სწავლება  ტრაგედიის რისკის შესამცირებლად საქართველოში  განათლების სისტემის პრიორიტეტული პროგრამა თუ არ არის, ვფიქრობ, რომ უნდა გახდეს.

 საქართველო ბუნებრივი კატასტროფების მხრივ მაღალი რისკის ქვეყანაა, სტატისტიკაში  ფაქტად წერია. ცნობილია, რომ საქართველოს ტერიტორიის ოთხმოცი პროცენტი მეწყერსაშიში ზონაა,  თუმცა მხოლოდ მე არ მრჩება შთაბეჭდილება,  რომ თითქოს სახელმწიფომ ამის შესახებ ბევრი არაფერი იცის, მათ შორის დღევანდელმა, გუშინდელმა თუ გუშინწინდელმა მთავრობებმა.  ეს ცამეტი ივნისის წყალდიდობამ დაადასტურა. რა თქმა უნდა, ნათქვამის დასტურად ტრაგედიის ანალიზს არ შევუდგებით, თემას მხოლოდ ჩვენთვის საინტერესო კუთხით განვიხილავთ. 

 დღეს თბილისში შექმნილ კრიზისს შესაძლოა, უფრო ღრმა, დროთა განმავლობაში კიდევ უფრო სერიოზული შედეგების მომტანი  მორალური კრიზისი  მოჰყვეს. ვაითუ, გარდაუვალი გახდეს  ხელისუფლებისადმი საზოგადოების სრული ნიჰილიზმი, რაც საქართველოს საზოგადოებისგან, ნაწილობრივ  მაინც მივიწყებული მეგონა.  გრძნობა, რომ სახელმწიფო იტყუება, რომ ხელისუფლება ცალკე სუბკულტურაა, რომ არჩევნები ბლეფია და საერთოდ, „საწყალი კაცისთვის   არავინაა”, სახელმწიფოსთვის კატასტროფაა, რადგან მოქალაქის უნდობლობა ხელისუფლებისადმი, შლის სახელმწიფოს. სახელმწიფოსთვის რისკის ხარისხით ამას ვერც  ეკონომიკური კრიზისი, ვერც გარე და შიდა პოლიტიკური ვითარება და, სათქმელად როგორი ძნელიც არ უნდა იყოს,  ვერც ადამიანების ტრაგედია შეედრება. 

 სახელმწიფოს რომ ვენდობოდით, სწორედ ამიტომ დავიჯერეთ, რომ ქალაქში მტაცებლები არ დაძრწიანო და შვილები  უშიშრად გავუშვით გარეთ. ყველა დირექტორი, თავის მხრივ, ენდობა თავის ხელმძღვანელობას. ხელმძღვანელობა კი – თავის ხელმძღვანელობას. ნდობის შედეგი სავალალო გამოდგა: არც – ბავშვმა, არც-მოწყვლადმა ადამიანმა (!) და არც-„ფეისმა”, „მხოლოდ” ერთმა რიგითმა მოქალაქემ საკუთარი მოვალეობის შესრულების  პასუხად მიიღო  უპასუხისმგებლობისა და  არაპროფესიონალიზმის ტრაგიკული მაგალითი.  ოთარ ცუხიშვილი  სამუშაო ადგილიდან გამოვარდნილმა ვეფხვმა დაგლიჯა.   

გასაკვირი არ იქნება, რომ ამის შემდეგ მშობლები მხოლოდ საკუთარ შესაძლებლობებს დაეყრდნობიან, შვილებს გარეთ არ გამოუშვებენ, რომ დირექტორები სასურველ წესრიგს ვერ მოითხოვენ. სამწუხაროდ, საკვირველი არც ის იქნება თუ მშობლები სახელმწიფოს აღარ ენდობიან. სახელმწიფოში საზოგადოების თითოეულ უჯრედს, ყველა სეგმენტს  ხომ თავისი პასუხისმგებელი ჰყავს ან უნდა ჰყავდეს?! 

ჩემი შენიშვნა საქართველოს განათლების სისტემაში ადამიანის უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებლობას ეხება, რომელმაც ხელი უნდა შეუწყოს ადამიანისა და სახელმწიფოს უსაფრთხოების  განმტკიცებას დაწყებული შენობებიდან, დამთავრებული ცეცხლსაქრობებითა თუ ფეხსაცმლით.  

  კომუნისტური საქართველოს სკოლებში ისწავლებოდა საგანი  „სამოქალაქო თავდაცვა”, რომელსაც, ე.წ. „ვაენრუკები” ხელმძღვანელობდნენ. სხვა საკითხია, რომ ეს საგანი უფრო  სამხედრო საფრთხის რისკების შემცირებას ითვალისწინებდა, რომ სახელმწიფო იმდროინდელ საზოგადოებას მილიტარისტული საფრთხის მოლოდინში აცხოვრებდა  და ამით  თავის პოლიტიკას „იმტკიცებდა”… მაგრამ ხომ იყო?!  და როგორც პირველად სამედიცინო დახმარებას, ბუნებრივი კატასტროფების რისკის შემცირებასაც ითვალისწინებდა. დაწყებული იმითი, სად დავმდგარიყავით მიწისძვრის დროს, როგორ მოვქცეულიყავით გველის ნაკბენის შემთხვევაში, აირწინაღის გაკეთებასაც გვასწავლიდნენ და განსაკუთრებული შემთხვევებისას ჰიგიენური ნორმების დაცვასაც.  ასე იყო თუ ისე, მომწონდა თუ არა, იმ დროს სახელმწიფო თავის მოქალაქეს აჩვენებდა მასზე მზრუნველობის მაგალითსაც. ქოლერის ეპიდემიის საშიშროების დროს გამოცხადებული  საგანგებო პირობებიც მახსოვს, ქალაქში შემოსვლა რომ აიკრძალა. სასწავლო წლის დაწყება არ ჩაშლილა და პირველი სექტემბერი ყველა მოსწავლემ იმ ადგილობრივ სკოლაში დაიწყო, სადაც იმ დროს იყო, წიგნებიც იქ დაურიგდათ. ყველა სკოლას მონიშნული  ჰქონდა თავისი თავშესაფარი ბუნკერი და პერიოდულად მოსწავლეები „ექსკურსიაზე” დადიოდნენ, მოდელირებული ევაკუაციებიც „ეწყობოდა”. პირადი შთაბეჭდილებით, სანახაობა შემზარავი იყო, მიწისქვეშეთის ფერი და  ტალანები ფანტაზიას საშინელებების ფილმად გარდაქმნიდა, მაგრამ თან გარწმუნებდა, რომ თუ „ამერიკა საბჭოთა კავშირს დაარტყამდა”, სახელმწიფო არ მიგატოვებდა. დაწესებული ნორმის შესაბამისად სახელმწიფოს  განსაკუთრებული შემთხვევების მარაგიც სისტემატურად ახლდებოდა და თავშესაფრებში წყლის გამწმენდი მოწყობილობის გამართულობასაც ამოწმებდნენ. პირადი გამოცდილებით, ოჯახიდან ისიც მახსოვს, რომ საწარმოს ხელმძღვანელებს პასუხი უნდა ეგოთ მოსამსახურეების უსაფრთხოებაზე, კომბინატის ბაღში წყლის სოკოს გაუმართაობისთვის დირექტორი მკაცრად გაუფრთხილებიათ მუშის უფლებების შელახვის გამო. მომწონდა თუ არ მომწონდა, საზოგადოება თავისუფალი იყო თუ არა,  ასეთი იყო სახელმწიფო სტრატეგია და  ტაქტიკა კონტროლდებოდა.   

ბოლო ხანებში კიდევ ერთხელ ნათლად დავინახეთ, რომ  უსაფრთხოების კულტურის დამკვიდრება ინდივიდუალურადაც ძალიან მნიშვნელოვანია და რაც უფრო ადრე დაიწყება სწავლება, მით უფრო შედეგიანი იქნება. პროფესიონალების ამბობენ,  რაც უფრო პატარებს გააცნობენ ამ კულტურას, მით უფრო ეფექტური იქნებაო –  ბაგის ბავშვებისთვისაც კი არსებობს შესაბამისი  სასწავლო ვიზუალური მასალა. ქვეყნების უმეტესობაში უსაფრთხოების ნორმებისა და თავდაცვის სწავლა საგანმანათლებლო პროგრამითაა გათვალისწინებული. უმეტესად, როგორც ცალკე საგანი არ ისწავლება, მაგრამ სემინარის ტიპის მეცადინეობები სისტემატურად უტარდებათ. მაგალითად, როგორ უნდა წავიდნენ სკოლაში მარტო და იცოდნენ ქუჩაში მოძრაობის წესები, რა არის საშიშროება და ადეკვატური ქცევა, თავის გადარჩენა და უნარდაქვეითებული ადამიანების დახმარება და ა.შ…. გერმანიის სკოლებში მოსწავლეებს ბუნების სიყვარული და უსაფრთხოების კულტურა  სისხლში აქვთ გამჯდარიო, ამბობენ. ეს ხუმრობა  აბსოლუტურად რეალური სურათის ამსახველია. 

საქართველოში გერმანიის მიერ უსაფრთხოების კულტურის სწავლების კურსს 2012 წლიდან მუშა სამარიტელთა კავშირი ახორციელებს. კარგია, რომ სწავლების კურსი თბილისს გასცდა,  უკვე აჭარაში, სამეგრელოსა  და სამცხე-ჯავახეთშიც გრძელდება. ასევე, უსაფრთხოების თემა ბაღის პროგრამაშია შეტანილი. პროექტში ჩართული არიან განათლების სამინისტრო, მერია და შინაგან საქმეთა სამინისტრო. თუმცა ჯერ მხოლოდ საპილოტე მდგომარეობაშია. სკოლებში  მეოთხე, მერვე და რაღაც დოზით ბიოლოგიის კურსშიც შეტანილია უსაფრთხოების სწავლება. 

ერთი შეხედვით, თითქოს, არც ისე მიშვებული ყოფილა სასკოლო განათლებაში  მოსწავლე ადამიანის „უსაფრთხოება”, მაგრამ ეს მხოლოდ ზედაპირულადაა. დიდი კვლევა არ დასჭირდება  იმის დადგენას, რომ საქართველოში ახალგაზრდა ადამიანი მოკლებულია პრაქტიკულ ცოდნას: ამის გასარკვევად სამი-ოთხი შეკითხვა საკმარისი იქნება. პირადი აღმოჩენაა, რომ  ნიუ-იორკის სკოლაში სამი წლის სწავლის შემდეგ თბილისში ჩამოსული ათი წლის ბიჭის ცოდნა სწორედ გარემოსთან ურთიერთობას ეფუძნებოდა. თუ მან  ჯერ არაფერი იცოდა ელექტრონულ გამტარობასა და ომის კანონზე, ის  მშვენივრად ხსნიდა ელვის დროს მოსალოდნელ საშიშროებას და ამ დროს  უსაფრთხოების დაცვის საშუალებებს. მის ცოდნაში ვერ აღმოვაჩინე განყენებული, რაღაც თეორიული და „ირეალური”. მისგან ისიც გავიგე, რომ რამდენჯერმე უტარდებოდათ ან მოდელირებული საფრთხის შემცველი გაკვეთილები, ან პრაქტიკული ტესტირებები, როგორ აარიდონ თავი საფრთხეს. აბა, ნამდვილ გრიზლის ხომ არ მოიყვანდნენ. გრიზლის კოსტუმში მასწავლებელი გამოეწყოო, მხიარულად იხსენებდა ერთ შემთხვევას. 

 თემის აქტუალობიდან გამომდინარე 2005 წელს იაპონიაში, ჰიოგოში გამართული კატასტროფების რისკის შემცირების შესახებ მსოფლიო კონფერენციაზე მიიღეს 2005-2015 წლების  სამოქმედო ჩარჩო პროგრამა სხვადასხვა ქვეყანასა თუ თემში კატასტროფების მიმართ გამძლეობისა და მდგრადობის დამკვიდრებაზე. 

ამ პროგრამას საქართველოც შეუერთდა და, შესაბამისად, აიღო ვალდებულება შეასრულოს პრიორიტეტული მიმართულებები. კერძოდ:

რომ კატასტროფის რისკის შემცირება მყარი ინსტიტუციური ბაზის პირობებში ეროვნულ და ადგილობრივ პრიორიტეტს წარმოადგენს;

 რომ გააუმჯობესებს კატასტროფების იდენტიფიცირების, შეფასებისა  და მონიტორინგის ადრეული შეტყობინების სისტემას; 

რომ გამოცდილებას, ნოვატორულ გადაწყვეტილებასა და განათლებას გამოიყენებს ყველა დონეზე უსაფრთხო პირობებისა და გამძლეობის პოტენციალის შესაქმნელად;

 რომ ეფექტური რეაგირების მიზნით კატასტროფის მიმართ მზაობას ყველა დონეზე გაზრდის; 

რომ რისკის ფაქტორების საფუძველს შეამცირებს.  

