“ქალთა მიმართ ოჯახში ძალადობის საკითხების ეროვნული კვლევის” შედეგები, რომელიც გაეროს მოსახლეობის ფონდისა და ნორვეგიის მთავრობის მიერ ერთობლივად დაფინანსებული პროექტის „დავძლიოთ გენდერული ძალადობა ამიერკავკასიაში” ფარგლებში ჩატარდა, ასე გამოიყურებოდა: საქართველოში, ქორწინებაში მყოფ ქალთა 9, 1% (ყოველი მე-11 ქალი) აღიარებს, რომ გამხდარა მეუღლის/პარტნიორის მიერ განხორციელებული ფიზიკური თუ სექსუალური ძალადობის მსხვერპლი.
2. ქალთა 14% აღიარებს, რომ გამხდარა ემოციური ძალადობის მსხვერპლი;
3. ქალთა 35% აღნიშნავს, რომ მეუღლის/პარტნიორის მხრიდან განუცდია ძალადობის სხვადასხვა ფორმები ქცევის კონტროლის მიზნით, აქედან, ქალთა 29%-ს არ აქვს უფლება ურთიერთობა ჰქონდეს საკუთარ ოჯახთან, ქალთა 11,6%-ს ექიმთან წასასვლელადქმრის ნებართვა სჭირდება;
4. იმ ქალთა 2, 7%-ს განუცდიათ ფიზიკური ძალადობა ორსულობის პერიოდში. რესპონდენტთა უმრავლესობა აღნიშნავს, რომ ძალადობის ჩამდენი პირი, მათი შვილის მამაა;
5. ქალთა 50% ფიქრობს, რომ ცოლი ქმარს უნდა ეთანხმებოდეს, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ არ ეთანხმება;
6. ქალთა 34, 1% კი ქმრის მიერ ცოლის ცემას გარკვეულ შემთხვევებში დასაშვებად მიიჩნევს.
კვლევაში საუბარია, რომ საქართველოში ძალადობის ყველაზე გავრცელებული ფორმა სწორედ ოჯახში ძალადობაა. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში ოჯახი ყველაზე მშვიდობიან სოციალურ ინსტიტუტად მოიაზრება, ბოლოდროინდელმა მოვლენებმა ოჯახში ძალადობის ფაქტების შესახებ, ეს მოსაზრება ეჭვქვეშ დააყენა. ეჭვის ქვეშ დადგა ის საკითხიც და პრობლემაც რეალურად წარმოჩინდა, რომ ქალის კულტზე და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მის მნიშვნელობაზე აღმატებით ხარისხში საუბარი არა მარტო გადამეტებულია, არამედ პირიქით – რეალურ ვითარებაში ქალის მნიშვნელობა და როლი გაუფასურებული და დაკნინებულია.
ფემიციდის გახშირებულმა ფაქტებმა და მართლაც შემზარავმა სტატისტიკამ (მარტო 2014 წელს, ერთი წლის განმავლობაში საქართველოში ქმრებმა, ყოფილმა ქმრებმა, პარტნიორებმა 27 ქალი მოკლეს) ოჯახში ძალადობის პრობლემა საზოგადოების წინაშე მეტი სიმწვავით დააყენა. რამ გამოიწვია ძალადობის ასეთი რეზონანსი და რა უქმნის ოჯახში ძალადობას ნაყოფიერ ნიადაგს, ამ შეკითხვით ფონდ “ტასოს” წარმომადგენელს თამთა თათარაშვილს მივმართეთ.
