თქვენზე მითხრეს, საბჭოთა წარსულში გაიჭედაო. მართალია?
მილოშ ფორმანი, სანამ დიდ კინემატოგრაფში გადაბარგდებოდა, ჩეხოსლოვაკიის ტელევიზიაში მუშაობდა. ჟურნალ Esquire-ისთვის მიცემულ ინტერვიუში ფორმანი იხსენებს, რომ თითოეული არტისტი, რომელიც ეკრანზე უნდა გამოჩენილიყო, სპეციალურ ფორმას ავსებდა, სადაც წინასწარ წერდა ყველა იმ რეპლიკას, რომელსაც ეთერში იტყოდა და ცენზორებთან გზავნიდა. ამას “ზემოთ გაგზავნას” ეძახდნენ. ერთხელ გადაცემას ჟონგლიორები უნდა სწვეოდნენ, რომლებიც ეთერში არაფრის თქმას არ აპირებდნენ, – როგორც იტყვიან, მხოლოდ საქმე, – თუმცა ცენზურამ თავისი მოითხოვა. ფორმანიც ადგა და ჟონგლიორებს ფორმა შეავსებინა, რომელშიც ეწერა: “ჰოპ! აპ! ახ! უხ!” – ანუ ის ბგერები, რომლებსაც ადამიანი ჟონგლიორობისას გამოსცემს. ზემოდან კი მოიწერეს: “მისაღებია”.
სხვა რომ არა იყოს რა, მილოშ ფორმანის ეს ნაამბობიც კმარა იმ კომიკური და იმავდროულად ტრაგიკული დაავადების აღსაწერად, რასაც დიქტატორული და ცენზურული სივრცე ერქვა და ზოგიერთ მიწაზე, სამწუხაროდ, დღემდე არსებობს. ასეთი მიწები ხელოვანთათვის ერთსა და იმავე დროს ჯოჯოხეთიც იყო და სამოთხეც, რადგან დამოკლეს მახვილის ქვეშ მუშაობდნენ, ცდილობდნენ, სათქმელი ისე შეეფუთათ, რომ როცა ნამუშევარს “ზევით გაგზავნიდნენ”, ცენზორებისგან პასუხად მოსულიყო: “მისაღებია”. ეს კი იოლი საქმე როდი გახლდათ.
არადა, “ცისფერ მთებზე” უნდა მელაპარაკა…
ყუფარაძის ზარისა არ იყოს, ელდარ შენგელაიას ეს ფილმი რომ არ გადაეღო, არ შეგაწუხებდით, მაგრამ გადაიღო… და საგონებელში ვარ, როგორ გამოეპარა ეს წმინდად ანტისაბჭოური სურათი საბჭოთა ცენზურას. მართლაც, ეს იყო სარკე, რომელიც იმდროინდელ ყოფას აირეკლავდა. აირეკლავდა ნატიფი იუმორითა და ტრაგიზმით, რომელიც თითოეულ პერსონაჟს თან სდევს. ხანდახან სარკეში ჩახედვა ხომ ძალიან ძნელია.
დაკვირვებული მაყურებელი ამ ფილმში ალბათ იმთავითვე ამჩნევდა კადრებს კადრების მიღმა, სიტყვებს დიალოგებს შორის, რაც, როგორც ჩანს, 1980-იანი წლების ლუკა ისარლოვებს (რომლებიც დაახლოებით საუკუნით ადრე ილია ჭავჭავაძეს საგაზეთო მასალებს წითელი მელნით უჭრელებდნენ) გამორჩათ. ზოგიერთმა ეს ყველაფერი “პერესტროიკის” შემდეგ დაინახა, როცა რკინის ფარდა ჩამოიმსხვრა. არსებობენ ისეთებიც, ვინც ამ ყველაფერს დღემდე ვერ ამჩნევს ან განგებ იბრმავებს თავს – აკი გითხარით, სარკე ხანდახან მწარე სიმართლეს ღაღადებს-მეთქი. ბოროტი დედინაცვლისა და სარკის ამბავი გაიხსენეთ… სწორედ ამიტომ ბევრი ჩემი უფროსი თაობის ნაცნობთაგანი ამბობს, რომ “ცისფერი მთები” ფილმი კი არა, ერთი დიდი აბდაუბდაა.
არადა, შედევრია!
საქმე ის გახლავთ, რომ შენგელაიას სურათი შექმნიდან სამი ათეული წლის შემდეგაც არ კარგავს აქტუალობას. მე ხშირად ვხვდები ადამიანებს, რომელთა პროტოტიპებიც ჯერ კიდევ 1983 წელს ვაჟა ზაზაევიჩი, ვასო ჩორგოლაშვილი, სოსო, თინა, შუქრი, იროდიონი და საშტატო განრიგის სხვა თვალსაჩინო წარმომადგენლები იყვნენ. მხოლოდ შეხვედრა რა მოსატანია – ხანდახან მგონია, რომ მათი ნიშან-თვისებები თითოეულ ჩვენგანშია დარჩენილი. ახალგაზრდებისთვის გასაგებ ენაზე რომ ვთქვათ, ჩვენ საბჭოთა კავშირის ჰორკრუქსები ვართ და მისი ნარჩენები ჩვენში ცოცხლობს, როგორც ლორდ ვოლდემორტის სულის ნაწილები სახლობდა საგნებში.
მეტიც: ხანდახან ვხვდები ადამიანებს, რომელთა დამოკიდებულებაც საბჭოთა წარსულის მიმართ ძალიან ჰგავს შენგელაიას ფილმის ერთ-ერთი ყველაზე სახასიათო პერსონაჟის, ალიოშა დევდარიანის, “გრენლანდიის პეიზაჟისადმი” დამოკიდებულებას – ისინი ვერ ელევიან “საიუზს”. ჩემი აზრი კი ვასო ჩორგოლაშვილისას ემთხვევა: “ეს არც ხელოვნების ნაწარმია და არც ნაწარმოები”. შეველიოთ.
საბჭოთა წარსულთან ბრძოლა სისულელეა. მთავარია, საბჭოთა აწმყოსა და მომავალს ვებრძოლოთ; მთავარია, გია ყანჩელის შესანიშნავი მუსიკა, რომელიც მთელი სისავსით ასახავს იმდროინდელი რეალობის რუტინასა და აბსურდულობას, საუნდტრეკად არ გასდევდეს თანამედროვე ცხოვრებას. ამისთვის, პირველ რიგში, საკუთარ თავთან ჭიდილია საჭირო: ვიცოდეთ, წვერავა მართლა ჯარშია თუ არა; ყურადღება არ მივაქციოთ ყუფარაძის ზარს ან, სულ ცოტა, გავიგოთ მაინც, ვინ არის ყუფარაძე; თუ იგავ-არაკები არ გვეხება – არ მივიღოთ; თუ შაბიამანი ჩვენი საქმე არაა, მიხედოს სხვამ, ვისაც ეს ეხება; არ დავეთანხმოთ გამყრელიძის დასკვნას; ვიყოთ ტანკისტები ომის დროს; ხელფასი (პრემიაც) მოგვცენ აზრიან ლაპარაკში; მურვანიძე ვაიძულოთ, ხელი მოაწეროს; სათაურების რაოდენობა ავტორის ნება-სურვილზე იყოს დამოკიდებული; წვერავამ ხელი მოაწეროს საკუთარ უწყისში; ვიცოდეთ, საიდან შეგვაქანა; სხდომები ჩავატაროთ სიტუაციის შესატყვისად და არა გეგმა-ვალდებულებით; ეგზემპლარები წავიკითხოთ და ისე გადავცეთ – ფანჯრიდან ნუ გადავყრით; ვუთხრათ არტემ ჩაჩანიძეს, რომ ლირიკა მისი საქმე არ არის; ამოვქექოთ ალიოშა დევდარიანის არქივი.
მასწავლებლებო, მოდი, ხვალიდანვე დავიწყოთ: საკლასო ოთახებში პროექტორები შეიტანეთ და მოსწავლეებს “ცისფერი მთები” აჩვენეთ. პირველად – უბრალოდ, მეორედ – კომენტარებით. პათეტიკისთვის ბოდიში მომითხოვია, მაგრამ თუ ეს საკითხი დღის წესრიგში არ დგას – “გაიტანეთ”.
კინოარქივი – განათლების ალტერნატიული კერა
დასავლეთის სასკოლო და უმაღლეს სააგანმანათლებლო დაწესებულებებში სავალდებულო სასწავლო კურსის გარდა ან ამ კურსის ფარგლებში მოსწავლეებსა და სტუდენტებს როგორც ტრადიციულ, ასევე ალტერნატიულ სასწავლო მოდელებს სთავაზობენ. ჩვენში ეს პრაქტიკა ნაკლებად ცნობილია. ხშირად მოსწავლის თანამონაწილეობა სასწავლო პროცესში მისი ცოდნის შემოწმებით, გაკვეთილის მოყოლით შემოიფარგლება, რაც მოსწავლეს კრიტიკული აზროვნების გაღვივების საშუალებას თითქმის არ აძლევს.
ბლოგში შემოგთავაზებთ ინფორმაციას იმ დაწესებულებების შესახებ, რომლებიც სკოლებთან და უნივერსიტეტებთან ერთად მონაწილეობენ სასწავლო პროცესის მიმდინარეობაში; მოგიყვებით ხელოვნების, კერძოდ, კი კინემატოგრაფის სასწავლო პროცესში ჩართვის პროდუქტიულობაზე და ცალკეულ ფილმებზე, რომლებიც მასწავლებლებმა ამ მიზნებისთვის შეიძლება გამოიყენონ.
კინოარქივი – განათლების ალტერნატიული კერა
კინოარქივების ისტორიაXXსაუკუნის 30-იანი წლებიდან იწყება. ეს ის დროა, როცა კინოს მხოლოდ გასართობი ინდუსტრიის პროდუქტად აღიქვამენ. თუმცა, გამოჩნდნენ ადამიანები, რომლებმაც ჩათვალეს, რომ ის კულტურული მემკვიდრეობის ისეთივე ნიმუშს წარმოადგენს, როგორც ე.წ. მაღალი ხელოვნება და რომ ადამიანებს ფილმებით სიამოვნების საშუალება ხანმოკლე კინოგაქირავებიდან ფილმების ამოღების შემდეგაც უნდა ჰქონდეთ. არქივების, კინობიბლიოთეკებისა და სინემატეკების საქმიანობის ძირითად მიმართულებად ფილმების შენახვასა და დაცვასთან ერთად, მათი პრეზენტაცია იქცა.
მოგვიანებით არქივების საქმიანობის ამ ორ კომპონენტს კიდევ ერთი, ძალიან მნიშვნელოვანი, არგუმენტირებული და ფუნქციურად გამართლებული მიმართულება დაემატა: კინოარქივი საგანმანათლებლო სექტორში ჩაერთო და განათლების ახალ, მიმზიდველ კერად იქცა.
რამდენიმე ათეული წლის წინ ევროპასა და ამერიკაში უკვე არსებობდა სკოლისათვის შემუშავებული კინოპროგრამები და საამისოდ საჭირო სპეციალიზებული სადისტრიბუციო ქსელიც. უფრო მეტიც, დროთა განმავლობაში უნივერსიტეტებმა საკუთარი კინოკოლექციები შექმნეს, რომლებიც შემდეგ უზარმაზარ არქივებად ჩამოყალიბდნენ.
დღეს განათლების პროგრამა წამყვანი მიმართულებაა მაღალი ორგანიზაციული და პროფესიული სტანდარტების მქონე მსოფლიოს მრავალ სამუზეუმო და საარქივო დაწესებულებაში. კინო და ფოტოდოკუმენტების შემგროვებელი არქივები საგანმანათლებლო სექტორში საკუთარ როლს უაღრესად დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ. კინო, ფოტო და ფონო დოკუმენტებით მდიდარ ყველა ასეთ ინსტიტუციას შემუშავებული აქვს სტრატეგიული მიმართება, რომლის ფარგლებშიც საგანმანათლებლო საქმიანობა ზოგან ეროვნული მაშტაბით ხორციელდება. მაგალითად, 2010 წელს ბრიტანეთში კინოგანათლების სტრატეგია შეიმუშავეს, რომელიც 2010 წელს გამოიცა პრაქტიკული სახელმძღვანელოს სახით „კინოს გამოყენება სკოლებში”. ბრიტანეთის კინოსაბჭოს მიერ დაფინანსებულ სტრატეგიულ გეგმას სხვა ორგანიზაციებთან ერთად ბრიტანეთის კინოს ინსტიტუტი ახორციელებს. ეს უკაანსკნელი კი კინოგანათლების დანერგვის პრაქტიკული გამოცდილების მქონე ერთ-ერთი საუკეთესო დაწესებულებაა დასავლეთში.
ევროპულ დაწესებულებებში საგანმანათლებლო საქმიანობის მთავარ პრიორიტეტებს შორისაა:
§ საზოგადოების ინფორმირება კინემატოგრაფის, როგორც ისტორიული, გეოგრაფიული, კულტურული და პოლიტიკური თვალსაზრისით ღირებული დოკუმენტის შესახებ.
§ კრიტიკული აზროვნების გაღვივება და შემოქმედებითი უნარების განვითარება.
§ მიმდინარე პროგრამებში საზოგადოების ჩართულობის ხელშეწყობა კინოთეატრის, მედიათეკისა და საგამოფენო სივრცის გამოყენების მეშვეობით;
§ კინემატოგრაფის ადვოკატირება განათლების ეროვნულ პროგრამებსა და კინოსაგანმანათლებლო სექტორში – საჯარო დებატებში მონაწილეობის, ლობირებისა და კამპანიების გზით;
განათლების პროგრამის ძირეული ფუნქციაა კონტექსტის ჩამოყალიბება, რომელშიც კინოს ისტორიისა და ესთეტიკის გააზრება მოხდება. არქივები ცდილობენ ერთგვარი წინაპირობა შექმნან, რაც საზოგადოებას მედიუმთან მისვლაში დაეხმარება. საგანმანათლებლო მიზნებით ე.წ. შემგროვებელი დაწესებულებები გამოსცემენ პუბლიკაციებს, ატარებენ ლექციებს, კინო და მულტიმედია ჩვენებებს, დისკუსიებს ხელოვანებთან, ისტორიკოსებთან, სოციოლოგებთან და ყველა იმ პროფესიის წარმომადგენლებთან, რომელთა წარმოჩენასა და დოკუმენტირებაში კინემატოგრაფს განსაკუთრებული წვლილი შეაქვს, ასევე აწყობენ სპეციალურ ტურებს მუზეუმებში არსებული კოლექციების გასაცნობად.
