუმი მდებარეობს ყვარელში
კოტე მარჯანისვილის ქ N 24. მუზეუმი გახსნილია ცნობილი ქართველი რეჟისორის კოტე მარჯანიშვილის (1872-1933 წწ.) მემორიალურ სახლში. რეჟისორის პირადი ნივთების გარდა, მუზეუმში დაცულია მისი ფილმისა (“ამოკი”) და სპექტაკლების აუდიო და ვიდეო ჩანაწერები, ქართული თეატრისა და კინოს გამოჩენილი მოღვაწეების მიმოწერა და ფოტოები, პიესები, ფერწერული (ლ. გუდიაშვილი, ე. ახვლედიანი, პ. ოცხელი და სხვა), გრაფიკული და სკულპტურული ნამუშევრები, დეკორატიულ-გამოყენებითი ხელოვნების ნიმუშები. ხელნაწერები, წერილები, XX ს-ის დასაწყისის ანტიკვარული ავეჯი, ჭურჭელი და სხვა.

ყვარელში დამთვალიერებელს შეუძლია
ესტუმროს ”ქინძმარაულის” ღვინის ქარხანას.

გურჯაანის რაიონი

გურჯაანის ყველაწმინდა
– ღვთისმშობლის მიძინებისეკლესია- VIII-IX საუკუნეებისქართული ხუროთმოძღვრების უმნიშვნელოვანესი ძეგლია. იგი ერთადერთი ორგუმბათოვანი ეკლესიაასაქართველოში. აგებულიარიყის ქვისსწორირიგებით, კუთხეები და დეკორატიული ნაწილები – შირიმის თლილი კვადრებით. რთულიგეგმისნაგებობისზოგი ნაწილი ორ სართულადაა განლაგებული. ნავები გაყოფილია ბოძების ორი წყვილით. ორფერდა სახურავით გადახურული შუა მაღალი ნავი, რომელიც აღმოსავლეთით ნალისებური აფსიდით ბოლოვდება, დაყოფილია სამ კვადრატად. განაპირა კვადრატებზე შეკრული კამარებით დაგვირგვინებული დაბალი, რვაწახნაგა გუმბათის ყელებია აღმართული.

ქალაქ გურჯაანშია ძმები
შალიკაშვილების სახელობის ქართული მხედრული მუზეუმი, სადაც ინახება ძმები შალიკაშვილების პირადი ნივთები, ჯილდოები, მათთვის სხვადასხვა სახელმწიფოს მეთაურთა მიერ საჩუქრად გადაცემული ნივთები, გენერალ გიორგი კვინიტაძის პირადი არქივის ნაწილი, საქართველოს სამხედრო წარსულთან დაკავშირებული დოკუმენტური და ფოტო მასალები

ხოლო სოფელ ვაჩნაძიანშიაგიორგი მაისურაძის სახელობის სოფლია
ისტორიული მუზეუმი, რომელიც განთავსებულია ლევანჯანდიერის სასახლეში (აშენებულია 1889 წელს ლევან ჯანდიერის მიერ.). აქ დაცულია 5000 არქეოლოგიური ექსპონატი –დაწყებული ქვის ხანიდან, ბრინჯაოს, ანტიკური და ფეოდალური ეპოქების ჩათვლით. ასევე ეთნოგრაფიული მასალები, საეკლესიო ლიტერატურა, დიდი სამამულო ომის ამსახველი ფოტო–სტენდები და სხვა. მუზეუმშიინახება ერეკლე II-ის წყალობის სიგელი, რომელმაც შემოგვინახა ერეკლე მეფის ხელმოწერა.

გურჯაანის რაიონში სოფელი კარდენახშია იოსებ
ნონეშვილის სახლ-მუზეუმი , ხოლო სოფელ
ვეჯინში ივანე ბერიტაშვილის სახლ-მუზეუმი.

