ეს მწერალ ნილ გეიმანის სტატიაა კითხვის ბუნებასა და მის სარგებლობაზე. ეს არ არის ფიქრთა ნაკრები, უფრო იმის თანამიმდევრული მტკიცებულება, რაც ჩვენ თითქოსდა ისედაც ვიცით. თუკი გყავთ მათემატიკოსი მეგობრები, რომლებიც გეკითხებიან – რისთვის უნდა წაიკითხო მხატვრული ლიტერატურა? – მიეცით მათ ეს ტექსტი; თუკი გყავთ მეგობრები, რომლებიც გარწმუნებენ, რომ მალე ყველა წიგნი ელექრონულ ფორმატზე გადავა – მიეცით ეს ტექსტი; თუკი თქვენ თბილად ან პირიქით, უსიამოვნოდ იხსენებთ ვიზიტებს ბიბლიოთეკაში – წაიკითხეთ ეს ტექსტი; თუკი შვილები გეზრდებათ, წაიკითხეთ ეს ტექსტი მათთან ერთად და თუკი იმან დაგაფიქრათ, შვილებთან ერთად როგორ წაიკითხოთ, მაშინ – მით უმეტეს წაიკითხეთ.

„მაშ ასე, ვაპირებ კითხვასა და იმაზე საუბარს, რომ მხატვრული ლიტერატურის სიამოვნებისთვის კითხვა ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი რამაა ადამიანის ცხოვრებაში.

მე, რა თქმა უნდა, ამ მხრივ ძალიან სუბიექტური ვარ. მე ხომ მწერალი ვარ, მხატვრული ტექსტების ავტორი, ბავშვებისთვისაც ვწერ და უფროსებისთვისაც. უკვე 30 წელია ფულს სიტყვით ვშოულობ, მეტწილად გამოგონებითა და შემდეგ მათი ჩაწერით. ცხადია, ჩემთვის მოგებიანია, რომ ადამიანებმა მხატვრული ლიტერატურა იკითხონ, რომ ბიბლიოთეკები და ბიბლიოთეკარები არსებობდნენ და ხელს უწყობდნენ კითხვის კულტურას, იმ ადგილების არსებობას, სადაც კითხვაა შესაძლებელი. სუბიექტური ვარ, მაგრამ გაცილებით უფრო სუბიექტური როგორც მკითხველი, ვიდრე როგორც მწერალი.

ერთხელ ნიუ-იორკში ვიყავი და კერძო ციხეთა მშენებლობის საკითხზე საუბარს შევესწარი. ციხეების მშენებლობა ამერიკაში სწრაფად განვითარებადი ინდუსტრიაა, სადაც წინასწარ უნდა დაიგეგმოს რამდენი საკანი დასჭირდებათ; რამდენი პატიმარი იცხოვრებს ციხეში 15 წლის შემდეგ. აღმოჩნდა, რომ ამ ყველაფრის წინასწარმეტყველება უმარტივესი ალგორითმების გამოყენებით შეიძლება. ალგორითმები ეფუძნება იმას, თუ რამდენ 10-11 წლის ბავშვს შეუძლია დღეს კითხვა. და, რა თქმა უნდა, რამდენს არ შეუძლია მხოლოდ სიამოვნებისთვის იკითხოს.

მართალია, ვერ ვიტყვით, რომ განათლებულ საზოგადოებაში კრიმინალი არ არსებობს, მაგრამ გარკვეული კავშირი ამ ორ ფაქტორს შორის მაინც შეიმჩნევა. ვფიქრობ, ასეთ ყველაზე მარტივ კავშირს ყველაზე თვალსაჩინოს ხდის ეს გამოთქმა – განათლებული ადამიანები მხატვრულ ლიტერატურას კითხულობენ.

მხატვრულ ლიტერატურას კი ორი დანიშნულება აქვს:

უპირველეს ყოვლისა, ის გვიმძაფრებს კითხვაზე დამოკიდებულებას. წყურვილი, გავიგოთ, რა მოხდება შემდეგ; სურვილი, მომდევნო ფურცელი გადავშალოთ; გაგრძელების აუცილებლობა, მაშინაც კი, თუ რომელიმე გმირს უბედურება გადახდება თავს და უნდა გავიგოთ, რით დასრულდება მისი ამბავი… ესაა ნამდვილი დრაივი. ეს ახალი სიტყვების სწავლას, სხვაგვარად ფიქრს, განვითარებას გვაიძულებს. აღმოაჩენ, რომ კითხვა თავისთავად სიამოვნებაა. თუკი ერთხელ მაინც იგრძნობ ამას, მუდმივი მკითხველის სტატუსისკენ მიმავალ გზას უეჭველად დაადგები!

ყველაზე მარტივი გზა, რომელიც შედარებით განათლებული ბავშვების გაზრდის საშუალებას იძლევა – მისთვის კითხვის სწავლა და იმის ჩვენებაა, რომ ეს სასიამოვნო გასართობია. იპოვეთ ის წიგნები, რომლებიც მოსწონთ, უყიდეთ და უბრალოდ წაკითხვის საშუალება მიეცით.

არ არსებობენ ცუდი საბავშვო ავტორები, თუკი ბავშვებს მათი წიგნების წაკითხვა სურთ და მათ წიგნებს ეძებენ. ყველა ბავშვი განსხავებულია. ისინი თავიანთთვის საჭირო ამბებს პოულობენ და ამ ამბებში იძირებიან. ყველასთვის მოსაბეზრებელი იდეა მათთვის მოსაბეზრებელი სულაც არაა. ბავშვი ხომ პირველად პოულობს მას. არ დაუშალოთ კითხვა მხოლოდ იმიტომ, რომ, თქვენი აზრით, არასწორ რამეს კითხულობს. ლიტერატურა, რომელიც თქვენ არ მოგწონთ, არის გზა იმ წიგნებისკენ, რომლებიც, შესაძლოა, მოგეწონოთ. და, რასაკვირველია, შეუძლებელია ყველას თქვენნაირი გემოვნება ჰქონდეს.

მეორე მნიშვნელოვანი რამ – მხატვრული ლიტერატურა აღვიძებს ემპათიას.

როდესაც თქვენ გადაცემას ან ფილმს უყურებთ, იმას ხედავთ, რასაც სხვები ხედავენ. მხატვრული პროზა კი ისეთი რამაა, რასაც 33 ასოთი აწყობთ და თქვენ, მხოლოდ თქვენი საკუთარი წარმოსახვის უნარის გამოყენებით ქმნით სამყაროს, ასახლებთ მას და აქეთ-იქით სხვისი თვალებით იყურებით. თქვენ იმ სხვადასხვა ადგილებისა და სამყაროების მონახულებას იწყებთ, რომლებზეც სხვაგვარად ვერაფერს გაიგებდით. მიხვდებით, რომ გარესამყაროც თქვენ ხართ. ვიღაც სხვა ხდებით და როცა საკუთარ სამყაროში ბრუნდებით, თქვენში რაღაც ცოტათი მაინც იცვლება.

ემპათია ინსტრუმენტია, რომელიც ადამიანებს თავს ერთად უყრის და ისე მოქცევის საშუალებას აძლევს, რომ ისინი აღარ ჰგვანან მარტოსულ პატივმოყვარე ადამიანებს. წიგნებში  ისეთ რაღაცას პოულობთ, რაც სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ამ სამყაროში არსებობისთვის. და აი ისიც: არ არის აუცილებელი, სამყარო მაინცდამაინც ასეთი იყოს. ყველაფერი შეიძლება შეიცვალოს.

2007 წელს ჩინეთში პარტიის მიერ დამტკიცებულ სამეცნიერო ფანტასტიკისა და ფენტეზის პირველ კონვენტზე ვიყავი. რაღაც მომენტში მთავრობის ოფიციალურ წარმომადგენელს ვკითხე: რატომ? სამეცნიერო ფანტასტიკა ხომ დიდხანს არ იყო მიღებული, რა შეიცვალა?