 

… ერთი შემთხვევა გამახსენდა. უკრაინაში ომი იყო. თბილისიდან ჟენევაში კიევის გავლით  მიმავალ ადამიანებს ვკითხე, დივერსიის არ გეშინიათ-მეთქი, პასუხად მივიღე – შვეიცარია თავის მოქალაქეებს დაიცავსო.  

არადა, შვეიცარიაც ბუნებრივი კატაკლიზმების მაღალი რისკის ქვეყნების სიაშია და 

საქართველოს მოქალაქეებსაც უნდათ, რომ საქართველომ დაიცვას.

შეუძლებელია, რამე სხვაზე წერო, როცა კარს მიღმა ჯერ ისევ ცამეტი ივნისის ღამეა. ეს ამბავი სიზმარს მაგონებს – თითქოს ფეხები შეკრული გაქვს და ადგილიდან ვერ იძვრი.

წინ მიდევს დასამუშავებელი თემების ნუსხა, მე კი ისევ იმ კვირა დილაზე ვფიქრობ, წინასწარ დაგეგმილ ექსკურსიაზე რომ მომიხდა წასვლა იმ განმარტების საფუძველზე, რომ ქალაქში ახლა უფრო საშიშია ყოფნა, ვიდრე ქალაქგარეთ. თუმცა იმ დილით ვერავის წარმოედგინა, რამხელა ტრაგედია დატრიალდა. ბევრს ტელევიზორიც არ ჩაურთავს და გადმოცემით იცოდა, რომ წყალდიდობამ ზოოპარკის მიმდებარე ტერიტორია დატბორა.

არ ვიცი, რომელმა სამინისტრომ უნდა არეგულიროს ასეთ დროს სამსახურში გასვლა-გაუსვლელობის საკითხი (მხოლოდ რჩევა სახლში დარჩენის თაობაზე საკმარისი არ აღმოჩნდა). მე და ჩემმა კოლეგებმა, ისევე როგორც, ალბათ, შრომითი ხელშეკრულების ბორკილებით შეკრულმა ყველა თბილისელმა, გლოვის დღეები სამსახურში, ჩვეულ საქმიანობაში ჩართულებმა გავატარეთ. 

სკოლაში ყველაზე დაძაბული პერიოდი დგას, – მთელ წელს რომ აჯამებ და ახარისხებ, გლოვისთვის სად გცალია?! მერე ანგარიშს აბარებ კათედრას. იმასაც წერ, რა პროექტები განახორციელე შენს საგანში და ერთ-ერთ პროექტად გიწერია „ეკოლოგია”. შენც იხსენებ, როგორ აჩვენე ბავშვებს მეწყრისა და წყალდიდობის უახლესი კადრები (მეწყერი დარიალის ხეობაში) და აუხსენი, რომ ბუნება აუცილებლად დაიბრუნებს იმას, რაც ეკუთვნის. 

სამწუხაროდ, მხოლოდ სტიქიის შემდეგ გაგვახსენდა, რომ ისტორიის გაკვეთილები მნიშვნელოვანია. თურმე მდინარე ვერე 1960 წელსაც ადიდებულა და ზოოპარკისა და გმირთა მოედნის ტერიტორია დაუტბორავს. მაშინაც გლოვის დღეები იდგა საქართველოს დედაქალაქში, მაგრამ დრო ხომ ყველაფრის მკურნალია. თუმცა მეხსიერებას დავიწყების აბებით არ უნდა მკურნალობდნენ. აი, რას გვამცნობს მდინარე ვერეზე ვიკიპედია:

„ვერე (სკვირეთი, სკორეთი) –  მდინარე აღმოსავლეთ საქართველოში. სათავეს იღებს თრიალეთის ქედის აღმოსავლეთ კალთაზე, დიდგორის მთის მიდამოებში. მდინარე მტკვარს ერთვის ქალაქ თბილისში. საზრდოობს თოვლის, წვიმისა და მიწისქვეშა წყლით. წყალდიდობა იცის გაზაფხულზე, წყალმცირობა – ზაფხულსა და ზამთარში. ახასიათებს პერიოდული წყალმოვარდნა”.

მთელი კვირაა საუბრობენ მეწყრისა და წყალდიდობის მიზეზებზე. ისევ იგივე შეცდომა, მომხდარის ერთმანეთისთვის გადაბრალება… სინოპტიკოსები მოსალოდნელი ჭარბნალექიანი ზაფხულის პროგნოზს გვახსენებენ, გეოლოგები ვერეს ხეობის არასწორ დაგეგმარებაზე მიგვითითებენ. ჩემი აზრით კი ეს საუბრები უკვე წყლის ნაყვაა. მთავარია, რას ვისწავლით ბუნების ამ მწარე გაკვეთილიდან. 

„წყლის ძალა მოგცეს ღმერთმა” – ეს უბრალო დალოცვაც იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ძველი ხალხი რიდითა და პატივისცემით ექცეოდა სიცოცხლისთვის აუცილებელ ამ სტიქიას. წყალი დაუდეგარი და მოუშინაურებელია, მიწიდან ხშირად გარბის და ატმოსფეროში მოგზაურობს, მაგრამ ვერც ცაში ძლებს დიდხანს და სახლს უბრუნდება. თუმცა ამ პროცესში ხშირად ამინდის ფიცხი მეუფე ერთვება და დედამიწას კუთვნილს წყევლასავით უბრუნებს უკან.

ქართულ ფოლკლორში ამინდს ელია განაგებს – „იმ ღვთაების მოადგილე, რომელიც ღრუბლების სამფლობელოს – წვიმა-სეტყვის, ელვა-მეხის ბატონი იყო” (იგულისხმება ტაროსი, რომლის ქართული შესატყვისია ლაზარე). დიდი წვიმის დროს ახლაც ჩამესმის ბებიას შეშფოთებანარევი ბუტბუტი:

„ლაზარე მოდგა კარსა,

აბრიალებს თვალსა,

ცხავი აცხავებულა,

წვიმა გაჩქარებულა.

ღმერთო, მოგვე მზის თვალი,

აღარ გვინდა ცის ნამი,

ღმერთო- მოგვე გორახი,

აღარ გვინდა ტალახი”.

გვალვაში ,,ცის ნამი” ხდებოდა სანატრელი და ბებიაჩემიც სარჩულივით ამოატრიალებდა ხოლმე ამ შელოცვას. ლაზარე კი ხან გვწყალობდა, ხან – არა.

ელიაობა, ამინდის ღვთაების სახელობის დღესასწაული, ძველი სტილით 20 ივლისს იმართებოდა. მესხეთსა და იმერეთში ელიას ხსენების დღეს საყდარში ზეიმობდნენ, კაცები ორსართულიან ფერხულში ებმებოდნენ, ქალები კი წრეს კრავდნენ და „ოკრიალეს” შემოსძახებდნენ. კახეთში ელიაობა ღვთაების სახელობის მთაზე იმართებოდა. ღრუბელთბატონის შესაწირი თხა იყო, რომელიც დაკვლის შემდეგ ხელუკუღმა უნდა გადმოეგდოთ მთიდან. სამეგრელოში წირვიდან მობრუნებულ ოჯახის უფროსს მარანში საჭმელ-სასმელით დატვირთული ტაბლა შეჰქონდა და ამინდის ღვთაებას წყალობას შესთხოვდა. ელიას თაყვანისცემა ხშირად ემთხვევოდა ლაზარობის – გვალვისა და დელგმის რიტუალებს, რომლებიც მხოლოდ მაშინ იმართებოდა, როცა ზედმეტი ნალექი ან სიცხე შეაწუხებდა ხალხს.

ქართულ მითოლოგიაში წყალს უმეტესად ქალღმერთები განაგებენ: ალი (ალქაჯი), ძიძლანი, წყარიშდიდა (წყარიშმაფა). წყლის ქალღმერთებს ქაოსის ნიშნები ახასიათებთ, რაც მათი ველური ხასიათითა და თავაშვებულობით გამოიხატება.

ალი (ალქაჯი) ბოროტი სულია, რომელიც უმეტესად ქალის სახით გვევლინება, თუმცა მითოლოგიაში გვხვდებიან მამრობითი სქესის წყლის ავსულებიც. ალი ვნებს გზააბნეულ ადამიანებს. შებრუნებული კოჭები და ამაზრზენი შესახედაობა ამ მითური არსების ეშმაკთან სიახლოვეზე მეტყველებს. გადმოცემის თანახმად, ალები ცხოვრობენ ჭაობებში, მორევებში, ტყეში, კლდეებში, ნანგრევებში. მათ უყვართ ჯირითი, ბევრი ცხენი მოუპარავთ თავლიდან და ქანცის გაწყვეტამდე უჭენებიათ, მერე მისი ფაფარი ისე ჩაუწნავთ, რომ იშვიათად მოიძებნება ამ ნაწნავის დამშლელი. ზოგჯერ მსხვერპლს ახლობლის სახით ეცხადებიან, ანუ მაქციებიც არიან. იმასაც ამბობენ, თუ ალს თმა შეაჭერი და დაუმალე, შენი ერთგული მსახური გახდებაო, თუმცა თმის დაბრუნების შემთხვევაში ალის დამჭერს სასტიკი შურისძიება ელოდება (წყლის კალაპოტში დატყვევების ამბავს ჰგავს – თუ ჭარბი ნალექი მიეშველა, არ გვაპატიებს შევიწროებას, მანამდე კი ერთგულად გვემსახურება). 

აფხაზურ ფოლკლორში ალის მსგავსი ღვთაებაა ძიძლანი, რომელსაც თავდაპირველად, ლაზარეს დარად, წვიმის მოსვლას შესთხოვდნენ, მერე კი ისიც მაცდურ და საშიშ ქალ-ღვთაებად გარდაიქმნა. 

არც წყლის დედა ყოფილა ლმობიერი. ამბობდნენ, წყარიშდიდას ძალიან თეთრი ტანი და გრძელი თეთრი თმა აქვსო. სწამდათ, რომ იგი მართავდა წყლის დინებას და მფარველობდა თევზებს. ერთ-ერთი ვერსიის მიხედვით, წყარიშმაფას მგლები მისდევენ, ის კი მორევში იმალება, ხოლო სხვა წყაროს თანახმად, დალივით აჯადოებს გზააბნეულ მგზავრებს და საკუთარ თავს სთავაზობს.

წყალმა შეტყუება იცისო, გაგიგონიათ ალბათ. წყლის ქალღმერთების მთავარი დამახასიათებელი ნიშანიც მიმზიდველობაა.

ძველ ქართულ რწმენა-წარმოდგენებში მოგზაურობა კიდევ ერთხელ გვარწმუნებს, რომ წყლისა ყოველთვის ეშინოდათ. არა მარტო ქართული მითების სამყაროში – მსოფლიოს წარმართული რწმენა-წარმოდგენების სათავეშიც, ოლიმპოს მწვერვალზე, სწორედ ღრუბელთბატონი გამეფებულა. ისეთი გარდაუვალი და ამოუცნობი მოვლენა, როგორიცაა ამინდი, ნამდვილად იმსახურებდა ოლიმპიური შიშების იერარქიის პირველ საფეხურზე ყოფნას.

მუდამ მიკვირდა, რატომ ეღრუბლებოდა ბებიას წვიმის დროს სახე. მე წყალი ბავშვობიდან მიყვარდა და ერთ-ერთი ფობია, რომლის მოშინაურებაც არ დამჭირვებია, აკვაფობია იყო. ჩემს დედულეთში სწორედ იმ ღამესავით თავსხმა წვიმები იცის, თითქოს ცა იქცევაო. წვიმისა არასდროს შემშინებია, არც იმ ღამეს მიეჭვია საფრთხე, სანამ წვიმის წყალი მდინარედ არ წამოვიდა ჩემი ფანჯრების წინ (საბედნიეროდ, აღმართი წყალს ვერ იჭერს და ნიაღვარმაც გვერდით ჩაგვიარა).

ბებია ამბობდა, ამინდის ცნობა მარტო სინოპტიკოსის საქმე არ არის, რადგან ბუნება სწორედ ამინდის ენით გველაპარაკებაო. ადამიანებს დაგვავიწყდა ეს ენა, ცხოველებს კი ჯერ კარგად ახსოვთ. ვინ იცის, მოსალოდნელი სტიქიის შეგრძნებამაც გამოიწვია ის მოულოდნელი თავდასხმა, ზოოპარკის ბინადართა დედობილს ასე რომ აკვირვებდა.

