მთელი ოთხი დღის განმავლობაში, ერთ დროს პატარა და მშვიდი, ახლა კი მადლმოსილი ნავთობით გალაღებული ბაქო მთელი მსოფლიოს ცენტრში იყო მოქცეული. ბაქოს ქუჩებში გამეფებული ბოლიდების ღმუილის ხმა გახლდათ ის ჰანგი, რომელიც ჩვენს მეზობელ აზერბაიჯანს დასავლეთის ცივილიზაციისკენ უკვალავს გზას, რიგით აზერბაიჯანელებს კი აძლევს იმედს, რომ მათ დედაქალაქში უკვე მეორედ გამართული FORMULA 1-ის „გრან-პრი“ ის ტრამპლინი იქნება, რომელიც მათ ქვეყანას დიდ სპორტულ და პოლიტიკურ შარაგზაზე გაიყვანს.

ჯერ სატესტო თუ საკვალიფიკაციო რბოლებზე, შემდეგ კი უშუალოდ ბაქოს „გრან-პრიზე“ პირველად მოხვედრილ ადამიანებს ბედად გვხვდა ის სიხარული, რომელიც ბაქოში ამ ოთხი დღის განმავლობაში სუფევდა. მიუხედავად იმისა, რომ ამ მნიშვნელოვანი სპორტული ღონისძიებების გამო, ბაქოს დიდი ნაწილი გადაკეტილი და პარალიზებული იყო, ქალაქი დიდი სიხარულით ხვდებოდა სტუმრებს და მათ შორის მათთვის კარგად ნაცნობ ქართველ სპორტის მოყვარულებსაც. ბაქოში ჩასულიყვნენ ისეთი ეგზოტიკური ქვეყნების მკვიდრი ავტოსპორტის მოყვარულებიც კი, როგორიცაა, მაგალითად, ავსტრალია, ახალი ზელანდია, ბრაზილია, სამხრეთ აფრიკა და კამბოჯა. ერთ რამედ ღირდა იმის ნახვა, როგორ მადიანად შეექცეოდა დანიელი წყვილი ბაქოურ ცხვრის ტოლმას და აზერბაიჯანული სიდინჯით დაგემოვნებით აყოლებდა მაგარ, უშაქრო ჩაის.

მათ, ვინც არ ან ვერ შეძლო რბოლებზე დასასწრები ბილეთების შეძენა, სარბოლო ტრასის გაყოლებაზე მშვენივრად რესტავრირებული სახლების სახურავებზე და აივნებზე დაეკავებინათ ადგილი. სახურავებზე მსხდომთა შორის, რიგითი ბაქოელების გარდა, შედარებით ჯიბეცარიელ ტურისტებსა და უცხოელ სპორტის მოყვარულებსაც ნახავდით. მოხუც ნაზიმს თავისი სახლის აივანზე მთელი ინფრასტრუქტურა ჰქონდა მოწყობილი თავისი სამოვრით, რამდენიმენაირი დურბინდით, ხილით, ნარდით და მობერებულ მეგობრებთან ერთად ისეთი აზარტით უყურებდა ბოტასის თუ ვეტელის ჩაქროლებებს, თითქოს თავის ცხოვრებაში სპორტის ამ სახეობის ცქერის გარდა, სხვა არაფერი ეკეთებინოს.

უცხოელ ქომაგებს შორის ბაქოში ყველას, რა თქმა უნდა, იქვე, დაღესტნიდან გადმოსული რუსები სჭარბობდნენ. რუსებს დიდი იმედი ჰქონდათ, რომ მათი თანამემამულე სერგეი სიროტკინი რაიმე განსაკუთრებულს ჩაიდენდა, მაგრამ ახალგაზრდა მრბოლელს მოსახვევში უხეიროდ შესვლისას ჯერ კინაღამ ავტომობილი აუფეთქდა, შემდეგ კი იმის უხეირობაზე ყველა უცხოელი ისე ხალისობდა, რომ რუსი ქომაგების რაოდენობამ სარბოლო ტრასების გასწვრივ ტრიბუნებზე საგრძნობლად მოიკლო. სამაგიეროდ მოიმატა ლუდხანებსა და ბარებში, რაც, ცხადია, არავის გაგვკვირვებია.

უკვე ვთქვით, თუმცა მაინც ხაზგასმით უნდა ვახსენოთ რიგითი, უბრალო ბაქოელები – ხალხი, რომლებიც საკუთარი ქვეყნის ნამდვილი პატრიოტები არიან და უცხოელებს ჭეშმარიტად კავკასიური სტუმართმოყვარეობითა და სითბოთი ხვდებოდნენ. ბაქოში მყოფი ქართველები ერთგვარი შურითა და დანანებით აღნიშნავდნენ, რომ განსხვავებით საქართველოსგან, ვერსად ნახავდით უცხოელი სტუმრების მოტყუების ერთ მცდელობასაც კი – რესტორანში იქნებოდა ეს, მაღაზიაში, ტაქსიში თუ სადმე სხვაგან. ჩვენთან კი, როგორც იცით, უცხოელებისათვის ყველაფერზე ფასების შეგნებული გაბერვა და მათი მოტყუება სამწუხარო და გულსატკენ ტრადიციად ჩამოყალიბდა.

აზერბაიჯანელი ახალგაზრდები დიდი სიხარულით და რაც ყველაზე მთავარია, ინგლისური და რუსული ენების გემრიელად ცოდნით ყველას ხალისით ასწავლიდნენ გზას, მიაცილებდნენ სასურველ ადგილებამდე, ეხმარებოდნენ გარკვეულიყვნენ სხვადასხვა ადგილებში და ამას აკეთებდნენ ბუნებრივად, ძალდაუტანებლად და რაც მთავარია, რწმენით, რომ ეს მათ ქვეყანას სჭირდებოდა, გამოადგებოდა, სახელს გაუთქვამდა…

„ასპარეზზე მორბენალნი ყველანი გარბიან, მაგრამ მხოლოდ ერთი მიიღებს ჯილდოს“ (პავლე მოციქული)

თუ კაცობრიობის ისტორიას გადავხედავთ, დავინახავთ, რომ წარმატებას ძალიან ხშირად გამარჯვების სინონიმად ვიყენებთ. შეიძლება ითქვას, რომ საზოგადოების ძირითად გასართობს საკუთარი თავის გამოცდა და სხვის შესაძლებლობებთან დატოლება წარმოადგენს. არქაული თუ ციფრული ეპოქის თამაშებისადმი მაღალ ინტერესსაც გამარჯვებისკენ სწრაფვა განაპირობებს.