“ხშირად მთავარ გამომწვევ მიზეზად მძიმე სოციალურ-ეკონომიკურ ფონს ასახელებენ ხოლმე, მაგრამ ამას არ ვეთანხმები. ოჯახში ძალადობა ყველანაირი სოციალური ფენის წარმომადგენელ ოჯახებში ხდება. ძირითად მიზეზად მე პატრიარქალური და ძალადობრივი კულტურის ფონი მიმაჩნია. პატრიარქალური ცნობიერება არ გულისხმობს მაინცდამაინც ძალადობრივ ქცევას. შეიძლება ადამიანი, ოჯახი აბსოლუტურად შორს იდგეს ძალადობრივი ქცევისა და კულტურისგან, მაგრამ ატარებდეს პატრიარქალურ ცნობიერებას, რომელიც ძირითადად ყველა გენდერულ ურთიერთმიმართებას „ბუნებრივის” ტერმინებში ხსნის და მოიაზრებს. მაგალითად, ისეთი მოსაზრებები, როგორიცაა „ბუნებრივია, რომ ქალი არის პირველი პასუხისმგებელი ბავშვების აღზრდასა და ოჯახის სისუფთავეზე”; „ბუნებრივია, რომ მამაკაცები მეტნი არიან პოლიტიკაში, რადგან პოლიტიკა ბინძური საქმეა და ქალს იქ არაფერი ესაქმება”; „ქალის სხეული ესთეტიკურად უფრო ლამაზი და მიმზიდველია, ამიტომ ბუნებრივია, რომ მას ხშირად იყენებენ სხვადასხვა პროდუქციის რეკლამირებისთვის” და ა.შ. ამგვარი მოსაზრებები იმის მაჩვენებელია, რომ საზოგადოების გარკვეულმა (დიდმა) ნაწილმა ვერ მოახერხა მის ცნობიერებაში მყარად გამჯდარი წარმოდგენების კრიტიკულად შეფასება. აქედან გამომდინარე შეიძლება ვთქვათ, რომ ეს პრობლემა ასევე დაკავშირებულია განათლების საკითხთანაც. ერთი მხრივ, გენდერი, როგორც ფაქტორი არ არის გათვალისწინებული საგანმანათლებო მასალებში, მეორე მხრივ, ეჭვი მაქვს, რომ საგანმანათლებლო სისტემა ჯერ კიდევ არ უწყობს ხელს მოსწავლეს კრიტიკული აზროვნების განვითარებაში. ამგვარ ცნობიერებას ემატება უკვე მყარად გამჯდარი და ჩამოყალიბებული ძალადობრივი კულტურა, სადაც მთავარი ღირებულებები ფიზიკური სიძლიერე და მატერიალური სიმდიდრეა, და ფასობს ადამიანის ყველა ის თვისება, რომლებიც ამგვარი ძალაუფლების მოპოვებისთვის სჭირდება ადამიანს. რაც შეეხება ემოციურ და ემპათიურ ბუნებასა და ქცევას, ეს სისუსტედ და „ქალურ” ხასიათად არის მიჩნეული და არ წარმოადგენს არანაირ ღირებულებას. შესაბამისად თავად ქალიც არ მიიჩნევა ღირებულებად, მას აქვს თავისი „ფასი” მხოლოდ გარკვეული, პატრიარქალური კულტურის მიერ წაყენებული მოთხოვნების შესრულებისა და დაკმაყოფილების შემთხვევაში – ქალი უნდა იყოს ხელუხლებელი/ქალწული და არ გააჩნდეს სექსუალური სურვილები, აუცილებლად უნდა გააჩინოს შვილები და მათ კარგად აღზრდაზეც თავად აგოს პასუხი, მარტომ უნდა შექმნას ყველანაირი პირობა ოჯახის წვერების კომფორტისა და სიმშვიდისათვის, შესაბამისად, ეს სიმშვიდე რომ ერთი წუთითაც არ დაირღვეს მას არ უნდა გააჩნდეს, ან არ უნდა გამოხატოს, საკუთარი აზრი. ამგვარი დამოკიდებულება დამოუკიდებელი, საკუთარი სურვილების მქონე ადამიანის მიმართ არის არა სრულფასოვანი, არამედ ასეთი დამოკიდებულება სეიძლება გვქონდეს, უხეშად რომ თქვათ, „საბაზრო საქონლის” მიმართ “- ამბობს თამთა თათარაშვილი.