ყველაფერი მარტივადაა, მიპასუხა მან. ჩინელები შესანიშნავ საგნებს ქმნიდნენ, თუკი სქემებს მიუტანდი, მაგრამ თავად არაფერს აუმჯობესებდნენ და ახალს ვერაფერს იგონებდნენ. ამის გამო გაგზავნეს დელეგაცია აშშ-ში, Apple-ში, Microsoft-სა და Google-ში და ადამიანებს, რომლებიც მომავალს ქმნიდნენ, ბევრი რამ ჰკითხეს. აღმოჩნდა, რომ მათი უმრავლესობა – შემქმნელებს ვგულისხმობ – ბავშვობაში სამეცნიერო ფანტასტიკას კითხულობდა.

ლიტერატურას შეუძლია სხვა სამყარო გიჩვენოთ. შეიძლება იქით გაგიყოლოთ, სადაც არასდროს ყოფილხართ. მათ მსგავსად, ვინც ჯადოსნური ხილი გასინჯა, სხვა სამყაროებს ერთხელ მაინც თუ ნახავთ, ვეღარასდროს შეძლებთ ბოლომდე დაკმაყოფილდეთ იმ სამყაროთი, სადაც გაიზარდეთ. დაუკმაყოფილებლობა კარგი რამაა. ასეთ ადამიანებს შეუძლიათ რაღაც შეცვალონ, გააუმჯობესონ, სხვანაირი გახადონ.

ბავშვებში კითხვის სიყვარული განადგურება, თუ გინდათ უბრალოდ დარწმუნდეთ, რომ მათ სიახლოვეს წიგნები არაა და არაა ადგილები, სადაც ბავშვებს კითხვა შეეძლებათ. მე გამიმართლა. როცა ვიზრდებოდი, შესანიშნავი ადგილობრივი ბიბლიოთეკა მქონდა. მყავდნენ მშობლები და მათ იოლად ვარწმუნებდი, დავეტოვებინე არდადეგების პერიოდში ბიბლიოთეკაში, ვიდრე ისინი სამსახურში იმუშავებდნენ.

ბიბლიოთეკა თავისუფლებაა, კითხვაა, ურთიერთობაა. თავისუფლება განათლებაა (და მისი მიღება არ სრულდება სკოლისა და უნივერსიტეტის დამთავრებასთან ერთად). ბიბლიოთეკა თავშესაფარია და ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობა. ვფიქრობ, ყველაფერს ინფორმაცია განსაზღვრავს. ინფორმაციას აქვს ფასი. სწორი ინფორმაცია ძალიან ღირებულია. კაცობრიობის ისტორიის განმავლობაში ჩვენ ინფორმაციის ნაკლებობას განვიცდიდით. საჭირო ინფორმაციის მიღება ჩვენთვის ყოველთვის მნიშვნელოვანი იყო. როდის რა უნდა დავთესოთ, სად რა მოვიპოვოთ, რუქები, ისტორიები და მოთხრობები – ამ ყველაფერს დიდი ფასი ჰქონდა ერთად, კამპანიებად შეკრების დროს. ინფორმაცია, თუკი მას მოიპოვებდნენ, მაგარი რამ იყო, მის სანაცვლოდ ჯილდოსაც კი იძლეოდნენ.

ბოლო წლებში ინფორმაციის ნაკლებობას კი არა, ზედოზირებას განვიცდით. გუგლელი ერიკ შმიდტი ამბობს, რომ ამჟამად, ყოველ ორ დღეში, იმდენ ინფორმაციას მოვიპოვებთ, რამდენსაც ცივილიზაციის დასაწყისიდან 2003 წლამდე „ვაწარმოებდით“. ახლა ჩვენი ამოცანა უდაბნოში იშვიათი ყვავილის პოვნა კი აღარ არის, არამედ ჯუნგლებში კონკრეტული მცენარის პოვნა. ჩვენ გვჭირდება დახმარება ნავიგაციაში, რათა ინფორმაცის ზღვაში ის ვიპოვოთ, რაც დანამდვილებით გვაინტერესებს.

წიგნით შეგვიძლია მიცვალებულებს ვეკონტაქტოთ. შეგვიძლია ვისწავლოთ იმ ადამიანებისგან, ვინც ჩვენს გვერდით აღარ არის. კაცობრიობამ თვითონ შექმნა საკუთარი თავი, გარკვეული ტიპის ცოდნა დააგროვა, რომელიც შეგვიძლია განვავითაროთ  და არა მარტო დავიმახსოვროთ. არსებობს ზღაპრები, რომელთა ასაკი გაცილებით მეტია, ვიდრე ზოგიერთი ქვეყნის ისტორია.

თუ თქვენ ვერ აცნობიერებთ ბიბლიოთეკის ფასს, ვერც ინფორმაციას, კულტურას და სიბრძნეს დააფასებთ. თქვენ ამით ახშობთ აწმყოს ხმას და ვნებთ მომავალს.

ჩვენ ხმამაღლა უნდა ვუკითხოთ ბავშვებს. წავუკითხოთ ის, რაც ახარებთ. წავუკითხოთ ის, რაც ათასჯერ წაგვიკითხავს. ჩვენ უნდა ვუკითხოთ სხვადასხვა ხმით, დავაინტერესოთ და არ შევწყვიტოთ კითხვა მაშინაც კი, როდესაც კითხვას ბავშვები თავადაც  ისწავლიან. ხმამაღალი კითხვის პროცესი ქმნის ერთობის მომენტს, როდესაც არავინაა თავჩარგული ტელეფონში, სამყაროს ყველა ცდუნება კი განზეა გადადებული.

ჩვენ უნდა გამოვიყენოთ ჩვენი ენა. განვვითარდეთ, გავიგოთ ახალი სიტყვების მნიშვნელობა, მარტივად ვიურთიერთობოთ, ვისაუბროთ პირდაპირ. ენა არ უნდა გავყინოთ,  არ უნდა წარმოვიდგინოთ უსულო საგნად, რომელსაც პატივი უნდა მივაგოთ. ჩვენ ის ცოცხლად უნდა მოვიხმაროთ, როგორც მოძრავი ნივთი, რომელიც ქმნის სიტყვებს, ისინი კი დროის მსვლელობასთან ერთად იცვლებიან.

მწერლები, განსაკუთრებით საბავშვო მწერლები, პასუხისმგებელი არიან მკითხველის წინაშე. ჩვენ უნდა ვწეროთ დამაჯერებლად. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მაშინ, როდესაც ვწერთ არარსებულ ადამიანებზე, ადგილებზე, სადაც არასოდეს ვყოფილვართ. უნდა გვესმოდეს, რომ ჭეშმარიტება ის კი არაა, რაც სინამდვილეში ხდება, არამედ ის, რაც გვაჩვენებს/გვიამბობს, ვინ ვართ ჩვენ. ბოლოს და ბოლოს, ლიტერატურა დამაჯერებელი სიცრუეა, ასეა. ჩვენ არ უნდა დავღალოთ მკითხველი, მაგრამ ისე უნდა მოვიქცეთ, რომ თვითონ მოუნდეს წიგნის გადაშლა. მათთვის, ვინც არცთუ დიდი ენთუზიაზმით კითხულობს, საუკეთესო წამალი კარგი ისტორიაა, რომელსაც ვერ მოწყდება.

მკითხველს სიმართლე უნდა ვუთხრათ. ავღჭურვოთ ისინი, დავიცვათ, გადავცეთ ჩვენ მიერ ამ მწვანე სამყაროში ხანმოკლე არსებობის მანძილზე დაგროვილი სიბრძნე. ჩვენ არ უნდა ვიქადაგოთ, წავიკითხოთ ლექციები, არ უნდა ჩავუდოთ გამზადებული ჭეშმარიტება როგორც ხახადაფჩენილ ბარტყებს უდებენ ჩიტები წინასწარ გადაღეჭილ ჭია-ღუებს. არასდროს, არანაირი მდგომარეობის გათვალისწინებით არ უნდა დავუწეროთ ბავშვებს ის, რის წაკითხვასაც ჩვენ თვითონ არ მოვისურვებდით.