ნატო ვაჩნაძის სახლ-მუზეუმი მდებარეობს სოფელ გურჯაანში. მუზეუმში ინახება და ექსპონირებულია მსახიობისა დამისი ოჯახის წევრთა მემორიალური ნივთები: XIX-XX საუკუნეების დასაწყისის ავეჯი, ხალიჩები, ფარდაგები, ჭურჭელი, ფერწერა, გრაფიკა, სკულპტურა, ფოტომასალა, დოკუმენტები, მსახიობის შესახებ გამოცემული წიგნები, კინოფილმების ასლები ნატოვაჩნაძის მონაწილეობით. ასევე დაცულია კახეთისმხარისთვის დამახასიათებელი ყოფისა დაეთნოგრაფიისმასალები. აგრეთვე, ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ შემთხვევით აღმოჩენილიარქეოლოგიურინივთები.

სიღნაღი

განახლებული ქალაქის
პარალელულად ”სიყვარულის ქალაქში” დამთვალიერებელს შეუძლია ესტუმროს სიღნაღის
მუზეუმს, სადაც დაცულია ეთნოგრაფიული,არქეოლოგიური და შუა საუკუნეების მასალა. მთავარ ღირშესანიშნაობა
კი ნიკო ფიროსმანაშვილის ფერწერული
კოლექციაა.

სიღნაღშივეა ვანო სარაჯიშვილის და სანდრო მირიანაშვილის სახლ-მუზეუმი, სოფელ
ბოდბისხევში იროდიონ ევდოშვილისსახლ-მუზეუმი, სოფელ ანაგაში სანდრო ახმეტელის სახლ-მუზეუმი, სოფელ
ვაქირშია ვასო გოძიაშვილის, ალექსანდრე
გზირიშვილის და ილო მოსაშვილის სახლ-მუზეუმები, სოფელ ჯუგაანში კი სანდრო შანშიაშვილის სახლ-მუზეუმი.

და რა თქმა უნდა, სიღნაღის
მთავარი ხიბლი – ქალაქის გალავნიდან დანახული ალაზნის ველი და კავკასიონი.

დედოფლისწყაროს
რაიონი

დედოფლისწყაროს ხალხთა მეგობრობის და მხარეთმცოდნეობის მუზეუმების
ნახვის შემდეგ დამთვალიერებელი აუცილებლად
უნდა ეწვიოს სოფელ მირზაანს, სადაც ნიკო
ფიროსმანაშვილის სახემწიფო მუზეუმია. მირზაანშია
XX საუკუნის ლეგენდარული ქართველი მხატვრის, ნიკო ფიროსმანაშვილის საცხოვრებელი
სახლი და მის მიერ შექმნილი ფერწერული ტილოები, პაბლო პიკასოს განთქმული
ლითოგრაფია ”ფიროსმანაშვილის პორტრეტი”, ასევე სხვა ცნობილია ქართველი მხატვრების
ნამუშევრები. მნიშვნელოვანია მუზეუმში დაცული უნიკალური ფარდაგების კოლექცია და
მდიდარი ქიზიყური ყოფის ამსახველი ექსპონატები.

ნაკრძალისმიზანია ამჟამად ძალზე შემცირებული ნათელი ტყის ფლორისა და ფაუნის იშვიათი წარმომადგენლების დაცვა–შემონახვა.

ვაშლოვანის სახელმწიფო ნაკრძალი – კომპლექსურინაკრძალი
დედოფლისწყაროში, კერძოდ შირაქის ზეგანზე. ნაკრძალის დიდი ტერიტორია ტყეს ეკუთვნის, თუმცა აქ
არის ველები, უდაბნო, ხევები და ალესილები. ვაშლოვანში არსებულიბუნებრივი პირობების სპეციფიკური ხასიათი განაპირობებს ორიგინალური ფლორის არსებობას. ხმელეთის ასეთ მცირე ფართობზე მცენარეული ტიპების ესოდენ სწრაფი ცვლა საქართველოს არცერთ სხვა კუთხეში არ შეინიშნება. ნაკრძალი სახეობრივი მრავალფეროვნებით ხასიათდება. ამ ფარდობითად მცირე ტერიტორიაზე გავრცელებულია 46 სახეობის ძუძუმწოვარი, 135 სახეობის ფრინველი, 30 სახეობის ქვეწარმავალი და ამფიბია, 16 სახეობის თევზი, უამრავი სახეობის მწერი და უმარტივესი (ამ უკანასკნელთა სრული სახეობრივი შემადგენლობა ჯერ კიდევ დაუდგენელია).