ჩვენი საზოგადოება პატრიარქალური საზოგადოებაა, სადაც ქალის როლი წინასწარ დეტერმინირებულია და ტრადიციული მეხსიერებით იგი მხოლოდ ოჯახში უნდა რეალიზდებოდეს. წინასწარგანსაზღვრული სოციალური მოდელის მიხედვით, ქალს უნდა გააჩნდეს ისეთი თვისებები, როგორიცაა სინაზე და ერთგულება, მოთმინება და ყველანაირი გაჭირვების ატანის უნარი. თუმცა, ამის მიუხედავად, საზოგადოება თვლის, რომ ქალის მთავარი როლი ოჯახის შენარჩუნების საქმეში კაცზე მეტად გადამწყვეტია. პატრიარქალური კულტურა ქალს განსაზღვრულ სოციალურ მოდელს უყენებს და სამაგალითო ქართველი ქალის ქცევა, სწორედ ამ წინასწარ განსაზღვრულ ნორმებში უნდა ჯდებოდეს. სამაგალითოა ქალი, რომელიც ქმნის ოჯახს, უვლის და პატრონობს შვილებს, რომელიც არ ცდილობს ჰქონდეს პროფესიული ცხოვრება და იყოს საზოგადოების აქტიური ნაწილი, არამედ ის ქალს მოიაზრებს როგორც სახლში მჯდომ არსებას, რომელმაც შვილები უნდა გაზარდოს, მოემსახუროს მეუღლეს და ბედნიერება ოჯახში იპოვოს. სწორედ, ოჯახის შექმნა და დედობა განისაზღვრება ქალის ცხოვრებისეული მიღწევების “გვირგვინად” და მიზნების მწვერვალად. ასეთი ქალი დაფასებულია საზოგადოების და ოჯახის მხრიდანაც – ასეთია საზოგადოებაში დამკვიდრებული აზრი ქალის როლსა და მოვალეობებზე.
ძალადობის მსხვერპლ ქალებს მინიმალური მხარდაჭერა აქვთ საკუთარი მშობლების მხრიდანაც. ხშირად, სწორედ ოჯახი არის წინააღმდეგი, რომ ქალმა ურთიერთობა გაწყვიტოს მოძალადე მეუღლესთან. საზოგადოებრივი, ორმაგი სტანდარტის მორალიც ამას ქადაგებს, რომ კომპრომისზე ისევ ქალი უნდა წავიდეს, რომ შეინარჩუნოს და გადაარჩინოს ოჯახი დანგრევას, რომ სწორედ მას მართებს და მოეთხოვება უფრო მეტი კაცთან შედარებით, მან უნდა მოითმინოს როგორც შეუძლია და ეს აუცილებლად გამოადგება მათ ოჯახსა და შვილებს.
საზოგადოების მხრიდან გამოვლენილ გულგრილობასთან ერთად, ასევე მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ ოჯახში ძალადობის მსხვერპლ ქალებს წასასვლელი და თავის გადასარჩენი ადგილი არ აქვთ, ისინი არც ფინანსურად დამოუკიდებლები არიან, რაც ხელს უშლით გადაწყვეტილების მიღებაში და ახალი ცხოვრების დაწყებაში. უმეტეს შემთხვევაში ოჯახში ძალადობის მსხვერპლ ქალებს არ აქვთ სრულყოფილი ინფორმაცია საკუთარი უფლებების შესახებ.