დღეს განათლებას წარმატებისკენ მიმავალ მთავარ გზად მიიჩნევენ. საზოგადოებაში განათლებისა და წარმატების სხვადასხვაგვარ ფორმულირებას მოისმენთ. მაინც რას ნიშნავს წარმატებული ადამიანი – კონკურენციის პირმშოს, თუ იღბლიან იშვიათობას?! საინტერესოა, როგორ ადამიანებს მიიჩნევენ წარმატებულებად და რა ფაქტორები განაპირობებს ზემოხსენებული განსაზღვრების შესაბამისი კომპეტენციების დანერგვას.

კონკურენცია ლათინური ტერმინია და შეტაკებას ნიშნავს. კონკურენციის უნარი არის ძალა, რომელიც საშუალებას გაძლევს, შეზღუდო მეტოქის შესაძლებლობები და უპირატესობა მოიპოვო. იგი ჰგავს ძლიერ ბიძგს, რომელიც წარმატებაზე ორიენტირებულ ადამიანს გამუდმებით წინსვლასა და თვითგანვითარებას აიძულებს. კონკურენცია ხარისხის საზომადაც შეიძლება მივიჩნიოთ. ინდივიდებს და/ან საზოგადოებებს შორის ჯანსაღი და უწყვეტი შეჯიბრი კი ევოლუციის მთავარი საყრდენია.

ზოგს კონკურენცია ოცდამეერთე საუკუნის მონაპოვარი ჰგონია, თუმცა მას ფესვები უძველეს დროში აქვს გადგმული. იგი ადამიანებს შორის შრომის განაწილებისა და ვაჭრობის (გაცვლის) თანამდევი ფაქტორია. კონკურენციას უმეტესად ეკონომიკის სფეროს შემადგენელ ნაწილად მიიჩნევენ, მაგრამ ის ადამიანთა საქმიანობის ნებისმიერი სფეროს განვითარების საწინდარია. კაპიტალისტურ სახელმწიფოებში უპირატესობის მოპოვებისთვის ბრძოლა ცხოვრების სტილად იქცა, რამაც კონკურენტუნარიანი ადამიანის ,,მომზადების“ საჭიროება წარმოშვა.

შეჯიბრის ფენომენი ადამიანისთვის უცხო არასდროს ყოფილა. სპორტული შეჯიბრებები ძველი საბერძნეთის განუყოფელი ნაწილი იყო, მაგრამ მათ არც რომაელები ჩამორჩებოდნენ. ისინი უპირატესობას ძალისმიერ სპორტს ანიჭებდნენ და ჰუმანურ ორთაბრძოლებს უბრალო თამაშობად მიიჩნევდნენ (მაგალითად, გლადიატორთა ბრძოლა).

ჯანსაღი სხეულის გაფეტიშების ეპოქაში საკუთარი შესაძლებლობების მოსინჯვა, პოლიტიკური კონფლიქტების გარდა, სპორტულ ორთაბრძოლებშიც ხდებოდა. როგორც ჩანს, გამარჯვებას ადამიანი ყოველთვის დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა, ალბათ ამიტომაც დაასახლა ოლიმპოზე გამარჯვების ქალღმერთი ნიკე, რომელსაც საოცარი სისწრაფით სირბილი და ფრენა შეეძლო.

საზოგადოების ყურადღებას  ყოველთვის იპყრობდა ,,საქმენი საგმირონია“. სწორედ ამ ცხოველმა ინტერესმა განაპირობა საგმირო ეპოსის პოპულარიზაცია. მწერლები რეალურ ისტორიებს მითებით, ლეგენდებითა და წარმართული ხანისთვის დამახასიათებელი რწმენა-წარმოდგენებით ალამაზებდნენ, რაც, თავის მხრივ, გმირის ღირსებებს გაზვიადებული სახით წარმოაჩენდა. მეტოქეობის სურვილით გაჟღენთილი საზოგადოებების ყურადღება მიმართული იყო ათლეტური და ბრძოლისუნარიანი ახალგაზრდებისკენ, რომლებიც ცდილობდნენ, წიგნებში აღწერილ მზეჭაბუკებს დამსგავსებოდნენ და რაც შეიძლება მეტი გამარჯვება მოეპოვებინათ. არენის გარდა, მათ შერკინებას საზოგადოებისთვის პატივსაცემი ადამიანების დაკრძალვის პროცესზეც ნახავდით (მაგალითად მოვიყვან ჰომეროსის ,,ილიადას“, სადაც გმირის დაკრძალვის დღეს სახელოვანი მეომრების ორთაბრძოლები იმართებოდა).

კრივი, ჭიდაობა, ბადროს ტყორცნა, ეტლით რბოლა თუ ჯირითი ძველ ბერძენ მეომრებს ფიზიკური წვრთნის შედეგების დემონსტრირებისა და სახელის მოხვეჭის საშუალებას აძლევდა. აქედან გამომდინარე, წარმატების მისაღწევად ფიზიკური შესაძლებლობების მაქსიმალურად განვითარება იყო საჭირო. არსებობდა სპეციალური სკოლები, სადაც მომავალი ათლეტებისთვის საჭირო ცოდნის გადაცემაზე ზრუნავდნენ. ამას გარდა, სპორტული შეჯიბრებები ძალების უფრო დიდ ასპარეზზე (ომი, შიდა კონფლიქტები) მოსინჯვის ჟინს დროებით კლავდა და თვითგამოვლენის მშვიდობიან გზას წარმოადგენდა.

ღმერთების პატივსაცემად გამართული თამაშებიდან დღემდე დიდი პოპულარობით სარგებლობს ოლიმპიადა (ზევსის პატივსაცემი შეჯიბრება), რომელსაც ქალაქ ოლიმპიაში მართავდნენ. სპორტულ თამაშობებთან ერთად, პოპულარულ სანახაობას წარმოადგენდა აპოლონისადმი მიძღვნილი ღონისძიებები, სადაც, სხვა შეჯიბრებებისგან განსხვავებით, ასპარეზზე ხელოვნების მოყვარულები გამოდიოდნენ და ცეკვითა და სიმღერით ხიბლავდნენ მსმენელებს. საგულისხმოა, რომ ზემოაღნიშნულ ღონისძიებებში ჩართვა მხოლოდ მამაკაცებს შეეძლოთ.