არქივის საგანმანათლებლო მიმართულება ფუნქციონირებს როგორც საუნივერსიტეტო და სავალდებულო სასკოლო განათლების დამატებითი პროგრამა, რომელიც ფორმალური განათლების პარალელურად საზოგადოებისთვის განათლების ალტერნატიული მოდელების პოპულარიზაციას ეწევა.
უკანასკნელ წლების განმავლობაში ევროპაში კინოგანათლება, როგორც ნაწილი ზოგადი მედიაგანათლებისა, კულტურული და საგანმანათლებლო პოლიტიკის მნიშვნელოვან კომპონენტად იქცა. მთელი ევროპის მაშტაბით ხორციელდება ინიციატივები, რომელთა მეშვეობითაც კინემატოგრაფის საკლასო პროგრამებში ინტეგრაცია ხდება. მასწავლებლები კინემატოგრაფს იყენებენ როგორც ინოვაციურ ხერხს მოსწავლეებთან საკომუნიკაციოდ. ევროპის სხვადასხვა ქვეყნის საკლასო ოთახებში კინო დღეს გაცილებით მეტია, ვიდრე დამხმარე სასწავლო საშუალება. კინომედიუმის სოციალური, ისტორიული და ესთეტიკური კონტექსტის გამოყენებით სკოლის მოსწავლეები ხელოვნების ამ დარგთან ახალ მიდგომებს სწავლობენ.
გარდა საკლასო გაკვეთილებისა, ევროპული სკოლების მოსწავლეებს ფილმის კინოთეატრში ყურების შესაძლებლობაც ეძლევათ. როგორც წესი კინოჩვენებებს მათ ამ დარგში სპეციალიზებული კულტურული დაწესებულებები სთავაზობენ (კინოთეატრებით ან საპროექციო ოთახებით აღჭურვილი მუზეუმები და კინოარქივები), რომლებსაც კინემატოგრაფის მიმართ ე.წ. სამუზეუმო დამოკიდებულება აქვთ – ფილმი როგორც კულტურული არტეფაქტი.
საგანმანათლებლო პროგრამებში მოიაზრება როგორც მხატვრული, ისე დოკუმენტური კინო. მაგალითად, კინემატოგრაფის ერთ-ერთი ჟანრი, რომელიც ჩვენში სამეცნიერო-პოპულარული ფილმების სახელითაა ცნობილი, ინფორმაციის მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს. სამეცნიერო-პოპულარული კინო არის იგივე საგანმანათლებლო, ინსტრუქციული ხასიათის კინემატოგრაფი, რომელსაც არსებობის ხანგძლივი ისტორია აქვს. საბჭოთა კავშირში ამ ჟანრში ბევრი ფილმი გადაუღიათ და მათ ხშირად პროპაგანდისტული ხასიათიც აქვთ. დღეს, თანამედროვე კონტექსტში ამ ფილმების მაყურებლებისთვის შეთავაზებას შესაძლებელია ორგვარი ეფექტი ჰქონდეს. ასეთი ფილმები არა მხოლოდ საკუთარ ისტორიას, არამედ კონკრეტულ ეპოქაში ქვეყნის, საზოგადოების ისტორიას ყვებიან.
საქართველოში არსებობს დოკუმენტური ფილმების მდიდარი კოლექცია. ასეთს ინახავს საქართველოს ეროვნული არქივის კინოფოტოფონოდოკუმენტების ცენტრალური არქივი. ამ დაწესებულებაში თავმოყრილი ფილმები ისტორიული და კულტურული თვალსაზრისით უნიკალურ არტეფაქტებს წარმოადგენენ. მათი გამოყენება საუნივერსიტეტო და სასკოლო პროგრამებს მნიშვნელოვნად გაამდიდრებდა, განსაკუთრებით კი საბჭოთა კვლევებით დაინტერესებულ უნივერსიტეტებს. აქედან გამომდინარე, საქართველოში არის რესურსი, რომლის გამოყენებითაც ჩვენც შეგვიძლია გვქონდეს იმ ტიპის კინოგანათლების სტრატეგია, როგორსაც ევროპული კინოარქივები ახორციელებენ. თანამედროვე გადასახედიდან აუდიოვიზუალური მემკვიდრეობა ეროვნული მეხსიერების ახალი, ტექნოლოგიური ფორმაა, რომელმაც ეს მეხსიერება ერთი თაობიდან მეორეს უნდა გადასცეს და რომელიც არ უნდა განიხილებოდეს მხოლოდ ხელოვნების ნაწარმოების ვიწრო ესთეტიკურ ჭრილში.
არგუმენტაცია და სასწავლო პროცესი
ნებისმიერი პრობლემის გადასაჭრელად, ამა თუ იმ საკითხზე მსჯელობისას, საჭიროა სწორი, მიზანმიმართული ლოგიკური მსჯელობა. ლოგიკური აზროვნება კი იმ საშუალებებისა და მეთოდების ცოდნას გულისხმობს, რომლითაც შეიძლება რაღაცის დასაბუთება. დასაბუთების პროცესი უკვე დარწმუნებაა.
ცხადია, მსჯელობაში, სხვათა დარწმუნებაში მთავარი არ არის მხოლოდ საუბარი ან მხოლოდ ცოდნა – განათლება. „მართალია, ცოდნა აუცილებელია ადამიანისათვის, მაგრამ ჭეშმარიტი ცოდნა და კვლევა არ გულისხმობს გონების მიერ ფიქსირებულ ფაქტთა უბრალო ჯამს, „თორემ, – როგორც ჰერაკლიტე იტყოდა, – ჰესიოდემაც ბევრი იცოდა, მაგრამ ვერ დაამტკიცა, რომ დღე და ღამე ერთია”.
შესაბამისად ამისა, ლოგიკური აზროვნების უმნიშვნელოვანესი პროცესიც სწორედ არგუმენტის შექმნა, ანუ არგუმენტაციაა. იგი კომუნიკაციის პროცესია, რომელშიც ლოგიკური მსჯელობა გამოყენებულია სხვათა დარწმუნებისათვის, ხოლო არგუმენტი ის მნიშვნელოვანი ღერძია, რომელსაც მივყავართ ლოგიკურ აზროვნებამდე.
არგუმენტირებული საუბარი ხელს გვიწყობს ჩვენი სათქმელი მკაფიოდ, გარკვევით, დამარწმუნებლად ჩამოვაყალიბოთ და „ვაიძულოთ” ოპონენტები, აუდიტორია, კონცენტრაცია მოახდინონ, ყურადღებით და კარგად მოგვისმინონ და ასევე არგუმენტირებულად გვიპასუხონ. მარტივად თუ ვიტყვით – სადაც არის კარგი არგუმენტაცია – იქ უდაოდ კარგი ლოგიკაცაა და პირიქით.
ვრცლად
პრაქტიკული საკლასო კვლევა
განათლების სფეროში საერთაშორისო დონეზე შესაძლებელია სხვადასხვა ქვეყნის განათლების სისტემების, ან სისტემის კონკრეტული მახასიათებლების შედარება. ეროვნულ დონეზე ხშირად იკვლევენ გატარებული რეფორმების ეფექტურობას, აფასებენ განათლების ხარისხსა და ხელმისაწვდომობას და ა.შ. ასეთივე კვლევების ჩატარება შესაძლებელია რეგიონის დონეზეც: შეგვიძლია სხვადასხვა რეგიონის შედარება სხვადასხვა ინდიკატორის მიხედვით და ა.შ.
კვლევის ჩატარება შესაძლებელია სკოლის, ან თუნდაც კლასის დონეზეც. ასეთი ტიპის კვლევას პრაქტიკული საკლასო კვლევა ეწოდება და მისი ჩატარება შეუძლია როგორც ერთ მასწავლებელს, ასევე რამდენიმეს ერთად. შესაბამისად, ასეთ კვლევას თავად პედაგოგები გეგმავენ და ახორციელებენ.
პრაქტიკული საკლასო კვლევის მიზნები
პრაქტიკული კვლევა კლასში მასწავლებლის მიერ გარკვეული მიზნით ინფორმაციის შეგროვებისა და შემდგომი გაანალიზების პროცესია. მის უმთავრეს მიზანს, როგორც წესი, მოსწავლეთა აკადემიური მოსწრების ამაღლება, მათი სოციალური და სხვა უნარების გაუმჯობესება წარმოადგენს. ამ მიზნების მისაღწევად მასწავლებლებს შეუძლიათ სხვადასხვა სტრატეგიის დასახვა და სხვადასხვა მეთოდის გამოყენება. როგორც წესი, მათ ხშირად უწევთ სწავლების მრავალი სტრატეგიიდან ერთ-ერთის ამორჩევა, რომლის წარმატებაც დამოკიდებულია არა-ერთ ფაქტორზე (მოსწავლეთა რაოდენობაზე, საგანზე და ა.შ.) კვლევა სწორედ იმისთვის ტარდება, რომ ახალი სტრატეგია და მეთოდები მოსწავლეთა საჭიროებებს მოერგოს, გათვალისწინებული იყოს მათი გამოყენების მოსალოდნელი რისკები და საფრთხეები. მასწავლებ-ლებს პრაქტიკული კვლევის საშუალებით შეუძლიათ დაადგინონ, რა მუშაობს კლასში და რა –არა. პრაქტიკული კვლევა მათ საშუალებას აძლევს, სწავლების პროცესში საფუძვლიანი და დასაბუთებული, ინფორმაციაზე დაფუძნებული გადაწყვეტილებები მიიღონ.
საკვლევი საკითხის იდენტიფიცირება
იმისათვის, რომ კარგად ჩამოაყალიბოთ საკვლევი საკითხი, დაფიქრდით: რა სახის პრობლემებია ყველაზე მეტად თვალშისაცემი თქვენს კლასში? რისი გაუმჯობესება გინდათ? შეგიძლიათ ჩამოწეროთ ასეთი პრობლემების/გამოწვევების/სუსტი მხარეების სია და შემდეგ შეარჩიოთ ყველაზე პრიორიტეტული.
კარგ საკვლევ საკითხს სამი ძირითადი მახასიათებელი უნდა ჰქონდეს: 1. საკითხი მნიშვნელოვანი უნდა იყოს თქვენი საგნისათვის და სასწავლო პრაქტიკისათვის; 2. კვლევის შედეგებმა აუცილებლად უნდა მიგიყვანოთ კონკრეტულ ქმედებამდე, უნდა შეცვალოთ ან შეინარჩუნოთ სწავლების არჩეული სტრატეგია; 3. საკვლევი საკითხი ისე უნდა იყოს ჩამოყალიბებული, რომ კვლევის განხორციელება შესაძლებელი იყოს დროის, რესურსებისა და ძა-ლისხმევის ოპტიმალური გამოყენების თვალსაზრისით.
საკვლევი საკითხი შეიძლება აღწერილობითი ხასიათის იყოს, მაგალითად: “რამდენი მოსწავლე ასრულებს მიცემულ დავალებებს რეგულარულად, დროულად და ხარისხიანად?” ზოგიერთი საკვლევი საკითხი შესაძლოა მიზნად ისახავდეს განსხვავებულ ფაქტორებს შორის დამოკიდებულებების შესწავლას. მაგალითად, “ის ბავშვები, რომლებიც კლასში აქტიურობენ, იღებენ თუ არა საკონტროლო ნაშრომებსა და ტესტებში პასიურ ბავშვებზე უკეთეს ნიშნებს?” ხშირად მასწავლებლების მიერ ჩატარებული კვლევა პასუხობს შეკითხვას: “რა გავლენას ახდენს X ფაქტორი მოსწავლის აკადემიურ მიღწევაზე?” X ფაქტორი შეიძლება იყოს მეცადინეობისთვის გამოყოფილი დრო, მშობლის ჩართულობა სასწავლო პროცესში და ა.შ.
კვლევის გამოყენება, როგორც აღვნიშნეთ, შესაძლებელია ამა თუ იმ სწავლების სტრატეგიის, ახალი მეთოდის გამოსაცდელად. ამ შემთხვევაში, საკვლევი საკითხი შესაბამისად უნდა ჩამოყალიბდეს. მაგალითად, თუ თქვენ უცხო ენის მასწავლებელი ხართ და ამჩნევთ, რომ ბავშვებმა გრამატიკული წესები კარგად იციან, მაგრამ უცხო ენაზე ზეპირ კომუნიკაციას ვერ ახერხებენ, საკვლევი საკითხი ასე განსაზღვრეთ: “როგორ შემიძლია მოსწავლეებს განვუვითარო უცხო ენაზე ზეპირი კომუნიკაციის უნარ–ჩვევები?”, “ავითარებს თუ არა დიალოგების ზეპირად სწავლა უცხო ენაზე ზეპირი კომუნიკაციის უნარ-ჩვევებს?”
განსჯა, განხილვა
მას შემდეგ, რაც საკვლევი საკითხი ჩამოყალიბებულია, მოაგროვეთ ინფორმაცია საკვლევი საკითხის ირგვლივ. შეგიძლიათ მოიფიქროთ სავარაუდო პასუხი/პასუხები საკვლევ შეკითხვაზე. მაგალითად, თუ თქვენი საკვლევი საკითხია: “ის ბავშვები, რომლებიც კლასში აქტიურობენ, იღებენ თუ არა საკონტროლო ნაშრომებსა და ტესტებში პასიურ ბავშვებზე უკეთეს ნიშნებს?”, მოიძიეთ პროფესიული ლიტერატურა კლასში აქტიურობასა და ტეს-ტებში მიღებულ ქულებს შორის კავშირზე; შეეცადეთ, გაარკვიოთ, ჩატარებულა თუ არა მსგავსი კვლევა საქართველოში; ჰკითხეთ აზრი კოლეგებს და გაიზიარეთ მათი გამოცდილება.