გამიგონია, რაც არ გვკლავს, გვაძლიერებსო. ამის მაგალითი მზიურისა და გმირთა მოედნის ტერიტორიაზე უკვე ვნახეთ, მაგრამ ჯერ კიდევ ბევრი რამ გვაქვს სასწავლი. რადგან მარტო „ჭირსა შიგან გამაგრება” არ კმარა. მთავარი მაინც იმის გააზრება მგონია, რომ სხვისი ჭირი არასდროს არის „ღობეს ჩხირი”. სამწუხაროდ, მე დღეს თავს დაცულად ვერ ვგრძნობ ჩემს ქვეყანაში, ამიტომ ყოველ დილით შიშით შევყურებ ცას და ღრუბელთბატონს ვევედრები:

„ღმერთო, მოგვე გორახი,

აღარ გვინდა ტალახი”.

„მერმე სამარიტელი ვინმე წარვიდოდა, მოვიდა მასვე ადგილსა, იხილა იგი და შეეწყალა”.

ლუკა 10:25-37

ნინია, ქეთი და მე რეისზე ვაგვიანებთ. ყველაფერი წამი-წამ გვაქვს გაწერილი. ქართველთა უმრავლესობაში ჩამონტაჟებულმა წარმოსახვითმა საათმა ბუდაპეშტში არ იმუშავა, ამიტომ სირბილი და ოფლის მოდენა გვიწევს. ტაქსი ძვირია, ჩვენ კი, როგორც ფრუნზიკ მკრტიჩიანის გმირი ამბობს, погуляли, туда-сюда და შემოვღარიბდითსავით, ჰოდა, ქამრების შემოჭერა მოგვიხდა.

ბუდაპეშტის მეტროში ბილეთები მხოლოდ სპეციალურ აპარატებში იყიდება, ეს პატრიოტი აპარატები კი ევროს არამც და არამც არ დააგემოვნებენ, მხოლოდ ფორინტებით იკვებებიან. ფორინტები კიდენა სადღა გვაქვს, გაზულუქებულ მესუვენირეებს დავუტოვეთ. ვალუტის გადამცვლელი ჯიხურიც არსად ჩანს. არადა, შავ დღეში ვართ, კაცო, გვაგვიანდება. თან არც ერთ უნგრელ კანონიერ ქურდს არ ვიცნობთ, რეისი რომ შევაყოვნებინოთ. გლეხი კაცისთვის ხომ არავინ არ არი…

ჰოდა, ხსნა ხომ ეგეთი რამაა – იქ იმალება, სადაც ყველაზე ნაკლებად დაუწყებ ძებნას. აპარატიდან შვიდი-რვა ნაბიჯის მოშორებით ერთი გაბურძგნილი კაცი წევს, წინ რკინის ფულით სავსე ჯამი უდევს და დიდ სენდვიჩს ატკბარუნებს. ამ სიტყვის გამოყენება არ მიყვარს, მაგრამ, ჩვენს ენაზე რომ ვთქვათ, მათხოვარია. მაცადეთ-მეთქი, გოგონებს ვუთხარი და ეს შვიდი-რვა ნაბიჯი ბორძიკ-ბორძიკით გადავდგი. მივესალმე და შევეცადე, ეს აბსურდული სიტუაცია გასაგები ენით ამეხსნა:

– თვითმფრინავზე ვაგვიანებთ, ფორინტები გვაკლდება, აპარატი კი ევროს არ იღებს. ხომ ვერ გადაგვიხურდავებთ?

წვერიანი კაცი თვალებში მიყურებს და მოკბეჩილ ლუკმას სწრაფად ღეჭავს. ეს კარგის ნიშანია – უარის თქმას რომ აპირებდეს, თავს გააქნევდა; რაღაცის თქმას ცდილობს, ესე იგი შანსი გვაქვს.

– მომეცით ფული, – ამბობს ლუკმის გადაყლაპვის შემდეგ და ხელი ჯიბისკენ მიაქვს.

ფულს ვაწვდი და ვუხსნი, რომ ზედმეტი რაც იქნება, თავისთვის დაიტოვოს გაწეული დახმარების სანაცვლოდ, კაცი კი ცდილობს, დამტვრეული ინგლისურით გამაგებინოს, რომ მე დახმარების სურვილი არ მქონია, ამიტომ არ აპირებს, ამ გარიგებიდან მოგება ნახოს. ევრო ფორინტზე დადგენილი კურსით გადამიხურდავა, მშვიდობიანი მგზავრობა მისურვა და სენდვიჩის ჭამა განაგრძო.

აეროპორტამდე ყბაჩამოვარდნილმა ვიარე. გონებიდან ვერ ამოვიგდე ბუდაპეშტელი, რომელიც სენდვიჩის ფულს მათხოვრობით შოულობს და მე, გადამთიელს, დამსახურებული ჰონორარი არ გამომართვა მხოლოდ იმიტომ, რომ მისი დახმარება ჩემი თავდაპირველი სურვილი არ ყოფილა, ძალადობა კი არ უნდოდა; არ მომატყუა, რადგან გადაწყვიტა, რომ ეს ფული მას არ ეკუთვნოდა.

რამ გამახსენა ბუდაპეშტელი სამარიტელი? ამაზე – ცოტა მოგვიანებით. 

მანამდე იმ ახალგაზრდებზე ვიტყვი, რომლებმაც თავიანთი ძალ-ღონე, ჭკუა და ძვირფასი დრო მდინარე ვერეს მძვინვარებას, ბეთანიაში ჩამოწოლილ მეწყერს, დაღუპულ ხალხს, დანგრეულ სახლებს, დამხრჩვალ ცხოველებს, შლამში ჩაძირულ მზიურის პარკს, გმირთამოედნელ ბეჰემოთს და მთლიანად ამ ქალაქს შეალიეს.

მზიურის პარკში მე შემხვდნენ ადამიანები, რომლებიც, ბუდაპეშტელი სამარიტელის მსგავსად, უანგაროდ აკეთებდნენ სიკეთეს. იქ გაგონილი თანადგომის ხმები არა აწმყოსი, არამედ მომავლის ხმები იყო. მაშინ მომეჩვენა და ახლაც მგონია, რომ შეუძლებელია, ეს ენერგია ფიზიკის კანონების წინააღმდეგ წავიდეს და დაიკარგოს. პირიქით, სასიკეთო ამბავზე ამოხეთქვა უწერია.

ამ ახალგაზრდების ენთუზიაზმსა და შემართებას მალევე გამოუჩდნენ ოპონენტები. ბევრი სკეპტიკოსის მოსაზრება კრიტიკას ვერ უძლებდა და მხოლოდ „უფრო და უფრო ჩლუნგი თაობა მოდის”-ის მსგავსი წიაღსვლებით შემოიფარგლებოდა.

იყვნენ ისეთებიც, ვინც სათქმელს არგუმენტებით ამაგრებდა და ამბობდა, რომ ეს სასიამოვნო ეიფორია დროებითია და მალე ჩაივლის, ჩაწყნარდება. იქნებ ასეც მოხდეს, რადგან 13 ივნისის მიერ დატოვებული მეტასტაზებისგან ადრე თუ გვიან გაიწმინდება ქალაქი. მაგრამ მთავარი ხომ არა ჩაწყნარება, არამედ გაგრძელებაა. მე, გამოუსწორებელ ოპტიმისტს, მგონია, რომ ამ ახალგაზრდების ენერგია, თანადგომისა და გაერთიანების სურვილი მხოლოდ ფხიზელი ძილით დაიძინებს და როცა საჭირო იქნება (ღმერთმა ნუ ქნას, რომ გასაჭირში), ეს ხალხი მნიშვნელოვან საქმეს გააკეთებს. რას – ჯერ არ ვიცი.

თუმცა ბოლო დღეების დუღილი იმის მანიშნებელიც იყო, რომ ზედაპირზე ნაგავიც ამოვიდოდა. ამის სიმპტომები უკვე დავინახე. ერთი-ორ საეჭვო ადგილას შემხვდნენ ადამიანები, რომლებიც ვითომდა სტიქიური მოვლენის შედეგად დაზარალებულთათვის აგროვებდნენ ფულს. ყუთები, ხელში რომ ეჭირათ, იმათი ზუსტი ასლი იყო, რომლებზეც სულ ერთი კვირის წინ სხვა წარწერა ვნახე. თავს ვერ დავდებ, რომ ტყუოდნენ, მაგრამ ძალიან კი ჰგავდნენ მუხანათურად ფულის კეთებაში გამობრძმედილებს. ხალხს, რომელიც ცდილობს მიითვისოს ფული, რომელიც მას არ ეკუთვნის, არ დაუმსახურებია. 

აი, ვინ გამახსენა ბუდაპეშტელი სამარიტელი.

ასეთები ხომ ბევრი გვინახავს – ჰუმანიტარული დახმარების მიმთვისებლები, რძის ფხვნილების გამტაცებლები.

ჩვენ ვიყოთ კარგად, თორემ ასეთებს რა დალევს. გინდ – თბილისში, გინდ – ბუდაპეშტში.

ობიექტური და გამჭვირვალე შეფასების სისტემის ჩამოყალიბება მნიშნელოვანია როგორც საკლასო, ასევე სასკოლო დონეზე. კვლევები ცხადყოფენ, რომ მოსწავლეთა /პერსონალის დემოტივაციის, კლასში/ორგანიზაციაში კონფლიქტური სიტუაციების წარმოქმნისა და დაბალი შედეგების განმაპირობებელი ერთ-ერთი ფაქტორი შეფასების სისტემის გაუმართაობაა. მნიშვნელოვანია, რომ არა მხოლოდ მოსწავლეთათვის იყოს შეფასების კრიტერიუმები ნათელი და გასაგები, არამედ მასწავლებელმაც ზუსტად იცოდეს, რა მექანიზმებით ხდება შეფასება და როგორ გამოიყენოს მისი შედეგები. ასევე მნიშნელოვანია, მასწავლებელმა შეფასების საკითხი განიხილოს ფართო ჭრილში და გაიაზროს, რა ძირეულ პრობლემებს შეიძლება გადააწყდეს პრაქტიკული მუშაობის დროს. სტატიის პირველ ნაწილში შევეხებით შეფასების ძირითად ასპექტებს საკლასო დონეზე. 

აღნიშნულ საკითხს ფართოდ განიხილავს რობერტ ჯ. მარზანო თავის წიგნში „Transforming Classroom Grading”. იგი აღნიშნავს, შეფასების მთავარ მიზანს უკუკავშირი უნდა წარმოადგენდეს, რომელსაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება სასწავლო პროცესში. იმისათვის, რომ უკუკავშირი ეფექტური გამოდგეს, ის უნდა იყოს კონკრეტული. შეფასების ნათელი და გამჭვირვალე კრიტერიუმების შემუშავება ერთი შეხედვით მარტივი პროცესი ჩანს, მაგრამ კვლევები ცხადყოფს, რომ მასწავლებლები შეფასების სისტემის შემუშავებისას მრავალ სხვადასხვაგვარ ფაქტორს ითვალისწინებენ. ფაქტობრივად, ეს წარმოადგენს ერთ-ერთ ძირეულ პრობლემას. მასწავლებლები შეფასების სისტემის აგებისას ითვალისწინებენ 4 ფაქტორს, რომელთანაც პრიორიტეტი მოსწავლეთა აკადემიურ მოსწრებას ენიჭება.

როგორც ავტორი აღნიშნავს, აკადემიური მოსწრება წარმოადგენს ყველაზე გავრცელებულ ფაქტორს, რომელიც შეფასების სისტემაში შედის. იგი სკოლებისთვის ყველაზე ღირებულ შედეგს წარმოადგენს – თუ მოსწავლეები წარმატებას მიაღწევენ, სკოლების მუშაობა ეფექტიანად ჩაითვლება. შეფასებები უნდა ასახავდეს მოსწავლის აკადემიური მოსწრების დონეს სათანადო მასალის ათვისებაში. როდესაც მასწავლებლები შეფასების კრიტერიუმად აკადემიურ მოსწრებას იყენებენ, ისინი შეფასებებს მოსწავლეთა მიერ შესწავლილი მასალის მოცულობის პროპორციულად იძლევიან. ამრიგად, თუ მოსწავლეები დიდი რაოდენობის მასალას სწავლობენ, მაღალ შეფასებას იმსახურებენ, ხოლო მცირე მასალის შესწავლის შემთხვევაში დაბალ შეფასებას მიიღებენ.