ოლიმპიადა ათამდე სპორტულ სახეობას მოიცავდა: სირბილს, ეტლით რბოლას, ხუთჭიდს (სირბილი, სიგრძეზე ხტომა, ბადროს და შუბის ტყორცნა, ჭიდაობა), კრივს, პანკრატიონს (შიშველი ხელებით ჭიდაობა და მუშტი-კრივი), რომელიც სისატიკით გამოირჩეოდა და ხშირად ფატალური შედეგითაც მთავრდებოდა. გამარჯვებულს ხან ზეთისხილის გვირგვინით აჯილდოებდნენ, ხან მედლითა და ნიკეს ქანდაკებით. ოლიმპიური ჩემპიონის წოდებას კი გამარჯვებული სიცოცხლის ბოლომდე ინარჩუნებდა.

თავის გამოჩენისა და საკუთარი უპირატესობის დამტკიცების სურვილი კაცობრიობას დღემდე არ განელებია. მხოლოდ ასპარეზი გაფართოვდა და ფიზიკური თუ გონებრივი შესაძლებლობების დემონსტრირება ახლა ყოველ ნაბიჯზე შეიძლება დაგჭირდეს. თამაშები და ცხოვრება ერთმანეთისგან გაიმიჯნა, მაგრამ წარმატების გემოს ადამიანები მაინც ვერ ელევიან და მუდმივად ცდიან საკუთარ თავს. ადრე თუ გამარჯვების გვირგვინი ბუნებისგან ჯილდოდ ნაბოძები ძალის სიმბოლო იყო, ახლა წარმატებისკენ გადადგმულ თითოეულ ნაბიჯს ადამიანი საკუთარი შრომის დაფასებულ შედეგად აღიქვამს. შესაბამისად, მარცხის შემთხვევაში საკუთარ თავს უფრო ადანაშაულებს, ვიდრე – გარე ფაქტორებს.

კონკურენცია და განათლება

ადამიანი კონკურენციას გემოს ადრეულ ასაკში უსინჯავს. ოჯახში მეორე ბავშვის გაჩენის შემდეგ მას მშობლების სიყვარულის სხვისთვის გაყოფა უწევს, რაც, უმეტეს შემთხვევაში, მთელ რიგ ქცევით პრობლემებს ქმნის. საბავშვო ბაღში  ჩვენი ,,ყველაზე ლამაზი და ჭკვიანი“ არსებები სხვის ,,ყველაზე ლამაზებს და ჭკვიანებს“ ხვდებიან და ახალი ავტორიტეტების (მასწავლებლები, აღმზრდელები, თანატოლები) მოხიბლვა ყოველდღიური შეჯიბრის სახეს იღებს. სკოლაში კონკურენცია უფრო მწვავდება, რადგან მოსწავლეთა შესაძლებლობებისა და მიღწევების შეფასება სწავლა-სწავლების აუცილებელ კომპონენტს წარმოადგენს. თან მოზარდები სკოლის ასაკში უფრო მწვავედ განიცდიან სხვების წარმატების ფონზე ნაწვნევ მარცხს. თუმცა, ჩემი აზრით, ბავშვები კონკურენტუნარიან გარემოს კი არ უნდა ავარიდოთ, არამედ მასში ორიენტირების უნარი გამოვუმუშაოთ, რადგან გადარჩენისათვის ბრძოლა ის ინსტინქტია, რომლის თუნდაც ცივილიზებულ ფორმებს ადამიანური ბუნება ვერასდროს შეელევა.

ბავშვებს ადრეული ასაკიდან ვრთავთ სხვადასხვა მიმართულების კონკურსებსა თუ შეჯიბრებებში, სადაც, უმეტეს შემთხვევაში, მარცხთან გამკლავების გაკვეთილები უტარდებათ.  მოზარდთა ნაწილი დიდ ინტერესს იჩენს სპორტული და/ან საგნობრივი შეჯიბრებების მიმართ, ზოგი მათგანი კი ჩრდილში ყოფნას ამჯობინებს. მოასპარეზეთა შორის ისეთ ბავშვებსაც შეხვდებით, მშობელთა ინიციატივით რომ გადაწყვიტეს ასპარეზობა. ზოგიერთი მათგანი შვილებისგან თავიანთი ოცნებების ახდენას მოითხოვს და მარცხსაც გადაჭარბებული სიმძაფრით განიცდის, რაც მოზარდის პიროვნულ განვითარებაზე უარყოფითად აისახება.

როგორც წესი, საბავშვო ოლიმპიადები, ტურნირები, თუ სხვა ტიპის შეჯიბრებები ე.წ. საუკეთესო მონაწილის გამოვლენისა და წახალისება-დაჯილდოებისთვის იმართება,  ორგანიზატორებს კი უმეტესად ფინანსური მოტივი ამოძრავებთ. თუმცა კონკურსებს კონკრეტული მიმართულებების პოპულარიზაციაც შეუძლია და  შესაძლებლობების გამოვლენის შანსსაც გვაძლევს.

თუ საბავშვო კონკურსების დადებით მხარეებზე ვიმსჯელებთ, აუცილებლად უნდა აღინიშნოს რამდენიმე საკითხი, რომლებიც მათ სასარგებლოდ მეტყველებს: მოზარდების წახალისება, შრომის დაფასება, თავის გამოცდის შანსი, თვითშეფასების უნარის განვითარება, მოტივაციის ამაღლება, ცოდნის მნიშვნელობის ხაზგასმა-პრაქტიკაში გამოყენება და სხვ. აქვე განვიხილავ უარყოფით მხარეებსაც. მოზარდები ემოციურად გაუწონასწორებლები არიან. აქედან გამომდინარე, დიდმა წარმატებამ ან მარცხმა მათი უკიდურესი ნიჰილიზმის ან თვითკმაყოფილების ფაზაში გაყინვა შეიძლება გამოიწვიოს. უარყოფით შედეგებს, როგორც დამარცხების, ასევე გამარჯვების შემთხვევაშიც უნდა ველოდოთ, რადგან შედეგად, შესაძლოა, არაადეკვატური თვითშეფასება მივიღოთ. ხშირი იმედგაცრუება და სტრესული გარემო კი, ადრე თუ გვიან საფრთხის წინაშე დააყენებს მოზარდის ფსიქო-სოციალურ განვითარებას. დამარცხების მაღალი რისკი ხშირად მცდელობის სურვილსაც კლავს, გამარჯვებულს კი მოდუნების საშუალებას აძლევს და მის განვითარებას აფერხებს. ზემოაღნიშნულ სირთულეებს თან სდევს იმედგაცრუებული საზოგადოების (ოჯახი, ახლობლები) მძაფრი რეაქცია. სტრესული გარემოს სასარგებლოდ შეიძლება ითქვას, რომ ფსიქიკურად გაწონასწორებულ, ბრძოლისუნარიან მოზარდებს უფრო აძლიერებს. ისინი კონკურენტულ გარემოს ჯანსაღი თვალით უყურებენ და გამოცდილების მიღების შანსითაც ხარობენ, მაგრამ მათი რიცხვი არც თუ ისე დიდია.