თუ თქვენს საკვლევ ინტერესს სწავლების რომელიმე სტრატეგიის ეფექტურობის შესწავლა წარმოადგენს (მაგალითად, დიალოგების დაზეპირება უცხო ენაზე ზეპირი კომუნიკაციის უნარ-ჩვევების გასავითარებლად), მოიძიეთ პროფესიული ლიტერატურა ამ საკითხის ირგვლივ, განიხილეთ ეს საკითხი უცხო ენის სხვა მასწავლებლებთან ერთად. შეგიძლიათ მოიძიოთ, გამოუყენებიათ თუ არა ეს მეთოდი სხვა სკოლებში, სხვა მასწავლებლებს და ა.შ.
კვლევის დაგეგმვა
შეადგინეთ კვლევის გეგმა, სადაც ჩამოაყალიბებთ საკვლევ შეკითხვას და ასევე იმას, თუ როგორ აპირებთ სასურველი მონაცემების შეგროვებას. აუცილებლად დაფიქრდით შემდეგ კითხვებზე: რამდენი დრო დასჭირდება მონაცემების შეგროვებას? რა ინსტრუმენტებს გამოიყენებთ კვლევის დროს? როგორ შეინახავთ მონაცემებს?
კვლევის ჩატარების არაერთი გზა არსებობს. მაგალითად, შეგიძლიათ უბრალოდ ჩაიწეროთ თქვენი მოსაზრებები თითოეული გაკვეთილის შემდეგ, შეადგინოთ კითხვარები, ჩაატაროთ საკლასო დაკვირვება, ჩაიწეროთ აუდიო-მასალა და ა.შ. სანამ უშუალოდ მონაცემების მოგროვებაზე გადახვალთ, აუცილებლად კარგად ჩამოაყალიბეთ, რა ტიპის მონაცემები გჭირდებათ, რა სიხში-რით უნდა შეაგროვოთ ისინი და ა.შ.
თუ სწავლების ახალი მეთოდის, ან სტრატეგიის ეფექტურობის კვლევა გსურთ, ახალი მასალის ახსნის დროს შეგიძლიათ ერთი მეთოდი ერთ კლასში გამოიყენოთ, მეორეში კი ახსნა ძველი მეთოდით განაგრძოთ. ის კლასი, სადაც ახალ მეთოდს იყენებთ, ექსპერიმენტული კლასი იქნება, ხოლო ის, სადაც ძველი მეთოდით აგრძელებთ მუშაობას, საკონტროლო კლასად დარჩება. ახალი მასალის დამუშავების შემდეგ შეადარეთ ერთმანეთს ექსპერიმენტული და საკონტროლო კლასის მოსწავლეთა მიერ მასალის ათვისების დონე და სათანადო დასკვნაც გამოიტენეთ: გაამართლა თუ არა სწავლების ახალმა მეთოდმა? უნდა გახსოვდეთ, რომ ექსპერიმენტულ და საკონტროლო კლასებში მოსწავლეებს დაახლოებით ერთნაირი აკადემიური მოსწრება და მოტივაცია უნდა ჰქონდეთ.
ასევე შეგიძლიათ ახალი მიდგომები სხვადასხვა პერიოდში გამოიკვლიოთ. მაგალითად, თუ გინდათ, გამოსცადოთ, რამდენად ამართლებს ჯგუფური მუშაობის პრინციპი ამა თუ იმ საგანში, ეს მიდგომა ერთი თვის განმავლობაში გამოიყენეთ, მომდევნო თვეში კი –არა. შემდეგ შედეგები ერთმანეთს შეადარეთ.
მონაცემების შეგროვება
საკლასო კვლევის დროს მონაცემები შესაძლოა იყოს რაოდენობრივი (მაგ. ტესტებში მიღებული ნიშნები, გამოკითხვის შედეგები) ან თვისებრივი (მაგ. დიალოგები, ფოკუსჯგუფებსა თუ კლასში ჩატარებული განხილვების ჩანაწერები). შეგიძლიათ კვლევა იმ მონაცემებით დაიწყოთ, რომლებიც უკვე გაქვთ: საშინაო დავალებების ნიშნები, ბავშვთა დასწრების მაჩვენებლები, საკლასო წერის ნიშნები და ა.შ. თუ დამატებითი ინფორმაცია გჭირდებათ, ისეთი მონაცემები შეარჩიეთ, რომელთა შეგროვება და გაანალიზებაც შედარებით მარტივია. მაგალითად, თუ გინდათ, დაადგინოთ, რა გავლენას ახდენს ოჯახური პირობები ბავშვის აკადემიურ მოსწრებაზე, დაუსვით შეკითხვები მშობლებს. თუ გსურთ კლასში აქტიურობასა და ტესტებში მიღებულ ქულებს შორის კავშირის დადგენა, შეადგინეთ ბავშვებზე დაკვირვების ფორმა, რომლის მიხედვითაც გაარკვევთ, რამდენად აქტიურად ებმებიან ისინი საკლასო განხილვებში (მოსწავლის აქტიური მონაწილეობა შეგიძლიათ გაზომოთ არა მხოლოდ იმით, თუ რა სიხშირით პასუხობს იგი დასმულ შეკითხვებს, ან თავად სვამს მათ, არამედ იმით, თუ რა ტიპის შეკითხვებს სვამს და რამდენად კარგად პასუხობს).
ზოგადად, უნდა შეეცადოთ, სხვა-დასხვა ტიპის მონაცემები შეაგროვოთ, რათა დარწმუნდეთ, რომ თანმიმდევრული ხართ. ეს საშუალებას მოგცემთ, შედეგი სხვადასხვა წყაროდან გადაამოწმოთ, რაც თქვენს კვლევას მეტ სანდოობას შესძენს. მაგალითად, თუ გსურთ, გამოიკვლიოთ, რამდენად ეფექტური იყო სწავლების ესა თუ ის მეთოდი, შეგიძლიათ დასკვნა გამოიტანოთ საგამოცდო ნიშნებზე, გაკვეთილის განმავლობაში აქტიურობაზე, დასმულ შეკითხვებზე, მოსწავლეთა ქცევაზე დაკვირვების შედეგად. ასევე საინტერესო ინ-ფორმაციას მიიღებთ, თუ მოსწავლეებს სწავლების მეთოდის შეფასებას სთხოვთ.
მონაცემების გაანალიზება
მონაცემთა ანალიზის მიზანს საინტერესო ტენდენციების აღმოჩენა წარმოადგენს, მაგალითად, სწავლების ახალი მეთოდის გამოყენების შედეგად გაუმჯობესდა თუ არა მოსწავლეების შედეგები? არის თუ არა კავშირი სასწავლო პროცესში მშობლების ჩართულობასა და მოსწავლეთა აკადემიურ მოსწრებას შორის? მონაცემთა ანალიზის შედეგად თქვენ კვლევის დასაწყისში დასმულ შეკითხვაზე პასუხი უნდა მიიღოთ.
მოქმედება
მონაცემების ანალიზის შედეგად მიღებული დასკვნები შესაბამისი ზომების მიღებისას გაითვალისწინეთ. გახსოვდეთ, კვლევის შედეგად მიღებული დასკვნები აუცილებლად უნდა გამოიყენოთ პრაქტიკაში. მაგალითად, თუ სწავლების ახალი მეთოდის გამოყენება მოსწავლეთა აკადემიურ მოსწრებას ზრდის, განაგრძეთ ამ მეთოდის გამოყენება და უფრო ფართოდ დანერგეთ იგი. თუ აღმოჩნდა, რომ ესა თუ ის მეთო-დი არ ამართლებს და მისი დახმარებით ვერ აღწევთ იმ მიზანს, რომელიც დასახული გქონდათ, დაუბრუნდით ძველ მეთოდებს.
განხილვა და გაზიარება
გაუზიარეთ თქვენი დასკვნები კოლეგებს. შეგიძლიათ კვლევის შედეგების განხილვა მოაწყოთ საგნობრივ კათედრებზე, სხდომებზე, მშობლებთან და ბავშვებთან. ამ ეტაპზე კარგი იქნება, თუ საკუთარ კვლევას გადახედავთ და ნახავთ, რამ იმუშავა კარგად და რამ – არა. შესაძლოა, კვლევის შედეგებიდან გამომდინარე, სხვა, ახალი კვლევის საჭიროებაც გაჩნდეს. კვლევის პროცესი ციკლურია და ყოველი ეტაპის დასრულების შემდეგ, როგორც წესი, ახალი ეტაპი იწყება.
რაც მთავარია, პრაქტიკული საკლასო კვლევის ჩატარება ძალიან ადვილია. სინამდვილეში, ამას ბევრი მასწავლებელი ყოველდღიურად აკეთებს (მოსწავლეთა აკადემიური მოსწრების შესახებ მონაცემების შეგროვება და შენახვა, მოსწავლეებზე დაკვირვება, ახალი სასწავლო მეთოდების გამოცდა). როცა ამ მოქმედებებს ორგანიზებული და სტრუქტურირებული სახე აქვს, გაცილებით მეტი სასარგებლო ინფორმაციის მიღება შეიძლება, რომელსაც მასწავლებელი გააანალიზებს და სასწავლო პრაქტიკის გასაუმჯობესებლად გამოიყენებს.
მარადიული ის არის მხოლოდ…
ყველაფერი გამოსათხოვარი წერილით დაიწყო. ლია მეტრეველმა, ჩემი ნათლიის დედამ, გაზეთის ერთი კაბადონი მომიტანა, რომელზეც იყო ფოტო ვირთხისფერ პიჯაკში გამოწყობული, დიდსათვალიანი კაცისა, რომელსაც ნიკაპი ხელის გულზე ჩამოეყრდნო. ფოტოს ქვეშ ეწერა, რომ უკურნებელი სენით შეპყრობილი დიდი კოლუმბიელი მწერალი თაყვანისმცემლებს ემშვიდობება.
ეს იმ პერიოდზე ვლაყბობ, რევოლუციის ხმები ალაგ-ალაგ რომ მოისმოდა, მაგრამ სიმწიფისკენ მიეტრიალებინა პირი; ჯუმბერ პატიაშვილის სახელი ყველას ეცნობოდა და არც ლოთი ქობალიას გაგონებაზე დააღებდნენ პირს; როცა ჩემი სახლის აივანზე გენერატორი ღმუოდა, მე კი – სკოლის მოსწავლე ვიყავი. მაშინ პირველად ვინატრე, ისე შემძლებოდა წერა, როგორც ეს ბებერი კოლუმბიელი ემშვიდობებოდა ხალხს. კოლუმბიელი, სახელად გაბრიელ გარსია მარკესი.
იმ წუთიდან გაივლის წლები და მარკესის წერილის ავთენტურობაში ეჭვს შევიტან, მაგრამ მისი ტექსტების მაგიას, ლათინოამერიკულ ვნებასა და მარტოსულ გმირებს ვეღარასოდეს ამოვიგდებ გონებიდან. ცხოვრების სხვადასხვა ეტაპებზე ადამიანებს ურსულასთან, აურელიანოსთან, მოხუც პოლკოვნიკთან, ამარანტასთან, გაბრიელ ნასართან, პიეტრო კრესპისთან, როსა კაბარკასთან, ფერმინა დასასთან და რაც მთავარია, მშვენიერ, მძინარე ქალთან გავაიგივებ.
ქობულეთში, ბიძაჩემის სახლის წინ, ვეებერთელა, შემოსაზღვრული ტერიტორიაა, მასზე Ц-კავშირს იტყვიან. კომუნისტების დროს აქ დიდი საკონსერვო ქარხანა იყო, რომელთა ეტიკეტებსაც Ц-კავშირის მიტოვებულ შენობაში, მთელი ბავშვობის განმავლობაში ვაგროვებდით და ისინი ჩვენთვის ვირტუალურ ფულს წარმოადგენდა. Ц-კავშირი ძალზედ პოეტური მიწაა. დღეს ის პოსტ-აპოკალიფსურ სამყაროს ჰგავს: ბეტონის მაღალი გალავანი არტყამს, რომელიც ნესტისა და სიძველისგან იატაკის საწმენდ ნაჭერს დამსგავსებია; მთავარ შესასვლელს რელსზე საგორავებელი დიდი ალაყაფი დარაჯობს, რომელიც კალაპოტიდან ამოვარდა და ყავარჯენჩამოყრდნობილ, კუზიან მოხუცს მოგაგონებთ; შეხვალ თუ არა, სატვირთო მანქანების სასწორი და ძველისძველი აუზი დაგხვდებათ, რომელიც ბაყაყებით, ლიფსიტებით, ფსკერზე ჩაქვავებული საშენი მასალითა და დამსხვრეული ქილებითაა სავსე. ზედაპირი კი ბაცად მწვანე წყალს უჭირავს. თუ სიღრმეებში შეხვალთ, კიდეებში მაყვლის ბუჩქნარებს დაინახავთ – იცოცხლეთ, გემრიელი მაყვალი იცის. მთლად შიგნით ნუ შეუყვებით – აჩრდილი დადის. აჩრდილი კომუნიზმისა.
Ц-კავშირის აუზთან ფანჩატურია. ამ ფანჩატურის სიგრილეში ჯდომასა და წიგნის კითხვას იშვიათად რამე ჯობნიდეს. 2009 წელს, სწორედ აქ ვკითხულობდი გაბოს მოთხრობების კრებულს, რომელიც გამომცემლობამ „ინტელექტი” ნობელიანტების სერიის ფარგლებში გამოსცა. უჩვეულო სიჩუმე იდგა. იშვიათად, შორიდან მომავალი ტიკოს აჭარული კილო მახსენებდა, რომ კარტახენას, არაკატაკას, ბოგოტას ან რომელიმე ევროპული ქალაქის (რომელშიც გაბოს ზოგიერთი სიუჟეტების მოქმედება ვითარდება) ნაცვლად ქობულეთში ვიყავი. მოთხრობათა კრებულებში, რედაქტორების ხუშტურებს არ დავეძებ, ყოველთვის საკუთარ ნუმერაციას ვადგენ. „მშვენიერი, მძინარე ქალის თვითმფრინავი” რიგით მეოთხე წავიკითხე. იმთავითვე ძალიან ინტიმურ ამბად მეჩვენა, მაგრამ რას ვიფიქრებდი იმავე საღამოს თუ გავაცოცხლებდი.
