სასწავლო პროცესში ლაბორატორიული სამუშაოების გამოყენებას საკმაოდ დიდი ისტორია აქვს. მე-19 საუკუნეში ჰაქსლი თავის ნაშრომებში ხაზს უსვამს მის უპირატესობას (Huxley, 1899). ლაბორატორიული სამუშაოები მოითხოვს ბევრ რესურსს, დროსა და სივრცეს. ამიტომ მასწავლებლები ხშირად სვამენ შეკითხვას, რა საჭიროა ლაბორატორიული სამუშაოები და რა როლი აქვს კეთებით სწავლების გამოცდილებას საბუნებისმეტყველო საგნების სწავლებაში. ამ კითხვაზე პასუხი ლეველინმა დებულებების სახით ჩამოაყალიბა. ლაბორატორიული გამოცდილება (Llewelyn, 2005):

• მოსწავლეებს უვითარებს სენსო-მოტორულ უნარებს, როგორიცაა აღჭურვილობასთან მუშაობა, თვალისა და ხელის კოორდინაცია;
• განამტკიცებს ისეთ სამეცნიერო უნარებს, როგორიცაა დაკვირვება, მონაცემების აღრიცხვა, კლასიფიცირება, გაზომვა, დასკვნის გამოტანა;
• განამტკიცებს სამეცნიერო მეთოდების გამოყენებას, რომლის მიხედვითაც მოსწავლეები აყალიბებენ ჰიპოთეზებს, აკვირდებიან ან ზომავენ ცვლად სიდიდეებს, ადგენენ პროცედურების დიზაინს, აგროვებენ მონაცემებს, აანალიზებენ შედეგებს;
• ხელს უწყობს ისეთი კომუნიკაციური უნარების გამომუშავებას, როგორიცაა კითხვა, საუბარი, მოსმენა, მოხსენების გაკეთება;
• ავითარებს პრაქტიკულ უნარ-ჩვევებს;
• განამტკიცებს ჯგუფურ პასუხისმგებლობას, ორგანიზაციულ და თანამშრომლობით უნარებს;
• განამტკიცებს თეორიულ ცოდნას და კრიტიკულ სიტუაციაში ხდის გამოყენებადს;
• ხელს უწყობს შემეცნებითი და პრობლემის გადაჭრის უნარების, კრიტიკულ და მრავალმხრივ აზროვნებას, სინთეზის, ანალიზისა და შეფასების უნარის განვითარებას;
• ინტეგრირებას უკეთებს მეცნიერებას, ტექნოლოგიებსა და მათემატიკას;
• ავითარებს ისეთ თვისებებს, როგორიცაა ცნობისმოყვარეობა, სიზუსტე, თავდაჯერებულობა;
• ამყარებს ნასწავლ კონცეფციებსა და რეალურ ცხოვრებას შორის კავშირს.

ამავე ავტორის თქმით, მასწავლებლების უმეტესობა უპირატესობას ანიჭებს ტრადიციულ ლაბორატორიულ მიდგომასა და წინასწარ გაწერილ ინსტრუქციას. ისინი თავს კომფორტულად გრძნობენ ტრადიციული მიდგომების გამოყენებისას და რთულად მიაჩნიათ კვლევაზე დაფუძნებული ლაბორატორიული სამუშაოების ჩატარება.

ვოლკმანი და აბელი მსჯელობენ, რომ ტრადიციული ლაბორატორიული სამუშაოები გაწერილია სახელმძღვანელოში და იგულისხმება, რომ თეორიული კონცეფციებით შესწავლილი საკითხები მოსწავლემ უნდა დააკავშიროს ხელით კეთებასა და პრაქტიკულ მუშაობასთან. მათი თქმით, ასეთი ლაბორატორიული სამუშაო ხშირად განიხილება, როგორც „სამზარეულო რეცეპტების წიგნი“, რომლის საშუალებითაც მოსწავლეს აწვდიან საკვლევ კითხვას, საჭირო მასალების სიას, ნაბიჯ-ნაბიჯ აღწერილ პროცედურას, უსაფრთხოების ზომებსა და ინსტრუქციებს, თუ როგორ გაუწიონ მონაცემებს ორგანიზება. მონაცემების ანალიზისათვის მოცემულია ძირითადი წამყვანი კითხვა. როცა საქმე ეხება „სამზარეულო რეცეპტების წიგნს“, სიზუსტისა და წინასწარი მოსალოდნელი შედეგის ცოდნის ხარისხი მაღალია. ამიტომ, შეზღუდულია ინდივიდუალური და განსხვავებული მოქმედებებისა და შედეგების მიღების შესაძლებლობა (Volkmann & Abell, 2003). სხვა მეცნიერთა მსგავსად, შილანდი (Shiland, 1999) ამბობს, რომ როცა მოსწავლეები მკაცრად მიჰყვებიან უკვე წინასწარ გაწერილ აქტივობებს, ვერ იღებენ  საფუძვლიან ცოდნას.

ტრადიციული ლაბორატორიული მიდგომის კვლევაზე დაფუძნებულ მიდგომად გადაქცევა არც თუ ისე რთულია. ეს არ ნიშნავს, რომ მასწავლებელმა თავი დაანებოს იმ აქტივობებს, რომელსაც წლების განმავლობაში აკეთებდა. კოლბურნი ნაშრომ – „საბუნებისმეტყველო საგნების მასწავლებლებში“ წერს: „იმისათვის, რომ სწავლა გავხადოთ კვლევაზე დაფუძნებული, აუცილებელი არ არის მივატოვოთ „სამზარეულო რეცეპტების წიგნის” აქტივობები. არსებობს შუალედური ხაზი მასწავლებლის მიერ მართულ აქტივობებსა და მოსწავლეების მიერ დამოუკიდებლად წარმოებულ, ანუ მოსწავლეებზე კონცენტრირებულ აქტივობებს შორის“ (Colburn, 1997). მისი თქმით, უსაფრთხოებისა და კვლევითი უნარების დაუფლების მიზნით, მნიშვნელოვანია ზუსტი ინსტრუქციების მიხედვით მუშაობა სასწავლო წლის დასაწყისში. ეს მასწავლებელსა და მოსწავლეებს ხელს შეუწყობს შემდეგ ეტაპზე კვლევითი პროცედურების დამოუკიდებლად განხორციელებაში.

საბუნებისმეტყველო საგნების სწავლების ექსპერტთა, მკვლევართა და მასწავლებელთა აზრით, მნიშვნელოვანია, რომ მასწავლებლის მიერ შეთავაზებული ინსტრუქცია ნათელი და აღქმადი იყოს მოსწავლეებისათვის. ნათელი ინსტრუქციები მთავარ როლს ასრულებს ლაბორატორიული სამუშაოების მოდიფიცირებაში. კვლევაზე დაფუძნებული სწავლებისას მასწავლებელმა ტრადიციულ ლაბორატორიულ სტრუქტურაში მცირე ცვლილებებით შესაძლებელია სასწავლო პროცესი  კვლევაზე დაფუძნებულ სწავლებაზე ორიენტირებული გახადოს, რითაც ტრადიციულ ლაბორატორიულ მიდგომას მარტივად გადააქცევს კვლევით მიდგომად. როგორც კი მასწავლებელი შეცვლის „სამზარეულო რეცეპტების წიგნის” მეთოდს და სამუშაოს ღია აქტივობად აქცევს, იგი ხელს შეუწყობს კვლევის დანერგვას კლასში და მოსწავლეს გაუჩენს მეტ პასუხისმგებლობას თავისივე ცოდნის მიღებაზე. ამგვარი მიდგომა სრულად ეხმიანება მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლების პრინციპებსა და გამოწვევებს.

ლეველინმა (Llewelyn, 2005) სხვადასხვა ლიტერატურაზე დაფუძნებით  იმსჯელა აღნიშნულ საკითხზე და ჩამოაყალიბა გარკვეული რეკომენდაციები, რომლებიც დაეხმარება მასწავლებელს სამეცნიერო მეთოდებსა და ინსტრუქციებზე  დაფუძნებული ლაბორატორიული სამუშაოს მოდიფიცირებაში და ხელს შეუწყობს მასწავლებლის მიერ ინიცირებული აქტივობის, მოსწავლის მიერ ინიცირებულ აქტივობებად გადაქცევას:

• ლაბორატორიული სამუშაოს დაწყებამდე მასწავლებელმა უნდა იცოდეს თითოეული მოსწავლის ცოდნისა და უნარების დონე. მან მათი შესაძლებლობებისა და უნარების შესაბამისად უნდა დაგეგმოს ლაბორატორიული სამუშაო;
• მოსწავლეებში ინტერესის გაზრდისა და მოტივაციის ამაღლების მიზნით, მასწავლებელმა მუშაობა უნდა დაიწყოს მოსწავლეთა ინტერესების გათვალისწინებით შერჩეული ლაბორატორიული სამუშაოებით;
• თავი უნდა აარიდოს ტრადიციულ ლაბორატორიულ სამუშაოში მოცემულ საკვლევ კითხვას, მისცეს მოსწავლეებს საშუალება, თვითონ მოიფიქრონ საკვლევი შეკითხვა. საჭიროების შემთხვევაში კი დაეხმაროს მათ ურთიერთგამომრიცხავი ან დამაზუსტებელი შეკითხვებით;
• ლაბორატორიული მასალა არ უნდა იყოს პირდაპირ გადაცემული. პროცესი რომ საინტერესო გახდეს და მოსწავლეს აზროვნების უნარი განუვითარდეს, სასურველია შევთავაზოთ სხვადასხვა მასალის სია, საიდანაც თავად ამოარჩევენ კონკრეტული შემთხვევისთვის საჭირო მასალას;
• მოსწავლეებმა თვითონ უნდა ჩამოაყალიბონ უსაფრთხოების წესები და მოარგონ კვლევის ეტაპებს;
• თუ ლაბორატორიულ სამუშაოში მოცემულია ინსტრუქცია, საუკეთესო ვერსიაა, თუ მასწავლებელი დააცალკევებს მის ეტაპებს და მოსწავლეებს ისე შესთავაზებს, რათა მათ დამოუკიდებლად დაალაგონ კვლევის თანმიმდევრობა. ასევე, შესაძლოა მისცეს პირველი ოთხი ეტაპი და სთხოვოს, დანარჩენი თვითონ განსაზღვრონ;
• არსებობს ასეთი მიდგომა – „იპოვე ჩემი შეცდომა“ (Galus, 2000). ხშირად, მოსწავლეებმა არ იციან, რომელი ნაბიჯებია საჭირო მათი ექსპერიმენტისთვის. თუმცა, სხვისი შეცდომის აღმოჩენის ექსპერტები არიან. მოსწავლეები ხდებიან პროცესის გაკრიტიკების ექსპერტები, რის შედეგადაც პოულობენ სწორ გზას კვლევაზე დაფუძნებული ლაბორატორიული სამუშაოს შესასრულებლად;
• მოსწავლეებს უნდა მიეცეთ საშუალება, თვითონ განსაზღვრონ, თუ რა გზით შეაგროვონ მონაცემები და როგორ გაუწიონ მათ ორგანიზება. შეადგინონ თავიანთი მონაცემთა სია და გაიაზრონ, თუ რა განსხვავებაა დამოკიდებულ და დამოუკიდებელ ცვლადებს შორის. გაუზიარონ შედეგები და შეადარონ ერთმანეთს.
• მასწავლებელმა უნდა გადააკეთოს შედეგების სექცია – ლაბორატორიული სამუშაოს ბოლოში ხშირად არის პატარა ადგილი, სადაც მოსწავლეებმა უნდა აღწერონ თავიანთი შედეგები. მაგრამ, იმისათვის, რომ მოსწავლეებს განუვითარდეთ დაკვირვებისა და კომუნიკაციის უნარები, სთხოვოს მათ, დეტალურად აღწერონ მათ მიერ გავლილი თითოეული ნაბიჯი. მათ, ასევე შეიძლება იწინასწარმეტყველონ, „რა მოხდებოდა, თუ რომელიმე ცვლადი შეიცვლებოდა…?“ და სხვა.
• ანალიზითა და შეკითხვების დამატებით, მასწავლებელს შეუძლია გააფართოვოს მოსწავლეების გამოცდილება. მისცეს მათ საშუალება, გამოიკვლიონ, „რა იქნებოდა, რომ…?“, „მე მაინტერესებს, რომ…?“ მოსწავლეებმა ჩაატარონ იგივე ექსპერიმენტები ცვლადი სიდიდეების შეცვლით. მოსწავლეებს უნდა მიეცეთ ისეთი კითხვები, რომლებიც მათ ახალი კვლევების დამოუკიდებლად ჩატარებისკენ უბიძგებს.

ამ რეკომენდაციების გათვალისწინებით, მოსწავლეებს მიეცემათ საშუალება, რომ კვლევა მათთვის მნიშვნელოვან პერსონალურ გამოცდილებად იქცეს. აქტივობა გახდება მოსწავლეზე ორიენტირებული და 5E სასწავლო ციკლის მოდელის, ჩართულობისა და კვლევა-ძიების სტადიების შესაბამისი.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Colburn, A., & Clought, M.(1997). Implementing the Learning Cicle. The Science Teacher, 64(5), 30-33.

2. Galus, P.(2000). Seeds for Thought. The Science Teacher, 67(5), 28-31Gardner, P. L., & Tamir, P. (1989). Interest in biology. Part I: A multidimensional construct. Journal of Research in Science Teaching, 26(5), 409-423.
3. Huxley, T. (1899). Science and Education. New York: Appleton
4. Llewellyn, D. (2005). Teaching high school science through inquiry: A case study approach. Corwin Press. USA
5. Shiland, (1999). Constructivism: The implication for laboratory work. Journal of Chemical Education, 76(1), 107 – 109
6. Volkmann, M., & Abell, (2003). Rethinking Laboratories: Tools for Converting Cookbook Labs into Inquiry. The Science Teacher, 70(6), 38-41.

სკოლა ზუსტად და ნათლად ასახავს ამა თუ იმ ქვეყანაში საზოგადოების მდგომარეობას, დამოკიდებულებებსა და ხედვებს. სკოლა ზუსტად ისეთია – როგორიცაა საზოგადოება. სასკოლო განათლების საკითხი პირდაპირ მიბმულია ქვეყანაში არსებულ სოციალურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სიტუაციასთან.

საქართველოში ხშირად ამბობენ, რომ ქართული სასკოლო განათლება იაკობ გოგებაშვილის გზაზე დგას, და რომ გოგებაშვილისეული ხედვა და მე-19-ე საუკუნის განათლების სისტემა სრულიად შეესაბამება საქართველოს და ჩვენს მომავალს. გოგებაშვილის ღვაწლის შესახებ ალბათ დავაც კი ზედმეტია, მაგრამ, გვინდა კი ჩვენ დავრჩეთ იქ, საიდანაც მთელი მსოფლიო კარგა ხანია გამოვიდა? ჩვენ ხომ  ბოლოს და ბოლოს იმასაც მივხვდით, რომ სკოლაში სწავლა ხელზე სახაზავის დარტყმასა და მასწავლებლის თვალების ბრიალს არ უნდა ნიშნავდეს.

ჩემს ბავშვობაში ქვეყანაში უმძიმესი ყოფითი ვითარება იყო და ეს სკოლაზეც სათანადოდ აისახა. ქვეყანაში სამოქალაქო ომი მძვინვარებდა, ამას მოჰყვა ომი საქართველოს ორ რეგიონში. გაჭირვებამ სახელმწიფო ინსტიტუტებიც ჩამოშალა და საბოლოოდ ეკონომიკურ კოლაფსამდეც მივედით. მიუხედავად მრავალი ნაკლოვანებისა, ფაქტია, რომ ჩემს ბავშვობაში სასწავლო პროცესის უწყვეტობა მთლიანობაში მაინც შენარჩუნდა და სამოქალაქო ომის მდგომარეობაში მყოფი ქვეყნისათვის,  ვფიქრობ, თავად ეს ფაქტიც მნიშვნელოვანი გამარჯვებაა.

შორს წაგვიყვანს იმაზე საუბარი, რამდენი პრობლემა იყო ჩემი მოსწავლეობისას სკოლაში, როგორ არცერთხელ არ ჩატარებულა ცდა ქიმიაში და ფიზიკაში, როგორ უცნაურად და ჩიქორთულად ისწავლებოდა ქართული გრამატიკა და სხვა… ამას ემატებოდა გაყინული საკლასო ოთახები და ჩვენ მივიღებთ სურათს 90-იანი წლების ქართული სკოლისა, რომელმაც დიდი წვალებითა და მრავალი ლაფსუსით, მაინც შეძლო დიპლომების გაცემა. დიპლომების, რომელთა ასაღებადაც 11-წლიანი წვალება და მაშინდელ რეალობასთან შეგუება გვიწევდა.

საქართველოს საჯარო სკოლებში სწავლების პროცესი დღეს შეუდარებლად გამოსწორებულია, ასე თუ ისე მოწესრიგდა სასკოლო ინფრასტრუქტურა და ზოგიერთ სკოლას ისეთი ლაბორატორია და სპორტული დარბაზი აქვს, აღმოსავლეთ ევროპის ბევრ ქვეყანას რომ შეშურდება, მაგრამ მხოლოდ ესაა სკოლა და შეგვიძლია ჩავთვალოთ ეს ყველაფერი წარმატებულად? ცხადია, არა!

რაც დღეს საქართველოს სკოლებს აწუხებს – ეს, პირველ ყოვლისა, არის პედაგოგების მომზადების არასათანადო დონე. რასაკვირველია, ბევრია მონდომებული და საკუთარ კვალიფიკაციაზე მზრუნველი პედაგოგი, მაგრამ მოსწავლეთა მიერ ნაჩვენები შედეგებიდანაც (განსაკუთრებით ეს ტექნიკურ საგნებს ეხება) ნათლად ჩანს, რომ  პედაგოგთა დონე ხშირ შემთხვევაში ვერ პასუხობს თანამდროვე გამოწვევებს და ეს, ცხადია, მოსწავლეებზე მკვეთრად უარყოფითად აისახება.

კვალიფიკაცია და ცოდნის ხარისხი განსაკუთრებით კარგად ჩანს უცხო ენის პედაგოგებში, რადგან ეს, როგორც იტყვიან, „ხელისგულზეა“. ენა ადამიანმა ან იცის, ან არ იცის და ის მრავალწლიანი შრომა, რაც უცხო ენების კარგად დაუფლებას სჭირდება, ბევრისათვის ხშირად მხოლოდ და მხოლოდ სიტყვების დაზეპირებაში გამოიხატება.