რას გულისხმობს აკადემიური მოსწრება?

თითქოს არსებობს ერთადერთი პასუხი შეკითხვაზე, თუ ზუსტად რას გულისხმობს აკადემიური მოსწრება, მაგრამ პედაგოგები მნიშვნელოვნად განსხვავებულ პასუხებს იძლევიან. ზოგადად, თავიანთ პასუხებში ისინი ითვალისწინებენ ინფორმაციის სამ კატეგორიასა და უნარებს: (1) კონკრეტული საგნის მოცულობა, (2) ფიქრისა და გააზრების უნარები, (3) საერთო კომუნიკაციის უნარები.

როგორც დასახელებიდან ჩანს, კონკრეტული საგნის შინაარსი მოიცავს კონკრეტული დისციპლინისათვის დამახასიათებელ ინფორმაციასა და უნარ-ჩვევებს. საერთოდ ითვლება, რომ მასწავლებლები, რომლებიც ერთსა და იმავე სახელმძღვანელოს იყენებენ, მოსწავლეებს ასწავლიან ამა თუ იმ კონკრეტული საგნის ერთსა და იმავე მოცულობას. თუმცა კვლევები აჩვენებს, რომ ცალკეული მასწავლებლები გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღების უფლებას იყენებენ და საგნის ფაქტობრივ მოცულობასთან დაკავშირებით იმდენ გადაწყვეტილებას იღებენ, რომ ძნელია დაბეჯითებით იმის თქმა, თუ რის წინაშე აღმოჩნდებიან მოსწავლეები. უმაღლეს დონეზე შედგენილი პროგრამული სახელმძღვანელოების შემთხვევაშიც კი მასწავლებლები იღებენ დამოუკიდებელ და უჩვეულო გადაწყვეტილებებს იმასთან დაკავშირებით, თუ რაზე უნდა გამახვილდეს ყურადღება, რა უნდა დაემატოს ან გამოაკლდეს პროგრამას. შინაარსის თანამიმდევრობაში ეს დიდ შუალედებს წარმოქმნის. ამ პრობლემის აღმოფხვრის ერთ-ერთ საშუალებად შეგვიძლია განვიხილოთ სტანდარტები. კონკრეტული საგნობრივი სტანდარტები, რომლებიც ზუსტად განსაზღვრავენ, რა უნდა იცოდეს მოსწავლემ სასწავლო წლის დასრულების შემდეგ. ეროვნული სასწავლო გეგმით გათვალისწინებული საგნობრივი სტანდარტები მასწავლებელს დახმარებას გაუწევს, შეფასება დააფუძნოს საგნის კონკრეტულ შინაარსს.

მეორე ფაქტორს, რომელსაც აკადემიური მოსწრება ხშირად მოიცავს, აზროვნებისა და დასაბუთების უნარ-ჩვევები წარმოადგენს. მასწავლებლები საგნის კონკრეტული შინაარსის მრავალმხრივად გააზრების უნარს საგნის შინაარსის დაუფლების აუცილებელ პირობად მიიჩნევენ. აკადემიურ მოსწრებასა და აზროვნებისა და დასაბუთების უნარ-ჩვევებს შორის კავშირს კი არამხოლოდ სკოლის მასწავლებლები მოითხოვენ. ზოგი ფსიქოლოგი თვლის, რომ აზროვნებასა და დასაბუთებაზე შინაარსისაგან იზოლირებულად ლაპარაკი არალოგიკურია. ისინი ასაბუთებენ, რომ აზროვნებისა და დასაბუთების ზოგადი უნარ-ჩვევების გამომუშავება ვერ იქნება ორიენტირებული ერთ საგანზე – ისინი დისციპლინათშორისი უნდა იყოს. ქართულ რეალობაში მსგავს უნარებად ეროვნული სასწავლო გეგმით გათვალისწინებული პრიორიტეტული და გამჭოლი კომპეტენციები დასახელება შეგვიძლია.

ზოგადი კომუნიკაციის უნარ-ჩვევები წარმოადგენს საგნის მასალის ბოლო კატეგორიას, რომელიც განიხილება როგორც აკადემიური მოსწრების კომპონენტი. კომუნიკაციის ნებისმიერი ფორმის გამოყენების შემთხვევაში მნიშვნელოვანია შემდეგი უნარ-ჩვევები, რაც კომუნიკაციის ყველა ფორმაზე ვრცელდება:

1. აზრის მკაფიოდ გადმოცემა;

2. კომუნიკაციის ხერხების შეცვლა აუდიტორიის შესაბამისად;

3. კომუნიკაციის ხერხების შეცვლა მიზნების შესაბამისად.

საგნის სფეროები სამ მთავარ უნარ-ჩვევას გამოყოფს:

1. აზრის წერილობით გადმოცემის უნარი;

2. აზრის ზეპირად გადმოცემის უნარი;

3. წერილობითი და ზეპირი ფორმისაგან განსხვავებული, ერთი ან მეტი სხვა საშუალებით გადმოცემის უნარი.

დასასრულ ავტორი აზუსტებს, რომ აკადემიური მოსწრება განისაზღვრება, როგორც კომპეტენცია შემდეგ სამ სფეროში: (1) კონკრეტული საგნის შინაარსის ათვისება, (2) აზროვნებისა და დასაბუთების უნარ-ჩვევები და (3) კომუნიკაციის ზოგადი უნარ-ჩვევები. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ძირითადი ფაქტორებია, რომლებსაც ემყარება შეფასებები, უკუკავშირის მიწოდება მიზნობრივად დამოკიდებულია მოსწავლეების მოტივაციაზე, ყოფაქცევასა და დასწრებაზე. ავტორი ასევე დასძენს, რომ მასწავლებელს იდეალურ შემთხვევაში, ეს უკუკავშირი აკადემიურ მოსწრებაზე მიწოდებული უკუკავშირისაგან განცალკევებით უნდა ჰქონდეს. შეფასების პროცესის არსებითი ხელისშემშლელი ფაქტორების გარკვევა კი პედაგოგს საკუთარი პრაქტიკის სრულყოფაში დაეხმარება.

პოსტტრავმულ სტრესულ აშლილობაზე შემდეგი ნიშნები მიუთითებს:

▪ ინდივიდი მოწმეა ან უშუალო მონაწილეა ისეთი მოვლენებისა, რომლებიც დაკავშირებულია რეალურ დაზიანებასთან, სიკვდილთან ან დაზიანებისა და სიკვდილის საფრთხესთან, თავად მის ან მის გარშემო მყოფ სხვა პირთა ფიზიკური განადგურების საშიშროებასთან; ინდივიდის პასუხი მატრავმირებელ მოვლენაზე მოიცავს შიშს, უსუსურობის განცდას, ძრწოლას; ბავშვებთან ეს შესაძლოა გამოვლინდეს აჟიტირებული და დეზორგანიზებული ქცევით;

▪ მატრავმირებელი მოვლენის ინტენსიური მოგონება ხატების, აზრების, კოშმარების სახით, ფლეშბეკები – გადატანილი უბედურების დეტალური გახსენება. ბავშვებთან ხშირია განმეორებითი თამაში ამ მოვლენასთან დაკავშირებულ თემებზე;

▪ მატრავმირებელ მოვლენასთან დაკავშირებული მოქმედებებისთვის, ადამიანებისთვის, აზრებისა და საუბრებისთვის თავის არიდება;

▪ გულგრილი დამოკიდებულება და სხვებისგან გაუცხოება, იმ საქმიანობისადმი ინტერესის დაკარგვა, რომელიც ადრე სიხარულს ჰგვრიდა; ემოციის დიაპაზონის შეზღუდვა – სიხარულის, სიყვარულის, სექსუალობის განცდის დაკარგვა; მომავლის დაგეგმვის სურვილის უქონლობა. ზოგ შემთხვევაში ინდივიდს აქვს დისოციაციის სიმპტომები, უჭირს საკუთარი თავის აღქმა;

▪ შიში და დანაშაულის განცდა. მოსალოდნელი საფრთხის გამო შფოთვის დონე იმდენად მაღალია, რომ უბრალო შეხებაზეც კი შესაძლოა პანიკის შეტევა დაეწყოს. უჭირს ძილი და ყურადღების კონცენტრაცია. ხშირად თავს დამნაშავედ გრძნობს, რომ, სხვებისგან განსხვავებით, გადარჩა ან აწუხებს დანაშაულის განცდა იმ საქციელის გამო, რომლის ჩადენა მოუხდა თავის გადასარჩენად.

პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა დაწყებისა და მიმდინარეობის მიხედვით რამდენიმე სახეობად იყოფა.

▪ მწვავე სტრესული აშლილობა გულისხმობს სტრესორზე შფოთვითი და დისოციაციური სიმპტომების გამოვლენას 1 თვის განმავლობაში;

▪ ქრონიკული სტრესული აშლილობისას სიმპტომები ვლინდება 3 თვისა და მეტი ხნის განმავლობაში;

▪ გადავადებული სტრესული აშლილობის დროს სიმპტომები იწყება ტრავმული მოვლენიდან 6 თვის შემდეგ.

პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა ადამიანს შესაძლოა დაემართოს ნებისმიერ ასაკში, ბავშვობის ჩათვლით.

რატომ ემართებათ პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა მხოლოდ ცალკეულ ადამიანებს და არა მატრავმირებელი ამბის ყველა მონაწილეს? – ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად მკვლევრებმა შეისწავლეს ბიოლოგიური და გენეტიკური ფაქტორები, გადარჩენილთა პიროვნული თვისებები, მათი ბავშვობის გამოცდილებები, სოციალური სისტემების მხარდაჭერა და ტრავმის სიმძიმის ხარისხი. ის ადამიანები, რომლებიც ბავშვობაში განიცდიდნენ ფსიქოლოგიურ ზეწოლას და სასტიკ მოპყრობას, შეადგენენ მოწყვლად ჯგუფს. ფსიქოლოგიური პრობლემების მქონე ინდივიდები მატრავმირებელი მოვლენის დროს განსაკუთრებით დაუცველები ხდებიან.

ადამიანებს, რომლებიც მათ ცხოვრებაში მომხდარ ნეგატიურ მოვლენებზე პასუხისმგებლობას გარეგან ფაქტორებს აკისრებენ, უფრო მეტად მწვავე სიმპტომები აქვთ, ვიდრე ინტერნალებს, რომლებსაც სჯერათ, რომ თავად მართავენ საკუთარ ცხოვრებას.

სოციალური მხარდაჭერა რეაბილიტაციის პროცესში დადებითად მოქმედებს. მატრავმირებელი მოვლენის მსხვერპლი, რომელიც მეგობრებისა და ახლობლების მხარდაჭერას გრძნობს, უფრო მეტად ცდილობს, დაუბრუნდეს ჩვეულ ცხოვრებას.

ხშირად რაც უფრო მძიმეა ტრავმა, მით უფრო მეტია პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის გამოვლენის საფრთხეც. განსაკუთრებით მაღალია რისკი მძიმე ფიზიკური ტრავმების დროს.

დღესდღეობით მკვლევრები მუშაობენ გენების როლის დადგენაზე შიშის შესახებ მოგონებების შექმნაში. მაგალითად, გასტრინის გამომყოფი პეპტიდი გადასცემს სიგნალებს ტვინს და მას შიშთან გამკლავებაში ეხმარება. როგორც კვლევებმა აჩვენა, თაგვებს, რომლებსაც ეს პეპტიდი არ გააჩნიათ, შიშის შესახებ მოგონებები უფრო მეტხანს უგრძელდებათ. გენი 5-HTTLPR, რომელსაც “ბედნიერების გენს” უწოდებენ, პასუხობს ჰორმონ სეროტონინის გავრცელებას ნერვულ უჯრედებში და კავშირი აქვს შიშის საპასუხო რეაქციასთან.

პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის სამკურნალოდ იყენებენ ინდივიდუალურ და ჯგუფურ თერაპიას. კოგნიტურ-ქცევითი თერაპია რამდენიმე ნაწილს მოიცავს. წარმოსახვითი ექსპოზიცია თერაპიის ნაწილია, რომელიც ადამიანებს ეხმარება თავიანთი შიშის გაგებასა და მართვაში, ითვალისწინებს განცდილი მატრავმირებელი ამბის ზეპირ წარმოსახვას ან მის შესახებ წერას, შემთხვევის ადგილის სტუმრობას მანამდე, სანამ შფოთვის დონე არ დაიკლებს და ის არ განიცდება როგორც წარსული და არა მოვლენა, რომელიც ისევ და ისევ ხდება. სტრესის მართვის ტრეინინგის დროს ადამიანს ასწავლიან შფოთვასთან გამკლავებას, რაც პტსა-ს სიმპტომებს ამცირებს.