ჩვენ გვერდითა სახლში ერთი გოგონა ისვენებდა. პლაჟზე ვხედავდი ხოლმე, სადა, შავ საცურაო კოსტიუმში გამოწყობილს. რამდენჯერმე ღუტუნას ბარშიც დავინახე, ვაშლის წვენს სვამდა. იმ საღამოსაც პლაჟზე დავლანდე, ოღონდ იქით, გადაკარგულში, ყოფილი ტურბაზის წინ, რომლის სიახლოვესაც მდინარე კინტრიში ზღვას ეხეთქება. დავინახე თუ არა, მაშინვე ვიგრძენი, რომ ოკეანის გადაღმა მცხოვრებმა, მოხუცმა კოლუმბიელმა კაცმა საშუალება მომცა ფანტაზიები გამეცოცხლებინა. გოგონა შეზლონგზე იწვა, მისი მეგობრები ქვებზე. თავისუფალი შეზლონგი ვიპოვე, მის გვერდით დავდგი და დავწექი. მას ეძინა. თითქოს – მეც. ჩვენ შორის იდგა გამაყრუებელი სიჩუმე, რომელიც მასზე მიყვებოდა. მე თავს დავაჯერე, რომ ჩვენ ერთად ვთვლემდით პლაჟზე, როგორც დიდი ხნის ცოლ-ქმარი. მარკესის გმირმა კი თავი დაარწმუნა, რომ მათ ერთად ეძინათ თვითმფრინავში.
ცოტა ხანში გაიღვიძა. თითქოს – მეც. ჩვენ წინ მზე ჩადიოდა. მე მეუფლებოდა გრძნობა, რომ პლაჟი დაცარიელდა და ყველაზე ლამაზ გოგონასთან მარტო დავრჩი მზის ჩასვლის საყურებლად. მერე ადგა და ზღვისკენ წავიდა. თითქოს მითოლოგიური ამბავი დასასრულს უახლოვდებოდა და ვენერას სიკვდილი საკუთარი თვალით უნდა მენახა. საოცრად ლამაზი ტერფები ზღვაში გაასველა თუ არა, მზემაც მაშინ ჩაყო პირი წყალში. ისინი როგორღაც ერთად ესვენებოდნენ შიგნით. მე გული მიცემდა, მაშინაც და მთელ ღამესაც.
რამდენიმე დღის შემდეგ მატარებლის ბაქანზე შემხვდა.
მარკესი წერს, რომ ბევრი მცდელობა საჭირო არ არის, რადგანაც ცხოვრებაში ყველაფერი საუკეთესო მოულოდნელად ხდება. რაც კი რამ საუკეთესო გადამხდენია, მართლაც ყველაფერი მოულოდნელობა იყო: მოულოდნელად დავიწყე წერა ზაფხულის ერთ უღიმღამო და ხვატიან დღეს; მოულოდნელად გავიცანი მარკესი, ქალბატონი ლიას დახმარებით; მოულოდნელად შევედი ლიტერატურის უღრანებში, რამაც დამარწმუნა, რომ სასწაულები ხდება; მოულოდნელად მეძინა მომაკვდავ ვენერასთან; მოულოდნელად შევხვდი ნინიას უნივერსიტეტის ერთ ბნელ დერეფანში და ყველა ეს მოგონება, გუმანი მკარნახობს, რომ კუბოს ფიცრამდე წამომყვება. ჰოდა, როგორ არ დავიჯერო ოთარ ჭილაძის, რომელიც ერთ ძალიან ლამაზ ლექსში წერს, რომ ამქვეყნად რაც კი ხდება შემთხვევით, მარადიული ის არის მხოლოდ.
დათო ტურაშვილი – ბავშვობას, უბრალოდ, ვერ ვშორდები
დათო ტურაშვილის პირველი რომანი 1988 წელს დაიბეჭდა. დღეს მწერლის ბიბლიოგრაფია საკმაოდ ვრცელია. მისი ყველაზე ცნობილი წიგნებია „კატმანდუ” (1998), „ცნობილი და უცნობი ამერიკა” (1993), მოთხრობების კრებული „მერანი”, „მოთხრობები”, „მარტოობის დღესასწაული”, „ჩემი ირლანდიელი პაპა”, „მისი უდიდებულესობა ქართული ღვინო”, „ტიბეტი არ არის შორს”, „ჩაძირული ქალაქის ღამე”, „ალტერნატივა”, „შავი კეტები”, „იყო და არა იყო რა”, „გურჯი-ხათუნი”, „ჯინსების თაობა”, „მეცამეტე”, „ამერიკული ზღაპრები”. დათო ტურაშვილის ნაწარმოებები დღეს მსოფლიოს შვიდ ენაზეა თარგმნილი.
„ერთხელ ერთმა უცნობმა მკითხველმა პირდაპირ ქუჩაში გამაჩერა და მთხოვა, დამეწერა ჩემი ძველი რომანის, „ჩაძირული ქალაქის ღამის”, გაგრძელება. თხოვნა შევასრულე და დავწერე ახალი წიგნი, რომელსაც „ამერიკული ზღაპრები” ჰქვია. მინდა ვისარგებლო შემთხვევით და მადლობა გადავუხადო იმ უცნობ მკითხველს, რომელმაც ბავშვობაში დამაბრუნა და ჩემს პირველ სიყვარულზე წიგნი დამაწერინა”, – ამბობს დათო ტურაშვილი ერთ-ერთ ინტერვიუში, ჩვენთან საუბრისას კი დასძენს:
– ბავშვობას, სამწუხაროდ თუ საბედნიეროდ, ვერ ვშორდები. დიდი ხანია ვფიქრობ რომანზე, რომლის დაწერაც ვერ მოვახერხე, მაგრამ რომელშიც ძალიან მინდა აღვწერო ბავშვობა და ჩემი მოწაფეობის პერიოდი, საიდანაც უამრავი ამბავი გამომყვა და დღემდე არ მასვენებს.
– დავით, როგორი მოსწავლე იყავით, რა მოგწონდათ და რას აპროტესტებდით ბავშვობაში?
– კარგი მოსწავლე ვიყავი. ვაპროტესტებდი ყველაფერს, რაც არ მომწონდა. ჩემი კლასელი იყო აკა მორჩილაძე და უკვე მეხუთე კლასში გამოვცემდით დამოუკიდებელ ხელნაწერ გაზეთს.
– წერა ბავშვობიდან დაიწყეთ?
– როგორც კი წიგნებისადმი განსაკუთრებული ლტოლვა ვიგრძენი, მწერლებისადმი ინტერესიც გამიჩნდა. მწერალი იმთავითვე ყველაზე დიდ და ყველაზე კეთილ ჯადოქრად მიმაჩნდა. თუმცა ცოცხალმა მწერალმა ნოდარ დუმბაძემ ხელი რომ ჩამომართვა და გამიღიმა, უკვე თხუთმეტი წლისა გახლდით. იმ დროს უკვე ვწერდი. ჩემ გვერდით, იმავე მერხთან, სადაც მე ვიჯექი, ასევე ადრეული ასაკიდან წერდა თავის მოთხრობებს აკა მორჩილაძე.
ჯერ კიდევ მოწაფეები ვიყავით, როცა იმ დროს არსებული ორი თუ სამი ლიტერატურული ჟურნალიდან ერთ-ერთს მივადექით ჩვენი ნაწერებით. რა თქმა უნდა, ჩვენი მოთხრობები მაშინ არ დაბეჭდეს. მერე, მახსოვს, გიო ახვლედიანმა იმ რედაქციაში დარეკა და ძალიან მწარედ ეხუმრა კიდეც მათ. ჩემი მოთხრობების პირველი ქება კი ბატონი რეზო ინანიშვილისგან მოვისმინე და მახსოვს, რა ბედნიერი ვიყავი, როცა ასეთმა მწერალმა თვითონ დაგვირეკა შინ და დედაჩემს გახარებულმა უთხრა, ძალიან ნიჭიერი შვილი გყავთო. იმ ასაკში ნებისმიერისთვის დიდი სტიმული იქნებოდა ასეთი რამ და, ცხადია, ჩემთვისაც იყო. იმ პერიოდიდან კიდევ ის მახსოვს კარგად, როგორ ვიგრძენი ერთხელ, შუაღამისას, ჩვიდმეტი წლისამ (პირველი რომანის წერისას), რომ ყველა, ვინც იმ ღამით რამეს წერდა მთელ დედამიწაზე, ჩემი ახლობელი იყო. ახლაც ასე მგონია…
– საყვარელი მასწავლებელი თუ გყავდათ?
– სკოლაში ბევრი კარგი მასწავლებელი გვყოლია, მაგრამ ჩვენი კლასის დამრიგებელი ქეთინო ხაბულიანი ნამდვილი მოვლენა იყო. ჩემი აზრით, მასწავლებელი უნდა იყოს ადამიანი, ვისაც ძალიან უყვარს თავისი საქმე და არა ის, ვინც სხვა სამსახური ვერ იშოვა და ამიტომ სკოლაში დაიწყო მუშაობა. მე არასოდეს ვყოფილვარ სკოლის პედაგოგი, მაგრამ ერთხელ ჩემი მეუღლის ნაცვლად ჩავუტარე გაკვეთილი მესამეკლასელებს და მეათე წუთზე მივხვდი, რომ ამაზე რთული პროფესია არ არსებობს. მას შემდეგ დაჟინებით ვიმეორებ, რომ ყველაზე კარგი ანაზღაურება მასწავლებელს უნდა ჰქონდეს.
– თქვენს შემოქმედებაში თუ აისახა ეს თემა?
– ნაწილობრივ აისახა მოთხრობებში, ყველაზე მეტი ადგილი კი მას დაეთმობა ჩემს წიგნში „თექვსმეტ წლამდე აკრძალულია”.
– თქვენ ლონდონის და მადრიდის უნივერსიტეტებში სწავლობდით. რით განსხვავდება ერთმანეთისგან ქართული, ინგლისური და ესპანური განათლების სისტემა, იქაური მოსწავლეებისა და სტუდენტების სწავლისადმი დამოკიდებულება?
– ყველაზე თვალში საცემია განსხვავება სტუდენტებს შორის. საქართველოში უნივერსიტეტებისკენ დღემდე მიიწევენ ისეთი ადამიანებიც, ვისაც სწავლა არ უნდა, მაგრამ მიზეზთა გამო მაინც სურს სტუდენტობა. ევროპაში კი სტუდენტები მხოლოდ ისინი ხდებიან, ვისაც სურს და შეუძლია სწავლა და ეს დანამდვილებით იცის. საბედნიეროდ, საქართველოშიც არიან ახალგაზრდები, რომლებმაც ზუსტად იციან, რას და რატომ სწავლობენ.
– ვიცი, რომ ძალიან განიცდით ადამიანის წიგნთან დაშორებას. რატომ უნდა იკითხოს ადამიანმა წიგნი? რა უნდა გააკეთონ მშობელმა, მასწავლებელმა, რომ ბავშვი არ დაშორდეს წიგნს?
– არაფერი ისე არ ამდიდრებს ადამიანს გონებრივად და სულიერად, როგორც წიგნი. უწიგნურობა ძალიან სამწუხაროა, მაგრამ ეს არ არის სიახლე ჩვენთვის, რადგან საქართველოში ამ მხრივ საბჭოთა დროსაც მძიმე მდგომარეობა იყო, თუმცა მაშინ ამაზე არ ლაპარაკობდნენ, რადგან უმაღლესი სასწავლებლის დიპლომი ნებისმიერ ქართველს ჰქონდა. მთავარი დიპლომი იყო და არა განათლება. არასაკმარისი წიგნიერებისა და არასაკმარისი განათლების შედეგებს კი ახლა ვიმკით. არადა, წიგნები მრავალათასიანი ტირაჟებით გამოიცემოდა და ხალხიც ყველაფერს ყიდულობდა. ჩემი საბჭოური ბავშვობიდან კარგად მახსოვს ოჯახებში წიგნებით გამოტენილი თაროებიც, საიდანაც მხოლოდ მაშინ ჩამოიღებდნენ ხოლმე წიგნს, როცა მტვერი უნდა გადაეწმინდათ. ამიტომაც მგონია, რომ მკითხველი კი არ შემცირდა საქართველოში (როგორც ხშირად ამბობენ ხოლმე), არამედ წიგნის მყიდველი. შეუძლებელია, ადამიანს კითხვა უყვარდეს და მერე გადაიყვაროს. წიგნი ნებისმიერ ნარკოტიკზე ძლიერია, გამოსწორებული ნარკომანი კი სულ ორი ვიცი მთელ საქართველოში.
– ახალგაზრდების წიგნისგან დაშორებას ხშირად კომპიუტერისადმი ზედმეტი მიჯაჭვულობით ხსნიან.
– კომპიუტერი არ არის წიგნის ალტერნატივა, მიუხედავად იმისა, რომ ის თანამედროვე ყოფის უკვე აუცილებელი ატრიბუტია. მეც ვარ ინტერნეტის მომხმარებელი და კარგა ხანია, აღარც ხელით ვწერ და აღარც საბეჭდ მანქანს ვიყენებ, მაგრამ ვერანაირი ტექნიკური პროგრესი ადამიანს წიგნს ვერ დაავიწყებს და ჩემი პატარა ლეპტოპიც სწორედ იმისთვის მჭირდება, რომ ბევრი წიგნის დაწერა მოვასწრო. ინტერნეტიზაცია და კომპიუტერიზაცია, რასაკვირველია, ძალიან ამარტივბს ინფორმაციის მიღებას, მაგრამ წიგნს, როგორც ადამიანის მთავარ გონებრივ და სულიერ საზრდოს, ვერასოდეს ვერაფერი შეცვლის.
– რამდენად დაფასებულია მწერალი?
– მწერლობა ყველგან რთულია, მათ შორის – საქართველოშიც, იმიტომ რომ წერა თავისთავად ტიტანური შრომაა. რაც შეეხება დაფასებას, ერთადერთი დამფასებელი და შემფასებელიც ჩემთვის მკითხველია და ამ მხრივ მე სასაყვედურო არ უნდა მქონდეს, რადგან ჩემმა წიგნებმა გაყიდვების თვალსაზრისით ყველა რეკორდი მოხსნა საქართველოში.