ჩვენ, დიდებმა და პატარებმა, მწერლებმა და მკითხველებმა უნდა ვიოცნებოთ. ჩვენ უნდა გამოვიგონოთ. ძალიან მარტივია თავი მოიკატუნო და განაცხადო, რომ ვერაფერს შეცვლი, რომ ჩვენ ვარსებობთ სამყაროში, სადაც უზარმაზარი საზოგადოებაა, პიროვნება კი ძალიან ცოტაა, ბრინჯის მარცვალივით მინდორში დაკარგული. სიმართლე კი ის გახლავთ, რომ ეს პიროვნებები ცვლიან სამყაროს, ქმნიან მომავალს და წარმოიდგენენ, თუ როგორაა ეს შესაძლებელი.

მიმოიხედეთ. სერიოზულად ვამბობ. წამით შეჩერდით და იმ გარემოს დააკვირდით, სადაც ახლა იმყოფებით. ყველაფერი, რასაც გარშემო ხედავთ, ადამიანმა მოიგონა. ვიღაცამ გადაწყვიტა, რომ სკამზე ჯდომა უკეთესია, ვიდრე მიწაზე; ვიღაცამ კი იმაზე იზრუნა, რომ  თქვენამდე ისე მიმეტანა ჩემი სათქმელი, რომ ლონდონურ წვიმაში არ დავსველებულიყავი. ეს ოთახი და ამ ოთახის ნივთები, ყველა ნივთი ამ შენობაში, ამ ქალაქში, მხოლოდ იმიტომ არსებობს, რომ ადამიანები მათ უწყვეტად იგონებენ.

ჩვენ უნდა შევქმნათ მშვენიერება. ჩვენს მერე სამყარო დამახინჯებული არ უნდა დარჩეს, არ უნდა ამოვაშროთ ოკეანეები, არ უნდა გადავცეთ პრობლემები მომავალ თაობებს, არ უნდა დავტოვოთ ჩვენი შვილები სამყაროში, რომელიც სულელურად გავაფუჭეთ, გავწყვიტეთ, შევლახეთ.

ერთხელ ალბერტ აინშტაინს ჰკითხეს, როგორ უნდა იქცნენ ჩვენი შვილები ჭკვიანებად. მან უპასუხა, რომ ბევრი ზღაპარი უნდა წავუკითხოთ და თუ გინდათ, რომ კიდევ უფრო ჭკვიანები გახდნენ, კიდევ უფრო მეტი ზღაპარი უნდა წაუკითხოთო. მან კარგად იცოდა კითხვისა და წარმოსახვის უნარის ფასი.

ვიმედოვნებ, რომ ჩვენს შვილებს დავუტოვებთ სამყაროს, სადაც ისინი წაიკითხავენ და ექნებათ წასაკითხი ადგილი, სადაც წარმოიდგენენ და გაიაზრებენ.

ადრე,  ჩვენს გაზეთში გამოქვეყნებულ წერილში ერთ წიგნზე ვწერდი, რომელიც ინგლისურად წავიკითხე და რომლის ქართული თარგმანი ძალიან გამოადგებოდათ ჩვენს ბავშვებს თუ მშობლებს.

            ძალიან მინდა, ყველა კეთილი სურვილი ასე აგიხდეთ თქვენც, ძვირფასო მასწავლებლებო, და  ამ პოსტის ავტორსაც, ჰოდა, ცოტა ხნის წინ, წიგნის თაროებზე წითელყდიანი წიგნიც ვიხილე და ძალიან, ძალიან გამიხარდა, რადგან  ეს წიგნი იმათთვისაა, ვინც ფიქრობს, რომ ყველა ადამიანი ერთნაირი უნდა იყოს და კიდევ იმათთვის, ვინც ასე არ ფიქრობს – ანუ ყველასთვის!

15 წლის ქროსტოფერ ბუნი ძალიან ჭკვიანი და ნიჭიერია, მას ბევრი ისეთი რამ შეუძლია, რასაც სხვები ვერ ახერხებენ – მაგალითად, ერთმანეთზე გაამრავლოს მრავალნიშნა რიცხვები და ამოხსნას ურთულესი ლოგარითმები, მაგრამ ზოგჯერ ადამიანთა გრძნობების, იუმორის, იდიომების გაგება უჭირს, ადამიანები ხომ  მართლაც ძალიან რთულად და გაუგებრად მეტყველებენ. ბიჭს ასპერგერის სინდრომი აქვს, უყვარს მათემატიკა და მსოფლიოს მთელი რუკა პატარა თავში აქვს მოთავსებული…

მიუხედავად ამისა, ის ჩვეულებრივი მოზარდია, ჩვეულებრივი პრობლემებით – ოჯახური სირთულეები, ბულინგი, სოციალური ურთიერთობების პრობლემა, თავის პოვნისა და დამკვიდრების ურთულესი გზა… დიახ, ის ცოტათი ჰოლდენ კოლფილდიცაა, ავტორი რამდენჯერმე იყენებს ალუზიას “ჭვავის ყანიდან”, ქრისტოფერი სწორედ ის ბავშვია, კლდის პირას, საშიშროების წინაშე…

სად იპოვის ეს პატარა, თანაგრძნობითა და სიყვარულით აღსავსე ბიჭი თავის თავს, სახლში? სადაც ატყუებენ? თუ ლონდონისაკენ მიმავალ მატარებელში, ან იქნებ მათემატიკის გამოცდაზე?

“რა შეემთხვა ღამით ძაღლს და სხვა უცნაური ამბები” ბრიტანელი მწერლის, ილუსტრატორისა და სცენარისტის, მარკ ჰედონის გახმაურებული წიგნია. ავტორი ახალგაზრდობაში რამდენიმე წელი მუშაობდა აუტისტური სპექტრის ბავშვებთან, რამაც განაპირობა ასპერგერის სინდრომის მქონე კრისტოფერ ბუნის პერსონაჟის დამაჯერებლობა. წიგნი უიტბრედის ლიტერატურული პრემიის გამარჯვებულია; ასევე მიღებული აქვს “გარდიანის” პრემია, როგორც საუკეთესო საბავშვო რომანს და მრავალი სხვა პრიზი. ავტორი ბუკერის პრემიის კანდიდატების თავდაპირველ სიაშიც მოხვდა.

             მე თუ მკითხავთ, პირველი მიზეზი, რატომ უნდა წაიკითხოს  ყველა მასწავლებელმა  და მოსწავლემ ეს წიგნი ისაა, რომ თქვენ გეძლევათ გზამკვლევი, პასუხი თქვენს მრავალ კითხვაზე, სახელმძღვანელო ასპერგერის სინდრომის თუ აუტისტური სპექტრის სხვა ფორმის მქონე ბავშვებთან საურთიერთოდ და არა მხოლოდ.

მაგალითად, ბევრჯერ მქონია შეგრძნება, რომ აბსტრაქტული ცნებები, მაგალითად – სიყვარული, პატრიოტიზმი, ბედნიერება თუ კონკრეტულ, გააზრებულ შემადგენლებად არ დავშალეთ, ბავშვებს არ ესმით, მით უმეტეს, ასეთი ზოგადი შინაარსის გაგება აუტისტური სპექტრის მქონე ბავშვებს უჭირთ. ქრისტოფერისთვისაც ასეა, „მიყვარხარ“  – მისთვის კონკრეტული მოქმედებებისგან შედგენილი ცნებაა, მან იცის, რომ მამას ის უყვარს, რადგან არ ატყუებს, უვლის, საფრთხისგან იცავს…

იქნებ გამოვიყენოთ ეს სხვა ფასეულობების ახსნისას?

მაგალითად, რამდენ თქვენს მოსწავლეს ესმის რა არის  პატრიოტიზმი? ეს სიტყვა მათ ცნობიერებაში უზარმაზარ კვარცხლბეკზე მდგარ, უცნობი ადამიანის ქანდაკებას ჰგავს, რომელიც იმდენად მაღალია, რომ თვალს ვერ ააწვდენ…

მაგრამ თუ ამ ცნებას კონკრეტულ შემადგენლებად დავშლით და ვიტყვით, რომ პატრიოტიზმი კარგად სწავლა, საკუთარი საქმის გულისყურით კეთება, გარემოზე ზრუნვა, ნაგვის ურნაში ჩაყრა და სხვა მრავალი ყოველდღიური აუცილებლობაა, ყველა მოსწავლე მიხვდება რას ნიშნავს, იყო პატრიოტი.