ლაგოდეხის რაიონი

ლაგოდეხის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმის ფონდი ძირითადად შედგება ძველი ჰერეთისა და მიმდებარე ტერიტორიაზე არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მოპოვებული მასალისაგან: ქვის, ბრინჯაოს, თიხის სხვადასხვა დანიშნულების ნივთები, სამკაული, სამუშაო იარაღი, ნუმიზმატიკა; მცირე რაოდენობითაა წარმოდგენილი მხარის ეთნოგრაფიული და ფოტო მასალა.

თუმცა, რაიონის მთავარი სიმდიდრე ლაგოდეხის სახელმწიფო ნაკრძალია, 72% ტყით არის
დაფარული, დანარჩენი კი ალპური საძოვრებია.ზღვის
დონიდან სიმაღლეების დიდი ამპლიტუდა (450-3500 მ), მკვეთრად დასერილი რელიეფი, სხვადასხვა დაქანებისა და ექსპოზიციის ფერდობები, ღრმა ხევები მდინარეებით ძლიერ განსხვავებულ და რთულ ბუნებრივ ფიზიკურ-გეოგრაფიულ პირობებს ქმნის, რაც განაპირობებს მცენარეული საფრის მრავალფეროვნებას. საქართველოში გავრცელებულ მცენარეთა სახეობების თითქმის 2/3 ნაკრძალშია თავმოყრილი. ნაკრძალში ყვავილოვან მცენარეთა 1500-მდე სახეობაა, ამასთან აღრიცხულია 42 სახეობისძუძუმწოვარიცხოველი და 120 სახეობის ფრინველი.

საგარეჯოს რაიონი

დავით გარეჯი მუზეუმ–ნაკრძალის ნაკრძალის ტერიტორია მოიცავს შუა საუკუნეების ცამეტ არქიტექტურულ ძეგლს (გარეჯის ტერიტორიაზე კლდეში ნაკვეთი სამონასტრო კომპლექსის მშენებლობა მე-6 საუკუნის შუა წლებიდან დაიწყო). ნაკრძალის ტერიტორიაზე არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილია პირველყოფილი ადამიანების სადგომის ნაშთები, ძვლისა და ქვის იარაღები, ადრე და გვიანი ბრინჯაოს, აგრეთვე რკინის ხანის ნამოსახლარის კომპლექსები.

დავით გარეჯის კლდეში ნაკვეთი სამონასტრო კომპლექსი VI საუკუნეში დააარსა 13 ასურელ მამათაგან ერთ-ერთმა – წმინდა დავით გარეჯელმა. წმიდა დავითი გარეჯის მთისბუნებრივ გამოქვაბულში დასახლდა დააქ შექმნა პირველი მონასტერი, რომელსაც დღესწმიდა დავითის ლავრა ეწოდება. ამავე საუკუნეში მისმა მოწაფეებმა და თანამოღვაწეებმა დააარსეს კიდევ ორი სამონასტრო განშტოება: დოდომ – დოდოს რქა, ხოლოლუკიანემ – ნათლისმცემლი.

საგარეჯოს მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში დაცულია კახეთის რეგიონის ტერიტორიაზე არქეოლოგიური გათხრების შედეგად და შემთხვევით აღმოჩენილი მასალა გვიანი ბრინჯაოდან მოყოლებული შუასაუკუნეების ჩათვლით, ადგილობრივი ყოფისათვის დამახასიათებელი საყოფაცხოვრებო და ეთნოგრაფიული ტიპის მასალები, გამოყენებითი ხელოვნების ნიმუშები.