– თავად თქვენი საყვარელი მწერალი ვინ არის?
– ბევრი საყვარელი მწერალი მყავს და ბევრ წიგნსაც ხშირად გადავიკითხავ ხოლმე. მაგრამ წიგნი, რომელიც, სადაც უნდა მივდიოდე, მუდამ თან დამაქვს, „ვეფხისტყაოსანია”. ეს არის 1966 წლის მომცრო ფორმატის გამოცემა, რომლისთვისაც ილუსტრაციები ლადო გუდიაშვილმა დახატა. ჯიბეშიც მეტევა და ძალიანაც მიყვარს. მე-20 საუკუნის დასაწყისის ქართველებს ემიგრაციაში, როგორც ცნობილია, ქართული მიწა მიჰქონდათ, მე კი მიწის ნაცვლად „ვეფხისტყაოსანი” მიმაქვს და თვითმფრინავშიც მშვიდად ვარ – თვითმფრინავი რომც ჩამოვარდეს და ყველაფერი დაიბუგოს, ჩემს გვამს მაინც ამოიცნობენ, რადგან, მოგეხსენებათ, „ვეფხისტყაოსანი” არ იწვის – საუკუნეების განმავლობაში წვავდნენ, მაგრამ ვერაფერი დააკლეს.
ესაუბრა თამარ კაციტაძე
სასკოლო შფოთიანობა და მისი გავლენა ბავშვის პიროვნების ფორმირებაზე
ემოციური მდგრადობადა სტაბილურობა ნებისმიერი საქმის წარმატებით განხორციელების უმნიშვნელოვანესწინაპირობას წარმოადგენს. ემოციურ წონასწორობასა და სულიერი კომფორტის განცდას განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სასკოლო პერიოდში. როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, მოსწავლის ქცევითი და სასწავლო პრობლემების ყველაზე მნიშვნელოვან წინაპირობად მის ემოციურ ცხოვრებაში მომხდარი სერიოზული ცვლილებები იქცევა ხოლმე.
ფსიქოლოგიურ ლიტერატურაში ბავშვის ემოციური არამდგრადობისა და არასტაბილურობის სხვადასხვა ფორმას გამოყოფენ. ბავშვის განცდები და შიშები, რომლებიც სასკოლო ცხოვრებას უკავშირდება, შეიძლება ძალიან ინტენსიური და მდგრადი გახდეს. ასეთ ემოციურ დარღვევებს სპეციალისტები სხვადასხვანაირად იხსენიებენ.
ტერმინი “სასკოლო ნევროზი” გამოიყენება მაშინ, როდესაც მოსწავლეს აღენიშნება “უმიზეზო” პირღებინება, ტემპერატურის მომატება, მუცლისა და თავის ტკივილები და, ამასთან, ეს ყველაფერი – დილაობით, როცა ბავშვის სკოლაში წასვლის დრო ახლოვდება. არდადეგების პერიოდში და უქმე დღეებში ეს სიმპტომები რატომღაც ქრება.
სასკოლო ფობია აღნიშნავს სკოლასთან დაკავშირებული შიშის უკიდურეს ფორმას. მას შესაძლოა არც კი ახლდეს სხეულებრივი სიმპტომები, მაგრამ სამედიცინო ჩარევის გარეშე მისგან გათავისუფლება ძნელია.
ემოციური არამდგრადობის შედარებით მსუბუქ ფორმას წარმოადგენს სასკოლო შფოთიანობა.
სასკოლო შფოთიანობა – ეს არის ემოციური არაკეთილდღეობისა და დისკომფორტის განცდა, რომელიც დაკავშირებულია რაღაც ცუდის, არასასიკეთოს მოლოდინთან, წარუმატებლობისა და ხიფათის წინათგრძნობასთან.
შფოთვა და მღელვარება ამა თუ იმ დოზით მუდამ თან სდევს ბავშვის სასწავლო საქმიანობას ნებისმიერ, თვით საუკეთესო სკოლაშიც კი. უფრო მეტიც – ადამიანის აქტიური შემეცნებითი საქმიანობა ყოველთვის ერთგვარი მღელვარებისა და შფოთვის ფონზე მიმდინარეობს, რაც ბუნებრივია. ბავშვში შფოთვის, მღელვარების სრული არარსებობა სიგნალი უნდა იყოს პედაგოგებისა და მშობლებისთვის. სასწავლო საქმიანობაში ყოველგვარ შფოთვას და მღელვარებას მოკლებულნი არიან უზრუნველი, დაუდევარი და ინფანტილური ბავშვები, რომლებსაც სასწავლო მოტივაცია არ გააჩნიათ.
შფოთვა სასწავლო პროცესში წარმატების აუცილებელ პირობასაც კი წარმოადგენს. თუმცა, არცთუ იშვიათად, საქმე გვაქვს შფოთვის დესტრუქციულ გამოვლენასთან. ეს მაშინ, როცა შფოთვა დეზორგანიზებას უწევს ბავშვის საქმიანობას და სერიოზულ დაბრკოლებას უქმნის მას წარმატებისკენ მიმავალ გზაზე. ამ დროს ბავშვს ცუდის, არასასიკეთოს მოლოდინი უჩნდება. შფოთიანი ბავშვები ძალიან მგრძნობიარენი არიან წარუმატებლობის მიმართ და მწვავედ რეაგირებენ მასზე. ავადმყოფურად ეშინიათ მარცხის და ხშირად უარს ამბობენ იმ დავალებებზე, რომელთა შესრულებისას სირთულეებს განიცდიან – ამით ისინი მარცხის თავიდან აცილებას ცდილობენ.
სასკოლო შფოთიანობის უარყოფითი შედეგები ხშირად იმითაც ვლინდება, რომ ინტელექტუალურ განვითარებაზე ზემოქმედებით არასასურველ გავლენას ახდენს დივერგენტულ (კრეატიულ, შემოქმედებით) აზროვნებაზე, რომლისთვისაც აუცილებელია ისეთი პიროვნული თვისებები, როგორებიცაა გამბედაობა, სითამამე, შიშის უქონლობა სიახლეებთან შეხვედრისას.
შფოთიან ბავშვებს აქვთ მავნე, ნევროზული ხასიათის ჩვევებისადმი (ფრჩხილების კვნეტა, თითის წოვა, თმების წიწკვნა-ამოგლეჯა, ონანიზმი) მიდრეკილება. საკუთარი სხეულით მანიპულირება ამცირებს ასეთი ბავშვების ემოციურ დაძაბულობას და ამშვიდებს მათ.
მართალია, სასკოლო შფოთიანობა ემოციური არამდგრადობის შედარებით მსუბუქი ფორმაა, მაგრამ ის შეიძლება გადაიზარდოს უფრო რთულ ფორმებში და ნევროზის ერთ-ერთ წინაპირობადაც იქცეს. ამდენად, აუცილებელია მუშაობა მის დასაძლევად.
საკორექციო მუშაობის წარმატებით ჩასატარებლად, პირველ რიგში, უნდა დადგინდეს შფოთიანობის მიზეზი, რომელიც საკმაოდ მრავალფეროვანია.
სასკოლო შფოთიანობის მიზეზებია:
ბავშვის თანდაყოლილი, ნერვულ-ფსიქიკური ორგანიზაციის ბუნება;
მშობლების გადაჭარბებული მოთხოვნები და ზედმეტი სიმკაცრე (“ყველაფერი უნდა გაკეთდეს საუკეთესოდ”; “კარგად სწავლა მხოლოდ უმაღლესი ქულების მიღებას ნიშნავს”);
სწავლების სისტემისა და მასწავლებლის დამოკიდებულების თავისებურებანი;
მუდმივი სტრესი და სატელევიზიო საინფორმაციო გადაცემებიდან მიღებული ნეგატიური ინფორმაციის ნაკადის უარყოფითი ზემოქმედება ბავშვის ფსიქიკაზე;
მშობლების ჰიპერმზრუნველობა, ზედმეტი მღელვარება და შიში, რაიმე არ დაემართოს მათ შვილს;
სკოლის ხშირი ცვლა და ახალ პირობებსა და თანაკლასელებთან გართულებული სოციალური ადაპტაცია.
სოციალური დამოკიდებულებების ცვლილება ბავშვისთვის მნიშვნელოვან სირთულეს წარმოადგენს;
სასკოლო ცხოვრების დასაწყისში სკოლაში სწავლისთვის მზაობის არასათანადო დონე;
სწავლისთვის საჭირო ინტელექტუალური ბაზის დეფიციტი;
ოჯახური პრობლემები;
აღზრდის მოუქნელი, დოგმატური სისტემა, რომელიც არ ითვალისწინებს ბავშვის ინტერესებს, უნარებსა და მიდრეკილებებს;
ბავშვის იძულებითი, ძალდატანებითი მონაწილეობა ისეთ საქმეებში, რომლებიც არ აინტერესებს;
ორიენტაცია ნიშანზე და არა შემეცნების პროცესზე;
ოჯახისადა სკოლის მიერ ბავშვის მიმართ წაყენებული მოთხოვნების წინაღმდეგობრივი ხასიათი და შეუთავსებლობა;
წინააღმდეგობა მშობლების პრეტენზიების მაღალ დონესა და ბავშვის რეალურ შესაძლებლობებს შორის;
პატივისცემის, ყურადღების, აღიარებისა და დამოუკიდებლობის მოთხოვნილების დაუკმაყოფილებლობა;
მუდმივი ცვლილებები გარე სამყაროში, ცხოვრების ჩვეული რიტმის დარღვევა;
აღზრდის ავტორიტარული სტილი, მოთხოვნებისა და შეფასებების არათანამიმდევრულობა;
დიდი მოცულობის დავალებები და ბავშვის შიში, რომ თავს ვერ გაართმევს მათ;
დროის მცირე მონაკვეთში განმეორებადი შეფასებით-საგამოცდო სიტუაციები.
ევროპული სკოლის IV-IX კლასებში ბავშვთა ემოციური მდგომარეობის შესასწავლად ფსიქოლოგიური კვლევა ჩატარდა. კვლევაში 216-მა მოსწავლემ მიიღო მონაწილეობა. კვლევა ტარდებოდა ფილიპსის სასკოლო შფოთიანობის კითხვარით, რომელიც სტანდარტიზებულ ფსიქოდიაგნოსტიკურ მეთოდიკას წარმოადგენს და საშუალებას იძლევა, შევაფასოთ სასკოლო შფოთიანობის არა მხოლოდ დონე, არამედ სასკოლო ცხოვრების სხვადასხვა სფეროსთან დაკავშირებული შფოთვის განცდების თავისებურებანი, გამოვყოთ ფაქტორები, რომლებიც დომინანტურ როლს ასრულებს ბავშვში ემოციური არამდგრადობის აღმოცენებაში.
სასკოლო შფოთიანობის ძირითადი ფაქტორების შინაარსობრივი დახასიათება:
ზოგადი შფოთიანობა სკოლაში – ბავშვის ზოგადი ემოციური მდგომარეობა, დაკავშირებული სკოლის ცხოვრებაში მისი ჩართულობის სხვადასხვა ფორმასთან;
სოციალური სტრესის განცდა – ბავშვის ემოციური მდგომარეობა, რომლის ფონზეც ვითარდება მისი სოციალური კონტაქტები (პირველ რიგში, თანატოლებთან);
წარმატების მოთხოვნილების ფრუსტრაცია – არახელსაყრელი ფსიქიკური ფონი, რომელიც საშუალებას არ აძლევს ბავშვს, დაიკმაყოფილოს წარმატების მოთხოვნილება მაღალი შედეგების მიღწევით და ა.შ.
თვითგამოხატვის შიში – უარყოფითი ემოციური განცდები ისეთ სიტუაციებში, სადაც საჭიროა საკუთარი თავის, საკუთარი შესაძლებლობების წარმოჩენა;
ცოდნის შემოწმების შიში – ნეგატიური დამოკიდებულება და შიშის განცდა სიტუაციებში, სადაც მოწმდება ბავშვის ცოდნა, მიღწევები, შესაძლებლობები (განსაკუთრებით მაშინ, როცა ეს საჯაროდ ხდება);
შიში, რომ ვერ გაამართლებს გარშემო მყოფთა მოლოდინს, ორიენტაცია სხვათა შეხედულებებსა და აზრებზე საკუთარი შედეგების, ქცევებისა და აზრების შეფასების დროს, შფოთვა იმ შეფასებების გამო, რომელსაც სხვებისგან იღებს, რადგანაც მუდმივად უარყოფითი შეფასების მოლოდინშია;
დაბალი ფიზიოლოგიური მდგრადობა სტრესის მიმართ – ფსიქოფიზიოლოგიური ორგანიზაციის თავისებურება, რომელიც ხელს უშლის ბავშვს, შეეგუოს სტრესოგენული ხასიათის სიტუაციებს და ზრდის არაადეკვატური, დესტრუქციული რეაგირების ალბათობას შფოთვის შემცველ გარემო ფაქტორებზე;
მასწავლებლებთან ურთიერთობაში არსებული პრობლემები და შიშები – სკოლაში უფროსებთან ურთიერთობისას საერთო ნეგატიური ფონის არსებობა, რაც აქვეითებს მოსწავლის აკადემიურ წარმატებას.
კვლევის შედეგად მიღებული მასალების ანალიზის საფუძველზე დადგინდა როგორც ცალკეული მოსწავლეების შფოთიანობის დონე, ასევე კლასების მიხედვით მოსწავლეთა ჯგუფებში არსებული მდგომარეობა. რაც შეეხება სკოლის საერთო მაჩვენებელს, ის ქვემოთ დიაგრამის სახით არის წარმოდგენილი:
დიაგრამა
გამოკვლევაში მონაწილე მოსწავლეთა რაოდენობა
სულ 216 მოსწავლე (120 ბიჭი და 96 გოგო)
როგორც დიაგრამიდან ჩანს, რვა ფაქტორიდან არც ერთის მიხედვით არ აჭარბებს სასკოლო შფოთიანობის მაღალი და მომატებული დონე ნორმალურს, მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ, რომ სასკოლო შფოთიანობის მაღალი დონის მქონე თუნდაც ერთმა ბავშვმა შეიძლება საგრძნობლად შეცვალოს ფსიქოლოგიური კლიმატი კლასში და სასწავლო-საგაკვეთილო პროცესს სერიოზული პრობლემებიც კი შეუქმნას, აუცილებლად მიგვაჩნია ყურადღების გამახვილება იმ ფაქტორებზე, რომლებიც დომინანტურ როლს ასრულებს ცალკეულ მოსწავლეებში შფოთიანობის დონის მომატებაში. როგორც გამოკვლევის შედეგების ანალიზმა გვიჩვენა, ჩვენს მოსწავლეებში შფოთიანობის გამომწვევ ფაქტორებს შორის დომინანტურია: მეოთხე (ცოდნის შემოწმების სიტუაციის შიში), მეხუთე (თვითგამოხატვის შიში) და მერვე (მასწავლებლებთან ურთიერთობაში არსებული პრობლემები და შიშები) ფაქტორი (იხ. დიაგრამა).