მასობრივი კატასტროფის დროს, როდესაც ბევრი ადამიანი ზარალდება, მნიშვნელოვანია, მათ აღმოუჩინონ ძირითადი დახმარება: გადაიყვანონ უსაფრთხო ადგილას, საჭიროების შემთხვევაში შეახვედრონ ექიმს, მიაწოდონ წყალი და საჭმელი, უზრუნველყონ მათი კონტაქტი მეგობრებსა და საყვარელ ადამიანებთან და შეისწავლონ, რა შეიძლება გაკეთდეს მათ დასახმარებლად.

ჩვენ გამუდმებით ვლაპარაკობთ იმაზე, თუ როგორი მნიშვნელოვანია სკოლამ, როგორც ერთ-ერთმა  სოციალურმა ინსტიტუტმა შეძლოს მისი მთავარი როლის სრულყოფილად შესრულება. შეძლოს მოსწავლეებისთვის, არა მხოლოდ გარკვეული ცოდნის გადაცემა, არამედ მოახერხოს მოსწავლისთვის მოქალაქეობრივი შეგრძნებების განვითარება და მისი, როგორც მომავალი  მოქალაქის, ფორმირების პროცესზეც იზრუნოს. 

განვლილმა  დღეებმა ნათლად გვაჩვენა, რომ თემა, რომელიც მუდმივად გვაღელვებს და ხშირად ჩვენი საზოგადოების შესაძლებლობა ამ კუთხით ეჭვქვეშ დაგვიყენებია, გვისაყვედურია მათთვის, რომ ვერ ვყოფილვართ ისე ეფექტური და კარგი მოქალაქეები, როგორიც საჭიროა, ყველა ეს საყვედური და დაეჭვება  ამ ტრაგიკული მოვლენის თანხმლებმა პროცესებმა   საფუძვლიანად გაფანტა. თურმე შეგვძლებია, როცა საჭიროა ყველანაირი ფიზიკური რესურსის მობილიზება, შეგვძლებია ერთად დგომა და ერთი საერთო მიზნისკენ სიარული, თურმე შეგვძლებია ყველა ვიყოთ არა მარტო კარგი ადამიანები ცალ-ცალკე, არა მარტო წარმატებული ადამიანები ჩვენ-ჩვენს ვიწრო კომფორტულ სამყაროებში, არამედ ამასთან ერთად ვიყოთ კარგი მოქალაქეებიც, რომელიც გასაჭირის დროს არც სხვაზე ზრუნვას ივიწყებს.

მიუხედავად, ბევრი პრეტენზიისა და საყვედურისა, რომ რიგ შემთხვევებში სათანადოდ ვერ ვახერხებდით ჩვენი მოქალაქეობრივი ვალის შესრულებას, რომ არ არსებობს მოქალაქეების ხმა, რომელსაც მოუსმენენ და მათ შეხედულებებს გაითვალისწინებენ, როცა არ ვდგებით ყველა ერთად, როდესაც თუნდაც ხუთ ჯანმრთელ ხეს გვიჭრიან, როდესაც გვართმევენ სკვერებს და პარკებს და ამაზე სათანადოდ არ ვრეაგირებთ, როდესაც ჩვენს საზოგადოებაში განსხვავებული ფიზიკური ნიშნის მქონე ადამიანებს ჩაგრავენ და უმეტესწილად არ გამოგვდის საერთო ღირებულებებისთვის ბრძოლა – ასე მგონია, რახან ამ ტრაგედიამ შეძლო ჩვენი გაერთიანება, ალბათ მომავალშიც შესაძლებელი იქნება ერთად ყოფნა ორი ჯანმრთელი ხის თუ ადამიანების ფუნდამენტური უფლებების დასაცავად. 

ძლიერ საზოგადოებას ბევრი განსხვავებული ადამიანი სჭირდება, რომელიც არც შეხედულებებით, არც გარეგნობით, არც ჩაცმის სტილით, არც რელიგიური მრწამსით  არ გვანან ერთმანეთს, მაგრამ ამ განსხვავებების მიუხედავად, ღირებულებათა ფოკუსი მუდმივად ექნებათ მიმართული სწორი სამიზნეებისკენ, როგორც ეს ამ დღეებში გამოჩნდა. როდესაც,  ყველა ერთად  მუხლჩაუხრელად და თავგანწირვით შრომობდა  სიტუაციის გამოსასწორებლად. ამ ბევრმა და განსხვავებულმა ადამიანებმა ამ დღეებში დავამტკიცეთ, რომ შეგვიძლია ვიყოთ ძლიერი საზოგადოება, რომელსაც ვერავინ მოახვევს საკუთარ აზრს.

თუკი ვინმეს მოეთხოვება პასუხისმგებლობა თავის მიერ წარმოთქმულ და დაწერილ სიტყვებზე, ეს ჩვენ ვართ – ჟურნალისტები, პედაგოგები, ლექტორები და მწერლები, რომლებსაც მუდმივი შეხება გვაქვს სიტყვებთან და სავარაუდოდ, მისი ძალისაც გვწამს. ჩვენ გვაქვს ალბათ ყველაზე მეტი ვალდებულება, რომ თითოეულ  სიტყვას, რომელსაც საზოგადოებისკენ მივმართავთ, კარგად დავაკვირდეთ და დიდხანს ვიფიქროთ, ხომ არ გამოგვაქვს ზედმეტად მკაცრი განაჩენი ახალგაზრდა თაობისთვის, როდესაც მათ არც თუ საფუძვლიან საყვედურებს ვეუბნებით.

არ ვიცი რამდენად საჭიროა მე მიწევდეს იმ ადამიანების დაცვა, რომლებიც თავად იბრძოდნენ სხვების დასახმარებლად, ჩუმად და ზედმეტი ემოციების გარეშე თავად ცდილობდნენ სიტუაციის გამოსწორებას, ნაგვის და ღორღის გატანას, მაგრამ მათი მისამართით გამოთქმული შეფასება – “სულ უფრო დაჩლუნგებული თაობა მოდის” – იყო ყველაზე არასამართლიანი და მწარე სიტყვები, რომელსაც ისინი, მსუბუქად რომ ვთქვათ, არ იმსახურებდნენ. და ალბათ ამიტომ არის საჭირო, რომ ჩვენს ყველა სიტყვას დიდი პასუხისმგებლობით მივუდგეთ.

რადგან ამ ტალახიანი კეტებით და ბოტებით მოსიარულე ადამიანებმა,  ჩვენ თვალწინ შეკრეს  სამოქალაქო სოლიდარობის უწყვეტი ჯაჭვი.

 ყველა კრიტიკულ სიტუაციაში, პასუხისმგებლობების სწორი გააზრება არის  ადამიანის ყველაზე ღირსეული თვისება და რაც არ უნდა გვიჭირდეს ემოციებთან გამკლავება, ალბათ ერთმანეთისგან სწორედ ასეთ, გააზრებულ  პასუხისმგებლობაზე დაფუძნებულ  ქმედებას მოველით.

ეს მხცოვანი მასწავლებელი კი ყველა ღონეს იყენებს, რომ გადაარჩინოს მოზარდები საკუთარი თავის არასრულფასოვანი აღქმისგან, დაიცვას ისინი უიმედობისგან და ჩაუნერგოს მათ  მომავლის იმედის ნაპერწკალი.

არსებობს მომავლის ეკრანები, სადაც პროექცირებულია აწმყო, აღბეჭდილია შიშები, ეჭვები და  უიმედო აწმყოს სცენები – ამაზე  პენაკი წერს თავის წიგნში. ჩვენ, როცა ამ დღეებში საკუთარ ეკრანებს გულაჩუყებული შევცქეროდით, ვდარდობდით იმ ყველაზე დიდ ზარალზე, რასაც ადამიანთა სიცოცხლე ჰქვია,  თან გული სიხარულით გვევსებოდა, როდესაც ვხედავდით, როგორ იკვრებოდა  დიდი წრედი, ყველაზე კაცთმოყვარული იდეის გარშემო. ამ მომავლის ეკრანზე ჩანდა ყველაფერი ის, რამაც ახალი გამოცდილება და უნარები შეგვძინა და სრულიად მოულოდნელი რწმენით აგვავსო, რომ ყველაფრის გადალახვა შესაძლებელია. 

თანამედროვე ცხოვრებაში ბევრი ისეთი დავალება გვხვდება, რომელთა გადაწყვეტისთვის საჭიროა ფანტაზია და  კრეატიული აზროვნება. ძირითადად ამ პრობლემას  აწყდებიან ის ადამიანები, რომლებიც რაიმეს ქმნიან და ხშირად უწევთ გადაწყვეტილების მიღება. თუმცა კრეატიული გადაწყვეტილებების  ძიება მნიშვნელოვნად გამარტივდება ზოგიერთი მეთოდების გამოყენების შემთხვევაში. ისინი არამარტო გვეხმარებიან  შემოქმედებით სტაგნაციიდან თავის დაღწევაში,  არამედ საშუალებას გვაძლევენ გამოვიდეთ ტრადიციული და ჩვეულებრივი აზროვნებიდან და „გვერდიდან” შევხედოთ მოვლენებს. ასეთი მეთოდების გამოყენება ააქტიურებს კრეატიულ აზროვნებას და იგი თანდათან ჩვენი ცხოვრების თანამდევი წესი გახდება (მათ დავეყრდნობით პრაქტიკულ ცხოვრებაშიც, მაგალითად, საჩუქრების არჩევაში).

კრეატიული  მეთოდების უმეტესობა გათვლილია ჯგუფურ მუშაობაზე. მართალია, ზოგიერთი მათგანი შეიძლება ინდივიდუალურადაც იყოს გამოყენებული, მაგრამ მეტი ეფექტურობისათვის ხშირად იწვევენ „გარეშე პირს”, რათა დავალებას სხვა რაკურსით შეხედონ და აზროვნებისთვის საჭირო  პაწაწა გასაღები  იპოვონ. ეს პოზიტიური გადაწყვეტილებაა, რადგან პრობლემის განხილვა, გასაჯაროება ყოველთვის უფრო შედეგიანია, ვიდრე მიჩქმალვა, ამიტომ როდესაც ხმამაღლა ვლაპარაკობთ ამოცანის მიზანზე და შედეგზე, უნდა გვახსოვდეს, რომ მიზნისა და პრობლემის არსის განსაზღვრით ჩვენ ვქმნით იმ ჯგუფს, რომელიც მზადაა კომფორტული გარემოს შესაქმნელად და გადაწყვეტილების მოსაძიებლად.  

მსგავსი ტიპის პრობლემის გადაწყვეტას ემსახურება სინექტიკური მეთოდი, ანუ სინექტიკა. სინექტიკა [(ინგლ. Synecticsრი) – „ჰეტეროგენული (სხვადასხვაგვარი)   ელემენტების კომბინაცია] კვლევის მეთოდია, რომლის სოციალურ-ფსიქოლოგიური  მოტივაცია  დაფუძნებულია კოლექტიურ ინტელექტუალურ მოღვაწეობაზე. იგი გარკვეულწილად გონებრივი იერიშის განვითარებულ და სრულყოფილ ფორმას წარმოადგენს და  ევრისტიულ მეთოდს მიეკუთვნება,  ამიტომ სინექტიკის მეთოდის უპირატესობად ითვლება პრაქტიკულად ყველა თვისება, რაც  ევრისტიულ მეთოდებს გააჩნია.  

სინექტიკის მეთოდი 1952 წელს ამერიკელმა მეცნიერმა უ. გორდონმა შექმნა. მისი საფუძველია მრავალფეროვანი ანალოგიის არსებობა, რომელსაც იყენებენ იმისათვის, რათა „გადააქციონ ჩვეულებრივი არაჩვეულებრივად”. ასეთი დამოკიდებულება მნიშნვნელოვნად ზრდის აზრობრივი რეკონსტრუქციის ხარისხს და საჭირო ხდება პრობლემის გადაწყვეტისთვის ახალი გზების მოძიება (ანალოგიების გამოყენებით პრობლემა  და მისი  არსი  უფრო  ფართოდ განიხილება).  