კიდევ რა ვისწავლოთ ქრისტოფერ ბუნისგან?

ის, რომ ბავშვებს ზოგადად ძალიან უყვართ, როდესაც იციან, რას ელოდონ თქვენი გაკვეთილისგან, ერთგვარი სისტემურობა გაუადვილებთ მუშაობას.

კიდევ? ხატოვანი ფრაზების გამოყენება მხოლოდ აუტისტური სპექტრის კი არა, არცერთ ბავშვს არ უყვარს, ნუ გამოიყენებთ ამ ყბადაღებულ ფრაზას  – „წიწილებს შემოდგომაზე ითვლიან“.

კიდევ? არასდროს მოატყუოთ თქვენი არცერთი მოსწავლე, ისინი აუცილებლად მიხვდებიან სიმართლეს, თუნდაც დიდი ხნის მერე და საშიშია, რომ ამ სიმართლემ ისევე ამოატრიალოს მათი ცხოვრება, როგორც ქრისტოფერის  ერთი შეხედვით დალაგებული წესრიგი შეცვალა სადღაც დამარხულმა ძაღლის თავმა…

ეს წიგნი საუკეთესო საშუალებაა, უფრო მეტი გაიგოთ თქვენი მოსწავლეების შესახებ, სწორად მიუდგეთ მათ, შეიყვაროთ და შეგიყვარონ.

რა არის უკეთესი ტყუპებისთვის – ერთად იარონ სკოლაში თუ ცალ-ცალკე? რა არგუმენტებით ამყარებენ თავიანთ შეხედულებებს სპეციალისტები? რა გადაწყვეტილებას იღებენ მშობლები?

ბოსნიაში არის ქალაქი, რომელსაც „ტყუპების ქალაქს“ უწოდებენ. ქალაქის ადგილობრივ სკოლაში ორ ათეულზე მეტი წყვილი ტყუპი სწავლობს. უჩვეულო ქალაქის – ბუჟიმას – მცხოვრებლები დარწმუნებულნი არიან, რომ უმჯობესია ტყუპებმა განათლება ერთად მიიღონ.

სეფიკი ალჯიში ორი ტყუპის დედაა: „რთულია ტყუპებს კარგი განათლება მისცე. მათთვის დედაც უნდა იყო, საუკეთესო მეგობარიც, ფსიქოლოგიც  და ექიმიც. ჩვენ უფრო მეტი საზრუნავი გვაქვს, ვიდრე სხვა დედებს, ვისაც ტყუპები არ ჰყავთ. თუმცა ხშირად ეს საზრუნავი სასიამოვნოა“.

ქალაქის დაწყებით სკოლაში 20 წყვილი ტყუპი სწავლობს. სულ კი ქალაქში 100-ზე მეტი ტყუპი წყვილი ცხოვრობს. სპეციალისტები ამ სინდრომს ვერ ხსნიან. ბევრი ამბობს, რომ ეს გენეტიკის ბრალია, რადგან ქალაქში უმეტესად ადგილობრივები ადგილობრივებზე ქორწინდებიან.

მერიემე, 12 წლის: „ტყუპის ყოლა ძალიან მაგარია. იცით, ჩემი და ჩემზე კარგად სწავლობს. რამე თუ ვერ გავიგე, ყოველთვის მეხმარება. ჩვენ ერთად ვმეცადინეობთ. სწავლის გარდა, ბევრი რამ გვაკავშირებს“.

სპეციალისტები ამბობენ, რომ ტყუპების ერთად სწავლების საკითხი ძალიან მნიშვნელოვანია, განსაკუთრებით საგანმანათლებლო პროცესის ადრეულ ეტაპზე.

ემინა ალეშევიჩი, პედაგოგი: „ტყუპებს მოსწონთ ერთად ყოფნა. ზოგჯერ ისინი ერთად ყოფნის სურვილს ხმამაღლა არ გამოთქვამენ, მაგრამ ჩვენ ამას ვხედავთ – უნდათ, რომ ერთ კლასში იყვნენ, ისინი ინაწილებენ სკოლის სახელმძღვანელოებს, ინვენტარს, ერთად ამზადებენ გაკვეთილებს, ერთმანეთს უთანგრძნობენ“.

ქალაქის ადმინისტრაციას მიაჩნია, რომ ტყუპებს უზარმაზარი პოტენციალი აქვთ. ქალაქის მერს უნდა, რომ ბუჟიმი ტყუპების და იმ მკვლევართა შეხვედრების საერთაშორისო ცენტრად იქცეს, ვინც ტყუპების თემაზე მუშაობს.

აგან ბუნიჩი, მერი: „ჩვენი ამოცანაა ბუჟიმის, როგორც „ტყუპების ქალაქის“ მსოფლიოსთვის გაცნობა. ვგეგმავთ, რომ ქალაქი იმ ადამიანთა რეგულარული შეხვედრის ადგილად იქცეს, სადაც ტყუპების გარდა, მკვლევრებსაც მოვიზიდავთ. ეს იქნება ყველასათვის საჭირო და სასარგებლო საქმე“.

სკოლის განრიგში სიმღერა, ფიზკულტურა, მათემატიკაა… ადგილობრივ სკოლაში ტყუპებს ერთმანეთს პრინციპულად არ აშორებენ, ყველა გაკვეთილს ისინი ერთად ესწრებიან. ტყუპი ბავშვების ხრიკებს აქაური მასწავლებლები დიდი ხანია შეეჩვივნენ.

ემინა ალეშევიჩი: „ტყუპებთან დაკავშირებით უამრავი საინტერესო და სასაცილო ისტორია დაგვიგროვდა. ხშირად მათ ერთმანეთისგან ვერც კი განასხვავებ. ერთმანეთს ადგილს უცვლიან და მეორის ნაცვლად იძლევიან პასუხებს. მასწავლებლები შეცდომაში შეჰყავთ, მაგრამ ასეთ ხრიკებთან ბრძოლის ჩვენეული მეთოდები გვაქვს“.

ტყუპების უმეტესობა სულ ერთადაა. ბოსნიაში ცხოვრება რთულია. ახალგაზრდების პერსპექტივა გაურკვევლობითაა მოცული. ბუჟიმში ტყუპების რაოდენობა სულ მატულობს და მატულობს.

დიდ ბრიტანეთში პედაგოგები და მშობლები სხვა მიმართულებას ირჩევენ და ცდილობენ, ტყუპების „ინდივიდუალიზაცია“ მოახდინონ. თემა აქტუალურია: ბოლო 40 წლის განმავლობაში ევროპაში მკვეთრად გაიზარდა მრავალნაყოფიან ორსულთა რიცხვი. პროფესორი პეტ პრიდი განმარტავს: „უპირველეს ყოვლისა, დღეს სამედიცინო თვალსაზრისით დაორსულების ბევრი პრობლემა გადაჭრილია. ვითარდება ახალი ტექნოლოგიები, რომელთა ხარჯზე ქალს გვიან ასაკშიც კი შეუძლია დაორსულება. ახლა ქალები გაცილებით გვიან ორსულდებიან. 40 წლის ზევით ტყუპებით დაორსულების ალბათობა კი რამდენჯერმე მატულობს. ხშირად ტყუპები სუსტები იბადებიან. ადრე ბევრი იღუპებოდა კიდეც, მაგრამ ახლა მათი გადარჩენა ვისწავლეთ და სიკვდილიანობა საგრძნობლად შემცირდა“.