სოფელ პატარძეულში კი მდებარეობს გიორგი ლეონიძის მუზეუმი, რომლის ექსპონატთა ძირითად ნაწილს წარმოადგენსგიორგი ლეონიძისა და მისი ოჯახის მემორიალურინივთები: ეთნოგრაფიული, გამოყენებითიხელოვნების, დოკუმენტური, სახვითი ხელოვნების მასალები.

ერთი სიტყვით, ეს კახეთის
ღირსშესანიშნაობათა მთავარი, მაგრამ არასრული ჩამონათვალია. დამთვალიერებელი თითქმის
ყველა გორაზე შენიშნავს პატარ-პატარა ეკლესიებს და ციხესიმაგრეებს, რომელიც კახეთის
დიდი და უძველესი ისტორიის ნაწილია.

ჯერ კიდევ მე-17 საუკუნეში იან ამოს კომენიუსი (კომენსკი) დიდაქტიკის პირველ და უკანასკნელ მიზნად მიიჩნევდა, ეპოვა და მასწავლებლამდე მიეტანა სწავლების ისეთი ხერხები/მეთოდები, რომელთა დახმარებითაც მოსწავლე მასწავლებლის ნაკლები ჩარევით მეტს ისწავლიდა და სკოლაც უწინდებურად მოსაწყენი აღარ მოეჩვენებოდა. ამის მისაღწევად კომენიუსი მოითხოვდა დიდაქტიკური აზროვნების შეცვლას, რაც იმას გულისხმობდა, რომ მხოლოდ სწავლების შინაარსი კი არ უნდა ყოფილიყო მასწავლებლის ყურადღების ცენტრში, არამედ იმ ხერხების/მეთოდების ძიება და პოვნაც, რომელთა მეშვეობითაც მოსწავლეები უფრო ადვილად და მეტი ხალისით აითვისებდნენ შინაარსს.

ზოგს ჰგონია, რომ ნამდვილი პატრიოტიზმი ეწინააღმდეგება კოსმოპოლიტიზმს, მაგრამ ეს შეცდომაა. ყოველი ნამდვილი პატრიოტი კოსმოპოლიტია ისე, როგორც ყოველი გონიერი კოსმოპოლიტი (და არა ჩვენებური) პატრიოტია. როგორ? ასე, – რომელი ადამიანიც თავის ერს ემსახურება კეთილგონიერად და ცდილობს თავის სამშობლო აღამაღლოს გონებრივ, ქონებრივ და ზნეობრივ, ამით ის უმზადებს მთელს კაცობრიობას საუკეთესო წევრებს, საუკეთესო მეგობარს, ხელს უწყობს მთელი კაცობრიობის განვითარებას, კეთილდღეობას. თუ მთელის ერის განვითარებისათვის საჭიროა კერძო ადამიანთა აღზრდა, აგრედვე ცალკე ერების აღზრდაა საჭირო, რათა კაცობრიობა წარმოადგენდეს განვითარებულს ჯგუფსა; თუ კერძო ადამიანისათვის არის სასარგებლო აღზრდა ნაციონალური, ინდივიდუალური, აგრეთვე ყოველის ერისათვისაა სასარგებლო ასეთივე აღზრდა, რათა ყოველმა ერმა მომეტებული ძალა, ენერგია, თავისებურობა გამოიჩინოს და საკუთარი თანხა შეიტანოს კაცობრიობის სალაროში…

ადამიანის ორგანიზმის ფუნქციური შესაძლებლობები უცვლელი რჩება, არადა 21-ე საუკუნეში, ზღვა ინფორმაციის ხანაში, გაცილებით მეტის ათვისება და დამახსოვრებაა საჭირო, ვიდრე წინათ. 

მუსიკა ფენომენალური მოვლენაა; საოცარია ადამიანთან მისი ურთიერთობა. მელოდიური ბგერები საოცრებებს ახდენენ – ადამიანის სული იღვიძებს, გარდაიქმნება, იცვლება მისი მდგომარეობა და განწყობა. მუსიკა ჩვენს ემოციებზე მეფობს. ემოციებზე კი ჩვენი ქმედება და შესაძლებლობაა დამოკიდებული.