 სინექტიკა, უხსნის რა გზას ალტერნატიული იდეების გენერირებას, ეყრდნობა არა მათ რაოდენობას, არამედ  მხოლოდ საჭირო, თუნდაც ერთადერთი ალეტრნატიული     იდეის გენერირებას, რომელიც გამოდგება პრობლემის  გადასაჭრელად. სინექტიკურ  მეთოდზე დაყრდნობით უარს ვამბობთ არსებულ შეხედულებაზე და გვიყალიბდება ახალი ორიგინალური მიდგომები,  რომელიც  გვეხმარება პრობლემის გადაწყვეტაში ჩავრთოთ არაცნობიერი,  ანუ  გრძნობა, ასოციაცია და წარმოსახვა.

სინექტიკური მეთოდი შემდეგნაირად გამოიყენება: ვიღებთ საწყის სიტყვას, ცნებას (ასეთი შესაძლოა იყოს რამდენიმე, დამოუკიდებლად დასახული მიზნისა), მაგალითად, საწერკალამი და შემდეგ ამ სიტყვას ვუძებნით ანალოგიას. სასურველია  ამ ანალოგიების ცხრილის სახით წარმოდგენა, სადაც პირველ რიგში ჩამოთვლილი იქნება საწყისი სიტყვა (სიტყვა-გასაღები), შემდეგ კი, შესაბამისი ანალოგიები (წინა სიტყვიდან გამომდინარე).

ანალოგიის სახეებია:

1)პირდაპირი ანალოგია –  ანუ იმ ობიექტების მოძიება, დასახელება, რომელიც ასრულებს ანალოგიურ ფუნქციებს ან აქვს მსგავსი აგებულება, როგორც სიტყვა – გასაღებს. პირდაპირ ანალოგიებში მოიაზრებენ ასევე მსგავს  პრობლემებს და ობიექტებს სხვადასხვა სფეროებიდან, რომლებიც საბოლოო ჯამში ადაპტირდებიან  (მაგალითად, სიტყვა „კალამს” შეიძლება  მოეძებნოს შემდეგნაირი ანალოგიები: ფრთა (მაგ. ბატის), დიქტოფონი (ახორციელებს ინფორმაციის ჩაწერას) და ა.შ. შეიძლება მათი „გაერთიანებაც”, მაგალითად,  კალამის  და დიქტოფონის, ან  შეგვიძლია მივცეთ კალამს ფრთის ფორმა და ა.შ.);

2)პირადი ანალოგია/ემპათია – საკუთარი თავის წარმოდგენა ობიექტის ადგილზე და საკუთარი შესაძლებლობების გადახედვა. ამ დროს უნდა დავეყრდნოთ არა ლოგიკას, არამედ მაქსიმალურად უნდა მოვუსმინოთ შეგრძნებებს. შეიძლება ასეთი შეკითხვაც დავუსვათ ჩვენს თავს: „მე რომ ვიყო საწერკალამი, როგორ საწერკალამად ყოფნა მომინდებოდა?” „რაში შეიძლება გამოვდგომოდი ხალხს?” „რას გავაკეთებდი, საწერაკალამი რომ ვყოფილიყავი?” და ა.შ. თუმცა არც ისაა აუცილებელი, უშუალოდ ობიექტად წარმოვიდგინოთ თავი. საკმარისია მის ნაწილად წარმოვიდგინოთ თავი, ადამიანად, რომელიც იყენებს ამ ობიექტს, ანდა დაკავშირებულია მასთან რაიმე  კუთხით. ეს დაეხმარება მას გააფართოოს ანალოგიების წრე; 

3)სიმბოლური ანალოგია – ესაა  ობიექტის თვისებების მთლიანად გადატანა აბსტრაქტულ ცნებებში. ის გვეხმარება პრობლემის არსის გაგებაში და მისი გადაწყვეტის გზების ფორმულირებაში. ამ დროს უნდა გამოვიდეთ არა ობიექტის კონსტრუქციიდან, არამედ მისი დანიშნულებიდან და მისი ძირითადი აზრიდან  (მაგალითად, სიტყვა „კალამს”   შეიძლება შევურჩიოთ შემდეგი სიმბოლოები: „ინფორმაციის შემქმნელი”, „დაუწერელი წიგნების საცავი”  და ა.შ); 

4)ფანტასტიკური ანალოგიები – მათი არსი მდგომარეობს ფანტასტიკური არსებების ან საგნების „შემოყვანაში”, რომელიც შესაძლოა დაგვეხმაროს დავალების გადაწყვეტასა და დამოუკიდებელი ობიექტების გამოგონებაში. ამავე დროს ასეთი ანალოგიები გვეხმარება დავინახოთ ჩვენი მსჯელობების სუსტი მხარეები  (მაგალითად, წარმოვიდგინოთ, რომ გვახურავს უჩინ-მაჩინის ქუდი, რომელიც მალავს ტექსტს და ასეთ დროს შეგვიძლია შევქმნათ კალამი, რომელიც უხილავი მელნით წერს).

სინექტიკაში  გამოყენებული  ანალოგიის ამ  ოთხი ტიპის  ფუნდამტენტურობა   დაფუძნებულია ადამიანების პრაქტიკულ გამოცდილებაზე და ანალოგიების  ტრადიციული კლასიფიკაციაზე:

გონებრივი  შტურმისგან   განსხვავებით  სინექტიკური  აზროვნება   მოითხოვს სპეციალურ და ხანგრძლივ მომზადებას. მისი არსი მდგომარეობს 5-7-კაციანი ჯგუფების ფორმირებაში, რომლებიც გამოირჩევიან მოქნილი აზროვნებით, პრაქტიკული გამოცდილებით (უპირატესობა აქვთ იმ ადამიანებს, რომლებიც ადვილად იცვლიან  პროფესიას და სპეციალობას),  ფსიქოლოგიური  თავსებადობით, კომუნიკაბელობით  და მობილობით.  

სინექტიკა ხელს უწყობს კომუნიკაციის უნარების განვითარებას. დავალების შესრულებისას ზოგადად დიდი მნიშვნელობა აქვს ჯგუფის ლიდერს, მის ოსტატობას, ტაქტს და უნარს მოახდინოს ჯგუფის  წევრების  სტიმულირება. მას უნდა შეეძლოს შეკითხვების დასმა, მინიშნებების გაკეთება, რეპლიკების წამოსროლა, რომელიც გააღვიძებს ჯგუფის წევრთა ფანტაზიას და  წარმოსახვას. შესაბამისი უნდა იყოს  ჯგუფის წევრების რეაქციაც.  თუმცა არსებობს ჯგუფის მუშაობის ზოგადი  წესებიც:

·აკრძალულია ჯგუფის წევრების ღირსებასა და ნაკლოვანებებზე საუბარი;

·ყველას აქვს უფლება მცირეოდენი სურვილის შემთხვევაშიც კი შეწყვიტოს მუშაობა რაიმე განსაკუთრებული ახსნა-განმარტების გარეშე;

·ჯგუფის  მეთაურები რიგრიგობით იცვლებიან;

·სინექტიკური შტურმისას მიღებულია  კრიტიკა, რომელიც საშუალებას გვაძლევს  განვავითაროთ  გამოთქმული იდეები;

·ჯგუფის  წევრები თანდათან ეჩვევიან ერთობლივ მუშაობას, აღარ ეშინიათ კრიტიკის, არ ღიზიანდებიან, როდესაც მხარს არ უჭერენ მათ წინადადებას;

·  ჯგუფის წევრებს მუშაობაში  ეხმარებიან  გამოცდილი „სინექტორები”.

·გამოიმუშავებენ რა ერთობლივი მუშაობის უნარებს, ჯგუფი სისტემატურად მუშაობს საუბრისას წამოჭრილი ანალოგიების განხილვაზე, მათ შორის  სუფთა ფანტასტიკურ ანალოგიებზეც. 

მუშაობისას, პირველ რიგში, საჭიროა პრობლემის დასახელება, მეორეც, საჭიროა  დისკუსია, რომელიც გამოკვეთავს პრობლემის გადაჭრის გზებს და ანალოგიების მოძიება, ანუ ჩვეულებრივის გადაქცევა არაჩვეულებრივად, რომელიც საშუალებას გვაძლევს პრობლემა გამოვსახოთ ტერმინებით. ამავე დროს ესაა მცდელობა, რომ შევიჭრათ პრობლემის არსში, რაც ხანდახან მოითხოვს ფიზიკური კანონების იგნორირებასაც  კი (მაგალითად, შეიძლება იდეების გენერირებისას ასეთ ფრაზასაც წავაწყდეთ: „თქვენ გინდათ თქვათ, რომ გჭირდებათ ანტიგრავიტაციული მანქანა?”).   

სინექტიკური პროცესების ბლოკსქემა  ზოგადად  ასე გამოიყურება:

1.პრობლემის გამოკვეთა;

2.პრობლემის გააზრება, თუ „როგორაა პრობმლემა დასმული” და „როგორ შეიძლება გავიგოთ ის”;

3.მაპროვოცირებელი შეკითხვა, რომელიც გამოიწვევს ანალოგიას, რომელიც  სხვადასხვა პროცესს მოიცავს: 

·ანალოგიაზე მუშაობა; 

·ანალოგიის გამოყენება; 

·პირდაპირი ანალოგია (მისი საფუძველია ობიექტის ბუნება ანდა ტექნიკა, მაგალითად, ავეჯის  მორთულობაში  გასათვალისწინებელია როგორაა შეღებილი მინერალები, ყვავილები, ფრინველები და ა.შ., ან როგორ ღებავენ ქაღალდს, კინოლენტას და ა.შ.);

· სიმბოლური ანალოგია (ორიოდე  სიტყვით გამოსახონ მოვლენის, პრობლემის არსი);

·სუბიექტური ანალოგია (ემპათია)  საშუალებას გვაძლევს წარმოვიდგინოთ თავი იმ საგნად ან საგნის ნაწილად, რომელზედაც საუბარი იყო დავალებაში  (ავეჯის შეღებვის მაგალითად შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ თეთრი ყვავი, რომელსაც სურს „შეღებვა”); 

·ფანტასტიკური ანალოგია, ამ დროს უნდა წარმოვიდგინოთ ფანტასტიკური გარემო ან პერსონაჟები, რომლებიც შეესაბამებიან და პასუხობენ ამოცანის პირობას (მაგალითად, გზა იყოს იქ, სადაც მის ზედაპირს ავტომობილის საბურავები შეეხებიან); 

·შესაძლო ანალოგიების მოძიება არსებული ამოცანების გადასაჭრელად.

რას  გვაძლევს  ასეთი  გარდაქმნები? ის ამცირებს აზროვნების ინერციას და საშუალებას გვაძლევს განვიხილოთ პრობლემა ახლებურად. ამიტომაა რომ სინექტიკის მეთოდი საუკეთესოდ  ააქტიურებს ინტუიციურ აზროვნებას და შესაბამისად შემოქმედებითი და კრიტიკული უნარების  განვითარება/ აქტივაციისთვის  ძალიან  მნიშვნელოვანია.  ამიტომაა, რომ მას გამოიყენებენ საგაკვეთილო პროცესშიც – იგი საგაკვეთილო დავალების წარმატებით  რეალიზებისთვის ყველაზე უფრო მოსახერხებელიც შეიძლება  გახდეს.

მაგალითად, 

ეყრდნობა რა ანალოგიებს (ანუ   ისტორიულ  მოვლენებსა და ობიექტებს შორის  ანალოგიების  წამოყენებას)  მოსწავლეები  გაცილებით ღრმად შეისწავლიან ისტორიულ  პროცესებს, ამიტომ სინექტიკის საფუძველზე აგებულ დავალებებს შორის შეიძლება შეგხვდეს ასეთიც: 

ა) შეადარეთ კულტურა დედამიწის აგებულებასთან, განსაზღვრეთ, კულტურის  რომელ პლასტს შეესაბამება ესა თუ ის ელემენტი;  

ბ)  გამოსახეთ შუასაუკუნეების ან ძველ  აღმოსავლეთის ადამიანები მცენარეების სახით, შეადარეთ ეს მცენარეები, შეეცადეთ ახსნათ თქვენი მაგალითი.

თუმცა სინექტიკის მეთოდი  არამარტო ერთი საგნის ჩარჩოში, არამედ სხვადასხვა  საგნობრივი თემების გაერთიანების შემთხვევაშიც გამოიყენება. ასეთი ინტეგრაციისას იზრდება კრეატიულობა, სწავლის პროცესის ხარისხი,  ფართოვდება თეორიული და ინტუიციური აზროვნება, მოსწავლეთა წარმოსახვა. 

მაგალითად, რა  შეიძლება საერთო ჰქონდეს  ისტორიასა და ქიმიას?

ისტორია და ქიმია

1. ისტორიისა და ქიმიის სწავლებისას   დაახლოებით ერთნაირი მიდგომები გამოიყენება.