და აი, ტყუპები გაიზარდნენ. დღის წესრიგში სკოლაში შეყვანის საკითხი დადგა. პროფესორ პრიდის აზრით, მშობლებმა ორ გადამწყვეტ ფაქტორს უნდა მიაქციონ ყურადღება: თითოეული ბავშვის ინდივიდუალურ მოთხოვნებს და ბავშვების ერთმანეთში ურთიერთობას. თავის კვლევაში პროფესორმა სამი ტიპის ურთიერთობის იდენტიფიკაცია მოახდინა: „პირველ ჯგუფში შედიან იდენტური ტყუპები – ისინი პრაქტიკულად ერთნაირად გამოიყურებიან და მათი გარჩევა ძალიან ძნელია. მეორე ჯგუფში არიან აბსოლუტური ინდივიდი ტყუპები, რომლებსაც ნაკლებად მოსწონთ ტყუპობის სტატუსი, ეწინააღმდეგებიან ერთნაირობის ცნებას და ამის გამო ხშირად აქვთ პიროვნული პრობლემები. ტყუპების მესამე ჯგუფის სტატუსი ზოგადია. ტყუპობა ამ ადამიანთა ცხოვრების ნაწილია, მაგრამ ამავდროულად თითოეული მათგანი განსხვავებული პიროვნული თვისებების მქონეა.

13 წლის ემილი და ჰარვი გლოვერი, მათი მშობლების განმარტებით, მესამე კატეგორიის ტყუპები არიან. ბავშვები სხვადასხვა სკოლაში სწავლობენ.

ტყუპების დედა, ალისია გლოვერი: „თავიდანვე გადავწყვიტეთ ბავშვებს სხვადასხვა სკოლებში ევლოთ, რათა ორივეს თავისი ცხოვრება ჰქონოდა, თავისი მეგობრები ჰყოლოდა და დამოუკიდებლები ყოფილიყვნენ, მაგრამ და-ძმობაც შეენარჩუნებინათ“. მართალია, ტყუპები ერთად მეცადინეობენ ხოლმე, თუმცა მსგავსი რამ ბრიტანეთში იშვიათად ხდება. ჰარვი ლონდონის ერთ-ერთ ჩვეულებრივ სკოლაში დადის, ის სახლთან ახლოსაა. ადრე ემილიც იქ დადიოდა, თუმცა სხვა კლასში. ორი წლის მერე კი განათლების მიღება ქალაქგარეთ მდებარე სკოლა-ინტერნატში გააგრძელა.

ჰარვი იხსენებს: „რასაკვირველია, მას შემდეგ, რაც რვა წელი ერთად ვისწავლეთ, ჩემთვის ცოტა უჩვეულო იყო მარტო დარჩენა. ჩემი და წავიდა და სკოლიდან დაბრუნებული, საღამოებს დედასთან ერთად ვატარებდი. ადრე კი აქ ემილიც იყო, მაგრამ დროთა განმავლობაში ამას შევეჩვიე და ცხოვრების ნორმალურ რიტმს დავუბრუნდი“.

პროფესორი პრიდი აღნიშნავს, რომ ტყუპების განვითარებაში განსაკუთრებულ როლს მშობლები თამაშობენ. სწორედ მათ უნდა გაააზრებინონ შვილებს, რომ ისინი ერთმანეთს წყლის წვეთებივით გვანან, მაგრამ სხვადასხვა პიროვნებები არიან და ცხოვრებაში სხვადასხვა გზაზე უნდა იარონ.

პროფესორი პრიდი: „მინდა ვნახო ისეთი სკოლა, სადაც ტყუპებთან მიმართებაში არანაირი პოლიტიკა არ იმუშავებს. როდესაც სკოლის ადმინისტრაცია ხაზგასმით აცხადებს, რომ ტყუპები მათთან აუცილებლად ერთად სწავლობენ, ან პირიქით, მათ სასწრაფოდ სხვადასხვა კლასებში ამწესებენ. ეს არასწორია! ჩვენ გვჭირდება მოქნილი სკოლები, რომლებიც მხოლოდ ბავშვების ინტერესებზე იქნებიან ორიენტირებული!“

დაწყებითი სკოლის ტყუპების პირველი მასშტაბური კვლევა ავსტრალიაში, 1990 წლებში ჩაატარეს. აღმოჩნდა, რომ პირველკლასელი ტყუპების 30% ცალ-ცალკე სწავლობდა, მეხუთე კლასში კი მათი რიცხვი 65%-მდე იყო გაზრდილი. ძალიან ცოტა ტყუპი სწავლობდა ზოგან ერთად და ზოგან ცალ-ცალკე. მკვლევრები გაოცებული დარჩნენ, როდესაც გაიგეს, რომ სკოლების 10% მკაცრი შიდაგანაწესის მიხედვით ტყუპებს აცალკევებდა. მშობლები გულგახეთქილები ჰყვებოდნენ, თუ როგორი მძიმე რეაქცია ჰქონდა მათ შვილებს ერთმანეთთან დაშორების დროს. კვლევამ აჩვენა, რომ მასწავლებელთა 90% დარწმუნებული იყო – ტყუპების ცალ-ცალკე სწავლა ბავშვებისთვის მეტის მომტანი იქნებოდა, რაც სინამდვილეში არასოდეს არანაირი კვლევით არ დადასტურებულა. ასეთი დამოკიდებულება ადეკვატურია მხოლოდ ზოგიერთი ტყუპისცალის მიმართ, მაგრამ ყველაზე რატომ უნდა გავრცელებულიყო?

 იმისდა მიუხედავად, ტყუპები ერთად სწავლობენ თუ ცალ-ცალკე, მათ ისე უნდა მოვექცეთ, როგორც სხვადასხვა პიროვნებებს. განსაკუთრებით მკაცრად ეს წესი ეს მასწავლებელმა უნდა დაიცვან. იმისათვის, რომ ბავშვის ინდივიდუალობა არ დაიკარგოს და განვითარდეს, ტყუპები ერთმანეთისგან გარჩევადი უნდა გახდნენ, სკოლაში მათ არ უნდა მიმართონ მხოლოდ გვარით. ერთ-ერთი მასწავლებელი ჰყვებოდა, რომ მის სკოლაში ტყუპებს ყველა – მასწავლებლები, მოსწავლეები, მშობლები გვარით მიმართავდნენ, რის გამოც ბავშვებს ცალ-ცალკე ვერავინ აღიქვამდა, მით უფრო, რომ ერთნაირი ტანისამოსი ეცვათ. ტყუპები კი ამას ძალიან განიცდიდნენ.

რამდენიმე სიტყვა მასწავლებლისთვის

სკოლაში პატივი უნდა სცენ ტყუპების ემოციურ თუ სხვა სახის კავშირს, ამავე დროს უნდა შეუქმნან გარემო მათი უნიკალური შესაძლებლობების გამოსავლენად. აუცილებელია ტყუპების ფსიქოლოგიითა და უახლესი კვლევებით დაინტერესება. სკოლის ბიბლიოთეკაში სასურველია, არსებობდეს ლიტერატურა ტყუპებზე.  

მასწავლებელმა უნდა ისწავლოს ტყუპების განსხვავება ისე, რომ არ მოთხოვოს მშობელს, ჩააცვას ტყუპებს სხვადასხვა სამოსი ან თმა შეაჭრას.  

მასწავლებელმა და მოსწავლეებმა ტყუპისცალებს სახელით უნდა მიმართონ და არა გვარით, ანდა უბრალოდ – „ტყუპებოთი“.

კლასის დამრიგებელმა უნდა შეისწავლოს ტყუპი ბავშვების ხასიათის თავისებურებები, დადებითი და სუსტი მხარეები. დაუშვებელია ტყუპების ერთმანეთთან ღიად შედარება და მათი შეჯიბრში გამოწვევა.

ტყუპებთან დაკავშირებით სკოლას მოქნილი პოლიტიკა უნდა ჰქონდეს. აუცილებელია პირველკლასელი ტყუპისცალების მშობლებთან სიღრმისეული გასაუბრება, რათა ბავშვების ინტერესი დაცული იყოს. ამ შემთხვევაში უპირატესობა არ უნდა მიენიჭოს იმას, თუ რაა მოსახერხებელი მშობლისთვის ან მასწავლებლისთვის.