არც ზოგადსაგანმანათლებლო სივრცისთვისაა უცხო შეჯიბრი და მასთან დაკავშირებული სირთულეები. ხშირად ჩამირთავს მოსწავლეები შემეცნებით-გასართობ თამაშებში და ეს შეხვედრები ყოველ ჯერზე ,,გამარჯვებულ-დამარცხებულთა“ შორის კონფლიქტს თუ არა, მცირე უთანხმოებას მაინც წარმოშობდა. მაგრამ რადგან სკოლა რეალური გამოწვევებისთვის ამზადებს მომავალ თაობას, მასში ჯანსაღი კონკურენციის უნარიც უნდა განავითაროს, რაც სწავლის მოტივაციას და ხარისხსაც ერთიორად აამაღლებს.

როგორ ვზრდით შვილებს? ვინ გვასწავლა რა და როგორ უნდა გავაკეთოთ? ეს ალერსიანი, ენის მოჩლექით საუბარი, რომლითაც  ჩვილებს ვეჭიკჭიკებით, ბავშვის მოვლის წესები, აკვანზე შესაბმელი ჭინჭები, იავნანის მელოდია, ლექსები და გათვლები, შიშები და სიმშვიდე  – ეს ყველაფერი იმ საერთო ცოდნის, ერთგვარი ისტორიული მეხსიერების, ეროვნული სიბრძნის ნაწილია, რომელიც გაუცნობიერებლად მოგვეცემა, თავისთავად, როგორც რომელიმე მარტივი უნარი, ვთქვათ, ხელისგულებით თვალების მოფშვნეტის.

ფერეიდანში ბავშვის აღზრდასთან დაკავშირებული რამდენიმე საინტერესო რიტუალი, გადმოცემა, გათვლა-თამაშობა თუ ლექსი არსებობს. რასაკვირველია, საუბარი იმაზე, არის თუ არა ეს ოთხასწლიანი მეხსიერების მემკვიდრეობა, რთულია.  მეცხრამეტე და მეოცე საუკუნეებში ურთიერთობა დაკარგულ ქართველებთან უფრო ხშირი გახდა, ბევრი ქართული წიგნი, რომელიც ირანში სხვადასხვა გზით მოხვდა, ფერეიდნელების ყოველდღიურ ყოფაში დამკვიდრდა და ზოგიერთი ტექსტი, ხალხური თუ რომელიმე ავტორისა, ისეთი პოპულარული გახდა, რომ ადათში, წესებში, სხვადახვა საყოფაცხოვრებო მოვლენის დროს დიდი ადგილი დაიკავა. ამიტომ გვიან ნასწავლია რომელიმე იავნანა თუ დიდი ხნის წინ ჩატანილი, მთავარი ისაა, რომ ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილია და ამდენად, ერთგვარი ხიდიც, რომელიც აქაურ და იქაურ ქართველებს აერთიანებს.

ჩვილის დაბადების შემდეგ მნიშვნელოვანია ტრადიციის დაცვა.

„ყმაწილი რო დაიბადების, ის ბიბია აიყûანს და ეხლა კი – სამჴელ უნა ყმაწილ ყმაწილ ყურჩი ჩოოკითხო, რო მასალან დუნიაზე მოსულხარღა, იმისთინა ემას ჩოოკითხვიანყე.“…

ბებიაქალს, მას, ვინც გაბანს, დამხმარეს, ყველას თავისი ფუნქცია და როლი აქვს:

„ალბათ ელიმ ბიბიამ უნდა დაჲბანოსა, ის რო მოუყვანია და ყმაწილსათი კუჭი მოოჭრია, იმამ უნდა დაჲბანოს და ყოსლი მისცეს.“

ჩვილს თვალისგან დასაცავად სხვადასხვა ფორმის თილისმას, ამულეტს შეაბამენ:

„- ერთი მოსკლავასავით იყო, ბეასაბე, ბეასაბე, მესკია, შააბია, და ეგეთ თითი ზედ არი, გონე თოლი იყოს, იმას შააბმენყე ყმაწილსა , ყმაწილსა, ე, ჩემსავითა.“

მნიშვნელოვანია ჩვილის საწოლის, აკვანის აგებულება, რომელიც ბევრი დეტალით ჰგავს ქართულ აკვანს:

„იმ სხვებმა არ იცოდეს, აი, თქიანყე ფიფია, ან თქისყე, ჩეფუღია, თითო, თითო ერთ რამეს არქმევდა და ამ ბოლობოლოზე რო უთხარყე, აი, ეს არი და ესეცა შიბაქიც ხო იყო, ყმაწილ რო დააწვინიანყე, თავის ემე ჩააყოფნიან ექა და ტარი ჲქონდა, გამოიდისყე ექა, გახრეტილ იყო, რო კოჭობა, ეგეთ კოჭობა ჲქონდა, ემ აკûანჩი ჩახრეტილ იყო ეს კოჭობა, პირი ჲქონდა, ჩადვიან და ესე რო მოფსის, მოიდის ექა ემ კოჭობაჩი ჩაიდისყე. ეს ყმაწილიც ემ აკûანჩიგაა დაწოლილი და ან ფარჩაჲთ შაკრული და თოკიც გარდაკრულ-გარდმოკრული, მააკრეს ჴელი-ფეჴი შაკრული მაგრა და აი, ესეც, ემ აკუანის ემეზეგაცა ფარჩაჩიგა ყანდი გამოკრული, შაკრული, ეს ყანდი და ექ ჩამოკიდებული, რო ეს ყმაწილი რო წევს ექა, ესეცა ემაზე შაქცეულ იყო, ემასა წოვდისყე. ემ ფარჩაჩი, ემ ყანდსა, რო დედა ანქა […] დედამ იმუშაოს.“