ამ კუთხით სასურველიც და აუცილებელიცაა, რაც შეიძლება ბევრი პედაგოგი გადამზადდეს და რაც შეიძლება ბევრ უცხო ენის მასწავლებელს ჰქონდეს შეხება მათ უცხოელ კოლეგებთან. ენა განვითარებადი და დროის მიმყოლი ფენომენია და მუდმივად საჭიროებს პრაქტიკულ სამუშაოებს. საკმარისია ადამიანი ერთხელ ჩამორჩეს რომელიმე ენაში მომხდარ ცვლილებებსა თუ რეფორმებს, რომ შემდეგ ამ დანაკლისის აღმოსაფხვრელად განუსაზღვრელად მეტი შრომა და რესურსი დასჭირდება.

მომავალი სკოლა რასაკვირველია პედაგოგთან ერთად მოსწავლეზეც უნდა იყოს მორგებული. სკოლა თანაბრად ეკუთვნის პედაგოგსაც და მოსწავლესაც და მხოლოდ ამის გააზრების შემდეგ შეიძლება ვიფიქროთ ჩვენ სკოლაში დემოკრატიული ღირებულებების დანერგვაზე და დასავლური ფასეულობების წინ წამოწევაზე.

საქართველოს ევროპული არჩევანი სხვა მრავალ ფაქტორთან ერთად, სასკოლო სწავლების დასავლური სტანდარტების მიღებას და აღიარებასაც გულისხმობს და ეს არ უნდა იყოს მხოლოდ ლიტონი სიტყვები. სახელმძღვანელოების გათანამედროვება და დახვეწა, პედაგოგთა ხელფასების ეტაპობრივი – მაგრამ მუდმივი მატება, სასკოლო ინფრასტრუქტურის კიდევ უფრო მეტად გაუმჯობესება და მორგება შეზღუდული შესაძლებლობების პირებზე, მასწავლებლებში ბილინგვური განათლების გაცემის უნარების დანერგვა, ჯანსაღი ცხოვრების წესის პროპაგანდა და შემწყნარებლობის – ტოლერანტობის ხელშეწყობა უნდა იყოს ის საფუძველი, რაზეც მომავალი, ევროპული ქართული სასკოლო განათლება უნდა აშენდეს.

ეს ყველაფერი, ცხადია, დიდი შრომით მიიღწევა, მაგრამ სხვა ქვეყნების გამოცდილება გვაძლევს იმის მაგალითსა და იმედს, რომ შეუძლებელი არაფერია და სულ მალე დადგება საქართველოში დრო, როდესაც მოსწავლეებიც და პედაგოგებიც სკოლაში სიხარულით წავლენ და სკოლა საზარელს სიტყვასთან – რუტინასთან არ იქნება ასოცირებული!

1. სწავლების მართვა:  უკუკავშირის  განხორციელების გზები

გასული საუკუნის პირველი ნახევრის ბოლო წლებში ჩამოყალიბდა მეცნიერება, რომელსაც კიბერნეტიკა ეწოდა (ამერიკული ვინერი და  სხვა…). იგი უმთავრესად მათემატიკური კუთხით შეისწავლის სიგნალების (ინფორმაციების) გადაცემის, კორექტირებისა და მართვის პროცესებს მანქანებსა და ცოცხალ ორგანიზმებში. კიბერნეტიკის ძირითადი ცნებებია: მართვა, ინფორმაცია, უკუკავშირი.

მართვა ნიშნავს პროცესთა მიმდინარეობას (განსაზღვრული ცვლილებების გზით) სათანადო მდგომარეობის გავლით სისტემის საბოლოო მიზნობრივ მდგომარეობაში გადაყვანისათვის.

სისტემის მართვა ხდება ინფორმაციის გადაცემის გზით.

ინფორმაციის ცნებაში იგულისხმება ცნობა რაიმე საგნისა თუ მოვლენის შესახებ.

ინფორმაცია გადაიცემა სიგნალით, რომელიც რაღაც სახის ფიზიკურ ფაქტს წარმოადგენს.

სიგნალი ისეთი ფაქტია, რომელიც ექვემდებარება მოვლენის (პროცესის) ფიზიკური მახასიათებლებით აღწერას.

ფიზიკური მახასიათებლები შეიძლება იყოს: დამწერლობითი ნიშნები, ბგერითი ტალღები (სიტყვები, საერთო ენა), მათემატიკური და გრაფიკული სიმბოლოები, დამაგნიტებული უბნები ფერომაგნიტურ ლენტებზე, ნერვული აგზნების დენები და ა.შ.

სიგნალი და ინფორმაცია განუყოფელი ცნებებია.

სიგნალი მატერიალური (ფიზიკური) რეალობაა, ინფორმაცია კი მასში გამოხატული აზრობრივი, არამატერიალური და არაენერგეტიკული შინაარსია.

სისტემაში – ცოცხალი ორგანიზმების ტვინში ინფორმაცია შედის  სიგნალის საშუალებით.  იგი გადამუშავდება, გარდაიქმნება, ინახება და რაღაც ცვლილებას გამოიწვევს  მასში – (ე.წ ,,შავ ყუთში’’).

სწავლებისას მოსწავლის  ტვინში ახალი  ინფორმაციის  შესვლით სიახლე შედის მის ცნობიერებაში, რაც  ეხმარება  ან უბიძგებს  მას განსაზღვრული ქცევის არჩევაში ან  რაიმე  აზრის  შემუშავებასა და  გამოყენებაში.

სწავლება ისეთი პროცესია, რომელიც ექვემდებარება მართვას. მართვა ხორციელდება  ინფორმაციით,  რომელიც ამა თუ  იმ სიგნალის საშუალებით შედის მოსწავლის ,,შავ ყუთში’’. იქ იგი გარდაიქმნება, გადამუშავდება, შეინახება და ქცევის ან აზრის გამოსავალზე მიიღება გარკვეული შედეგი. ეს შედეგი შეიძლება ემთხვეოდეს ან არ ემთხვეოდეს სწავლების მიზანს, ინფორმაციის უმართებულო აღქმისა და შეცდომის გამო. ამრიგად, მიღებული ინფორმაცია (ინფორმაციათა ბლოკი) გამოსავალზე აუცილებლად  უნდა შემოწმდეს. დადებითი შედეგის შემთხვევაში გვაქვს საფუძველი, მოსწავლეს (კლასს) მიეწოდოს მორიგი ინფორმაცია. უარყოფით შედეგის  შემთხვევაში  ახალი  ინფორმაციის მიცემას აზრი  არა  აქვს, რადგანაც  კიდევ  უფრო  დავშორდებით  მიზნობრივ მიმართულებას.

ინფორმაციულ  მართვას  მასწავლებელი  განახორციელებს  იმით, თუ  გამოსავალზე მიღებული  შედეგის  შემცველ ინფორმაციას გაუკეთებს დამატებით განმარტებებს და დააბრუნებს უკან ინფორმაციული ნაკადის წყაროში, ე.ი. კვლავ მიიღებს მოსწავლე.

შედეგის ამსახველი ინფორმაციის უკან (ინფორმაციის წყაროში) დაბრუნებისა და მის  საფუძველზე მორიგი ინფორმაციის მიწოდებას ან ,,შავ ყუთში’’ საჭირო კორექტივების  შეტანას პროცესის მართვის უკუკავშირის პრინციპი ეწოდება.

მართვის ეს პროცესი  უნივერსალურია, რადგან  მისი აუცილებელი  მოქმედებით ხდებოდა  და  ხდება  ბუნებისა  და საზოგადოებრივი ცხოვრების ევოლუციურ პროცესში  აზრიანი მოვლენების შერჩევა და დამკვიდრება. უკუკავშირი სისტემის თვითრეგულაციის  მექანიზმია.

უკუკავშირის სქემა ასეთია:

ამრიგად  რაციონალურად  ორგანიზებულ  სწავლებაში  მიწოდებული ინფორმაცია (ინფორმაციათა ბლოკი) შემოწმდება გამოსავალზე. ეს ნიშნავს იმის გარკვევას, რამდენად ადეკვატურია მოსწავლეთა მსჯელობა მიწოდებული ინფორმაციის მიმართ. უარყოფით შემთხევაში ხდება შესვლის  არხით  მისი კორექტირება  და  გამოსავალზე  მართებული  რეაქციის  უზრუნველყოფა,  ე.ი. ხორციელდება  ინფორმაციული  კავშირის  თვითრეგულაცია.

2. ამოცანების როლი, მართვისა  და   უკუკავშირის   განხორციელებაში.  უკუკავშირის  პრინციპად  სწავლების  მართვაში თვალსაჩინო  როლს  ასრულებს  ამოცანები, რომელთა  საშუალებითაც  მოწმდება  გამოსავალზე  ქცევისა  და მსჯელობის  ადეკვატურობა  მიწოდებული  ინფორმაციისადმი.  უარყოფით შემთხვევაში  ხდება  შესავლის  კორექტირება და დამატებითი  ინფორმაციის მიწოდება. ამ  მიზნით  ამოცანების  გამოყენება  მრავალფეროვანია, მოსახერხებელია ამოცანების  გამოყენების  შემდეგი  სახეები:
3. 1. ამოცანები, როგორც  პრობლემის  დასმისა  და  მათი  ამოხსნით   ცოდნის შევსების  საშუალება.  ასეთი  სახის  ამოცანებს  შეიძლება  მივაკუთვნოთ პრობლემური  ამოცანები,  რომლებიც  გამომდინარეობს  განვლილი საკითხებიდან  და მათზე  ზუსტი  პასუხის გაცემით მოსწავლეები შეივსებენ  როგორც  ახალ  საგაკვეთილო ინფორმაციას, ასევე  განიმტკიცებენ  ნასწავლ საკითხს.