ცნობილია, რომ ადამიანის ჯანმრთელობა და ზოგადი მდგომარეობა მისი ნერვული სისტემის ემოციური ცენტრიდან მოდის. ქაოსი ჩვენს შიგნითაა და არა სამყაროში. სწორედ მუსიკა ამარცხებს ამ ქაოსს ემოციური სფეროს ჰარმონიული შერწყმით. 

ძველი ბრძენები გვასწავლიან, რომ მუსიკის პირველი ბგერა სამყაროსთან ერთად წარმოიშვა. პითაგორა მუსიკას ეგვიპტეში სწავლობდა, იტალიაში კი მუსიკა მეცნიერების შესწავლის საგნად აქცია. მისი აზრით, მუსიკა ზუსტ მეცნიერებებს მიეკუთვნებოდა. ცნობილია, რომ მისი მიმდევრები მრისხანების წინააღმდეგ სპეციალურ ბგერებს იყენებდნენ. მათემატიკის გაკვეთილებსაც კი მუსიკის თანხლებით წარმართავდნენ, რადგან შეამჩნიეს მუსიკის დადებითი გავლენა ინტელექტზე. 

ძველ ტრაქტატებში ამტკიცებენ, რომ სამყარო ჟღერს, მაგრამ ადამიანის სმენით აპარატს არ შეუძლია ციური ჟღერადობის აღქმა. სამაგიეროდ, ამ ციურ ბგერებს მუსიკა ასახავს, რომელიც კოსმიური ჰარმონიის გამოხატულებაა. ადამიანი კი, როგორც სამყაროს ნაწილი, მუსიკის მეშვეობით კოსმოსის ჰარმონიულ ჟღერადობას ეზიარება და მისი გონებრივი და ფიზიკური შესაძლებლობები ძლიერდება. 

ცნობილია სხვადასხვა ტიპის მუსიკის დიდი გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე: რელიგიური მუსიკა ანალგეტიკის როლს ასრულებს, ფოლკლორი ინტელექტზე მოქმედებს, მოცარტის მუსიკას კი ერთნაირი წარმატებით იყენებენ ყველა სფეროში. სპეციალური ტერმინიც კი შემოიღეს – “მოცარტის ეფექტი”. ისიც დამტკიცებულია, რომ კლასიკური მუსიკის ფონზე მეხსიერება ვითარდება და ტვინი უკეთ “ინახავს” მიღებულ ინფორმაციას.

ფსიქოლოგებმა დაადგინეს, რომ მუსიკა აძლიერებს ან, პირიქით, ასუსტებს კუნთთა ტონუსს; გარდა ამისა, ასტიმულირებს: 

• ემოციის წარმოქმნას;
• ვერბალურ უნარსა და ლოგიკურ აზროვნებას;
• აღქმისა და დამახსოვრების პროცესებს;
• შემოქმედებით აზროვნებას.

მუსიკის ეს შესაძლებლობა ქიმიის სწავლების დროსაც შეიძლება გამოვიყენოთ. 

საქართველოში ქიმიის მიმართ მოსწავლეთა ინტერესი არც ისე დიდია (გამონაკლისები, რა თქმა უნდა არსებობს). სხვათა შორის, სხვა ქვეყნებშიც, მაგალითად, იგივე ვითარებაა გერმანიაში, საფრანგეთში. გამოკითხვის შედეგად გაირკვა, რომ მოსწავლეები ქიმიას “მოსაწყენ” საგანთა კატეგორიას მიაკუთვნებენ, რადგან, მათი აზრით, ის მხოლოდ მოსწაყენ ფორმულებსა და კანონებს შეიცავს. არადა, ქვეყანა ქიმიის გარეშე ვერ განვითარდება და ცუდია, რომ ხვალინდელი საზოგადოების წევრებს (ანუ მოსწავლეებს) ასეთი განწყობა აქვთ მის მიმართ. 