ნებისმიერი გადაწყვეტილება – ერთად ისწავლიან ტყუპები თუ ცალკე – საჭიროებს ყოველწლიურ გადახედვას.   

თუკი ტყუპისცალი სხვადასხვა კლასში აღმოჩნდა, მასწავლებლებმა ერთმანეთს ტყუპებთან ურთიერთობის გამოცდილება უნდა გაუზიარონ და სწავლების პროცესში მათთან მიმართებაში კოორდინირებულად იმოქმედონ.      

მასწავლებელმა სიფრთხილით უნდა დანიშნოს კლასის თავად ერთ-ერთი ტყუპისცალი, ასევე, კლასში ჩატოვებასთან დაკავშირებით სწორი გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს. მამ თავისი ქცევით/გადაწყვეტილებით არ უნდა გამოიწვიოს ტყუპების ურთიერთობაში დისბალანსი, უნდა გათვალოს ტყუპების ფსიქოლოგიური და სოციალური კავშირის ყველა ასპექტი.

სკოლის მასწავლებელი ტყუპების მშობლებთან მუდმივად „ხაზზე“ უნდა იყოს. სწორედ ისინი დაეხმარებიან მას ტყუპების ბუნების გაცნობა-ამოცნობასა და მართვაში. ტყუპების  ურთიერთობისა და მათი განვითარების ყველა ეტაპის შესახებ მშობლებმა ყველაზე მეტი იციან – რამდენად არიან ბავშვები ერთმანეთზე „მიბმულები“; გრძნობენ თუ არა თავს კომფორტულად ერთმანეთის გარეშე.

განსაკუთრებული ყურადღება ტყუპების მიმართ მშობლებსა და მასწავლებლებს მოზარდობის ასაკში ჰმართებთ, როდესაც თითოეული მათგანი თვითდამკვიდრებისთვის და საკუთარი იდენტობის გამყარებისთვის იბრძვის.

ბოლო დროს ძალიან მაღიზიანებს კომპიუტერი. სოციალური ქსელი, სხვადასხვა პორტალები, ინტერნეტ მისამართები, ფოტოები, ვიდეოები, ზღვა ინფორმაცია, რომელითაგან დიდი ნაწილი ბსოლიტურად უსარგებლოა და მიუხედავად იმისა, რომ მეტ-ნაკლებად შემიძლია თავიდანვე მხოლოდ ისეთ გვერდებზე შევიდე, სადაც საჭირო რაიმეს მოვიძიებ, მაინც ვხდები დროის დაკარგვის, სისულელეების ნახვის თუ წაკითხვის მსხვერპლი.

სამსახურებიდან, სასწავლებლებიდან მოსულ ადამიანებს, როდესაც ქვეყანაში მძიმე პოლიტკურ-ეკონომიკურ-სოციალური მდგომარეობაა, ყველა და ყველაფერი ნეგატივით არის დამუხტული, ერთადერთ განტვირთვად თითქოს სოციალური ქსელები დაგვრჩენია და თუ ამ ფრაზაზე არ დამიჯერებთ, დააკვირდით ტრანსპორტში, სახლებში, ქუჩაში ადამიანებს.

ჩვენ, უფროსი ასაკის ადამიანები ამას ვაკეთებთ გააზრებულად და ასე თუ ისე, შედეგებიც ვიცით, თუმცა მეორე საკითხია, რა შედეგი ექნება ზემოთქმულს მოსწავლეებზე. ატვირთული ფოტოები, კომენტარები და მოწონებების დაფიქსირება მათზე, პირადი მიმოწერა – ესენია ძირითადი ის დროის შავი ხვრელები, რომლებიც მოსწავლეთა ყოველდღიურობას შეადგენენ. არადა, ამ დროს სადღაც თაროებზე წიგნები იცდიან.

ბოლო თვეების განმავლობაში სულ იშვიათად მქონდა დრო წიგნის კითხვისათვის და ძირითადად კომპიუტერით ვსაქმიანობდი, რამაც ძალიან ცუდად იმოქმედა ჩემზე. შემდეგ, როცა ამაზე დავფიქრდი, მივხვდი, თუ რამდენად კარგად მოქმედებდა ჩემზე ლიტერატურა, თუნდაც რამდენიმე დღეში ერთხელ, ერთი საათით გადაშლილი წიგნი და წაკითხული რამდენიმე გვერდი. ისეთი შეგრძნება გამიჩნდა, თითქოს ავად ვიყავი და ისე ვცხოვრობდი, სადღაც კი ყოველთვის მქონდა წამალი, რომელსაც ძალიან ცუდად ყოფნის დროს ვიღებდი.

ბოლო წლებში ძალიან აქტიურად ავალებენ მასწავლებლები მოსწავლეებს, რომ მათ ინფორმაცია მოიძიონ ინტერნეტ სივრცეში. შემდეგ გააკეთონ პრეზენტაცია და ა.შ. ძალიან, ძალიან კარგია, როცა მოსწავლე ასე ივიტარებს სხვადასხვა უნარებს, თუმცა მნიშვნელოვანია, რომ მასწავლებელმა იცოდეს, თუ რა დროს ატარებს ზოგადად მოსწავლე კომპიუტერთან და ინტერნეტში მოსაძიებელი დავალება არ გახდება საბაბი კომპიუტერთან კიდევ დამატებითი დროის ნაწილობრივ მაინც უქმად გატარებისათვის.

აქ არის კიდევ ერთი პრობლემა; ამ ეპოქაში, როცა არსებობს უმაღლესი გრაფიკის კომპიუტერული თამაშები, ტელეფონები, პორტატული კომპიუტერები და სხვადასხვა მოწყობილობები, როგორ უნდა დავაინტერესოთ მოსწავლეები ლიტერატურით. ვთვლი, რომ დაინტერესების მიზეზი სხვადასხვა იქნება სასწავლო საფეხურების და ასაკის მიხედვით, მაგალითად, თუ დაწყებითი და ნაწილობრივ საშუალო საფეხურის მოსწავლეებს ინტერესს გაუღვიძებს მასწავლებელი ტექსტის შინაარსით, ფანტაზიის გამძაფრებით, საბაზო საფეხურის მოსწავლეებს ზემოთქმულთან ერთად უნდა დავანახოთ ამ ყველაფრის სწავლის, გააზრების საჭიროება.

სკოლაში სწავლის დროსაც და მერეც, ამ ბოლო დღეებამდე მეგონა, რომ მუდმივად, როცა წიგნს ვკითხულობდი, ეს დრო გამოყოფილი მქონდა წიგნისთვის. არ მგონია, რომ ახლა გონება გამინათდა და რაიმე საკაცობრიო სიახლეს მივაგენი, თუმცა მივხვდი, რომ დრო, როცა კითხულობ, ყველაზე მეტადაა შნი. სხვა დანარჩენ წუთებსა და საათებს ან უაზროდ ხარჯავ, ან სხვები ინაწილებენ.

თუ ოდესმე სოფელს ან სოფლისმაგვარ ქალაქს ნოემბერში შემორჩენილხართ, ზამთრის პროლოგი ასეთია – ხის სახლის კელდები დაზეპირებულ მზის სუნს ისე იმეორებენ, როგორც მომაკვდავი ნაკარნახევ ლოცვას – ჩურჩული სუსტდება და ბოლოს ქრება. ფანჯრები საღამომდე ყვითლდებიან ფოთლებივით, შორიდან თუ უყურებ, ასე გგონია, ქარი დაბერავს და მოწყვეტს. სულ ერთია – ნათურა აყვითლებს თუ ლამფა. ყოველი ორი ეზოდან ერთში ხერხით გაღმა მამა დგას, გამოღმა – თოთხმეტი-თხუთმეტი წლის შვილი. ქალები სქელ, ნაქსოვ კაბებს იბრუნებენ, კაბების ბოლოს აუცილებლად შეამჩნევთ შემხმარ ტალახს. გეყოლებათ მეზობელი, რომელიც უსათუოდ გადაგკოცნით, თუნდაც მეოთხედ შეგხვდეთ და პირში ყოველთვის კარალიოკის და არყის სუნი ექნება. როცა დაღამდება, ცეცხლი როცა დაინთება და ჩაქრება, დაწოლამდე, სულ დადგება ერთი მდუმარე, სამყაროს გარინდების წუთი, ამ წუთს ვიღაცის ყრუ ჩახველება დაასრულებს ქუჩიდან. ის ვიღაც დაბარებულივით გამოდის ამ დროს. რომ არ გამოვიდეს, ნოემბერი აღარ დადგება.