მაგ . თემის ,,ომის კანონი წრედის უბნისთვის“ ახსნის დაწყების  წინ  შეიძლება დავსვათ კითხვები:

1. რა  აუცილებელი  პირობებია  საჭირო გამტარში  დენის  არსებობისათვის?
2. თქვენი ვარაუდით, როგორ შეიძლება  დენის  ძალა დამოკიდებული იყოს ძაბვაზე?

პირველი კითხვა განვლილი მასალიდანაა და  მას  შესაძლოა  უმნიშვნელო კორექტირება დასჭირდეს ან  საერთოდ  არ  იყოს  ამის  საჭიროება.

რაც  შეეხება  მეორე  კითხვას, აქ  შესაძლოა  გამოითქვას  სხვადასხვა ვარაუდი. მისი  კორექტირება  კი  შეიძლება  მოვახდინოთ  ექსპერიმენტიდან  გამომდინარე  შედეგების  საფუძველზე.

2. ამოცანები, როგორც  უკუკავშირით  საგაკვეთილო  ინფორმაციის დაზუსტებისა  და  განმტკიცების  საშუალება:

იმის გასარკვევად, თუ რამდენად მოხდა ახალი  მასალის შეთვისება, მიზანშეწონილია  ისეთი  თვისებრივი და  მარტივი  გამოთვლითი  ამოცანების  გამოყენება,  რომლებიც  ახალი მასალის  საკვანძო ინფორმაციის  სწორი  გაგების  შედეგად ამოიხსნება,  მაგალითად:  თემის ,,ომის  კანონი წრედის  უბნისთვის“  სწორად  ათვისების  მიზნით  უკუკავშირის  პრინციპით  გაკვეთილის  ბოლოს  კვლავ  ვამოწმებთ  მიღებულ ინფორმაციას კითხვებით:

1. დენის  გაზრდით  იზრდება  თუ  არა  ძაბვა  გამტარის  პოლუსებთან?
2.  როგორაა  დამოკიდებული  გამტარის  წინაღობა  ძაბვასა და  დენის ძალაზე?

თითოეული  კითხვა  უარყოფითი  პასუხის  შემთხვევაში  შეიძლება  შევამოწმოთ ექსპერიმენტულად და  ასე მოვახდინოთ  გადაცემული ცოდნის  კორექტირება.

3. ამოცანები,  როგორც  საგაკვეთილო  ინფორმაციის  დამოუკიდებლად განმტკიცებითა  და  უკუკავშირის  გზით,  ცოდნის  კონტროლი. ამოცანების  გამოყენება, როგორც  საგაკვეთილო  მასალის  დამოუკიდებლად განმტკიცების  საშუალება  მნიშვნელოვანი და აუცილებელია, იმდენად, რამდენადაც ის  ხელს  უწყობს  მოსწავლეთა  დამოუკიდებელ  მუშაობას  და  აზროვნებას. უვითარებს  მათ  დასახული  პრობლემის  გადაწყვეტის  უნარს.  ამასთან  მნიშვნელოვანია, რომ  საგაკვეთილო  დავალების ამოცანები  ისე  იყოს  შერჩეული, რომ  ის  შესაბამისობაში მოდიოდეს  საგაკვეთილო  მასალასთან. სასურველია ისეთი ამოცანების  გამოყენება, რომელთა  ამოხსნისას  კვლევით ქმედებებთან  გვექნება  საქმე.

მაგ. თემაზე – ,, ომის  კანონი  წრედის  უბნისათვის’’ – საშინაო  დავალებად  შეიძლება მივცეთ  ამოცანები.

1. თუ გამტარის  ბოლოებზე  ძაბვა  გაიზარდა  3-ჯერ, როგორ  შეიცვლება  წინაღობა?
2. რეოსტატი ჩართულია  მუდმივი  ძაბვის  წრედში,  ისე  როგორც  ნახ. 2-ზეა მოცემული. როგორ  შეიცვლება  მისი  წინაღობა  და  დენის  ძალა  თუ მცოცს  გადავწევთ:

ა)მარჯვნივ?   ბ) მარცხნივ?

3 . ნახ. 2-ზე  გამოსახულ  რეოსტატში, როცა  მცოცი  მარჯვნივ  უკიდურეს  წერტილშია, დენის ძალაა – I, როსტატის  სიგრძის  რა ნაწილით  გადმოსწიეს  მცოცი მარცხნივ, თუ  დენის  ძალა  მასში  გახდა   I ?.

თემა: სწავლების მართვისა და უკუკავშირის პრინციპები.

ანოტაცია

ნაშრომში განხილულია:

1. მართვა, როგორც კიბერნეტიკული პროცესი და მოცემულია მისი განხორციელების გზები. სწავლება მართვადი პროცესია. სწვლების მართვა ხორციელდება მოსწავლის ტვინში – „შავ ყუთში“ ინფორმაციის მიწოდებით. მიწოდებული ინფორმაცია ტვინში გარდაიქმნება, გადამუშავდება, შეინახება და ქცევის ან აზრის გამოსავალზე მოგვცემს გარკვეულ შედეგს. მიღებული შედეგი შესაძლოა სწავლების მიზანს:

ა) ემთხვეოდეს, მაშინ უკუკავშირი საჭირო არ არის;

ბ) არ ემთხვეოდეს, მაშინ უნდა მოხდეს ცოდნის კორექტირება უკუკავშირის სქემით (ნახ.1) სასურველ შედეგამდე.

2. ამოცანების როლი მართვისა და უკუკავშირის განხორციელებაში. აქ მოცემულია ამოცანები, როგორც:

ა) პრობლემის დასმისა და ცოდნის შეფასების საშუალება;

ბ) უკუკავშირით საგაკვეთილო ინფორმაციის დაზუსტებისა და განმტკიცების საშუალება;

გ) საგაკვეთილო ინფორმაციის დამოუკიდებლად განმტკიცების საშუალება

თითოეულ საკითხზე მოცემულია შესაბამისი ამოცნები და მათი განხორციელების გზები.

ლიტერატურა:

1. ჯ. დიუი ბვშვის ცოდნა და სტანდარტი . მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ცენტრი 2002წ. გვ. 113-134
2. ჯ. ლეველინი კვლევაზე დაფუძნებული სწავლება – 2005წ.
3. ვ. ბელიკოვი “ ამოცანათა ამოხსნა ფიზიკაში , ზოგადი მეთოდები” „უმაღლესი სკოლა “ -1986წ.
4. ბერგი „კიბერნეტიკა – მეცნიერება ოპტიმალური მართვის შესახებ” თარგმანი ინგლისუიდან . „მეცნიერება” 1994წ.

ზურაბ ბართაია ჩხატაურის მუნიციპალიტეტი, ქვაბღის  საჯარო სკოლის ფიზიკის წამყვანი მასწავლებელი,  პედაგოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი.

გონებრივი იერიში არის ახალი იდეების ძიების ერთ-ერთი მოხერხებული მეთოდი. ის,  მოსწავლის შემოქმედებითი უნარების სტიმულირების გზით ქმნის პრობლემის ან კონკრეტული ამოცანის გადაწყვეტის საშუალებას. მიუხედავად იმისა, რომ ეს მეთოდი პირველად არასაგანმანათლებლო სივრცეში გამოიკვეთა, იგი აქტიურად გამოიყენება სწავლა-სწავლების პროცესში. გონებრივი იერიშის დროს მოსწავლეები თამამად,  წინაპირობების გარეშე გამოთქვამენ თავიანთ მოსაზრებებს, რომელთა თავმოყრა ყოველგვარი კრიტიკის გარეშე ხდება. ამ მეთოდის გამოყენებით შესაძლებელია მოსწავლეთა აქტიურობის ამაღლება და მაქსიმალური ჩართულობის მიღწევა. ამასთან ეს არის გარკვეული ვარჯიში საკუთარი აზრის მოკლედ და სწრაფად ფორმულირებაში. მეთოდი ხელს უწყობს  მოსწავლეთა შესაძლებლობების ჯგუფებში გაერთიანებას, შეკრებილი იდეების ერთობლივ განსჯასა და განვითარებას.

გონებრივი იერიში წარმოადგენს კრიტიკული აზროვნების ერთ-ერთ მეთოდს, რომელიც მიმართულია მოსწავლეთა კოგნიტური და შემოქმედებითი გააქტიურებისკენ. ის მოხერხებულია სკოლის ნებისმიერ საფეხურზე გამოყენებისთვის, რადგან შეგვიძლია, ასაკობრივი შესაძლებლობების გათვალისწინებით დავგეგმოთ გონებრივი იერიშის ამოცანა და კითხვები, და კრიტიკული აზროვნების გამჭოლ კომპეტენციის განვითარებაზე ნაბიჯ-ნაბიჯ ვიზრუნოთ.