აკვნის ფორმა პრაქტიკული დანიშნულებით არის განპირობებული, დედა თუ სამკალში აკვნის წაღებას ვერ ახერხებს, იქვე მოუწყობს ჩვილს იმპროვიზებულ საწოლს:

„ვინაძღა რო ყმაწილი ჲყვანდა და ზაფხულიც იყო, კალო ჲქონდა, კალოზე ხორბალი, ყანა მოთიბული ან ჲონჯა, ან სერა, ქერი, ესები რაც მოთიბული ჲქონდა, მომკილი, მეემკოყე, მეეტანაყე კალოზე. კალოზე რო მოიდეს, დედები ჲლეწენ კალოზე. აი, ბაûშსაც წაიყუანს იქა, ან აკûანს წაიღეფს იქა, ან ჰამაკს, ლეილს. გააბმენ, თოკია, გააბმენ და თოქჩიგა ნაბადს ჩააგებენ, ან ფათუს ჩააგებენ და ემ ბაûშსა ჩააწვენენ ყმაწილს იქა და დედაც ამ კალოზე ლეწაûს, ანიავეფს, აცხავეფს, იქა მუშაოფს.“

რაც შეეხება ძილისწინა სიმღერას, იავნანას, ასეთი განსაკუთრებული ტექსტი და მელოდია ფერეიდანში აღარ ისმის, თუმცა, არის რამდენიმე საბავშვო გათვლა თუ ლექსი, რომელიც ჩვილის გართობას და განვითარებას ემსახურება. ( ნაცნობი ქართული მოტივები)

• „დედამ აი, მიკითხისყე ბატარა ვიყავ, მზე, მზე ამოდიო, არა, ეს ხო ემეთ იკითხე ესე, იცი ხო მზე, მზე ამოდი, წავალ ყუმჩიო, ეს თორელ-ბოინელთ ლექსია“.

• შარ იყო, შამბარიყო,

ერთ შავ ჩიტი მამაკდარიყო,

ავაგდე გომზე, გამხმარიყო,

ჩამოვაგდე, ქობჩი არ იტივა,

ჩარხანაჩი ილაღლაღა,

ასი კაცმა ვერ შეჭამა,

ერთი ჭინჭველამ ერთ ლუკმადა ქნა.

• ბევრის უამბოყე ჩონთინ, რო რაჯურად ყოფილა, ეხლა ჩემ ბავშებმაც ელ ეს იციან, ეს რო იციან, სუნთ იციან, რო საითყე მოსულვართ და ვინა ვართ, რა ვართ!

• ახლა ლოლი-ლოლი, ლოლი-ლოლიო. ლოლი-ლოლიო, ფუზანგელიო, გერდამჭრელიო, ემამ დაკლაო, ემამ ჩადგაო, ემამ ამაიღოო, ემამ შაჭამაო, ემამაც გაგუდაო. ეს არი. [ქერ

• ერთი თამაშობა’რი ბავშეფჩი. ქალი. და ბავში დაჯიდების ერთი გუნდათ კედლის ძირას კუთხეჩი. ანს სხოები მაჰკიდებენ ჴელეფს ემის მუცლის ქეშა. ეხლა ამ სხოს ამ სხოს ვთქი, ეხლა ამ სხო ამ სხოს მაჰკიდეფს და ოცი, ორმოცი გაყაწრდებიან. იმაშინ – ეხლა კი ემას დაჲძახიან: ჩობან გაწყეტინობა. იტყის, რო: გამიჭი, გოოჭი! ანსენიც გოოჭირებენ. სადაძღა რო გაწყდა, მინაძღა რო გოოშეფს სხოსაც რო გაწყდომილა, მაჲყვანენ ამეფსა და ემეფსა, ახლა ჲა ქალი იყოს. ჲა ბიჭი იყოს, ორი ანქითა, ორი ექითა ჴელებზე და ფეჴებზე მაჰკიდებენ ემას. ემას გაჲზიდვენ უკან და ერთმანერთს აკრევინებენ. იმაშინ გოოშებენ, ადგებიან. ეხლა გერიმ მაჰკიდებენ, აზნაû მაჰკიდებენ და გერიმ ჩობან გაწყეტინობა, გერიმ იტყიან: გოოჭი. ესეც ერთ რაყამ თამაშობა გოქ. ემასა ჰქიან: ჩობან გაწყეტინობა. ჩობანი გოოწყეტია.

• ლოლი, ლოლი, კუდიგძელი, ქალაღაშღა, ემამ დაკლა, ემამ ჩადგა, ემამ აიღო, ემამ შეჭამა, ემამ გაგუვდა. – ბავშვეფს ვეუბნებით: გაგუვდა და გაგუვდა!

• წიმა, წიმა მოიდა,

 ხოხანაჩი ჩაიდა.

ხოხანა რა ქნდა?

 თაგმა გახრიტა.

თაგი რა ქნდა?

 ციცამ შაჭამა.

ციცა რა ქნდა?

ძაღლმა შეჭამა.

 ძაღლი რა ქნდა?

გელმა შეჭამა.

 გელი რა ქნდა?

თოფმა შეჭამა.

• წიმა, წიმა, მოდი, ხოხანაჩი ჩადი!

ხოხანა რა ქნდა? – თაგმა გახრიტა.

 თაგი რა ქნდა? – ციცამ შაჭამა.

ციცა რა ქნდა? – ხეზე აჲდა.

 ხე რა ქნდა? – უსტამ მაჰჭრა.

უსტა რა ქნდა? – ომრი მაჲჭრა

ძალიან საინტერესოა ფერეიდნული გამოცდილება ე.წ. საყმაწვილო დაავადებებთან დაკავშირებით, როგორიცაა სხვადასხვა სახის ვირუსული ინფექციები, ხალხურ წარმოდგენაში „ბატონებად“ რომ მოვიხსენიებთ და უამრავ რიტუალს ვუკავშირებთ.