ქალის ეკონომიკური დამოუკიდებლობა მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ძალადობის თავიდან აცილებაში. თამთა თათარაშვილი მიიჩნევს, რომ ფინანსურ სიძლიერესთან ერთად ადამიანს უნდა გააჩნდეს ხელმისაწვდომობა სათანადო განათლებაზე, არჩევნის თავისუფლებაზე, რაც შესაბამისად კრიტიკული აზროვნების განვითარებას ნიშნავს. “არა აქვს მნიშვნელობა ფინანსური შემოსავლების სიდიდესა და სიმდიდრეს, უფრო მნიშვნელოვანია, რომ ქალს აქვს დამოუკიდებელი ცნობიერება, რომელიც გულისხმობს, რომ იგია პასუხისმგებელი თავის კეთილდღეობაზე და არა, მაგალითად, მამა, უფროსი ძმა ან ქმარი. აქვს ცნობიერება, რომელმაც იცის, რომ ადამიანის განვითარების არეალი გაცილებით უფრო ფართოა, რომ გარემო თუ კულტურული ფონი, რომელიც შენ გზღუდავს და გაბრკოლებს, შენგანვე და შენნაირებისგან შედგება და შენს ხელშია ის ასეთად დარჩება თუ შეიცვლის განწყობას”.
1994 წელს საქართველო შეუერთდა გაეროს კონვენციას, “ქალის მიმართ ყველანაირი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ”. კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები იღებენ ყველა შესაბამის ზომას დასაქმების სფეროში ქალის დისკრიმინაციის სალიკვიდაციოდ, რათა მამაკაცისა და ქალის თანასწორობის საფუძველზე უზრუნველყოფილ იქნას თანაბარი უფლებები. მაგალითად : შრომის უფლება, პროფესიის ან სამუშაოს თავისუფალი არჩევის, ყველა სამსახურებრივი შეღავათითა და პირობით სარგებლობის უფლება, ჯანმრთელობის დაცვისა და შრომის უსაფრთხო პირობების, მათ შორის შთამომავლობის და განგრძობის ფუნქციის დაცვა. კომიტეტი მოუწოდებს სახელმწიფო მხარეს განაგრძოს ქალების ცნობიერების ამაღლება მათთვის კონვენციით მინიჭებული უფლებების შესახებ; ასევე წაახალისოს ქალები, რათა მათ დროულად აცნობონ სასამართლო უწყებებს სექსუალური და გენდერული დისკრიმინაციის ფაქტების შესახებ. კომიტეტი მოუწოდებს სახელმწიფოს გააძლიეროს ძალისხმევა, რათა დაიმსხვრეს საზოგადოებასა და ოჯახში ქალებისა და კაცების როლსა და პასუხისმგებლობაზე არსებული სტერეოტიპები. გარდა ამისა, კომიტეტი სახელმწიფოს მოუწოდებს შეისწავლოს ნაადრევი ქორწინებების რაოდენობა და ამით გამოწვეული უარყოფითი გავლენა გოგონებზე, მათ ჯანმრთელობასა და განვითარებაზე.
კომიტეტის ყურადღების მიღმა არ დარჩენილა ბოლო დროის ტენდენცია ოჯახში ძალადობის ახალი ფორმის, ქალების მასიური მკვლელობის ფაქტებთან დაკავშირებით. CEDAW მოუწოდებს ქართულ მხარეს მიიღოს ზომები, რათა მოხდეს ქმრების/პარტნიორების მიერ ქალთა მკვლელობებისა და ძალადობის სხვა ფორმების შემცირება. ასევე, ხელი შეუწყოს ქალთა მიმართ ძალადობის შემთხვევაში მათ მიერ ამ ფაქტის მხილებას, აამაღლოს მათი ცნობიერება ამ ქმედებათა კრიმინალად კვალიფიკაციის შესახებ და უზრუნველყოს ქალთა მიმართ ძალადობის ეფექტური გამოძიება, ასევე უზრუნველყოს მათი წვდომა სახელმწიფო თავშესაფრებზე და თანამშრომლობა შესაბამის არასამთავრობო ორგანიზაციებთან.