ცოდნის შემოწმების სიტუაციის შიში – ის მოსწავლეებს, რომელთა შფოთიანობასაც აღნიშნული ფაქტორი განაპირობებს (მომატებული დონე – 26%-თან, მაღალი დონე – 11%-თან), მიაჩნიათ, რომ მასწავლებლები მათ ზედმეტად მაღალ მოთხოვნებს უყენებენ, რის შედეგადაც შესაძლოა უარყოფითად შეაფასონ ისინი. ნეგატიური შეფასებები კი, თავის მხრივ, ძალიან მტკივნეულია მოზარდებისთვის და საფრთხეს უქმნის მათ მდგომარეობას თანატოლთა შორის, მათ თვითშეფასებას. ამასთან ერთად, ამ მოსწავლეებს იმდენად აკლიათ საკუთარი თავის, საკუთარი ცოდნისა და ძალების რწმენა, რომ მხოლოდ მოლოდინიც კი ცოდნის შეფასებისა მათში მღელვარებას და შფოთვას იწვევს. მასწავლებელთან ურთიერთობა ასეთი ბავშვებისათვის მხოლოდ ნეგატიური ემოციებით არის დატვირთული.
თვითგამოხატვის შიში – კვლევის შედეგებში ეს ფაქტორი ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი მაჩვენებლით არის წარმოდგენილი (მომატებული დონე აღირიცხა გამოკითხული მოსწავლეების 26%-თან, მაღალი დონე – 10%-თან). ის ბავშვები, რომელთათვისაც შფოთიანობის მიზეზი თვითგამოხატვის შიშია, უარყოფით ემოციებს განიცდიან ისეთ სიტუაციებში, სადაც თავი სხვებს უნდა წარუდგინონ. ეს, ერთი მხრივ, იმით აიხსნება, რომ ისინი საკმაოდ კრიტიკულად აფასებენ საკუთარ თავს, მაგრამ იმავდროულად უკიდურესად ეგოცენტრულები არიან და თავი “სამყაროს ცენტრად” მიაჩნიათ. თვითაღქმის ეს წინააღმდეგობრიობა საშუალებას არ აძლევს მათ, ადეკვატურად შეაფასონ საკუთარი თავი და სათანადოდ წარდგნენ გარშემო მყოფთა წინაშე. მეორე მხრივ, ამ ასაკში ბავშვი ხშირად განიცდის ისეთ გრძნობებსა და ემოციებს, რომლებიც არ ესმის და რცხვენია, ამიტომ უჩნდება მისწრაფება, ჩაიკეტოს, დაუმალოს თავისი შინაგანი სამყარო გარშემო მყოფებს.
მასწავლებლებთან ურთიერთობაში არსებული პრობლემები და შიშები – გამოკვლევაში მონაწილე მოსწავლეთა 4%-თან სასკოლო შფოთიანობის დონეს მაღლა სწევს მასწავლებლებთან ურთიერთობა – მათ მიერ ბავშვის ცოდნის შემოწმება, კომენტარები და ქულებით გამოხატული შეფასებები. როგორც დიაგრამიდან ჩანს, მომატებული დონის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი – 36% – სწორედ აღნიშნულ ფაქტორთან ფიქსირდება, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ მასწავლებელთან ურთიერთობა და მისი შეფასებების მოსმენა ბავშვისთვის საკმაოდ მნიშვნელოვანია. აღნიშნულ ურთიერთობაში არსებული პრობლემები საკმაოდ მაღლა სწევს სასკოლო შფოთიანობის დონეს. კვლევაში მონაწილე მოსწავლეების 60%-ს მასწავლებლებთან ურთიერთობაში არავითარი განსაკუთრებული პრობლემა და შიში არ აქვს, მათთვის ეს ურთიერთობა საკმაოდ იოლად და უმტკივნეულოდ მიმდინარეობს.
გამოკვლევის შედეგების ანალიზის საფუძველზე შევიმუშავეთ საკორექციო პროგრამა ცალკეულ ბავშვებთან შფოთიანობის დონის შესამცირებლად. ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ ფსიქოლოგის მიერ ჩატარებულ საკორექციო მუშაობას თან უნდა ახლდეს სერიოზული ცვლილებები ბავშვის პედაგოგებთან, მშობლებსა და თანატოლებთან ურთიერთობაში. ამ მიზნით მომზადდა რეკომენდაციები, რომელთა გათვალისწინება პედაგოგებისა და მშობლების მიერ საგრძნობლად შეამცირებს შფოთიანობის დონეს ცალკეულ ბავშვებში. ამასთან, აღნიშნული რეკომენდაციების გამოყენება მუშაობის პროცესში პროფილაქტიკის კუთხითაც დიდ დახმარებას გაგვიწევს.
რეკომენდაციები სასკოლო შფოთიანობის შესამცირებლად
მივიღოთ ბავშვი ისეთი, როგორიც არის. ის უნდა გრძნობდეს, რომ მას იღებენ და აფასებენ იმისგან დამოუკიდებლად, როგორ იქცევა და როგორ სწავლობს. ბავშვის უპირობო მიღება შფოთიანობის შემცირების ერთ-ერთ აუცილებელ პირობას წარმოადგენს.
შევუქმნათ ბავშვს სათანადო პირობები და დავეხმაროთ წარმატების მიღწევაში, გავუჩინოთ წარმატებულობის განცდა.
მოვერიდოთ ბავშვის სასწავლო შედეგების შედარებას წარმატებულ თანაკლასელთა მიღწევებთან. თითოეული მოსწავლის სასწავლო შედეგები უნდა შევადაროთ მხოლოდ მის ადრინდელ შედეგებს და შევაქოთ იმის გამო, რომ ადრინდელთან შედარებით უკეთესად შეასრულა სამუშაო.
ნამუშევრების შეფასების დროს, პირველ რიგში, ყურადღება უნდა გავამახვილოთ იმაზე, რაც კარგად არის გაკეთებული, მერე კი გამოვთქვათ კონკრეტული მითითებები იმის თაობაზე, რა არის გასაუმჯობესებელი. მნიშვნელოვანია, დავეყრდნოთ მოსწავლეების ძლიერ მხარეებს.
ნუ დავუშვებთ, რომ ბავშვი საკუთარ წარუმატებლობაში ჩაიკეტოს. მას აუცილებლად სჭირდება ისეთი არასასწავლო საქმიანობა, რომელშიც თვითდამკვიდრებას შეძლებს, ეს კი მოგვიანებით მის სასკოლო საქმიანობაზეც პოვებს ასახვას. რაც უფრო მეტად არის მიჯაჭვული ბავშვი სკოლას, მით უფრო მეტად უჭირს სასკოლო წარმატებების მიღწევა.
ძალიან მნიშვნელოვანია, დავანახოთ და ვაგრძნობინოთ ბავშვს, რომ ჩვენთვის მისი მიღწევები და წარმატებები საკმაოდ მაღალი ღირებულების მატარებელია.
ბავშვს, რომელიც გამუდმებით განიცდის მარცხს, უბრალოდ ხშირი შექება და ნაკლები საყვედური კი არ სჭირდება, არამედ შექება სწორედ მაშინ, როცა რაღაცას გააკეთებს (და არა მაშინ, როცა პასიურად ზის და ხელს არავის უშლის).
ხანდახან უმჯობესია, თვალი დავხუჭოთ იმაზე, რომ ბავშვს დავალებები სრულყოფილად არ აქვს შესრულებული, თუ ვიცით, რომ, თავისი შესაძლებლობებიდან გამომდინარე, უკეთესად შესრულება არ შეეძლო.
მოვერიდოთ მოსწავლის მუშაობის ტემპის, პიროვნული თვისებების, მეხსიერების, ყურადღების, აღქმის თავისებურებების, მოქმედების ტემპის შეფასებას.
ვერიდოთ შფოთიანი ბავშვების გამოკითხვას გაკვეთილის დასაწყისში ან გაკვეთილის ბოლოს.
არა უფრო მეტი, არამედ უფრო ეფექტიანად. დამატებითი დავალებების რაოდენობა ვერ გააუმჯობესებს მდგომარეობას, თუკი არ დავუკვირდებით, რა უჭირს თითოეულ ბავშვს და არ მივცემთ მას ისეთ დავალებებს, რომლებიც ეფექტიანად დაეხმარება მას ამ სირთულეთა დაძლევაში.
ნუ დავაჩქარებთ ასეთ ბავშვებს დავალების შესრულების დროს. დაჩქარების გარეშე შესრულებული დავალება, განურჩევლად იმისა, გამოუვა თუ არა, მას შფოთიანობისთვის თავის გართმევაში დაეხმარება.
მკაცრად ვაკონტროლოთ ჩვენი ემოციები შფოთიან ბავშვებთან ურთიერთობისას, ვინაიდან ბავშვის შფოთიანობა ბევრად არის დამოკიდებული გარშემო მყოფი ადამიანების შფოთიანობის დონეზე.
დავეხმაროთ შფოთიან ბავშვს, გადალახოს დაურწმუნებლობა საკუთარ თავში. ამ კუთხით კარგ სამსახურს გაგვიწევს გულწრფელი შექება. ამასთან, ბავშვმა უნდა იცოდეს, რისთვის შეაქეს. სურვილის შემთხვევაში შექების მიზეზი ყველაზე სუსტ მოსწავლესთანაც კი შეიძლება მოიძებნოს.
დავეხმაროთ ბავშვს, რომ უსაფრთხოდ იგრძნოს თავი ჯგუფში.
განსაკუთრებული დახმარება სჭირდებათ სკოლაში ახალგადმოსულ ბავშვებს, რათა უცხოდ არ იგრძნონ თავი და თავიანთი შესაძლებლობები მაქსიმალურად გამოავლინონ. ამ კუთხით კარგი იქნება, თუ სასწავლო წლის დასაწყისშივე ამ ბავშვების თანატოლებისთვის წარდგენის რაიმე განსაკუთრებულ ფორმას გამოვიყენებთ.
სასურველია შევამციროთ ნიშნის (და არა ცოდნის) ღირებულება ბავშვის თვალში.
მხარი დავუჭიროთ და წავახალისოთ ბავშვის თუნდაც სულ მცირე, ერთი შეხედვით უმნიშვნელო წარმატება.
P. S. სასკოლო განათლების ერთ-ერთი უმთავრესი მიზანია ისეთი ფსიქოლოგიური პირობების შექმნა, რომლებიც უზრუნველყოფს თითოეული ბავშვის სრულფასოვან ფსიქიკურ და პიროვნულ გავითარებას. პიროვნების განვითარებისთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს ფსიქიკურ ჯანმრთელობას, ანუ სულიერ, ფიზიკურ და სოციალურ კეთილდღეობას. თუ ადამიანი დისკომფორტს განიცდის, პირველ რიგში, ფრუსტრაცია ემუქრება ემოციურ სფეროს, რასაც, თავის მხრივ, მოჰყვება შფოთიანობა როგორც საპასუხო რეაქცია სტრესულ სიტუაციაზე.
სკოლა ბავშვის პიროვნების ჩამოყალიბების ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ფაქტორი ხდება. მრავალი მისი ძირითადი თვისება და პიროვნული მახასიათებელი ცხოვრების სწორედ ამ პერიოდში ყალიბდება. იმაზე, თუ როგორ ჩამოყალიბდება ისინი, ბევრად არის დამოკიდებული მთელი მისი შემდგომი განვითარება. სწორედ ამიტომ პიროვნების ფორმირება სკოლისთვის პრიორიტეტად უნდა იქცეს და სასწავლო პროცესიც ისე დაიგეგმოს, რომ პიროვნების ჩამოყალიბების პროცესში სერიოზულმა პრობლემებმა არ იჩინოს თავი. ამისთვის გასაკუთრებული ყურადღება უნდა დაეთმოს ურთიერთობებს. როგორც ერთმა მოსწავლემ ჩვენთან საუბრისას აღნიშნა, მისთვის სწავლა პირველადი არ არის და ვერც იქნება; მოზარდებისთვის პირველადი ურთიერთობებია. გასულ წლებში ევროპულ სკოლაში სასკოლო მოტივაციის კვლევამ გვიჩვენა, რომ სასწავლო მოტივებს შორის დომინანტურია აღიარების, პატივისცემის, ყურადღების მოთხოვნილების დაკმაყოფილება. იმისთვის, რომ ბავშვმა სწავლაზე იფიქროს და კარგადაც ისწავლოს, უპირველეს ყოვლისა, ეს მოთხოვნილებები უნდა ჰქონდეს დაკმაყოფილებული. შემთხვევითი არ არის, რომ ამჯერად ჩატარებული კვლევის მიხედვითაც სასკოლო შფოთიანობის ყველაზე მაღალი დონე ურთიერთობის პრობლემებს უკავშირდება. ამდენად, აღნიშნული პრობლემების მოგვარება სასწავლო მოტივაციასაც გააძლიერებს და სწავლების ხარისხსაც მნიშვნელოვნად გაუმჯობესებს.
მეგობრობის ტექნოლოგია
ამას წინათ ეზოში ორი ექვსი წლის გოგონას საუბარს შევესწარი: ერთმანეთს პირობა მისცეს, სახლში შესვლისთანავე ხმამაღლა დაეყვირათ ერთმანეთის სახელი, რაც სიყვარულისა და ორმხრივი მეგობრობის ნიშანი იქნებოდა. ეჭვგარეშეა, მეგობრული ურთიერთობა ბავშვებისთვის ასეთ მცირე ასაკშიც ძალზე მნიშვნელოვანია.