• სიცხეც რო ჲჰქონდეს ყმაწილსა , ჩონ ყანდს ჩავაგდეფთ ქისაჩი და ცივ წყალს დავასხამთ და ცოტა ხაქეშირს ჩავყრით და პირს დავაფარეფთ, ლამბაქი რამეს დავაფარეფთ და ერთი ნახევ საათზე ემას მივცემთ ყმაწილი იყოს, დიდ იყოს, ბაჲტა იყოს, სიცხეს მოჭრის მალე და გაკეთდების
• ყმაწილები ერთი ქუნთურშას გამაჲღებენ, ჰა სიცხე მისცემენ, ეს თაინთ თოლი წყალს დაჲღრის, პირი წყალს დაჲღრის, დააცრინტებენ, დააჴელებენ, თაიანთ ჯაანზე თეელად წითელს დააყის, ემას ვეტყით ქუნთურშა, ჶაარსი იტყიან სორხაქ, ჩონ ვიტყით ქუნთურშა.
• ამმა ეხლაღა ვაქსანსა ჰკრვენ, ქოლლან ყმაწილები არ გამაიღებენ, შაჲად მე არ ამგონდების თა ემ ოცცი წელს, ქე მინმე მინახავ ყმაწილს ყოვილი გამეეღოს, ვაქსანს ქე ჰკრვენ, აღარ გამაჲღებენ, მასან წინანდელი ეს იყო, ამმა შავჴელა და ქუნთურშა ჰანუზ არ არი, წასულა.
• ჩუტყოვილა მეტობა ყმაწილები ქე ზესა სწოვენ, გამაჲღებენ.
• ეს ბატა იფხანს, ჰაჲ ერთი ამუა, ერთი წავა, ამმა ეს ხათარი არ არის, მოკდომა ცუტყოვილაჩი არ არის, ამმა ამწინ ამ შავჴელაჩი და ქუნთურშაჩი ყმაწილები ბევრი მოკდებოდეს, ჩუტყოვილაჩი არ მოკდებოდეს, ეს რამ ეარ არის, ეს მალე გაკეთდების.
• -ავადობაც აქ თუ შასცივდა, თუ რო შასცივდა ეს თავით ყმაწილები და ის ემები, არ ვიცი რა, რა უნდა ჶთქო.

ფესტივალები უწოდეთ, თუ გნებავთ, იმ ძველ საბერძნეთში მხიარული და ღვინის მოყვარული დიონისეს გულის მოსაგებად გამართულ ზეიმებს, სადაც ბევრი ხალისიანი, სასაცილო სიმღერა სრულდებოდა, შიგადაშიგ ნოყიერი სკაბრეზით და მერე და მერე, ხალხის სატკივარისა და პრობლემების დაუფარავად, სულ სიცილ-კისკისით გაჯერებული. კომედია, როგორც დრამის სახე, თავისი ქვეჟანრებით და სტილური ნაირსახეობით, სწორედ იქ, იმ რიტუალების დროს ჩამოყალიბდა. ასე გვეუბნება ჩვენამდე შემონახული ისტორია და ასე გვჯერა ჩვენც, რადგან თავისთავად, ყველა მოვლენის ღირსებას განსაზღვრავს ის, თუ როგორი დასაწყისი აქვს.

კომედია ერთ-ერთი ურთულესი ჟანრია. შეიძლება ვინმეს ამაზე გაეცინოს, მაგრამ სიცილიც ხომ პირდაპირ კავშირშია ამ ჟანრთან. სწორედ სიცილის ხარისხზე, მრავალფეროვნებაზე, სიღრმეზე, მასშტაბურობაზე მოგახსენებთ. კარგი კომედია მაღალი ხელოვნებაა, იმაზე არანაკლებად ეფექტიანი, ვიდრე დრამის სხვა ჟანრთა კათარზისულმა პერსპექტივამ შეიძლება დაიტიოს.

ქართველებს იუმორი გვიყვარს და ხშირად გადავურჩენივართ კიდეც, (ხანდახან) ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით. თუმცა, იმაზეც ბევრს ლაპარაკობენ, რომ ბოლო დროის სატელევიზიო კომედი-შოუების და სხვადასხვა იუმორისტული შოუების დაბალხარისხიანმა ტენდენციებმა იუმორის შეგრძნება და გემოვნება ერს შესამჩნევად დაუქვეითა. გვეცინება იმაზე, რაც სასაცილო სულაც არაა, მდარეა გამოხატვის ფორმები, ზედაპირულია დიალექტების იუმორისტულ იარაღად გამოყენების პრაქტიკა და ა.შ.

მოკლედ, პრობლემა ბევრია. სამწუხაროდ, მას ვერც თეატრი წყვეტს; სივრცე, სადაც, წესით და სამართლებრივად, კომედიამ სახელოვნებო ხარისხით, კამერტონი უნდა მისცეს დანარჩენ სოციალურ მიდგომას. „წამო, კაი კომედიას ვუყუროთ“ – ბოლოს როდის წარმოთქვით ეს ფრაზა და ვინმემ თუ დაგპატიჟათ „კარგ“ კომედიაზე?

შეიძლება ამაზე იკამათოს კაცმა.

თუმცა, მოვლენა, რომელიც ცოტა ხნის წინ ჩვენს თეატრალურ სივრცეში მოხდა, კამათისთვის ნაკლებად და, უფრო კი სწორედ კომედიის ჟანრის განვთარებისთვის, ჯანსაღი იუმორის წახალისებისთვის და კიდევ ბევრი კეთილშობილი მიზნისთვის განხორციელდა.

კომედიის საერთაშორისო ფესტივალი, წელს, 5 ივნისს, ქალაქ გორში, უცვლელი სლოგანით „დავაბრუნოთ ღიმილი ნაომარ ქალაქში“ – მეხუთედ გაიხსნა!

2014 წელს გიორგი ერისთავის სახელობის გორის სახელმწიფო თეატრის იმდროინდელმა სამხატვრო ხელმძღვანელმა, რეჟისორმა სოსო ნემსაძემ საქართველოს რეგიონული ხელოვნების განვითარების ფონდთან ერთად  დააარსა  ფესტივალი, რომელშიც მონაწილეობას საქართველოს ყველა ის თეატრი იღებდა, რომლის რეპერტუარშიც კომედიური ჟანრის სპექტაკლები იყო. მომდევნო წლებში ფესტივალმა უკვე საერთაშორისო სტატუსი მოიპოვა და მასში მონაწილეობის მისაღებად რამდენიმე ქვეყნის დასიც ჩამოვიდა.

კომედიის ფესტივალი ქ.გორის ყველაზე მნიშვნელოვანი კულტურული ღონისძიებაა. უკვე მეხუთე წელია, ქალაქში ზაფხულის მოსვლასთან ერთად კომედიის ფესტივალის დაწყებას ელოდებიან.