სამზადისი

თავდაპირველად უნდა განვსაზღვროთ გაკვეთილის თემა და მიზანი, დავაკონკრეტოთ სასწავლო ამოცანები. შემდეგ იგეგმება თავად აქტივობა, თითოეული ეტაპისათვის გათვალისწინებული დრო. მნიშვნელოვანია, შევარჩიოთ კითხვები გონებრივი იერიშის წარმართვისთვის და ასევე, დავამუშაოთ კრიტერიუმები საუკეთესო წინადადებების შესაფასებლად და შესარჩევად.

წარმართვის წესები

გაკვეთილზე სამუშაო პროცესის ორგანიზების ერთი ვარიანტი შეიძლება კლასის 2 ჯგუფად გაყოფა იყოს.  ერთი ჯგუფი აყალიბებს იდეებსა და ვარაუდებს, ანუ ქმნის იდეების ბანკს. მეორე ჯგუფი ახდენს ამ იდეების ანალიზს, ავსებს და ავითარებს შერჩეულ იდეებს. შესაბამისად, ჯგუფები თანმიმდევრულად მუშაობენ.

შესაძლოა მივმართოთ გონებრივი იერიშის ორგანიზების  სხვა ფორმას, როცა მთელი კლასი ჯერ იდეების გენერირებაშია ჩართული და შემდეგ მათ განხილვაშიც  ყველა მონაწილეობს.

არსებობს ოდნავ განსხვავებული პრაქტიკაც, როცა მოსწავლეები ბარათებზე აფიქსირებენ თავიანთ იდეებს და მერე ხდება განხილვა, ან ეს ბარათები მოძრაობს ჯგუფებში და ხდება მათი ანალიზი, შევსება;

გონებრივი იერიშის წარმართვის ეტაპები

გონებრივი იერიშის ნებისმიერი ფორმა ანალოგიურ ეტაპებს მოიცავს.

იდეების ბანკის შექმნა, რასაც დაახლოებით 10 წუთი დაეთმობა. ამ ეტაპზე ხდება შესაძლო გადაწყვეტილებების მოკრება. რაც მეტი და მრავალფეროვანი იქნება ეს ჩამონათვალი, მით უკეთესი. მთავარია, მოსწავლეები გახსნილად გამოთქვამდნენ თავიანთ იდეებს, თუნდაც ისინი არარეალისტურად გამოიყურებოდეს. ამ ეტაპზე კრიტიკა და კომენტარები დაუშვებელია. ყველა წინადადების დატანა ხდება დაფაზე თუ ფლიპჩარტზე. მოსწავლეებს უნდა ჰქონდეთ განცდა, რომ თითოეულ მათგანს შეუძლია წვლილის შეტანა იდეების ბანკში.

იდეების ანალიზი. ამ ეტაპს გაკვეთილის დიდი ნაწილი დაეთმობა. ხდება ყველა მოსაზრების ერთობლივი განხილვა, ანალიზი, კრიტიკა. სასურველია, ყველას წინადადებაში ვიპოვოთ რაიმე მნიშვნელოვანი, განვიხილოთ მისი გამოყენების შესაძლებლობა განსხვავებულ სიტუაციაში. შესაძლებელია ამისათვის საჭირო გახდეს მისი კორექტირება, სრულყოფა.

შემდეგი შედეგების დამუშავებაა. ეს ეტაპი შეიძლება სხვა გაკვეთილზეც წარიმართოს. ყველა წინადადებიდან და იდეიდან ხდება ყველაზე საინტერესოს და პრაქტიკულის შერჩევა და ჩვენი თავდაპირველი პრობლემისა თუ ამოცანის გადასაწყვეტად გამთლიანება.

რეკომენდაციები

გონებრივი იერიშის გამოყენებისთვის აუცილებელია შეირჩეს თემა და ამოცანები, რომელიც დააინტერესებს მოსწავლეებს და განავითარებს მათ კვლევით პოტენციალს. ამიტომ მნიშვნელოვანია, რომ პრობლემას, ამოცანას ჰქონდეს გადაჭრის მრავალგვარი შესაძლებლობა.

სპეციალისტები აღნიშნავენ, რომ დაწყებით საფეხურზე ამ მეთოდის გამოყენების დროს ბავშვები ხშირად ერთმანეთის იდეებს სხვადასხვა ფორმულირებით იმეორებენ. საჭიროა ეს თავიდან ავირიდოთ და პროცესი სწორ კალაპოტში მოვაქციოთ, მივუთითოთ მათ, რომ რაიმე განსხვავებული შემოგვთავაზონ.

იმ შემთხვევაში, თუ მოსწავლეები პასიურობენ, შეიძლება  პირადად ჩავეკითხოთ, სასურველია, უფრო აქტიური მოსწავლის შერჩევა.

გონებრივი იერიშის მეთოდის წარუმატებლობის მიზეზი შეიძლება იყოს უინტერესო თემა, როცა ის ბავშვებს არ აღუძრავს ინტერესს და ან ის, რომ მათ არ აქვთ იდეების თავისუფლად გამოთქმის გამოცდილება. ამ მეთოდთან გაშინაურების შემდეგ ის მოსწავლეების ერთ-ერთი საყვარელი აქტივობა ხდება.

ძლიერი და სუსტი მხარეები

გონებრივი იერიშის მეთოდის გამოყენებას თავისი უპირატესობები აქვს. ის ხელს უწყობს:

შემოქმედებითი და ანალიტიკური აზროვნების განვითარებას;

კომუნიკაციის უნარების განვითარებას. მოსწავლეები არამარტო თავიანთი მოსაზრებების ზუსტად და მკაფიოდ გამოთქმას სწავლობენ, არამედ სწავლობენ თანაკლასელთა მოსმენას, არ აწყვეტინებენ მათ აზრს და ცდილობენ მაქსიმალურად ჩაწვდნენ მათი იდეების არსს.

ფანტაზიისა და წარმოსახვის უნარების გაძლიერებას;

პოზიტიური, ადეკვატური კრიტიკის მიმღებლობას;

კიდევ ერთ დადებით მხარეს წარმოადგენს ის, რომ არ დგას მოსწავლეთა წინასწარ მომზადების საჭიროება.

მეთოდის სუსტ მხარედ მიჩნეულია ის, რომ მისი გამოყენება არ არის მიზანშეწონილი რთულ სადისკუსიო საკითხებზე მსჯელობისას. პროცესის მართვა საკმაოდ რთულია და წესების ცოდნასა და დაცვას მოითხოვს.

გამოყენების საზღვრები

ეს მეთოდი შესაძლებელია გამოვიყენოთ ნებისმიერ სფეროში. გაკვეთილზე მისი გამოყენება ნებისმიერ ფაზაზე შეიძლება. ასევე არ აქვს ასაკობრივი შეზღუდვა, არა თუ სკოლის ყველა საფეხურზე, არამედ საბავშვო ბაღსა და უმაღლესშიც წარმატებით გამოიყენება. მასწავლებელს შეუძლია შეარჩიოს ნებისმიერი თემა, როგორც კონკრეტული საგნის ფარგლებში, ასევე არასაკლასო პროგრამიდან.

გონებრივი იერიშის მეთოდის გამოყენება შესაძლებლობას იძლევა, რომ მოსწავლეებთან მოვახდინოთ იმის დემონსტრირება, რომ ერთსა და იმავე ამოცანას შეიძლება გადაწყვეტის რამდენიმე გზა  მოვუძებნოთ და თითოეული მათგანი იყოს სწორი და შედეგიანი. უბრალოდ ყველაფერი დამოკიდებულია კონკრეტულ მოცემულობაზე. ეს მეთოდები ხელს უწყობს სტერეოტიპების მსხვრევას, სრულიად ახალი, თამამი იდეების გენერირებას; ყველას თანაბრად ეძლევა ჩართულობისა და გამოხატვის შესაძლებლობა.

მრავალი წლის წინ, როდესაც მასწავლებლებისთვის ტრენინგების ჩატარება დავიწყე, მახსოვს ერთ-ერთმა პედაგოგმა, რომელიც მთელი კურსის მანძილიზე დიდი ყურადღებით მისმენდა, მითხრა: „ძალიან გული მწყდება, რომ ეს ყველაფერი, რასაც თქვენ ახლა გვიყვებით, უფრო ადრე არ ვიცოდი. მაშინ ხომ ამდენ შეცდომას არ დავუშვებდი არც მოსწავლეებთან და არც საკუთარ შვილებთან“.