ოჯახში ძალადობის ფაქტების საჯარო განხილვა მიუღებელია საზოგადოებისათვის. საზოგადოების უმრავლესობას აღიზიანებს, როცა ოჯახის საქმეები ღია განსჯის საგანი ხდება. პატრიარქალური ცნობიერების პერიფერიებიდან ასეთი პრობლემების განხილვა მხოლოდ ოჯახში უნდა ხდებოდეს და იქვე გვარდებოდეს. ერთ-ერთი არხი, რომლითაც ძალადობა იკვებება, სწორედ ამგვარად განწყობილი საზოგადოებაა, რომელიც აიძულებს ოჯახში ძალადობის მსხვერპლ ქალებს დამალონ თავიანთი პრობლემები, რაც ძალადობას უფრო შეუქცევადს ხდის. საზოგადოების მხრიდან გამოვლენილი ასეთი დამოკიდებულება ჩვენი საზოგადოების მენტალურ კარჩაკეტილობასა და იმ ადამიანურ კრიზისზე მიუთითებს, რომლითაც აღბეჭდილია ძალადობის მსხვერპლი ქალების მიმართ გამოთქმული შეფასებები. გაეროს მოსახლეობის ფონდის მიერ 2009 წელს საქართველოში ჩატარებული კვლევა, საზოგადოების სწორედ ასეთ დამოკიდებულებებს წარმოაჩენს. კვლევის მიხედვით, ქალთა 50’1 % ფიქრობს, რომ კარგი ცოლი ქმარს უნდა უჯერებდეს, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ არ ეთანხმება მას. ქალთა 34’1 % კი ქმრის მიერ ცოლის ცემას გარკვეულ შემთხვევებში ამართლებს. 44’9% ფიქრობს, რომ აუცილებელია, მამაკაცმა ცოლს დაანახოს, თუ ვინ არის ოჯახის უფროსი.
ფემინისტი ია მერკვილაძე ქალთა მიმართ ძალადობის ფენომენის განხილვისას შეუძლებლად მიიჩნევს კულტურული შემადგენლისთვის გვერდის ავლას, რომლის კვლავწარმოებაში პატრიარქალური საზოგადოების მითებსა და სტერეოტიპებს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავთ. :”სქესთა შორის განსხვავება, რომელიც ქალს მეორად როლს ანიჭებს მიუხედავად, ე.წ “დედის კულტისა” (და არა ქალის) და ქალის ფერტილობა ანუ მისი “ბიოლოგიური დანიშნულება” სწორედ ის ნიადაგია, რომელზეც უხეში მასკულინობა აღმოცენდება, რადგან საუკუნეების განმავლობაში ქალისა და კაცის როლების დელეგირება, გნებავთ ზღაპრებში, ლიტერატურულ ძეგლებში, გნებავთ კინოინდუსტრიაში კაცს აწებებს ერთგვარ იარლიყებს, მათ შორის “ძლიერი კაცის” ხატებს, რომელიც ისეთ სექსისტურ კულტურაში, როგორიც ქართულია ძალიან ძნელად ექვემდებარება ტრანსფორმაციას. “ძლიერი კაცი” ნიშნავს – ფიზიკური და ეკონომიკური ძალის მქონეს, აგრესიულს, გადაწყვეტილების მიმღებს, “კაი მსმელსა და კაი დამრტყმელს”, “კაი დამღრიალებელს”, ავტორიტარს, დამსჯელს, დამპყრობელს, მოძალადეს. “ნამდვილი ქალი” ნიშნავს უტყვს, უამბიციოს, სამზარეულოს “დედოფალს”, რომლის “მისია” ფიზიკური მომხიბვლელობა და კაცისთვის, ოჯახისთვის მაქსიმალური კომფორტის შექმნაა. თუმცაღა დააკვირდით, ბოლო ოცი წლის განმავლობაში როგორ შეიცვალა სოციოეკონომიკური, პოლიტიკური როლები. ქართველი ქალები აღარ არიან სახლში ქმრის ხელფასისა და “მარიფათის” მომლოდინე დიასახლისები, ისინი თავად მოიპოვებენ სარჩო–საბადებელს, გნებავთ ემიგრაციაში წასვლით, გნებავთ პროფესიული წინსვლით, გნებავთ ფინანსური დამოუკიდებლობის მისაღწევად გადადგმული თუნდაც სარისკო ნაბიჯებით; აი, კაცის ხატი, რომელიც მუდმივად “ტესტირების რეჟიმშია”, ცდილობს თავის “ჭეშმარიტ სტანდარტს” არ ჩამორჩეს და შესაბამისად, ე.წ. ჰეგემონიური მასკულინობის სადავეებს ეპოტინება. ამიტომაცაა, რომ ამგვარ კულტურულ გარემოში ჰომოფობია ყვავის – რადგანაც “ჭეშმარიტი მართლმადიდებელი ქართველი კაცები” სხვა “არაჭეშმარიტ კაცებს”, ანუ “ქალაჩუნებს” “გაფემინურობას” არ პატიობენ. ისინი ფიქრობენ, რომ ამით ჩრდილი ადგება “ნამდვილ კაცობას” (შესაბამისად, მათაც), რაც თავისთავად ნიშნავს “არ ჰგავდე ქალს”. ანუ ანტიფემინურობა, გნებავთ ანტიფემინისტობა, კაცობის დამადასტურებელ უტყუარ ატრიბუტადაა დაქცეული.