2. რეაქციის ხასიათი  მოსწავლეებს დაანახებს მოვლენათა მთელ სიღრმეს და გაზრდის მათ პოლიტიკურ კულტურას.

3. ისტორიის სწავლებას შეიძლება მივცეთ ქიმიური რეაქციის ხასიათი.

4. ქიმიის სწავლებისას  რეაქციების როლი უმთავრესია.

გაკვეთილზე  შესავალი საუბრისას, ქიმიის მასწავლებელი  მოსწავლეებს გაახსენებს, რის შესწავლაზეა მიმართული ზოგადად ქიმიის საგნის კურსი და მოიყვანს შესაბამის მაგალითებს. მასწავლებელი ყურადღებას გაამახვილებს ცნებაზე „ქიმიური რეაქცია” –  მოსწავლეები  გაიხსენებენ ცნების განსაზღვრებას, ქიმიური რეაქციის ტიპებს (დაშლის, შეერთების, ჩანაცვლების, მიმოცვლის), მათ  დახასიათებას, ქიმიურ ნაერთებს და სხვ. საუბრის დროს მასწავლებელი ხშირად იყენებს ცნებებს „ელემენტი” (ნაწილი), რომლის შემდეგი ცნებაა „ქიმიური ელემენტი” და  თანდათან შეივსება ცნების შინაარსი, რაც საბოლოოდ დამთავრდება  მენდელეევის ტაბულაზე  ქიმიური ელემენტების განლაგების აღწერით. პერიოდიზაციის  ცხრილზე მუშაობით მოსწავლეები გაიხსენებენ მრავალგვაროვან ქიმიურ ნივთიერებებს, მათი სისტემატიზაციის და აგებულების პრინციპებს. მაგრამ ცხრილის შევსებას მოსწავლეები  გააგრძელებენ  ისტორიის გაკვეთილზე.  

განვიხილოთ  კონკრეტული  მაგალითი – „საქართველო XX საუკუნის დამდეგს”

ისტორიის მასწავლებელი სთავაზობს მოსწავლეებს გაიხსენონ XX ს-ის  დამდეგის  ესა თუ ის მოვლენა ამა თუ იმ ქიმიური რეაქციის სახით და მოიყვანოს შესაბამისი არგუმენტები. 

ვიზუალურად   „ისტორიული მოვლენების რეაქციას”  შეიძლება  ასეთი სახე ჰქონდეს:  

 

1.საქართველო და რუსეთის იმპერიის შიდაპოლიტიკური მდგომარეობა XX საუკუნის დამდეგს; 2. პოლიტიკური პარტიების შექმნა და ბრძოლა რუსული იმპერიალიზმის წინააღმდეგ; 3. ბურჟუაზიულ-დემოკრატიული რევოლუციები და იმპერიის მომავალი და ა.შ. მოსწავლეები გააგრძელებენ ფაქტების ჩამოთვლას, რომელიც დაკავშირებულია საქართველოსა და რუსეთის იმპერიის ურთიერთობასთან.  

ასეთი  მეთოდით  შეიძლება  გაცილებით  დაწვრილებით  წარმოვიდგინოთ  ყველა ის ფაქტი, რაც   რუსეთის   იმპერიის   დასასრულს   ეხება და საბოლოოდ  აღმოჩნდება, რომ ისტორიის  სწავლებაში სინექტიკის  მეთოდის  საფუძველზე   „ქიმიური ხერხების” გამოყენებამ   შესაძლებელი  გახადა ფაქტების სიღრმისეულად წარმოდგენა  და  ისეთი საკითხების შედარება, რომელიც  აქამდე  შეუძლებლად  გვეჩვენებოდა.

ამით გამოიკვეთება  ისტორიული მოვლენების ერთიანობის პრინციპი, მოვლენის შემადგენელი ნაწილების (ფაქტების და ელემენტების) ხასიათი,  სისტემატიზაციისკენ სწრაფვა, აგებულება და ა.შ; კონკრეტული ისტორიული  მოვლენის (ელემენტების) წონა და ზომა მსოფლიო ისტორიული  მოვლენების პროცესში, მისი შესაძლო განვითარების შედეგები და სხვ. ამავე  დროს მოსწავლეებს  შეიძლება შევთავაზოთ მათი აზრით ყველაზე მნიშვნელოვანი ისტორიული მოვლენების კლასიფიკაციაც (დროის, ადგილის და  ხასიათის მიხედვით).  

ასეთი გაკვეთილის  ბოლოს  აუცილებლად მივიღებთ ერთგვარ ჯაჭვს:

                                ისტორიული მოვლენა – ფაქტი – ფაქტი

   

ამით გამოვლინდება არამხოლოდ კონკრეტული ცნების, „ისტორიული ფაქტის”, მნიშვნელობა ზოგადისტორიული პროცესებისთვის, არამედ მოცემული გაკვეთილის მნიშვნელობაც,  რომელიც  შეიძლება გახდეს  თავად  ფაქტი, რომელმაც განსაზღვრა კონკრეტული მოსწავლის მომავალი საქმიანობის სფერო და გახდა გადამწყვეტი მნიშვნელობის მოვლენა მოსწავლის (ქვეყნის, მშობლიური ქალაქის) ცხოვრებაში

.

III ეტაპზე  – ისტორიის მასწავლებელი სთავაზობს მოსწავლეებს ააგოს ისტორია ისეთი ფაქტის საფუძველზე, როგორიცაა  „დამოუკიდებლობა”. ამ ცნების დედააზრია  ხალხის, სოციალური ჯგუფების ქმედების მოტივაცია და ა.შ. გაკვეთილის მსვლელობის დროს გრძელდება  ქიმიის გაკვეთილზე დაწყებული ცხრილის შევსება და ამით გამტკიცდება მოსწავლეთა ცოდნაც კონკრეტული საკითხის შესახებ.

მოვიყვანოთ კონკრეტული მაგალითები ქიმიის და ისტორიის გაკვეთილიდან:

ა)  ქიმია: ქიმიური ნაერთი  ეწოდება ორი ან მეტი ნივთიერების ქიმიური ურთიერთქმედებით მიღებულ თვისებრივად ახალ ერთობლიობას, რომელშიც ყოველ შემადგენელ ნაწილს დაკარგული აქვს თავისი ძველი თვისებები.

ისტორია: ამის ანალოგიად შეიძლება მოვიყვანოთ, მაგალითად, მეფის ხელისუფლების  დაცემის შემდეგ  დროებითი მთავრობის  შექმნის პერიოდი.  

ბ) ქიმია: დაშლის რეაქციებისათვის დამახასიათებელია ის, რომ ერთი ნივთიერების გარდაქმნით ორი ან რამდენიმე ახალი ნივთიერება მიიღება.

ისტორია:  ეს მოგვაგონებს   დროებითი  მთავრობის შემდეგ ორხელისუფლებიანობის დამყარებას  რუსეთის  იმპერიაში.   

გ) ქიმია:  ჩანაცვლების  რეაქციის  ანალოგიად  შეგვიძლია  დავასახელოთ  ისტორიაში ამიერკავკასიის სეიმის შექმნა და ა.შ. 

IV  ეტაპი – ასეთი დავალებების დროს გასათვალისწინებელია სინექტიკური მეთოდის ძირითადი მოთხოვნები: ისტორიულ ფაქტების ანალიზმა ხელი უნდა შეუწყოს ცოდნის გამტკიცებას ქიმიაში და პირიქით.  

მაგალითად, ისტორიული მოვლენების კალეიდოსკოპურ ცვლილებებს XX საუკუნის დამდეგს მოსწავლეებმა უნდა შეუფარდონ ქიმიური რეაქციების ტიპები,   გამოკვეთონ  გათანაბრების  რეაქციები და უპასუხონ შეკითხვას: რეაქციის  რომელი ნიშნები დააფიქსირეს?.. 

მიღებული სავარაუდო პასუხები ასეთი შეიძლება იყოს: ფერის ცვლილება; ინერტული გაზების გამოყოფა; სინათლე და სითბო.

მასწავლებელი სთავაზობს მოსწავლეებს შეუდარონ ეს ნიშნები  XX საუკუნის დამდეგს რუსეთის  იმპერიაში მომხდარ პოლიტიკურ  მოვლენებს.  ცხადია, ამ ტიპის შედარებების გაკეთებისას გამოიკვეთება ინტუიციური აზროვნების უპირატესობა, მაგრამ იდეის დამტკიცებისას აქტიურდება არგუმენტაციის უნარიც.

V ეტაპი – შეფასება: როგორი შეიძლება იყოს ასეთი გაკვეთილის შედეგი? მოსწავლეები აქცენტირდებიან ღირებულებებზე, ადამიანის უფლება-მოვალეობებზე და მისწრაფებაზე – წარსული გამოცდილების საფუძველზე გაიაზრონ თანამედროვე რეალობა და გაიუმჯობესონ მომავალი. 

 

ენას რომ ბევრი რამის თქმა შეუძლია ერის ხასიათის თავისებურებების შესახებ, ეს თქვენც მოგეხსენებათ.

ალბათ, ისიც ბევრჯერ შეუხსენებიათ თქვენთვის, ნოდარ დუმბაძე რას წერდა ,,მარადისობის კანონში” ზმნისწინ ,,შემო”-სა და ქართული ხასიათის ჯაჭვური კავშირის შესახებ. 

მე სხვა გამოთქმაზე მინდა გესაუბროთ, ასევე ქართული ხასიათის სრულყოფილად გამომხატველ ფრაზეოლოგიზმზე, რომელიც ხშირად გსმენიათ: ,,ქვეყანა არ დაიქცევა”.

იქნებ  პირველად ეს ფრაზა მაშინ გავიგონეთ, სკოლაში წასვლა რომ არ გვინდოდა, თავს რომ ვიავადმყოფებდით, რომ მიგვიხვდნენ და ბებია რომ გამოგვესარჩლა: ,,ქვეყანა არ დაიქცევა, თუ ერთ დღეს გააცდენსო.” ცოტა კი გვეპარებოდა ეჭვი, მაგრამ გავაცდინეთ და მართლა არაფერი მომხდარა განსაკუთრებული და ასე მივხვდით, რომ ეგებ თუ სიცივეში ნაყინს შევჭამდით, მაშინაც არ დაქცეულიყო ქვეყანა, ის კი არა, არც გავციებულიყავით…

მცირედი უსიამოვნებები ბევრი იყო, მაგრამ ქვეყანა მაინც არასოდეს იქცეოდა: არც მაშინ, როცა საკონტროლოებს ,,შპარგალკებიდან” ვიწერდით, არც მაშინ, როცა გამოცდაზე მოუმზადებლები მივდიოდით, არც მაშინ, როცა საკუთარ პროფესიაზე არცთუ სრულყოფილი წარმოდგენა გვქონდა, არც მაშინ, როცა ქვეყანაში გამეფებული ნეპოტიზმი მხოლოდ იმ შემთხვევაში გვაღიზიანებდა, თუ მის გამო ვიჩაგრებოდით, ხოლო თუკი ჩვენ ,,წაგვიკრავდნენ ხელს”, არა უშავდა…

ისინი მით უმეტეს ასე ფიქრობდნენ, სათავეში მყოფები, მათ უფრო უკეთ იცოდნენ, რომ ქვეყანა ბევრ რამეს უძლებს, საოცრად ბევრს: უძლებს ახირებებს, ხუშტურებს, კორუფციას, უსამართლობას, არაპროფესიონალიზმს, გულგრილობას.

მაგრამ ერთხელაც, სრულიად მოულოდნელად, ქვეყანა დაიქცა. ქვეყნის დაქცევა რომ მოულოდნელი იყო, ესეც იმისი ბრალია, ვიღაცამ თავის დროზე რომ გაიფიქრა, ,,არა უშავს, ქვეყანა არ დაიქცევაო”.

ადიდებული ვერე ძალიან ჰგავდა დავითს, რომელმაც გოლიათი დაამარცხა, ანდა ზღაპრების უმცროს ძმას, ანდა უბრალოდ, ქაჩალს, რომელმაც თავი ჯერ არ მოიფხანა და მერე მოიძრო.

და თუმცა არ ვარ ფატალისტი, ჩემთვის ადიდებული ვერე ძალიან ჰგავდა ბედისწერას.