მეგობრობა თბილ, სასიამოვნო განცდებს ბადებს. ზოგიერთ ფსიქოლოგს მიაჩნია, რომ ბავშვობისდროინდელი ურთიერთობით გამოწვეული ეს განცდები ქმნის ერთგვარ იმუნიტეტს, რომელიც ზრდასრულ ასაკშიც გვეხმარება სტრესის დაძლევაში, ხოლო ადამიანები, რომელთაც ბავშვობაში მეგობრები არ ჰყოლიათ, ზრდასრულ ასაკშიც მარტოსულებად რჩებიან და თავს არ ანებებთ საკუთარი ცხოვრებით უკმაყოფილების განცდა.
ბავშვმა მეგობრები რომ შეიძინოს, აუცილებელია, თანატოლებთან თავისუფლად ურთიერთობის შესაძლებლობა ჰქონდეს.
მეგობრის ყოლის სურვილი ბავშვს პირველად 5 წლის ასაკში უჩნდება, მაგრამ განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ეს მისთვის 7-8 წლიდან იძენს. ხშირად მეგობრები უფრო ობიექტურად აფასებენ ბავშვის უნარებსა თუ შესაძლებლობებს, ვიდრე მშობლები და მასწავლებლები. უმცროს სასკოლო ასაკში მეგობარი ერთგვარი “სარკეა”, რომელიც ბავშვს პასუხს სცემს კითხვებზე: “როგორი ვარ მე? რა შემიძლია? რა გამომდის ყველაზე უკეთ?”
ზოგიერთი უფროსი, რომელსაც აწუხებს, რომ მის შვილს არ ჰყავს მეგობრები, თავად იწყებს პატარების ურთიერთობაში ჩარევას. ეს შეცდომაა – ბავშვების მეგობრობა მათსავე დადგენილ წესებს, მათ მიერვე შემუშავებულ “მეგობრობის კოდექსს” ემყარება. უფროსებს შეგვიძლია გავლენის მოხდენა, მაგრამ ირიბად; პატარები ხომ ჩვენ გვბაძავენ, ამიტომ, თუ ვაჩვენებთ მათ მეგობრობის მაგალითს (იმით, როგორ ვურთიერთობთ მეგობრებთან,კოლეგებთან), პატარას გაუადვილდება იმავე მოდელის გადატანა საკუთარი ურთიერთობების სფეროში. ბავშვი, უწინარეს ყოვლისა, ოჯახურ გარემოში სწავლობს კონფლიქტის მოგვარებას, მოლაპარაკებას, კომპრომისზე წასვლას. ყველა ეს უნარი მეგობრებთან ურთიერთობისას ვითარდება და ასაკთან ერთად უფრო და უფრო დიდ ადგილს იკავებს საქმიან თუ პირად ცხოვრებაში.
მეგობრობა მრავალ უნარსა და ჩვევას მოიცავს, რომელთა მიზანმიმართული განვითარება შესაძლებელია. მათ მიეკუთვნება გაცნობის, საუბრის დაწყებისა და დასრულების, დახმარების თხოვნის, დათმობისა თუ გაზიარების, ზრუნვის, მადლიერებისგამოხატვისა და სხვისგან მისი მიღების და, თქვენ წარმოიდგინეთ, მარტო დარჩენის უნარიც კი, რათა ბავშვი მუდამ სხვაზე დამოკიდებულებას არ გრძნობდეს. მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სასიამოვნო განცდებთან ერთად მეგობრობას თან ახლავს კონფლიქტებიც, გამოწვეული უკმაყოფილებით, იმედგაცრუებით, ეჭვიანობით. როგორც არ უნდა ვეცადოთ უფროსები, პატარებს უსიამოვნო განცდები თავიდან ავაცილოთ, ვერ უარვყოფთ, რომ სოციალურ-პიროვნულ განვითარებაში ბავშვს ამგვარი გამოცდილებაც ეხმარება.
ხშირად ჩნდება კითხვა, ჩავერიოთ თუ არა ბავშვის ურთიერთობათა სფეროში, როცა მისი მეგობრები არ მოგვწონს.
ბავშვი, ისევე როგორც ზრდასრული ადამიანი, მეგობრებს განსაზღვრული კრიტერიუმების მიხედვით ირჩევს – ის მისი თანასწორი უნდა იყოს და მის ინტერესებს იზიარებდეს. უფროსები კი ზოგჯერ სულსწრაფობას ვიჩენთ – ვერ ვითმენთ, სანამ ბავშვი თვითონ მოაგვარებს საკუთარ პრობლემებს. გირჩევთ, შვილთან ისეთი ურთიერთობა დაამყაროთ, რომ მას ნებისმიერ საკითხზე შეეძლოს თქვენთან საუბარიდა რჩევის თხოვნა.
რით დავეხმაროთ?
ფსიქოლოგი სინტია ერდლი (Cynthia Erdley) მიიჩნევს, რომ უფროსებს საკუთარი გამოცდილება ან გვეხმარება, ან ხელს გვიშლის ბავშვების დახმარებაში. უფროსები, რომლებიც პატარაობისას თვითონ იყვნენ მორცხვები, ბავშვის ურთიერთობათა სფეროში უფრო აქტიურად ერევიან, ქმნიან იმგვარ სიტუაციებს, სადაც მათ შვილს ახალი მეგობრების შეძენა შეეძლება. მას კი, ვისაც თავად არ ჰქონია ურთიერთობების პრობლემა, მიაჩნია, რომ მეგობრების შეძენა და შენარჩუნება იოლია და ეს არც მის შვილს უნდა გაუჭირდეს.
არსებობენ ბავშვები, რომელთაც უჭირთ დამეგობრება და მერე ამ ურთიერთობის შენარჩუნება. მათ არ ესმით მეგობრობის ელემენტარული წესები, ამიტომ დახმარება სჭირდებათ.
როგორ დავეხმაროთ?
მორცხვი
თუ ბავშვი მორიდებულია, დამეგობრებაში დაეხმარეთ: თავი მოუყარეთ მასა და მის თანატოლებს, შესთავაზეთ აქტივობა,რომელიც ინტერესთა სფეროს გამოვლენას ემსახურება, მერე კი ამ ინტერესების გათვალისწინებით რაიმედავალების ჯგუფურად შესრულება დაავალეთ.მსგავსი ინტერესების მქონე ადამიანებთან ურთიერთობაუფრო იოლია. შექმენით სიტუაციები, სადაც ბავშვს იმ უნარების გამოვლენა დასჭირდება, რომლებსაც კარგად ფლობს. საუბრისას ხშირად ჰკითხეთ აზრი. შესთავაზეთ ამა თუ იმ სიტუაციაში ქცევის მზა მოდელი. არავითარ შემთხვევაში არ მიაკეროთ იარლიყი (“ისეთი მორცხვია, გვერდიდან არ მშორდება”) – მან შესაძლოა გავლენა მოახდინოს ბავშვზე და ეს როლი გაუმყაროს: “როგორ ვეთამაშო ბავშვებს, მე ხომ მორცხვი ვარ!”
აგრესიული
თუ ბავშვი ხშირად ჩხუბობს, თანაც ერთსა და ორს კი არა, თითქმის ყველა მეგობარს ეჩხუბება, დააკვირდით, ყოველთვის ერთი და იმავე სცენარით ხომ არ ვითარდება კონფლიქტი. მაგალითად, ბავშვი მეგობარს მხოლოდ მაშინ უწყრება, როდესაც ის დახმარებას სთხოვს. ესაუბრეთ მას იმის თაობაზე, როგორ სურდა ურთიერთობის გაგრძელება, როგორ შეიძლება ამის სხვაგვარად მიღწევა. წაახალისეთ, როდესაც სირთულეს მშვიდად მოაგვარებს და აუცილებლად აუხსენით, რა მოსდევს ჩხუბს, სიფიცხეს – სხეულის დაშავება, მეგობრის დაკარგვა…
თავის მომაბეზრებელი
თუ ბავშვი თავის ნივთებს გამუდმებით სჩუქნის სხვას, რათა “მეგობრობა იყიდოს” ან მეტისმეტად ბევრ ყურადღებას ითხოვს მეგობრებისგან, ესე იგი მას დაბალი თვითშეფასება აქვს. შეეცადეთ მიიღოთ ის ისეთი, როგორიც არის, ხაზი გაუსვათ მის ძლიერ მხარეებს, გამოიკვლიოთ მისი ინტერესები და ინტერესთა სფეროს გაღრმავებაში დაეხმაროთ.
ძუნწი
ნუ დააძალებთ, ათხოვოს სხვას სათამაშო, როდესაც თავად არ სურს ეს. ზოგჯერ უფროსებს ისე გვინდა ბავშვის ხელგაშლილობის დემონსტრაცია, რომ ვაიძულებთ, დათმოს მისთვის ყველაზე ფასეული ნივთი. ბავშვისთვისკი ნივთებიხშირად მე-კონცეფციის ნაწილია;ის მათ საკუთარ ნაწილად აღიქვამს – ამიტომაც უჭირს მათთან შელევა. თუ გვსურს, ბავშვს გაზიარება ვასწავლოთ, სასურველიაშევქმნათ იმგვარი სიტუაცია, სადაც ბავშვები გარკვეული მიზნის გარშემო გაერთიანდებიან.მაგალითად, უმცროსი სასკოლო ასაკის მოსწავლეებს შეიძლება შევთავაზოთ თამაში “მსგავსი ხელთათმანი”: წყვილებსდავურიგოთ ხელთათმანის კონტურებიდა ერთნაირიხელთათმანებისშექმნადავავალოთ.მათ მოუწევთ, შეთანხმდნენ ორნამენტის,ფერების თაობაზე… მუშაობისასთავისთავად გაუზიარებენ ერთმანეთს ფანქრებსა და ფლომასტერებს, რომ გამოყენებული ფერები სხვადასხვანაირიარ აღმოჩნდეს…
მიუხედავად იმისა, რომ პრობლემას სხვადასხვა მიზეზი აქვს, უფროსებს დახმარება შეგვიძლია. პირველ რიგში, თავად უნდა ვუჩვენოთ ბავშვებს მეგობრობისა და თანამშრომლობის მაგალითი; ვიზრუნოთ იმაზე, რომ ბავშვს შინ თუ სკოლაში ჰქონდეს ინტერაქციული სამაგიდო სათამაშოები, რომლებითაც რამდენიმე ადამიანთან ერთად შეეძლება თამაში; ვასწავლოთ დადებითი ემოციების გამოხატვა, სხვისი შექება: “რა კარგად ხატავ!”, “რა საინტერესო ამბავს მომიყევი!” დავაკვირდეთ სხვებთან მის ურთიერთობას – უჭირს თუ არა, რა უნარის განვითარება სჭირდება, რათა უკეთ შეძლოს კომუნიკაცია, რა გზით არის შესაძლებელი ამ უნარის განვითარება… რაც მთავარია, შევინარჩუნოთ ბავშვთან იმგვარი ურთიერთობა, რომ მას შეეძლოს ჩვენთვის ნებისმიერი პრობლემის გაზიარებადა დახმარებისთხოვნა.
თეორიები სწავლის სტილის შესახებ
სწავლობენ თუ არა ადამიანები განსხვავებულად? სწავლობს თუ არა უკეთ ბავშვი იმ შემთხვევაში, როდესაც მას ცოდნა რომელიმე კონკრეტული სტიმულის საშუალებით მიეწოდება? ამ კითხვებზე პასუხის გაცემას მეცნიერები დიდი ხანია ცდილობენ. გაგაცნობთ იმ თეორიებს, რომლებიც სწავლის სტილის შესახებ უკანასკნელი ათწლეულების განმავლობაში მეტ-ნაკლები პოპულარობით სარგებლობს.
რას გულისხმობს სწავლის სტილი?
სწავლის სტილი კოგნიტური და ქცევითი სქემაა, რომელიც მეორდება სხვადასხვა დავალებაზე მუშაობისას სხვადასხვა დროში. სწავლის სტილი ეფუძნება თითოეული ინდივიდის აღქმის სხვადასხვაგვარობას. ამ განსხვავებულობის უფრო თვალსაჩინოდ წარმოსადგენად შეგვიძლია გამოვიყენოთ სიტყვითი ასოციაციების სავარჯიშო. მაგალითად, რა მოგდით აზრად პირველ რიგში, როდესაც მოისმენთ სიტყვას „სკამი”? ეს შეიძლება იყოს დასაჯდომი საშუალება, ავეჯი, რომელიმე კონკრეტული სკამი და ა.შ. განსხვავებული ინტერპრეტაციის ეს მარტივი მაგალითი ნათელს ხდის, თუ რატომ აფასებენ და ესმით ადამიანებს კომპლექსური სიტუაციები ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებულად. კლასში ხშირად ბავშვებს მასწავლებლის სხვადასხვა მითითება „ესმით”. მასწავლებელი ტრენინგ-სესიის ბოლოს, იმ დღეს გავლილი თემების ნაწილს ადვილად გაიხსენებს, ნაწილს კი-ვერა. ეს მაგალითები აღწერს აღქმისა, ინფორმაციის გააზრებისა და დახსომების სპეციფიურობას ყველაზე იდეალურ სიტუაციაშიც კი, სადაც ცოდნის თუ ინფორმაციის მიმღები სწავლაზე კონცენტრირებულია. უმცროსი ასაკიდანვე ბავშვებს ეს განსხვავებულობა სასწავლო სიტუაციაშიც გადააქვთ. სწავლის განსხვავებული სტილი გარკვეულწილად აყალიბებს სწავლისადმი ჩვენს დამოკიდებულებას და გვასწავლის ჩვენთვის „საუკეთესო” გზებს სწავლისათვის წარმატებით თავის გასართმევად. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ნებისმიერი სტილი თავისთავად ნეიტრალურია და წარმატება-წარუმატებლობას განსაზღვრავს ის, თუ როგორ გამოიყენებს მოსწავლე საკუთარ თვისებებს. ზოგიერთი სტილის სფეციფიკიდან გამომდინარე, შეიძლება გარკვეულ დავალებებზე მუშაობა მოსწავლისთვის უფრო მარტივი ან უფრო რთული აღმოჩნდეს; როდესაც მოსწავლე მისი სტილის ძლიერ მხარეებს იყენებს, ის უფრო ეფექტურად ეუფლება ცოდნას თუ უნარებს.