ეს ისტორია ახლა იმიტომ გამახსენდა, რომ ჩემი სტატიების ერთგულმა მკითხველმა (ის თავად ასე მოიხსენიებს საკუთარ თავს) ცოტა ხნის წინ მომწერა, როგორი დანაშაულის გრძნობა აქვს შვილების მიმართ. „მე ძალიან ვცდილობ შევიცვალო, გავხდე უფრო თანამგრძნობი, ლოიალური, თუ გნებავთ უფრო კეთილი, მაგრამ არის შემთხვევები, როდესაც თავს ვერ ვიკავებ, ვყვირი, ჩხუბობ, ბავშვებს საყვედურებით ვავსებ, ვსჯი. მოკლედ, ხანდახან ისეთი ბრაზი და მრისხანება მიპყრობს, რომ მერე თავად ძალიან მრცხვენია. მე არ ვმუშაობ, არც მიმუშავია, ჩემმა მეუღლემ და მე ასე გადავწყვიტეთ, რადგან სამი შვილი გვყავს და ძიძის გარეშე მათი აღზრდა სხვანაირად ვერ წარმოგვედგინა. ჩემი ცხოვრება მათზე ზრუნვას, მათ კეთილდღეობას, კომფორტს, განათლებას, სულიერ და პიროვნულ წონასწორობას მივუძღვენი, რასაც სრულებით არ ვნანობ. მხოლოდ ის მაღიზიანებს, რომ ხანდახან სრულიად ვერ ვაკონტროლებ საკუთარ თავს და ბავშვებზე ვიყრი ჯავრს. ცოდვა გამხელილი სჯობსო, ხომ გაგიგონიათ და არის მომენტები, როდესაც იმასაც კი ვფიქრობ, რომ იქნებ სჯობდა ასეთი „გიჟი დედა“ არ ვყოფილიყავი  და, შვილების გარდა, საკუთარი თავისთვის, კარიერისთვის დამეთმო ცოტა დრო და ენერგია? მაგრამ მსგავს ფიქრებს მაშინვე უკუვაგდებ, რადგან ვთვლი, რომ დედამ შვილების აღზრდაზე უკეთესი რა უნდა აკეთოს? ისინი ხომ ჩემი ცხოვრებაა, ჩემი იმედი და მომავალია. მე მათზე დიდ იმედს ვამყარებ და იმედი მაქვს იმედგაცრუება არ მემუქრება“.

ამ წერილზე საკუთარი მოსაზრების გამოსათქმელად და ქალბატონი ნინოსთვის პასუხის გასაცემად რომ ვემზადებოდი, ერთ საინტერესო წერილს გადავაწყდი, რომლის ავტორია რუსი ფსიქოლოგი ვერონიკა ხლებოვა. წერილის სათაურია: „საჩუქრები ჩემი შვილებისთვის. ის, რასაც მაღაზიაში ვერ იყიდი“.

„მე შვილებს გავუკეთებ საჩუქარს -ვიზრუნებ ჩემს ჯანმრთელობაზე. და ამის გამო მათ აღარ მოუწევთ ჩემ გამო შფოთვა. მათ აღარ მოუწევთ, ცხოვრება დაიმძიმონ იმაზე ფიქრით, რომ დედას უდროო დროს დაკარგავენ. ჩემს შვილებს აღარ მოუწევთ ზედმეტი ფიქრი დედისთვის საავადმყოფოების მოძიებაზე, საუკეთესო ექიმების შერჩევაზე. მე აუცილებლად ვიზრუნებ ჯანმრთელობაზე, რათა ჩემმა შვილებმა აღარ ინერვიულონ ჩემს ფიზიკურ მდგომარეობაზე.

ჩემი სამსახური ძალიან მიყვარს. ვაკეთებ იმას, რაც მომწონს. მიუხედავად ამისა, არასდროს ვაიძულებ საკუთარ თავს, გადავიქანცო სამსახურში, გამოვიფიტო და გადავიღალო. მე ვჩუქნი ჩემს შვილებს ცხოვრებისადმი დამოკიდებულების ასეთ მოდელს – არ იძალადო საკუთარ თავზე და არ იმუშაო ისეთ სამსახურში, რომელიც არ გიყვარს.

მე თავს უფლებას ვაძლევ, მქონდეს გრძნობები და ემოციები. ხან მოწყენილი და სევდიანიც ვარ, ხან ვდარდობ კიდეც. იშვიათად, მაგრამ მაინც მაქვს შურიანობის შემოტევები. თუ მეცინება, შემიძლია ხმამაღლა გადავიხარხარო. მე განვიცდი ყველაფერს, რაც ჩემ გარშემო ხდება და მიმაჩნია, რომ ამ გრძნობებით შევძლებ, თავი ავარიდო ნებისმიერ დეპრესიას. ამ წელს რამდენჯერმე მომიხდა დანაკარგის გადატანა. სევდა და მწუხარება გადაივლიდა გარკვეული დროის შემდეგ და მე ვხურავდი განვლილ ფურცელს. ამის შემდეგ მოდიოდნენ ახალი იდეები, ახალი ადამიანები, ახალი გარემოებები. თქვენ წარმოიდგინეთ შური – ეს არის შესანიშნავი ბარომეტრი იმისა, თუ რა არის ის, რაც მე ამ ცხოვრებაში მაკლია. შური მეხმარება გავიხსენო ის, რისი გადაწყვეტაც მე ჯერჯერობით ვერ მოვახერხე ან ის, თუ რას ვერ შევეგუე. მისი წყალობით, ვახერხებ ვიფიქრო იმაზეც, რაც მაკლია, რაც მსურს.

მე ვაჩუქებ ჩემს შვილებს შესაძლებლობას – შეიგრძნონ საკუთარი თავი, იცხოვრონ საკუთარი გრძნობებით, შეძლონ გათავისულდნენ წარსულისგან, რათა იფიქრონ იმაზე, რაც ჯერჯერობით აკლიათ; იცინონ, როდესაც რამე სასაცილო ხდება და განიცადონ სიამოვნება სიხარულისგან.

როდესაც თეატრში წასვლა მინდება, აუცილებლად მივდივარ. თუ მსურს სამოგზაუროდ წასვლა, ვიწყებ დაგეგმვას, რათა განვახორციელო ჩანაფიქრი. თუ დაღლილობას ვგრძნობ, ვეძებ შესაძლებლობას, რომ დავისვენო.

მე ვაჩუქებ შვილებს უფლებას, მოუსმინონ საკუთარ თავს, პატივი სცენ საკუთარ მოთხოვნილებებს. და არ თქვან უარი საკუთარი სურვილების განხორციელებაზე.

მე ვაჩუქებ შვილებს საკუთარი თავისა და ტალანტის რწმენას და ისინი აუცილებლად შეძლებენ მათ რეალიზებას, თუ ამაში საკმარის ძალისხმევას ჩადებენ. და თუ რამდენი ძალისხმევის დახარჯვა გახდება ამისათვის საჭირო, ამას თავად გადაწყვეტენ, საყოველთაოდ მიღებული სტანდარტების, საკუთარი უნარების, შესაძლებლობებისა და სურვილების გათვალისწინებით. მე ვასწავლი მათ ურთიერთობებს, გავუზიარებ საკუთარ გამოცდილებას იმის შესახებ, თუ როგორ მუშაობს ეს ყველაფერი. მაგრამ მე აუცილებლად მივცემ მათ შეცდომების უფლებას, რომლებსაც თავად გადახარშავენ, თავადვე მოიშუშებენ ჭრილობებს და ამ ყველაფრისგან გამოცდილებას მიიღებენ. მხოლოდ ამ ყველაფრის სწავლებით მოახერხებენ ისინი ჩემ გარეშე ცხოვრებას. მე მხოლოდ მოხარული ვიქნები, თუ შვილები ჩემ გარეშე მოახერხებენ წარმატებულ ცხოვრებას. მხოლოდ ასე შეძლებენ ისინი არ დაიმძიმონ თავი დანაშაულის შეგრძნებით და არ განიცადონ ჩემ მიმართ სიბრალული, ჩემი „წასვლის შემდეგ“. ჩვენ „უბრალოდ“ ახლობელი ადამიანები ვიქნებით.

ძალიან ბევრ დროს დავუთმობ საკუთარ თავს და საკუთარ ცხოვრებას. ასე ჩემი შვილები არ გახდებიან ჩემი მეურვეები, რომლებიც შეეცდებიან ჩემი ცხოვრების საკუთარი ცხოვრებით შევსებას; საკუთარი წარმატებებით და იმაზე ოცნებით, როგორ მოახერხებენ ჩემს ცხოვრებას აზრი შესძინონ.

მე თავად შევძენ საკუთარ ცხოვრებას აზრს, რამეთუ ჩემთვის საკუთარი მიზნები, გრძნობები, სურვილები ძალიან მნიშვნელოვანია. მე თვითონ მოვახერხებ საკუთარი საჭიროების პოვნას, საკუთარი მნიშვნელოვნების გააზრებას, რათა მოვახერხო ჩემივე ნიჭისა და სურვილების რეალიზება. ჩემზე უკეთ ამ ამოცანას ვერავინ გადაჭრის.

ვაჩუქებ შვილებს ძალიან ბევრ დამოუკიდებლობას. არაფერში მჭირდება მათზე კონტროლი, არ მჯერა, რომ ჩემი კონტროლი დაეხმარება ჩემს შვილებს სწორი გზის არჩევაში. პირიქით, დარწმუნებული ვარ, რომ ჩემი კონტროლი მხოლოდ წინააღმდეგობას შექმნის და მე არ მსურს, ჩემმა შვილებმა ცხოვრება ამ წინააღმდეგობასთან ბრძოლაში გაატარონ.

მე ვაძლევ თავისუფლებას შვილებს, იცხოვრონ სისხლსავსე, საინტერესო და უბრალოდ უკეთესი ცხოვრებით. მჯერა, რომ ისინი თავად მოახერხებენ, გახადონ ცხოვრება სრულფასოვანი და ბედნიერებით აღსავსე, რასაც მათი სურვილები და სიცოცხლის წყურვილი განაპირობებს“.