ყოველწლიურად მაყურებელს  შესაძლებლობა აქვს, ადგილზე გაეცნოს სხვადასხვა თეატრების რეპერტუარს,  მონაწილეობა მიიღოს საზეიმო მსვლელობაში.

ფესტივალის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილი „Black Box”-ია, რომელიც თეატრის კრიტიკოსებს საშუალებას აძლევს საფესტივალო სპექტაკლის ნახვის შემდეგ უშუალოდ სპექტაკლის შემოქმედებით ჯგუფთან ერთად განიხილოს დადგმა.

წელს კომედიის ფესტივალში  მონაწილეობას  მარჯანიშვილის, სამეფო უბნის, თუმანიშვილის, რუსთავის, ფოთის, ზუგდიდის, მესხეთის, თავისუფალი, ილიაუნის, ყაზახეთის და მოზარდმაყურებელთა თეატრები იღებდნენ.

კომედიის ფესტივალისთვის წლევანდელი წელი მნიშვნელოვანია. საიუბილეოდ ის საერთაშორისო საფესტივალო გაერთიანების წევრი გახდა. მსოფლიოში სულ 4 კომედიის თეატრალური ფესტივალია, მათ შორის ადგილი წლევანდელი წლიდან უკვე საქართველოს კომედიის ფესტივალმაც დაიკავა. კომედიის ფესტივალი იმართება ჩინეთში, კანადაში, რუმინეთსა და საქართველოში.

5 ივნისს გორში საიუბილეო, მეხუთე კომედიის საერთაშორისო თეატრალური ფესტივალი  მარჯანიშვილის თეატრმა ლევან წულაძის დადგმით – „როგორც გენებოთ “ – გახსნა. აღსანიშნავია, რომ უკვე მეხუთე წელია ფესტივალს ტრადიციულად მარჯანიშვილის თეატრი ხსნის. საფესტივალო რეპერტუარი კი სლოგანს „დავაბრუნოთ ღიმილი ნაომარ ქალაქში“ ნამდვილად ამართლებს.  ფესტივალი  გაიხსნა კოსტიუმირებული სანახაობით, რომელსაც ქუჩის თეატრი წარმოადგენდა. მსახიობები ოჩოფეხებითა თუ საკარნავალო კოსტიუმებით შემოსილნი მთელ ქალაქს ამცნობდნენ კომედიის ფესტივალის დაწყებას.

ფესტივალის საზეიმო გახსნას, წვიმის მიუხედავად, საზეიმო ელფერი არ დაკარგვია და მას მხიარული პერფორმანსებით ნიღბოსანი მსახიობები ალამაზებდნენ.

ფესტივალი 5-დან 14 ივნისის ჩათვლით მიმდინარეობდა და ნაომარ ქალაქში ბევრი ღიმილიანი სახე მართლა გამოჩნდა. თეატრის კრიტიკოსებს კი მიეცათ შესაძლებლობა, უფრო მასშტაბურად შეეხედათ და ემსჯელათ კომედიის ჟანრის ავკარგიანობაზე თანამედროვე ქართულ თეატრალურ სივრცეში.

რაც მთავარია, ფესტივალი აძლევს სტიმულს ქართული (და არამარტო ქართული) თეატრების დასებს, წლიდან წლამდე იმუშაონ რეპერტუარზე და დადგან კომედიური სპექტაკლები, რათა ხელიდან არ გაუშვან შესაძლებლობა, იყვნენ ამ მხიარული და მნიშვნელოვანი ფესტივალის მონაწილეები.

ქვეყანაში განვითარებული სოციალურ-პოლიტიკური თუ კულტურული მოვლენები, ელვის სისწრაფით მონაცვლე ამბები, ადამიანური ისტორიები, მოკლედ – ჩვენი ყოფის ქრონიკა, ვფიქრობ, უკვე ჟანრის კლასიკაა და ინსპირაციის უშრეტი წყარო დრამატურგებისა და რეჟისორებისთვის.

სიცილი ათავისუფლებს. ჯანსაღი სიცილი კი კურნავს. ჩვენ ორივე გვჭირდება.

ქარები… ზოგიერთს სიხარული მოაქვს ადამიანებისთვის, ზოგიერთს  კი –  უბედურება და ზარალი. ქარი ერთადერთი ბუნებრივი მოვლენაა, რომელსაც ადამიანებმა  სახელები დაარქვეს.  ყველა კონტინენტზე, მთებსა თუ ტყეებში, სტეპებსა და უდაბნოებში, ზღვების, მდინარეების და ტბების სანაპიროებებზე   მცხოვრები მრავალიცხოვანი  ხალხები თუ პატარა ტომები ქარს სახელებს ალბათ იმიტომ არქმევდნენ, რომ მასში   ცოცხალი არსბებისთვის დამახასიათებელ თვისებებს – სიძლიერეს, დაუნდობლობას, სიბრაზეს,  ასევე სინაზეს და სიმსუბუქეს ხედავდნენ.

ძველ ბერძნულ მითოლოგიაში ჩრდილოეთის ქარების ღმერთი იყო ბორეი, დასავლეთის – ზეფირი, სამხრეთის – ნოტი და აღმოსავლეთის – აპელიოტი. სკანდინავიურ საგებში ქარის ღმერთს ნორდი ჰქვია, სლავურ თქმულებებში  – დაგოდა, პოსზვისტი და პოხვისტი.

ქარებს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ადამიანის ცხოვრებაში. წელიწადის სხვადასხვა დროს ერთი და იმავე მიმართულებით მქროლავი ქარები სხვადასხვანაირად ახდენდნენ გავლენას ადამიანზე და  მის საცხოვრებელ გარემოზე.  ალბათ ამიტომაც მიიღეს მათ განსხვავებული სახელები. ქარების სახელები  არა მარტო მათ მიმართულებას ასახავდნენ, არამედ  მათ სიძლიერესაც, ტენიანობას, სეზონურობას, ხანგრძლივობას, საშიშროების ხარისხს და  ზოგჯერ  სარგებელსაც კი.

უდაბნოს ქარს  ხამსინი (არაბულიდან თარგმანში – „ორმოცდაათი“) იმიტომ უწოდეს, რომ იგი გაზაფხულის დასაწყისში არაბეთის ნახევარკუნძულიდან ან საჰარის უდაბნოდან ზუსტად ორმოცდაათი დღის განმავლობაში ქრის. მას  თან იმდენი ქვიშა და მტვერი მოაქვს, რომ ადამიანს სუნთქვა უჭირს, ხოლო შენობებში დღისათაც კი სინათლის ანთებაა საჭირო. წითელ ზღვაზე გადავლის შემდეგ არაბული ხამსინი ტენით მდიდრდება, აუტანელ ჩახუთულობას იწვევს და სახელიც ეცვლება. მას უკვე აზიაბს უწოდებენ.