თანამედროვე თეორიები
1960-იანი წლებიდან მეცნიერები აქტიურად იწყებენ სწავლასა და ინდივიდუალიზმთან დაკავშირებულ კვლევებს და ნელ-ნელა მკვიდრდება ტერმინი „სწავლის სტილი”. შეიქმნა რამდენიმე მნიშვნელოვანი თეორია, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ მათ კრიტიკოსებიც მრავლად ჰყავთ. ბევრი მკვლევარის აზრით კი, რთულია მათ ჭეშმარიტება-მცდარობაზე საუბარი, სანამ შესაბამისი მეთოდოლოგიის გამოყენებით კვლევები არ ჩატარდება.
·შვეიცარიელი ფსიქოლოგის, კარლ იუნგის, თეორია ფსიქოლოგიური ტიპების შესახებ გამოყენებული იქნა კატერინ მაიერსისა და იზაბელ მაიერს ბრიგსის მიერ. მათ შეიმუშავეს სპეციალური ინსტრუმენტი „მაიერს- ბრიგსის ტიპის ინდიკატორი”. იუნგის თეორია განსაზღვრავს ორ ურთიერთსაწინააღმდეგო ფსიქიკურ ფუნქციას, რომელიც ჩართულია ინფორმაციის მიღების პროცესში: 1. შეგრძნებით აღქმა-ხუთი გრძნობის საშუალებით ინფორმაციის მიღების პროცესი; 2. ინტუიტური აღქმა- სენსორული ინფორმაციის მიღმა კავშირებისა და დასკვნების გაკეთების პროცესი. აგრეთვე, თეორია განსაზღვრავს ორ ურთიერთსაწინააღმდეგო ფსიქიკურ ფუნქციას, რომელიც ჩართულია ინფორმაციის შეფასებისა და გადაწყვეტილების მიღების პროცესში: 1. გონებრივი მსჯელობა – ინფორმაციის ობიექტური და ლოგიკური კრიტერიუმების საშუალებით შეფასების პროცესი; 2. გრძნობითი მსჯელობა – ინფორმაციის სუბიექტური მნიშვნელობის საფუძველზე შეფასების პროცესი.
·რიტა და კენეტ დანებმა საკლასო ოთახში მოსწავლეთა ქცევაზე ხანგრძლივი დაკვირვების შედეგად აღწერეს მოსწავლეთა გარემოს, ემოციური, სოციოლოგიური, ფიზიკური და ფსიქოლოგიური საჭიროებების სხვადასხვა მოდელები. მაგალითად, გარემო საჭიროებების ერთ-ერთი კომპონენტია- ხმაურის მიმართ მგრძნობელობა; ზოგიერთ ბავშვს დავალებების შესრულება მხოლოდ სიჩუმეში შეუძლია, ზოგს კი ხმაური საერთოდ არ აწუხებს. სოციოლოგიური საჭიროებების ერთ-ერთი კომპონენტია ჯგუფური და ინდივიდუალური მუშაობა- ზოგ ბავშვს დავალებაზე მარტო მუშაობა უადვილდება, ზოგს კი პირიქით- თანატოლებთან ერთად. ფიზიკური საჭიროების ერთ-ერთი კომპონენტია აღქმის ძლიერი მხარები: ბავშვები განსხვავდებიან იმის მიხედვით, თუ როგორი ფორმით – ვიზუალური, აუდიო, ტაქტილური თუ კინესთეტური- მიღებულ ინფორმაციას უკეთ იმახსოვრებენ და გამოიყენებენ.
აღნიშნული მოდელი ავტორებმა შეიმუშავეს რათა მასწავლებლებს შეძლებოდათ თავინთი მოსწავლეების სწავლის საჭიროებების შეფასება და შესაბამისი გარემოს უზრუნველყოფა.
· ენტონი გრეგორი განასხვავებს და აღწერს აღქმისა და გააზრების სხვადასხვა სტილს. ის გამოყოფს აღქმის კონკრეტულ და აბსტრაქტულ ხარისხს, და ინფორმაციის ორგანიზების თანმიმდევრულ და არათანმიმდევრულ სტილს. მეცნიერის მიხედვით, თითოეულ ინდივიდს გააჩნია როგორც კონკრეტული, ასევე აბსტრაქტული აღქმის უნარი, აგრეთვე ინფორმაციის თანმიმდევრულად და არათანმიმდევრულად ორგანიზების სტილი, თუმცა თითოეული ადამიანი უფრო წარმატებულად იყენებს ერთ-ერთს.
·უოლტერ ბარბიმ და რეიმონდ სვასინგმა შექმნეს მოდელი, რომელიც კონცეტრირებულია სწავლის აუდიტორულ, ვიზუალურ და კინესთეტურ მოდალობაზე და მასწავლებლებს სთავაზობს მოდელის პრაქტიკაში დანერგვის პრინციპებს. მეცნიერთა აზრით, უსამართლობაა, როცა ბავშვებს სწავლისას მუდმივად უხდებათ თავიანთი სწავლის სტილის (მოდალობის) სუსტ მხარეებთან შეჯახება, მაშინ როდესაც ძლიერი მხარეები შესაძლოა სრულიად იგნორირებული იყოს. აღნიშნული თეორიის მიხედვით, ადრეულ ასაკში უფრო მკვეთრად დომინირებს ერთ-ერთი მოდალობა. მოწიფულობასთან ერთად ადამიანს შეუძლია საჭიროების შემთხვევაში სხვა მოდალობების გაძლიერება, თუმცა სტრესულ სიტუაციებში ზრდასრულებიც დომინანტურ მოდალობას უბრუნდებიან.
ვიზუალური მოდალობა. ადამიანები, რომლებიც უკეთ იგებენ და იმახსოვრებენ ვიზუალური ფორმით მიწოდებულ ინფორმაციას, ხშირად საუბრის დროს ხატოვნად წარმოიდგენენ ნათქვამს; კითხვის დროს მონიშნავენ ტექსტს და ა.შ. მათ სწავლაში ეხმარება თვალსაჩინოებები- სურათები, ცხრილები, გრაფიკები და ა.შ.
აუდიტორული მოდალობა. პიროვნება, რომლის ძირითადი მოდალობა აუდიტორულია, ფიქრის დროს ხშირად ხმამაღლა გამოთქვამს აზრებს. საკუთარი აზრების მოსმენით, ის უკეთ იმახსოვრებს; ესწრაფვის დაზუთხვასა და გამეორეობას და როგორც წესი, დავალების შესრულებისას მოითხოვს სიჩუმეს, რადგან ხმაური ხელს უშლის დავალებაზე კონცენტრირებაში.
კინესთეტური მოდალობა. ბარბი და სვასინგი კინესთეტურ მოდალობას განმარტავენ, როგორც მსხვილი და ნატიფი მოტორიკისა და შეხების გრძნობის აქტიურ გამოყენებას სწავლის პროცესში. კინესთეტური მოდალობის მქონე მოსწავლეებისთვის განსაკუთრებულ სირთულეს წარმოადგენს გაკვეთილზე ხანგრძლივად უმოძრაოდ ჯდომა. ისინი ბევრად მეტს სწავლობენ მაშინ, როდესაც მშვიდად არ ზიან, რადგან ასეთ დროს მათ ყურადღებას არ ფანტავს ადგომისა და მოძრაობის სურვილი.
შერეული მოდალობები. მოსწავლის დომინანტური მოდალობა არის ის, რომლის საშუალებითაც ის ყველაზე ეფექტურად გადაამუშავებს ინფორმაციას. დომინანტური მოდალობა ცხადად ჩანს ადრეულ ასაკში, თუმცა ზრდასრულებში უკვე რთული ხდება მისი გამოცალკევება. მოსწავლეებში შერეული მოდალობები (ანუ ერთდროულად ორი ან სამი ძლიერი მოდალობა) გვხვდება მაშინ, როდესაც მათ ეძლევათ თანაბარი შესაძლებლობები თითოეული მოდალობის გასავარჯიშებლად (მაგ. მოსასმენი აქტივობები, თვალსაჩინობები, საკუთარი ხელით ჩატარებული ექსპერიმენტები და ა.შ.).
·ჰოვარდ გარდნერმა 80-იან წლებში შეიმუშავა და შემდგომ განავითარა მრავალმხრივი ინტელექტის თეორია. გარდნერი ინტელექტს განმარტავს, როგორც პრობლემების გადაჭრის ან ისეთი პროდუქტის შექმნის უნარს, რომელიც ღირებულია ამა თუ იმ კულტურულ გარემოცვაში. თეორია ეწინააღმდეგება წარმოდგენას, რომ ადამიანებს დაბადებიდან აქვთ „ერთი” ინტელექტი, რომელიც არ იცვლება და ფსიქოლოგიური ტესტების საშუალებით გაზომვადია. ინტელექტის ტესტების უმრავლესობა ზომავს ვერბალურ-ლინგვისტურ და ლოგიკურ-მათემატიკურ ინტელექტს, გარდნერი კი მათ გარდა კიდევ ექვსს გამოყოფს: სივრცითი ინტელექტი, სხეულებრივ-კინესთეტური ინტელექტი, ინტერპერსონალური ინტელექტი, ინტრაპერსონალური ინტელექტი, მუსიკალური ინტელექტი და ნატურალისტური ინტელექტი. გარდნერი თვლის, რომ თითოეული ადამიანს გააჩნია რვავე ინტელექტი, თუმცა დროთა განმავლობაში ზოგიერთი მათგანი მეტად უვითარდება, სხვა კი ნაკლებად და შესაბამისად, სწავლისას უკეთ ართმევს თავს იმ სფეროებს რასაც „წარმატებული” ინტელექტი მოიცავს.
თეორიული ცოდნის გამოყენება საკლასო ოთახში
სწავლის სტილთან დაკავშირებული ზემოთ აღწერილი თეორიები და მოდელები იმდენად მრავალმხრივია, რომ შესაძლოა ბევრმა მასწავლებელმა იმთავითვე ჩათვალოს, რომ მათი გათვალისწინება პრაქტიკაში შეუძლებელი იქნება. აქვე უნდა ითქვას, რომ ზოგიერთ თეორიასთან დაკავშირებით რიგ მეცნიერებსაც მსგავსი შეხედულება აქვთ და მიაჩნიათ, რომ სწავლების პროცესში თითოეული მოსწავლის სწავლის სტილის გათვალისწინება დიდ ძალისხმევას მოითხოვს, ხოლო მისი ეფექტურობის შესახებ კი სათანადო კვლევების შედეგები არ არსებობს. არც იმის განსაზღვრა არის ადვილი, თუ სწავლის რომელი სტილია (და რომელი კლასიფიკაციით!) დომინანტური თითოეული მოსწავლისათვის. მიუხედავად ამისა, მასწავლებელს ნამდვილად შეუძლია ისეთი სასწავლო გარემოს შექმნა, რომელიც სხვადასხვა სწავლის სტილის მქონე ბავშვებისთვის სწავლას გაამარტივებს და უფრო სახალისოს გახდის:
·მიეცით ბავშვებს როგორც ინდივიდუალური, ისე ჯგუფური დავალებები; რიგ შემთხვევებში მიეცით საშუალება თავად აირჩიონ დავალებაზე მარტო იმუშავებენ თუ თანაკლასელებთან ერთად;
·ბავშვებთან ერთად რეგულარულად განახორციელეთ გონებრივი იერიში ახალ საკითხთან დაკავშირებით; ასეთი აქტივობის დროს თითოეული ბავშვი შეიძლება თანაბარი ინტერესით ჩაერთოს მასში. გონებრივი იერიშის დროს მოსწავლეები სპონტანურობასა და შემოქმედებითობას ავლენენ;
·მოსწავლეებისთვის ახალი ინფორმაციის მიწოდებისას გამოიყენეთ სხვადასხვა მანიპულატივები, თვალსაჩინოებები; მიეცით საშუალება ბავშვებს მოახდინონ მანიპულაციები შესაბამისი კომპიუტერული პროგრამების/საგანმანათლებლო თამაშების საშუალებით და ა.შ;
·ნუ დაუშლით ბავშვებს, განსაკუთრებით უმცროს ასაკში, კითხვისას თითი გააყოლონ ტექსტს, ან ფერადი ფანქრებით გააკეთონ წიგნში მონიშვნა;
·ახალი ინფორმაციის მიწოდების დროს შეეცადეთ ხატოვნად გადმოსცეთ თქვენი სათქმელი, ისე რომ, ბავშვებმა მეტი ყურადღებითა და ინტერესით მოგისმინონ;
·ზოგიერთ მოსწავლეს უყვარს ისეთი დავალებები, სადაც ზედმიწევნით გაწერილი რა ევალება მას, სხვებს კი ურჩევნიათ მეტი თავისუფლება ჰქონდეთ. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, გარკვეული დავალებების მიცემისას (მაგ. პროექტზე მუშაობა) მკაფიოდ განუსაზღვრეთ მოსწავლეს დავალების მიზანი, მაგრამ შესთავაზეთ რესურსების, დავალების ჩაბარების თარიღის და სხვ. არჩევანი;
·თუ შეამჩნევთ, რომ ბავშვს უჭირს მერხთან უმოძრაოდ ჯდომა, შეეცადეთ ფიზიკურად ჩართოთ რაიმე აქტივობაში, მაგ. სთხოვეთ, დაფაზე დაწეროს მომავალი გაკვეთილის თემ
ვიდეობლოგი
მასწავლებლის ბიბლიოთეკას ახალი წიგნი შეემატა- სტატიები განათლების საკითხებზე
ჟურნალ „მასწავლებლის“ თითოეული ნომრის მომზადებისას, ცხადია, ვფიქრობთ მასწავლებელზე და იმ საჭიროებებზე,რომელთა წინაშეც ის ახლა დგას.
ვფიქრობთ მასწავლებელზე, რომელიც ჩვენგან დამოუკიდებლადაც ფიქრობს, როგორ მოემზადოს გაკვეთილისთვის, რა...