საქართველოში ხშირად ლატვიას ლიტვისგან ვერ არჩევენ, ესტონეთის მოხსენიება კი საერთოდ ავიწყდებათ ან ეზარებათ. იმპერიებმა ევროპის ჩრდილოეთით მდებარე სამ ქვეყანას საერთო სახელი შეურჩიეს, მცირე სახელმწიფოებს შორის არსებული განსხვავებები არაფრად ჩააგდეს, ხალხთა უნიკალური მახასიათებლები მეორეხარისხოვან ფაქტორებად მიიჩნიეს და რეგიონი ბალტიის ზღვის ნაპირას მდებარე ერთიან ტერიტორიად გამოაცხადეს. ტერმინ „ბალტიისპირეთის“ დამკვიდრება მხოლოდ გეოგრაფიული ლოგიკით რომ არ არის ნაკარნახევი, ამაში დასარწმუნებლად ევროპის რუკაზე დახედვაც კი საკმარისია. ბალტიის ზღვის ირგვლივ კიდევ ექვსი ევროპული სახელმწიფოა განლაგებული. საქართველოს ბალტიის რეგიონთან (და არა ბალტიისპირეთთან) ბევრი რამ აკავშირებს. წარსულში ყველანი ერთ საპყრობილეში ვიყავით გამოკეტილნი. დღესაც საერთო მტერი გვყავს. თავისუფლებისთვის ერთსა და იმავე გზაზე სიარული გვიწევს. აქედან გამომდინარე, ალბათ, ბევრი რამ უნდა ვიცოდეთ ერთმანეთის შესახებ. ახალი ცოდნა შეიძლება ქართულ-ბალტიური ურთიერთობების განმტკიცების წინაპირობად იქცეს.

დღეს ყურადღება ბალტიის რეგიონის ცენტრზე, ლატვიაზე შევაჩეროთ და რამდენიმე დეტალი გავიხსენოთ ქვეყნის უმძიმესი წარსულიდან.

ორ მსოფლიო ომს შორის აღმოსავლეთ ევროპაში მცხოვრებ არაერთ ხალხს დამოუკიდებლობის გამოცხადების ხელსაყრელი შანსი გაუჩნდა. პირველ მსოფლიო ომში გერმანიის დამარცხებამ და რუსეთში წარმოქმნილმა რევოლუციის შემდგომმა ქაოსმა დაპყრობილ ქვეყნებს თავისუფლად მოქმედების შესაძლებლობა მისცა. აღმოსავლეთევროპელებმა თავისუფალი სახელმწიფოების მშენებლობა დაიწყეს. სხვების მსგავსად, გაუმართლა ლატვიასაც. საბჭოეთის წინააღმდეგ წარმოებული გამათავისუფლებელი ომის შემდეგ მანაც მოახერხა სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტის მოპოვება. დამოუკიდებლობის გამოცხადებას პირველი დემოკრატიული არჩევნები მოჰყვა, ახალმა პარლამენტმა კი ლატვიის პირველი კონსტიტუცია მიიღო. დემოკრატიული სახელმწიფოსთვის ომებს შორის პერიოდში არსებობა მარტივი არ ყოფილა. 1920-1934 წლებში ქვეყანაში თოთხმეტჯერ შეიცვალა მთავრობა. მინისტრთა კაბინეტს ხშირად ტოვებდნენ მრავალპარტიული კოალიციის უსუსტესი წარმომადგენლები. კოალიციის დაშლა ვადამდელი არჩევნების ჩატარებას მოასწავებდა. ხალხისთვის დემოკრატია არასტაბილურობასთან ასოცირებულ ცნებად იქცა. ხელისუფლებას პრობლემები ჰქონდა ყოფილ მსხვილ მიწათმესაკუთრეებთან, ნაციონალურ უმცირესობაში აღმოჩენილ გერმანელებთან, რომლებსაც ახალგაზრდა რესპუბლიკამ მიწები ღარიბი ლატვიელი გლეხების სასარგებლოდ ჩამოართვა. მეოცე საუკუნის ყველაზე მძიმე ეკონომიკურმა კრიზისმა გასაღების ბაზარი ჩაუკეტა ლატვიურ ინდუსტრიას. შიდაპოლიტიკური პრობლემების, მესამე რაიხისა და სტალინური რეჟიმის გაძლიერების ფონზე ლატვიის პოლიტიკურმა ლიდერებმა მძიმე გადაწყვეტილება მიიღეს. მათ მიიჩნიეს, რომ გამოწვევებზე საპასუხოდ საპარლამენტო დემოკრატიის პირობებში ცხოვრება საკმარისი არ იქნებოდა; პოლიტიკურმა ელიტამ ავტორიტარიზმის სასარგებლოდ გააკეთა არჩევანი და ქვეყნის ერთპიროვნულ მმართველად, პრემიერ-მინისტრი კარლის ულმანისი გამოაცხადა. მიუხედავად ულმანისის შეუზღუდავი ძალაუფლებისა, ქვეყანა მაინც ვერ გადაურჩა ისტორიაში ყველაზე ხანმოკლე, თუმცა ყველაზე სისხლიან კოშმარს.

ყველაფერი საბჭოთა ოკუპაციით დაიწყო. მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტის საიდუმლო ოქმის მიხედვით, ბალტიის რეგიონი სსრკ-ს გავლენის ზონად გამოცხადდა. „წითელი არმიის” ლატვიაში შეჭრამდე გერმანელებმა ქვეყნიდან თანამემამულეები გახიზნეს, რაც კომუნისტებისთვის მწვანე შუქის ანთებას ნიშნავდა. ძლევამოსილ ჯარს არ გასჭირვებია მცირე ქვეყნის დაპყრობა. დაპყრობას რეპრესიები და ათეულობით ათასი ადგილობრივის გადასახლება მოჰყვა. დაკავებულებს დამოუკიდებელი რესპუბლიკის სამსახურში ყოფნას ედავებოდნენ.

საბჭოთა ოკუპაცია წელიწადნახევარი გაგრძელდა. პაქტის დარღვევის შემდეგ, 1941 წელს, უკვე გერმანელები შეიჭრნენ ლატვიაში. ახლა უკვე ისინი დაერივნენ ლატვიელ კომუნისტებს საბჭოთა რესპუბლიკის ერთგულების გამო. ბუნებრივია, ნაცისტებს არც საკონცენტრაციო ბანაკის მშენებლობა დავიწყებიათ. 70 000 ლატვიელი ებრაელი ემსხვერპლა ბალტიურ ჰოლოკოსტს.

1944 წელს კი საბჭოთა კავშირის ძალები ხელახლა დაბრუნდნენ ლატვიაში. ამჯერად ქვეყნის მოსახლეობას ტყვედ ყოფნისა და ნაცისტებთან თანამშრომლობის ბრალდებით გაუსწორდნენ. უამრავი ლატვიელი საზღვარგარეთ გაიქცა, ბევრს გულაგებში მიუჩინეს ადგილი.

წარმოიდგინეთ, მეოცე საუკუნის ხუთწლიან პერიოდში მცირერიცხოვანი ლატვიელი ხალხი სამჯერ ააოხრეს. სამივე შემთხვევაში ხალხისა და სახელმწიფოს მოსპობაში მსოფლიოს ისტორიაში ყველაზე არაჰუმანური და სასტიკი რეჟიმები მონაწილეობდნენ. ხუთი წლის განმავლობაში დამპყრობლებმა ქვეყანაში თითქმის მთლიანად მოსპეს ორი ეროვნული უმცირესობა და ლატვიის შრომისუნარიანი მოსახლეობის დაახლოებით ნახევარი.

თურმე ჩვენს მახლობლად გასული საუკუნის განმავლობაში ჩვენზე უფრო გატანჯული სახელმწიფოებიც არსებობენ.

„ოდესმე გიგრძნია, რომ დედა ან მამა არ გისმენენ, როცა რაიმეს ეუბნები? კი? ჰოდა, ზუსტად დეიზივით ყოფილხარ. დეიზის მათთვის თუნდაც ის რომ ეთქვა, თმაზე ცეცხლი გიკიდიათ ან ფოსტალიონი ძაღლმა შეჭამაო, მხოლოდ ამას უპასუხებდნენ: „კარგი, საყვარელო“, ან „მიდი, ბებოს უთხარი“, ან „ვერ ხედავ, რომ ტელეფონით ვლაპარაკობ?!“

ალბათ ყველას გვეცნო ეს სიტუაცია – ვცდილობთ, თავიდან მოვიშოროთ პატარა, როდესაც რაღაც „ძალიან მნიშვნელოვან“ საქმეს ვაკეთებთ, ან მნიშვნელოვან საქმეზე ვსაუბრობთ ტელეფონით, ან საკუთარ ლეპტოპში ასევე ძალიან მნიშვნელოვანი და გადაუდებელი პროექტის დასრულებას ვჩქარობთ. ამ დროს კი პატარამ, რომელსაც შესაძლოა ჩვენთვის ძალიან მნიშვნელოვანი ამბის შეტყობინება სურდეს, ეს ვერ მოახერხოს და ასე გამოგვეპაროს ის ფაქტი, რომ ჩვენს სახლში უზარმაზარმა მარტორქამ დაიდო ბინა, ჩვენ კი ვერ შევამჩნიეთ, იმიტომ რომ, მაგალითად, სარეცხს ვფენდით, ჭურჭელს ვრეცხავდით და ა.შ.