მერე რაც მოხდა, ყველაზე მეტად სატელევიზიო შოუებს დაეტყო. იქ, სადაც ადრე მხოლოდ პოლიტიკური თუ არაპოლიტიკური შოუმენები საუბრობდნენ ქვეყნისთვის მნიშვნელოვან საკითხებზე, ჟურნალისტებთან, რომლებიც ქვეყანა არ დაიქცეოდა, თუ ჟურნალისტები არ იქნებოდნენ, ახლა პროფესიონალები გამოჩნდნენ. ჟურნალისტები მათ კითხვებს უსვამდნენ და როგორც კი პროფესიონალები სალამ-ქალამს მორჩებოდნენ და მნიშვნელოვანი საკითხებისათვის ნათელის მოფენას იწყებდნენ, სიტყვას ართმევდნენ, დრო აღარ გვაქვსო. 

პროფესიონალები გამოჩნდნენ სამთავრობო შეხვედრებზეც, რა ხდება დახურულ კარს მიღმა, არ ვიცი. თუ გამოცდილებას ვენდობით, პროფესიონალებს მოუსმენენ, მერე მათ რჩევებს საკუთარ ინტერესებთან ვერ შეათანხმებენ და ყველაფერს თავის ჭკუაზე გააკეთებენ, თან ისე შეფუთავენ, რომ სიმართლე  ქვეყნის მომავალ დაქცევამდე აღარ გამომზეურდეს.

ანდა შეიძლება პირიქითაც მოხდეს, ადიდებული ვერეს შემდეგ გასაკვირი რაღაა.

ერთხელ ჩემს მოსწავლეს, რომელიც იმ წელს სამედიცინო უნივერსიტეტში აბარებდა და მომავალში ნეიროქირურგობას აპირებდა (ის, მგონი, უკვე მუშაობს რომელიღაც საავადმყოფოში), ვუთხარი, რომ ექიმობას არასოდეს ვისურვებდი, რადგან თუკი ოდესმე ადამიანის სიცოცხლე და ჯანმრთელობა ჩემს ხელთ აღმოჩნდებოდა, შეშინებული უკანმოუხედავად მოვკურცხლავდი.

მან კი ნიშნისმოგებით მიპასუხა, რომ ექიმთან მისული ადამიანის გადარჩენა ღმერთის ხელში იყო, მასწავლებლებს კი საღ-სალამათი ბავშვების მომავალი გვებარა.

გაუნათლებლობა, მისგან გამომდინარე არაპროფესიონალიზმი და ნეპოტიზმი ის უბედურებებია, რომლებიც უკვე ყველა ნაბიჯზე გვაფერხებს, რომელიც უფროსი თაობის დიდ ნაწილს ისე გასჯდომია ძვალსა და რბილში, რომ ავს ავსა და კარგს კარგს დიდი ხანია შეგნებულად აღარ არქმევენ. 

ესეც ქართული გამოთქმაა, ფრიად საკამათო, ამ შემთხვევაში კი განსაკუთრებით _ ,,ზოგი ჭირი მარგებელიაო”. თუ შეიძლება ამ ტრაგედიას დადებითი მხარე ვუპოვოთ, ჩვენ ამას შევძლებთ:

პირველი – ამ დღეებში ქართველი ახალგაზრდობა ბევრჯერ შეაქეს, მათმა რაციონალიზმმა, ჯანსაღმა პრაგმატიზმმა და პასუხისმგებლობის გრძნობამ მათი მშობლები სასიამოვნოდ გააოცა. ეს თაობა ნამდვილად უფრო ახლოსაა ევროპასთან, სადაც პასუხისმგებლობისაგან თავის ყოველი არიდება ,,ქვეყნის დაქცევაა”.

მეორეც –  ევროპეიზაციის სურვილი გარდაუვალად წარმოშობს კიდევ უფრო პროგრესულ თაობას, რომლისთვისაც პროფესიონალიზმი უმაღლესი ღირებულება იქნება. ამ თაობაში პურს მეპურე გამოაცხობს. 

ამ ღირებულებების დამკვიდრებას კი ისიც დააჩქარებს, რასაც მე ,,ვერეს სინდრომს” ვუწოდებდი: როცა ერთ დღესაც პატარა მდინარე უცებ ნიაღვრად მოასკდა ნაპირებს და ქვეყანამ თავის პროფესიონალებს კარდაკარ დაუწყო ძებნა.

მე არ გიამბობთ, როგორ ადიდდა პატარა მდინარე და როგორ დახოცა ცხოველები და ადამიანები, როგორ დაანგრია მათი სახლები და თან გაიყოლა ამდენი სხვადასხვანაირი ცხოვრება. ჩვენ ამის შესახებ, სამწუხაროდ, ყველაფერი უკვე კარგად ვიცით. ჩემს ძმისშვილზე უნდა გიამბოთ, ტომიზე, რომელიც, მგონი, მართლა დეპრესიაშია. დიდივით.

ტომის ოცნებაა ნატურალისტი გამოვიდეს. მე მიხარია, რომ ტომის ოცნებაა, ნატურალისტი გამოვიდეს. კიდევ ის მიხარია, რომ მაშინ, როცა ჯერალდ დარელის “ჩემი ოჯახი და სხვა ცხოველები” წაიკითხა, სათაური სულაც არ მოეჩვენა უცნაურად, არც– შეურაცხმყოფელად. გაიღიმა და გამანდო, მგონი, დარელი მინდა, გამოვიდეო. მე სულ სხვა რამეზე გამეღიმა: ტომი გაიზრდება და ჯერი გამოვა– მეთქი. ნეტა, მაშო რო გაიზრდება, მარგოსნაირად დააყრის სახეზეო?– დაინტერესდა. რა ვიცი– მეთქი, ტომი, ეგ ინდივიდუალური რამეა, მოზარდობისას ზოგს აყრის, ზოგს– არა, მერე უფრო მეტად იზრდებიან და ის წითელი წერტილები, საბოლოოდ, მაინც უქრებათ– მეთქი, – უფროსულად ვუპასუხე. რა მოსაწყენი ხარ, წამო, ქვიშაზე ხვლიკებს დავაკვირდეთო.

კახეთში, ჩვენს ეზოში, საუკუნეა ქვიშის ერთი ბორცვია. მე გავიზარდე, ის დაპატარავდა. მაგის გარეშე ჩვენი ეზო ვერ წარმომიდგენია, თან, ზაფხულობით საინტერესო ამბები სულ მანდ ხდებოდა. წითლად მოხატული ჭიების სამფლობელოები, მათ გვერდით შავი, პრიალა, მწერები პლასტმასივით სხეულებით და რაც მთავარია, ხვლიკები: ვითომ რო სძინავთ, მიუახლოვდები და გაგირბიან. კახეთის ზაფხულები ახლა ტომისია, წამოვწვებით ქვიშასთან და ათას ამბავს ვთხზავთ. ახლა კი აღარც ხვლიკები აინტერესებს და ის ბორცვიც მიატოვა. ტომი ზოოპარკსა და იქაურ ცხოველებზე დარდობს. ეჭვი ეპარება საკუთარი გადაწყვეტილების სისწორეში: ნუთუ, ღირს ნატურალისტობა? იყო ნატურალისტი, ნიშნავს კიდევ ბევრჯერ ნახო მკვდარი ცხოველი არა მხოლოდ გალიაში, მის გარეთაც.

ნეტა, გარისკავს?

ტომ, რადგან მეც კი აღარ მელაპარაკები, როგორც შენი ოცნების თანამონაწილეს და შესაბამისად, სახიფათო მამიდას, მას, ვისაც შენთვის ყოველ კვირას უამრავი წიგნი მოაქვს ფლორა– ფაუნის შესახებ და დარელს შენთან ერთად დღემდე კითხულობს, აქ გეტყვი იმას, რაც მხოლოდ იმიტომ ვერ გითხარი, რომ გამირბიხარ. ვიცი, წაიკითხავ, სულ ჩემს ფეისბუქ კედლეს ამოწმებ, რამდენჯერ გამოგიჭირე:

ნებისმიერი პროფესია, ყველა, სულ ყველა ძალიან რთულია. ჩვეულებრივი ამბავია, როგორც წესი, ის რაც გვინდა, რთულია ხოლმე. ის რაც უკვე გაქვს,– შენი სახლი, ოჯახი, სათამაშოები, წიგნები, სკოლა, რომელშიც შეგიყვანეს, ეს ყველაფერი იყო და ამაში რთული არაფერია, შენ არ მოგიპოვებია. მაგრამ, გაიხსენე შენი მეგობრები: შენი ურთიერთობები ოჯახის გარეთ, ეს ხომ გაცილებით რთული იყო, დამოუკიდებლობა ხომ არც ისე მარტივი, მაგრამ ძალიან ტკბილი რამეა?! ტომი, წარმოიდგინე ექიმები, რომლებიც ისეთ ოპერაციებზე შედიან, სადაც უშეცდომოები უნდა იყვნენ, ყველაფერი მიკროსკოპული სიზუსტით უნდა გააკეთონ და მაინც არ იყვნენ დარწმუნებულები პოზიტიურ შედეგში. მაგრამ ვინმე ხო უნდა იყოს ექიმი, სხვანაირად ხო ვერ გადავრჩებოდით, სულ ცუდად ვიქნებოდით, ცხოვრებაც დაპატარავდებოდა და ის კი, უმჯობესია, იყოს ხანგრძლივი.

მე იმედი მაქვს, რომ ერთმანეთს კარგად ვიცნობთ. რომ გაიზრდები, კიდევ უკეთესად გამიცნობ. რამდენი ამბავი მაქვს მოსაყოლი: ხან რეზინის  ტყვიებს მიშენდნენ რომელიმე მიტინგზე, ხან “ძლიერნი ამა ქვეყნისანი” ბრალს მდებდნენ მოვლენების არასწორად გაშუქებაში, ხან მკითხველს არ სჯეროდა ჩემი, ხან მე არ მჯეროდა არავისი. მეჭირა დიქტაფონი და საერთოდაც არ ვთრთოდი “ვითარცა ლერწამნი ქართაგან ძლიერთა”. იმიტომ რომ ლერწამი კი არა, ადამიანი ვარ მძიმე, მყარი ნაბიჯით და “ძლიერნი ამა ქვეყნისანი” მხოლოდ ჩვენ გამო, ადამიანების გამო არიან “ძლიერნი”. შენი პროფესია შენი ცხოვრებაა. და მე მჯერა, ის უნდა გიყვარდეს. სხვანაირად არ გამოვა. სიყვარულის გარეშე ის ფუნთუშებიც არ ცხვება, რომელსაც ყოველდღე სკოლის ბუფეტში მიირთმევ. იმ ფუნთუშების ყიდვა ხომ არ მოგინდებოდა ქიშმიში საერთოდ რომ არ ჰქონდეს?! მაგრამ მცხობელმა სპეციალურად შენთვის ბევრი ქიშმიშით გამოაცხო.

მსხვერპლი კი გარდაუვალი რამეა. ნუ გგონია, რომ მხოლოდ სიკვდილს მოსდევს მსხვერპლი. შენც, გადარჩენილი ახლა მსხვერპლი ხარ. როცა გგონია, რომ ცხოვრება და ოცნებები თავზე გენგრევა, მსხვერპლი ხარ. წყალდიდობის, უსამართლობის, ჩაგვრის, ძალადობის შემთხვევაში მსხვერპლი ხარ. ცოცხალი მსხვერპლი. ეს ასეა. მაგრამ, აბა, მითხარი, ვის ჩაუქნევია ხელი საკუთარ ოცნებებზე?! მე, შენხელა რომ ვიყავი, კუ მყავდა, აქილევსი. პატარა იყო, პატარა. ბაკანიც ფაქიზი ჰქონდა. ვევლებოდი თავზე აქილევსს, ვცხოვრობდით ერთად ბედნიერები. მაგრამ აქილევსი მოკვდა. შენს საყვარელ ჯერისაც უკვდებოდნენ ცხოველები, სხვათაშორის. მერე, როცა სახლში ამჯერად უკვე კატა ფეფო მოვიყვანე, დავაფიცე, რომ არ მოკვდებოდა. არასდროს. თან ავად იყო, ჯერ უნდა გადამერჩინა, ფიცი მერე უნდა გამომეძალა. რა თქმა უნდა, გადარჩა. და მეც დავიჯერე, რომ მისი “მიაუ” მტკიცე პირობა იყო, კატური ფიცი. ფეფომ დიდხანს იცოცხლა და შთამომავლობაც უხვი ჰყავდა.

ჯერი რომ გამოხვალ და მსოფლიოს მოივლი, ადამიანების, ცხოველების, ამ შესანიშნავი მსოფლიოს შესანიშნავი ამბების შუაგულში მოხვდები, გაიხსენე ეს წერილი. ჩვენ ხანდახან, რა თქმა უნდა, ვცდებით. მაგრამ იშვიათად– ასეთ საკითხებში. დამიჯერე, რა.