ქიმიისადმი ასეთი დამოკიდებულების გამო ავტორთა ერთმა ჯგუფმა (ქ. კუპატაძის ხელმძღვანელობით) შექმნა ქიმიის სასწავლო კომპიუტერული პროგრამა, რომელსაც ერთადერთი მიზანი ჰქონდა – ქიმიის გაკვეთილი პატარა დღესასწაულად ექცია. აქ კი მუსიკის ჯადოსნურ როლს გვერდს ვერ ავუვლიდით. 

ჩვენი პროგრამის პირველივე ნაწილში, სადაც მოსწავლე ქიმიურ ელემენტს ეცნობა, ქიმიის წიგნი მას “ქიმიურ თეატრში” ეპატიჟება, სადაც ანშლაგია და ქიმიური ელემენტები მოცარტის მუსიკის თანხლებით მარშირებენ. ისინი თითო-თითოდ ეცნობიან მოსწავლეს და თავიანთ შესახებ სახალისო და, ამავე დროს, მნიშვნელოვან ინფორმაციას აწვდიან. 

მომდევნო თემა წყალი და მისი ქიმიური ბიოგრაფიაა. თუმცა, სანამ მის დახასიათებაზე გადავალთ, შეგვიძლია წყლის სურათების ულამაზესი სლაიდშოუთი დავტკბეთ, – რა თქმა უნდა, მუსიკალური ფონის თანხლებით. ფონად კი ქართული ხალხური სიმღერა “წინწყარო” გვაქვს აღებული, რომელსაც ქართული ფოლკლორის უბრწყინვალესი შემსრულებელი ჰამლეტ გონაშვილი ასრულებს. სხვათა შორის, კვლევებმა დაადასტურა, რომ მის ხმას მოცარტის მუსიკის მსგავსი ეფექტი აქვს. 

თემა “ხსნარები” მოსწავლეებისთვის საკმაოდ მოსაწყენ თემატიკას შეიცავს, ამიტომ განწყობის შესაქმნელად მათ სხვადასხვა საინტერესო ინფორმაციას ვაწვდით. მაგალითად, რატომ მიაკუთვნებენ ზღვას, ტბასა და მდინარეებს ხსნარებს, რატომ არ იყინება ზღვის წყალი ნულ გრადუსზე; მინერალური წყალი, კოკა-კოლა, პეპსი ხსნარებია – რატომ? და თურმე ღვინოც ხსნარი ყოფილა. ამ რუბრიკას ასრულებს სახელგანთქმული ქართული ღვინოების სლაიდშოუ ცნობილი ქართველი კომპოზიტორის ზაქარია ფალიაშვილის ოპერა “დაისის” მუსიკალური ფრაგმენტით.

წარმოდგენილ პროგრამაში მუსიკას მოსწავლეებისთვის მოსაწყენი საკითხების შესწავლისას ვუხმობთ მხსნელად. 

პროგრამა “ქიმიური ელემენტი, სიმბოლო, ქიმიური ფორმულა” სხვა ისეთ საკითხებთან ერთად განიხილება, როგორებიცაა ვალენტობა, ქიმიური ფორმულის სწორად დაწერა, ქიმიური რეაქციის ტოლობის ჩაწერა და მისი გათანაბრება, სტოქიომეტრული კანონები. ამრიგად, ამ პროგრამის დასრულებისას მოსწავლემ უნდა იცოდეს ქიმიური ფორმულის დაწერა ვალენტობის გათვალისწინებით, ქიმიური რეაქციის ტოლობის ჩაწერა და მისი გათანაბრება სწორად შერჩეული კოეფიციენტებით. ამავე დროს, აქვეა რეალური და ვირტუალური კლიპებით წარმოდგენილი რამდენიმე ქიმიური რეაქცია, მათ შორის – მაგნიუმის ლენტის წვა, რკინისა და გოგირდის შეერთების რეაქცია. რატომ არ შეიძლება ამ რთული საკითხების შემდეგ მოსწავლე ოდნავ გაერთოს? – ვიფიქრეთ ჩვენ და შევთავაზეთ მათთვის უკვე ნაცნობი ქიმიური რეაქციები, ოღონდ ეს რეაქციები ცეკვით მიმდინარეობს – ქიმიური ელემენტები ცეკვა “ქართულით” შედიან ერთმანეთთან რეაქციაში, სადაც დაცულია ყველა ზემოთ აღნიშნული წესი და კანონი. ცეკვა კი ოპერა “დაისის” უმშვენიერეს ჰანგებზე მიმდინარეობს. 