„მარტორქები ბლინებს არ ჭამენ“ ჩემი სამი წლის შვილის ერთ-ერთი საყვარელი წიგნია. მასაც უყვარს შთაბეჭდილებების გაზიარება, ცხოველები და საინტერესო ამბების კითხვა. ამ წიგნის წაკითხვის შემდეგ უფრო მეტად ვცდილობ, საქმეები, რომლებიც მართლაც მნიშვნელოვანია, შვილების თანდასწრებით არ ვაკეთო და ის მცირე დრო, რომელსაც ერთად ვატარებთ, საინტერესოდ იყოს დატვირთული. ვიყო უფრო მეტად ყურადღებიანი, ვიდრე ვიყავი წინა დღეს და ნამდვილად ვიფიქრო იმ სიტყვებზე, რომლებსაც ისინი მეუბნებიან.

დეიზის და მისი ოჯახის დაუპატიჟებელი იისფერი სტუმარი სწორედ საუზმის დროს შემობრაგუნდება სამზარეულოში და დეიზის ბლინს გაღეჭავს. ასე იწყება გოგონას და მარტორქის მეგობრობის ისტორია. მეგობრებს დიდი გულისტკივილი აქვთ – დეიზი წუხს იმაზე, რომ მშობლები არ უსმენენ, ზოოპარკიდან გამოპარულ მარტორქას კი მშობლები ენატრება. ორი არსება ერთმანეთს თავ–თავის გულისტკივილს უზიარებს და მათი მეგობრობაც უფრო მტკიცე ხდება.

დიდი მიხვედრა არ სჭირდება იმას, რომ წიგნის ავტორები, ანა კემპი და სარა ოგილვი, აი, ასე უტრირებულად მიანიშნებენ მშობლებს, რომ რაღაც ვერ არის რიგზე, როცა ისინი შვილებს არ უსმენენ და ვერც მათ უზარმაზარ პრობლემებს ამჩნევენ.

სინამდვილეში კი ყველაფერი გაცილებით გამარტივდება, თუ დღის განმავლობაში ნახევარ საათს გამოვყოფთ და ამ მცირე დროს სრულფასოვნად გავატარებთ მათთან. ბავშვებს ისეთი რამეებიც ახალისებთ, როგორიც მათი საყვარელი ანიმაციის ერთად ყურებაა, ერთად ხატვა ან გაფერადება, ბლინების ცომის მომზადება ან თუნდაც ტანსაცმლის სწრაფად დახარისხება და უჯრებში ასევე სწრაფად ჩალაგება. მათ ყველაფერი ართობთ და ამხიარულებთ, რასაც ერთად ვაკეთებთ, თუ ჩვენი სივრციდან არ გავუშვით და საშუალება მივეცით, ბოლომდე გამოხატონ თავიანთი აზრი, გულწრფელად გვითხრან თავიანთი სათქმელი, გვიამბონ ბაღზე, იქ მომხდარ ამბებსა და ახალ მეგობრებზე. ამის შემდეგ ისინიც ბედნიერები და კმაყოფილები არიან. ოღონდ ეს ყველაფერი ისეთსავე პასუხისმგებლობას მოითხოვს, როგორსაც სამსახურის საქმე ან მეგობრებთან საუბარი, რადგან ბავშვები კარგად ხვდებიან, ნამდვილად ყურადღებით უყურებ მათ საყვარელ ფილმს თუ უგულისყუროდ, არც ის გამოეპარებათ, რამდენად ხშირად გარბიხარ სამზარეულოში გაზქურაზე მოთუხთუხე კერძის დასახედად, მერე კი ჩამჭრელ კითხვებს გისვამენ და უყურადღებობაში გამოგიჭერენ.

მიუხედავად იმისა, რომ მშობლებს გვევალება, ვასწავლოთ შვილებს ისეთი რამეები, რომლებიც მათ ცხოვრებას უფრო საინტერესოს გახდის, ზოგჯერ ისინიც შეიძლება იქცნენ ჩვენს მასწავლებლებად და გვასწავლონ, როგორ ვიყოთ უფრო ემპათიურები, უფრო ყურადღებიანები, პასუხისმგებლობიანები, უფრო მეტად ვიფიქროთ ადამიანური ურთიერთობების მნიშვნელობაზე და გამოვნახოთ დრო ერთმანეთის მოსასმენად და გულისტკივილის გასაზიარებლად.

ფეხბურთი უცნაური რამაა. კაცმა შეიძლება მთელი სიცოცხლის განმავლობაში ათასობით მატჩი ნახოს, მაგრამ რომელიმე მნიშვნელოვანი საფეხბურთო სეზონიდან მხოლოდ ერთი საუცხოო პასი, დრიბლინგი ანდა უცნაურად დარტყმული ბურთი დაამახსოვრდეს. გავიხსენოთ, აბა – განა ყველა ასე არ ვართ?

ფეხბურთი, უპირველეს ყოვლისა, ცალკეული ეპიზოდებისაგან შედგება და ეს ეპიზოდები შესაძლოა ერთი შეხედვით არასაფეხბურთოც კი იყოს. სუარესის კბენა, მატერაცის მუცელში შეჩრილი ზიდანის შუბლი ანდა ლუიშ ფიგუსათვის ტრიბუნიდან გადაგდებული ღორის თავი ვინმეს შესაძლოა უმნიშვნელო ეგონოს, მაგრამ ფაქტია: მომავალში შესაძლოა ვერც წელი გავიხსენოთ და ვერც სეზონი, როცა ეს ამბები მოხდა, თუმცა საკუთრივ ასეთ მომენტებს ალბათ ვერასოდეს დავივიწყებთ.

ალბათ ამიტომაა, რომ ფეხბურთი არასოდეს ყოფილა და, იმედია, არც იქნება 90–წუთიანი რუტინა, რომელთა განმავლობაშიც 22 გადარეული ერთ ბურთს დასდევს და, როგორც ფეხბურთზე გამწყრალ ადამიანებს უყვართ ხოლმე თქმა, “რა ყრია ამ ყველაფერში?“ ფეხბურთი ზეთისხილივითაა – ან ძალიან უყვართ, ან ეჯავრებათ და კონკრეტულ ადამიანებზეა დამოკიდებული, ამ სიძულვილს როგორ გამოამჟღავნებენ. თუმცა ამ შემთხვევაში სხვა რამაა მნიშვნელოვანი.

თბილისის “დინამოს“ უფროსი თაობის გულშემატკივრებისგან ალბათ ყველას მოგვისმენია საუბრები 60–იანი წლების ლეგენდარულ “დინამოზე“ და იმაზეც, თუ რა სასწაულებს სჩადიოდნენ მიშა მესხი და სლავა მეტრეველი. საუბრობენ “მესხისტებსა“ და “მეტრეველისტებზე“, რომლებიც ხშირად სტადიონის განივ ტრიბუნებზე ორივე მხარეს ყიდულობდნენ ბილეთებს, რათა საყვარელი ფეხბურთელის ფლანგზე თამაში ორივე ტაიმში კარგად ენახათ. არაერთხელ მითხოვია ამ ხალხისთვის, ზუსტად გაეხსენებინათ თუნდაც ერთი სეზონი, გარდა ბედნიერი 1964 წლისა (როდესაც “დინამოს“, როგორც იქნა, ეღირსა საბჭოთა კავშირის ჩემპიონობა), მაგრამ, სამწუხაროდ, კონკრეტული მატჩების გახსენება უჭირთ. აი, ცალკეული ეპიზოდები კი, იცოცხლეთ, უამრავი ახსოვთ. ესეც იმაზე მეტყველებს, რომ ცალკეული ამბებია მთავარი და ფეხბურთიც ალბათ ამიტომაა სპორტის გამორჩეული სახეობა.

რამდენიმე წლის წინ, როდესაც ლეგენდარულმა რობერტო ბაჯომ საბოლოოდ გადაწყვიტა ფეხბურთიდან წასვლა და ბუცები კედელზე დაკიდა, ერთი თბილისელი ბიჭი ამტკიცებდა, ჩემი ახლობელი იტალიაში ცხოვრობს და იმან მითხრა, რომ ბაჯოს თამაში კიდევ შეეძლო, მაგრამ როცა ბუდისტი გახდა, ბუდისტმა ბერებმა ურჩიეს, ფეხბურთისთვის თავი დაენებებინა და ხათრი ვერ გაუტეხაო. რასაკვირველია, აღმოჩნდა, რომ მსგავსი არაფერი მომხდარა – რობერტოს კარიერის დასრულებაში ბუდისტ ბერებს არავითარი წვლილი არ მიუძღოდათ. მაშ, რატომ თქვა ბიჭმა ასეთი რამ? რიგითმა ქართველმა ქომაგმა იცოდა სამი მაგიური სიტყვა: “ბაჯო ბუდისტი გახდა“; დანარჩენი კი მარტივად აიხსნება: ბუდისტი გახდა? მაშასადამე, ბუდისტ ბერებსაც იცნობს. ბერები? როგორ გაიგებენ ისინი ფეხბურთისადმი ვნებას, როდესაც თავად არასოდეს უთამაშიათ?.. ჰოდა ამბავიც დაიბადა…

ზოგი წუწუნებს, რომ ფეხბურთი აღარ არის ის, რაც წინათ იყო, რომ უფრო და უფრო ემსგავსება ბიზნესს. შესაძლოა, მათი შიში გამართლებულიც იყოს, მაგრამ წინა მუნდიალიდან, მიუხედავად იმისა, რომ სულ რაღაც ოთხი წელი გავიდა, ყველაზე მეტად ლეო მესის დამჟავებული სახე და სუარესის ნაკბენი გვახსენდება.