პატრიარქალურ, დომინაციურ კულტურულ თუ პოპკულტურულ გარემოში (მაგალითად, სექსისტური გასართობი შოუები, რომლებსაც მაღალი რეიტინგი აქვთ და რომლებსაც მოზარდები შეუზღუდავად უყურებენ) ბიჭები, კაცები თავად არიან კონსტრუირებული ჩარჩოების მსხვერპლნი, რადგანაც მათ მათი იდენტობის შესაბამისი “ჭეშმარიტი კაცების” წინაშე ძლიერის როლი (რომელსაც ხელი არ აუკანკალდება) უნდა ითამაშონ, ხოლო ამ დადგმულ სპექტაკლში ქალი მათი ძალაუფლების პროეცირების ყველაზე ადვილი და ხელმისაწვდომი “სიბრტყეა”.
ძალადობრივი კულტურა იმთავითვე გამორიცხავს თანასწორობაზე ღია მსჯელობას, თანასწორობის დამკვიდრების არაფიქტიურ ნაბიჯებსა და ქმედებას, მათ შორის, ე.წ. უმცირესობების მიმართაც. ქართულ სოციალურ გარემოში, მათ შორის სოციალურ ქსელებში ანდა მედია სივრცეში ვერ გაიგონებთ, ვერ წაიკითხავთ კაცის სიტყვებს: “მე ფემინისტი ვარ”. ორმა–სამმა ცნობადმა სახემ ეს მხოლოდ მას მერე წარმოთქვა, რაც წელს ქმრებისა და ყოფილი ქმრების მიერ მოკლული ქალების რიცხვმა კატასტროფულ ნიშნულს მიაღწია. თუმცა მანამდე დიდად არ შეუწუხებიათ თავი არც სექსისტური გადაცემების კრიტიკით და, მით უმეტეს, არც ამ სფეროში სამოქალაქო აქტივიზმით. ამგვარ სიტუაციაში არსებობს საშიშროება, რომ ქალთა მიმართ ძალადობის დაგმობა მავანთათვის გახდეს უბრალოდ მომგებიანი ტრენდი და მეტი არაფერი, ხოლო ამ პრობლემის გადაჭრას საზოგადოება ყოველგვარი სიღრმისეული გაანალიზების, კულტურული კოდების გადახედვის გარეშე მიუდგეს და მთელი პასუხიმგებლობა სახელმწიფოს, სამართლადამცველებს გადააბაროს”, – ამბობს ია მერკვილაძე.
ოჯახში ძალადობა კომპლექსური პრობლემაა. მისი ერთ-ერთი გამომწვევი ფაქტორი კულტურული სტერეოტიპების ფესვებშია საძიებელი, სწორედ ამიტომ არის მნიშვნელოვანი საზოგადოების ცნობიერების ამაღლება ქალთა ძალადობის წინააღმდეგ.