ეს ის დროა, რაღაცნაირად სიკვდილს რომ მიაგავს და სიცოცხლის არსებობას რომ გიიოლებს.

იცით, სიცოცხლის მნიშვნელობა ყველაზე ცხადად როდის შევიგრძენი? ან გნებავთ დროის? ან სიკვდილის? მოგიყვებით: შარშან, ნოემბრის ოცდაექვსში ექიმმა მამაჩემის პალატიდან გამიყვანა, დაძაბული სახით შემხედა და მითხრა: ჰა, ჰა, ერთი თვე ან თვენახევარი დარჩენია და თქვენ როგორ გირჩევნიათ? მერე აღარ მაგონდება, რა აინტერესებდა იმ ექიმს: სახლში წავიყვანდით თუ აქ დავტოვებდით, მკურნალობას ვეცდებოდით თუ რამე გამაყუჩებელს ვიყიდდით. არ ვიცი. მახსოვს მხოლოდ იქ მჯდარი ნეიტრალურსახიანი ექთნის დაზეპირებული ამოხვნეშა: ეჰ, ეჰ! და ის, რომ მაშინ უცებ რამე კი არ მეწყინა, გავბრაზდი. დიახ, გავბრაზდი ამ უდანაშუალო ექთანზე და ყველაზე, ვინც ამის მერე მამაჩემთან შემოვიდოდა, თავს დანანებით გადააქნევდა: ნაცნობებზე, ნათესავებზე, სხვებზე. ეს ,,ნწ, ნწ“ , ,,ვაი“ და ,,ეჰ, ეჰ“ – ეს ,,ცოცხლებისგან“ ,,მომაკვდავისკენ“ მიმართული თანაგრძნობა, თითქოს ღმერთები დასტიროდნენ ოლიმპოდან ადამიანებს. და მინდოდა მეყვირა: შეხედეთ, აი, ის ცოცხალია, ტელევიზორს უყურებს, ისევე როგორც შენ და მე! ზეგ მოკვდება? მაზეგ? მერე რა? აი, ახლა, ამ წუთას ცოცხალია!’’

წეღან ფანჯარა გამოვაღე. რაღაც იმ ამინდის სუნი მეცა, მაშინ რომ იდგა და მომინდა მეთქვა: ყველა თანაბარი ვართ ამ წუთებში, ამ წამებში, რომელიც ახლა მიდის, სანამ ცოცხლები ვართ. თუ მაინცდამაინც გინდათ, ასე ვიტყვი: რაც ვიბადებით მას შემდეგ, ყველანი პალიატიური ავადმყოფები ვართ და სანამ სიკვდილი დადგება, სანამ ერთმანეთს ცოცხლად ვგრძნობთ, ნუ გადავცემთ და ვაგრძნობინებთ ერთმანეთს სამძიმარს ამ ყოფის გამო. სიცოცხლე არსებობს ახლა. ხვალ ყველაფერი პირობითია.

ვლადიმირ ნაბოკოვის ავტობიოგრაფიული ჩანაწერების კითხვისას ერთ თავშესაქცევ ამბავს გადავაწყდი. ვოლგისპირელ ახალგაზრდა კაცს – მის ერთ-ერთ აღმზრდელს – თავგამოდებით უმტკიცებია, „ბიძია თომას ქოხი“ ჩარლზ დიკენსმა დაწერაო. აღსაზრდელს სანაძლეო დაუდია და მოუგია კიდეც. ამის შემდეგ ჩემი თანდასწრებით მწერლებზე, პერსონაჟებსა და, ზოგადად, ლიტერატურაზე საუბარს თავს არიდებდა ხოლმეო, იხსენებს ჩანაწერების ავტორი. ნირწამხდარ აღმზრდელს, სანაძლეოს პირობის თანახმად, მისთვის, არც მეტი, არც ნაკლები, კასტეტი უჩუქებია.

იმ მწერლებს შორის, რომელთა წიგნებიც ადრეულ ასაკშივე წაიკითხა, ნაბოკოვი ასახელებს ვიქტორ ჰიუგოს, ჟიულ ვერნს, მაინ რიდს, ჯოზეფ კონრადს. „უთავო მხედარი“ გატაცებით  წაუკითხავს და ბიძაშვილთან ერთად ყველაზე დრამატული სცენების გათამაშებაც კი დაუწყია. მსგავსი რამ ალბათ ყველა იმ მოზარდის გამოცდილების ნაწილია, ვისაც კითხვა უყვარს. წაკითხული მოსვენებას არ გაძლევს, ახალი სიღრმეების აღმოსაჩენად გიწვევს. ამ დროს კი დიდია სიუჟეტის განვითარების მიმართულების დიამეტრულად შეცვლის ცდუნება. ბოლოს და ბოლოს, ამისთვის ბავშვებს არასდროს სჯიან. თუმცა ნაბოკოვი გვარწმუნებს, მე ყოველთვის ერთგულად მივყვებოდი სიუჟეტურ ხაზს და სულ მცირე გადახვევასაც არ ვამართლებდიო.

სიზუსტე. თანმიმდევრულობა. მწერლის არჩევანი.

მაინ რიდის ეს ყველაზე ცნობილი წიგნი, ყველაზე გამორჩეული საკითხავი დაწყებითი სკოლის ასაკიდან ახლად გამოსული გოგო-ბიჭებისთვის, იმდენად დიდი ხნის წინ წავიკითხე, რომ სანამ ამ ზაფხულს ხელმეორედ გადავიკითხავდი, თითქმის აღარაფერი მახსოვდა. მხოლოდ მთავარი პერსონაჟების სახელები: მორის მუსტანგერი და ლუიზ პოინდექსტერი. მხოლოდ ლამაზად დაწინწკლული მუსტანგების რბოლა. და კიდევ ის, რომ ცხენი, მაგრად დაბმული უთავო სხეულით, აღმა-დაღმა დაქროდა და შიშის ზარს სცემდა ყველას, ვინც წამით მაინც მოჰკრავდა თვალს. მხედარს მოჭრილი თავიც თან დაჰქონდა – ხელში ეჭირა. ისიც მახსოვდა, რომ წიგნი სიყვარულზე იყო – როგორც ჩანს, ზუსტად ამ სიტყვებით მათხოვეს და მეხსიერებაშიც ასე ჩამრჩა. წიგნი სიყვარულზე.

ამდენი ხნის შემდეგ სულ სხვა რამ იპყრობს ყურადღებას, მომხიბვლელადაც სწორედ ის გეჩვენება, რაც იმ შორეული პირველი წაკითხვისას უთუოდ გამოგრჩებოდა. ნაკლიც, შეუსაბამობებიც ისეთი თვალშისაცემია, საითაც უნდა გაიხედო, მაინც ამჩნევ. იქნებ ამ წიგნის მეორედ წაკითხვას გამართლება არც ჰქონდეს… რას უნდა ეძებდე ოცდაათი წლის შემდეგ მაინ რიდისა თუ ჟიულ ვერნის წიგნებში? (გამოვტყდები, ამ ზაფხულს „თხუთმეტი წლის კაპიტანიც“ თავიდან წავიკითხე). მდინარეში მეორედ შესვლის მცდელობა როგორ იქნება, როცა ის მდინარე კარგა ხანია, უკვალოდ გაქრა. არც ნაპირია, რომ ჩამოჯდე და თავი ფიქრს მისცე, არც რაიმე მინიშნება – უბრალო სველი ლაქა.