მენდელეევის პერიოდული სისტემა, ალბათ, ყველას გინახავთ. აქ ელემენტები პერიოდებსა და რიგებში განსაზღვრული კანონზომიერებით არიან განლაგებულნი. თითოეული მათგანის შესახებ მოკლე ცნობებია მოცემული. მაგრამ თუ შემოგთავაზებენ სხვა, გასართობ პერიოდულ სისტემას, სადაც თუ თაგვს ოქროზე ან ნახშირბადზე დააწკაპუნებთ, უმშვენიერესი ქართული ქორწილის მოწმენი გახდებით, ჩვეულებრივი სისტემაც უფრო სახალისო მოგეჩვენებათ.

რატომ ქორწილი? 

ოქროსგან რომ სამკაულებს აკეთებენ, ცნობილია. ნახშირბადის ერთ-ერთი ალოტროპული სახესხვაობა, ალმასი, ბრილიანტის მისაღებადაა საჭირო. ამრიგად, ამ ორი ელემენტის დახმარებით შეიძლება მშვენიერი ბეჭედი შევქმნათ და ქორწილიც გადავიხადოთ. 

თუ სპილენძზე დავაწკაპუნებთ, ეკრანზე ყურძნის მტევნები დამწიფდება ძველი ქართული საეკლესიო საგალობლის “შენ ხარ ვენახი” თანხლებით.

პროგრამა ორ საქმეს აკეთებს: ქიმიის სწავლების პროცესს უფრო სახალისოს ხდის და მოსწავლეს მსოფლიო და ქართულ კლასიკას, ფოლკლორსა და საეკლესიო მუსიკას აზიარებს. 

მეცნიერები და კომპოზიტორები გაცილებით შორს წავიდნენ და თითოეულ ამინმჟავას მუსიკალური ნოტი მიუსადაგეს. შედეგად კი შესაძლებელი გახდა თითოეული ცილის აჟღერება. საკმარისია ცილის შემადგენელი ამინმჟავების თანამიმდევრობის ცოდნა მის პირველად სტრუქტურაში და ამ ცილის ჟღერადობას მოვისმენთ.

მოსწავლეებისთვის გაცილებით საინტერესო იქნება იმ ცილის შესწავლა, რომლის ჟღერადობაც უკვე მოისმინეს. 

ამ პროგრამას წარმატებით იყენებენ საქართველოს მრავალ სკოლაში და შესაბამისი შედეგებიც აქვთ. გაგაცნობთ რამდენიმე პედაგოგისა და მოსწავლის შთაბეჭდილებას: 

“მუსიკის გამოყენება ქიმიის სწავლების პროცესში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს. მეცნიერებისა და მუსიკის მჭიდრო კავშირი მოსწავლეებს ეხმარება, გარემომცველი სამყარო მთლიანობაში აღიქვან, ჩამოუყალიბდეთ აბსტრაქტულ-ლოგიკური აზროვნება. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საგნის შესწავლის ადრეულ ეტაპზე, როდესაც მოსწავლეს ეს-ესაა უყალიბდება განწყობა აღნიშნული საგნის მიმართ”. 

“ფაქტია, რომ მუსიკა კურნავს სხეულს და სულს. მოსაზრებამ, რომ მუსიკით ვასწავლოთ სხვა საგანი, შესაძლოა მავანთა ღიმილიც კი გამოიწვიოს, მაგრამ უდავოა, რომ მუსიკა ადამიანებს ბედნიერ განწყობას სჩუქნის, ასეთი განწყობა კი ერთ-ერთი უმთავრესია ფაქტორია სასწავლო პროცესში”.