ნაბოკოვიც – უკვე ცნობილი მწერალი – თავიდან კითხულობს მაინ რიდის „უთავო მხედარს“ და ფრანგულადაც კი თარგმნის, როგორი მოულოდნელიც უნდა იყოს, ალექსანდრიული ლექსით. მის თვალს არ უჭირს ისეთი ფრაზების მოძებნა, ალმასებივით რომ გაბნეულან ტექსტში და სულ სხვა მნიშვნელობა შეუძენიათ. ტექსასის სასტუმროს ბარში – იქ, სადაც მთავარ გმირებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე დრამატული სცენა უნდა გაიმართოს – მუსკატის, აბსენტისა და ლიმონის სუნი ტრიალებს. 1850 წელია. დახლთან ჩამომდგარ კაცს – მაქმანით გაწყობილი, უნატიფესი ბატისტის პერანგი აცვია. ფერად ბოთლებს შორის მოქცეული ჰოლანდიური საათი უჩვეულოდ გულშიჩამწვდომად წიკწიკებს, ბოთლები კი კაცის ზურგს უკან ისე ბრწყინავენ, როგორც თვალის გუგას გარს შემოვლებული ფერადი გარსი.

თავბრუდამხვევი სასიყვარულო ისტორიის კითხვით გატაცებული მოზარდისთვის, რასაკვირველია, ამგვარი დეტალები ბევრს არაფერს ნიშნავს. ნაბოკოვი კი ლუიზ პოინდექსტერის ლორნეტს მისჩერებია – იცის, ეს ლორნეტი მალე მადამ ბოვარის ხელში აღმოჩნდება, მერე ანა კარენინასი გახდება, ბოლოს კი ჩეხოვის ქალი  – ის ქალი, სულ ძაღლთან ერთად რომ სეირნობს ხოლმე – სამუდამოდ დაკარგავს იალტაში.

ვისაც წიგნების კითხვა უყვარს, ერთხელ მაინც ყოფილა შეყვარებული წიგნის გმირზე. არა – ზედაპირულად, არამედ – სრული სერიოზულობით, მასზე ფიქრისას წამოწითლებითა და წიგნის გვერდზე მისი სახელისა და გვარისთვის თვალის არიდებით. ლუიზ პონდექსტერი იმ ბიჭის შეყვარებულია, ვინც წლების შემდეგ „მიპატიჟება სიკვდილით დასჯაზე“ (სიტყვასიტყვით: თავის მოჭრაზე) უნდა დაწეროს; ვისაც მანამდე დიდი გზა აქვს გასავლელი – სავსე განსაცდელით, საშინელებებით, დაუძლეველი სიძნელეებით, საკუთარი თავისთვის დასახული წარმოუდგენელი ამოცანებით. უცნობ ამერიკელ მოცეკვავე გოგოს, რომელსაც შემთხვევით გადაეყრება, გულში ლუიზს არქმევს – ყველაზე ძვირფას სახელს – და ელის, რომ ის ისე მოიქცევა, როგორც ამაყ კრეოლ ქალიშვილს შეეფერება.

ბავშვობაში წაკითხული, თუნდაც დავიწყებული წიგნები ბავშვობის ნაწილია და ამავე დროს იმ ყველაფრის ნაწილია, რასაც წარმოვადგენთ. წარმოსახვის პერიფერიაზე მუდმივად დაჰქრის ცხენი, მაგრად დაბმული უსულო და უთავო სხეულით. მხედარს თავი ხელში უჭირავს, წარმოსახვა კი ჯიუტად ცდილობს განცალკევებული ნაწილების გამთლიანებას, ვიღაცის გაცოცხლებას, კავშირის დანახვას წიგნსა და მეორე წიგნს შორის, მწერლის მოგონებებსა და საკუთარ მოულოდნელ მიგნებებს შორის.

ისევ არჩევანის ამბავია. ერთგულების. თანმიმდევრულობის.

ოლიგოფაგი, სახელად ნაძვის დიდი ლაფანჭამია (Dendroctonus micans), საქართველოში 1956 წელს გავრცელდა, ჯერ – ბორჯომის ხეობაში, მერე კი მთელი საქართველოს ტერიტორიაზე და დიდი ზიანი მიაყენა ნაძვნარებს.

თავდაპირველად მავნებლის შესწავლა დაიწყეს. ცნობილმა ქართველმა მეცნიერმა დავით კობახიძემ ჩეხეთში აღმოაჩინა ლაფანჭამიას ბუნებრივი მტერი – დიდი რიზოფაგუსი (Rhizophagus grandis Gyll). ეს სასარგებლო მწერი საქართველოში შემოიყვანეს და დაიწყეს ლაბორატორიებში, ხელოვნურ პირობებში, მისი გამოყვანა, მერე კი ლაფანჭამიათი დასნებოვნებულ ნაძვნარებში ჩაასახლეს, რამაც შედეგი გამოიღო და ნაძვნარები გადარჩა.

გასული საუკუნის 90-იან წლებამდე ეს უსაფრთხო ბიოლოგიური ბრძოლა წარმატებით გრძელდებოდა და ნაცადი პრაქტიკა სხვა ქვეყნებშიც დაინერგა.

2014 წელს აჭარის სატყეო სააგენტოში ჩამოყალიბდა ტყის მავნებლებთან ბრძოლის სამსახური, რომელმაც თურქეთის გამოცდილ მეტყევე სპეციალისტებთან ერთად დაიწყო დიდი რიზოფაგუსის ლაბორატორიულ პირობებში გამოყვანა და წინასწარ გამოკვლეულ ლაფანჭამიებით დასახლებულ ნაძვის კორომებში ჩასახლება. საქმე წარმატებით მიდის წინ. აჭარის კლიმატი სასარგებლო მწერისთვის იმდენად ხელსაყრელი აღმოჩნდა, რომ მისი რაოდენობა კორომებში ორჯერ გაიზარდა, ხოლო ნაძვის დიდი ლაფანჭამიასი იმავე ტერიტორიებზე მინიმუმამდე შემცირდა.

როგორ ამოვიცნოთ მავნებლით დასახლებული ხე

ხის ღეროზე (ან ღია, ამოწეულ ფესვებზე) შეინიშნება სხვადასხვა ფერის ხის ქერქისა და ლაფნის ნაფრქვევი. თუ მავნებელი ჯერ კიდევ ქერქშია, ნაფრქვევი მუქი ყავისფერი ან მოყვითალო ყავისფერია, ხოლო თუ უკვე ლაფანშია – თეთრი ან მოყვითალო. ხშირად პირამიდული ფორმის ნაფრქვევის მთელი მასა, ფისში შეზელილი და გამაგრებული, იქვე,  ხოჭოს მიერ გაკეთებულ ხვრელებთანაა თავმოყრილი (სურ.1.).

ხის ქერქზე ნასვრეტები ოდნავ დახრილია, დაახლოებით 3-5 მმ დიამეტრისა, და ხშირად ახლო–ახლოს, ჯგუფურადაა განლაგებული, ხოლო შიგნით სხვადასხვა მხარეს მიემართება სხვადასხვა სიგრძისა და სიფართის ღარისებრი სავალები (სურ. 2.) ექსკრემენტებით, წვრილად ნაღრღნი ხის ქერქისა და ლაფნის ნარევით.

წიწვები ფერს იცვლის – დაიკრავს მოწითალო ან მოყვითალო ფერს, განსაზღვრული ხნის შემდეგ კი ხმება და ცვივა.

ლაფანჭამიას მატლები ჭამენ ლაფანს, აზიანებენ ქერქსა და მერქანს. ირღვევა მცენარის სასიცოცხლო ფუნქცია. თუ უარყოფითი ზემოქმედება გაგრძელდა, ხეები თანდათან ხმება.

მავნებელი იზამთრებს როგორც ხოჭოს, ისე ჭუპრის, სხვადასხვა ასაკის მატლისა და კვერცხის ფაზაში.

ნაძვის დიდი ლაფანჭამიათი დასნებოვნებულ ნაძვნარებში გვხვდება როგორც ჩამქრალი, ისე მოქმედი და ახალდასახლებული კერები, სადაც მრავლადაა ჯგუფური და გაფანტული ტიპის ხმობა.