ასევე აფრიკული  წარმოშობისაა ქარი სიროკო, რომელსაც  საჰარიდან სამხრეთ ევროპაში არა მხოლოდ წითელი და თეთრი ფერის ქვიშა მოაქვს, რომელიც წვიმასათან ერთად მოდის და გარემოს ღებავს, ასევე  მხუთვარე სიცხეც. როცა სიროკო ქრის, ჰაერის ტემპერატურა ღამითაც კი არ ჩამოდის 35 გრადუსზე დაბლა.

მაგრამ უდაბნოს ყველაზე მრისხანე ქარი მაინც სამუმია, რაც არაბულიდან თარგმანში „შხამიანს“, „მომწამლავს“ ნიშნავს. სამუმის შესახებ პირველი ცნობები  ჰეროდოტეს ეკუთვნის, რომელიც  მას მოხსენიებს, როგორც  „წითელ ქარს“.  სამუმი უმთავრესად დასავლეთი და სამხრეთ-დასავლეთი მიმართულებისაა, მოულოდნელოად წარმოიქმნება და თან  დიდი რაოდენობით ქვიშა და მტვერი გადააქვს. იგი უმეტესად გაზაფხულსა და ზაფხულში იცის. სამუმის დროს ჰაერის ტემპერატურა ხშირად 50 °С-მდე მატულობს, ხოლო ტენიანობა 10 %-მდე ეცემა. საბედნიეროდ, როგორც წესი,  სამუმი ზედიზედ მხოლოდ ორი-სამი დღის განმავლობაში ქრის,  თუმცა საკმარისად ასწრებს ზიანის მოტანას.

არსებობს ქარები, რომლებიც მრავალი ათასი წელია „ეხმარებიან“ ადამიანებს. მაგალითად, ასეთია სამხრეთის მშრალი და მსუბუქი ქარი – ბლე, რომელიც საფრანგეთში არდეშის დეპარტამენტში ქრის და ითვლება, რომ იგი სასარგებლოა ხორბლის ნათესებისთვის.

ქარს, რომლის  სახელია  კარპუზ მელტემი,  ანუ  საზამთროს ქარი და რომელიც ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან უბერავს,  მოუთმენლად ელოდებიან  თურქი ფერმერები და გლეხები, რადგან  იგი ხელს უწყობს ნაყოფის დამწიფებას. ამ ქარს რამდენიმე სახელი აქვს  და იმისდა მიხედვით  ეცვლება, თუ რომელ სეზონში ქრის. მაგალითად:  ქიშმიშის მეტლემი  – ყურძნის,  კირას მეტლემი – ალუბლის, ყაბაყი მეტლემი – გოგრის.

მისტრალი ცივი და მშრალი ჩრდილოეთ-დასავლეთის ქარია, რომელიც უმეტესად საფრანგეთში ქრის სევენიდან რონას ხეობის გავლით ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროსკენ. სიტყვა მისტარლი ლათინური  სიტყვისგან „მაგისტრალის“ წარმოდგება და მთავარს ნიშნავს.  სამხრეთ საფრანგეთის ქარებს შორის  ის მართლაც „მთავარია“. მისტრალი რამდენიმე დღის განმავლობაში უწყვეტად უბერავს და  ძალიან დიდ სიჩქარეს, დაახლოებით 100 კმ/სთ-ს აღწევს. მისტრალი მეტად ძლიერი  და ძირითადად ზამთრის თვეებისთვის დამახასიათებელი ქარია. იგი დიდ ზიანს აყენებს სასოფლო-სამეურნეო კულტურებს, ზოგჯერ კი იმდენად ძლიერად ქრის, რომ ფესვებიანად გლეჯს ხეებს.

ტრამონტანა ჩრდილოეთისა და ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთის ცივი ქარია, რომელიც  იტალიაში, ესპანეთში, საფრანგეთში, საბერძნეთში, ხორვატიასა და სლოვენიაში ქრის. იგი ძლიერი და მძაფრი ქარის – ბორას ნაირსახეობას წარმოადგენს. ეფექტებით  ძლიერ წააგავს მისტრალს. ფრანგული წყაროების მიხედვით, ამჟამინდელი ფორმით სახელწოდება პირველად მარკო პოლომ დაამკვიდრა  1298 წელს. სახელწოდება წარმოდგება ლათინური სიტყვიდან  „ტრანსმონტანუსი“, რაც იტალიურად ტრამონტანას შეესაბამება.

ბრიზი ფრანგული სიტყვაა და ნიავის ნიშნავს. იგი დღეღამური პერიოდულობის ქარია, რომელიც ზღვების, დიდი ტბებისა და წყალსაცავების სანაპიროებზე წყლისა და ხმელეთის არათანაბარი გათბობა-გაცივების შედეგად წარმოიქმნება. ბრიზი დღე-ღამეში ორჯერ იცვლის მიმართულებას. დღისით ზღვიდან გამთბარი სანაპიროსკენ ქრის დღის ანუ ზღვის ბრიზი, ხოლო ღამით – გაგრილებული სანაპიროდან ზღვისაკენ – ღამის, ანუ ხმელეთის ბრიზი; დღის ბრიზი  რამდენიმე ასეული მეტრიდან 1-2 კმ-მდე სისქის ჰაერის ფენას მოიცავს. მისი სიჩქარე იშვიათად აღემატება 1-5 მ/წმ. ბრიზს დიდი მნიშვნელობა აქვს ამინდის დღეღამური ცვალებადობისათვის, განსაკუთრებით ტროპიკებში, სადაც ზღვის ბრიზი დაბლა სწევს ჰაერის ტემპერატურას, ზრდის ტენიანობას. გრილ ბრიზს ტროპიკებსა და სუბტროპიკებში მცხოვრები  ემიგრანტი ინგლისელები „ექიმს“ ეძახიან.

უძველესი დროიდანაა  შემჩნეული ქარის გავლენა  ცოცხალ ორგანიზმებზე.  მთიან მხარეებში მცხოვრებლებზე დიდ გავლენას ახდენს მშრალი მძაფრი ქარი ფიონი, რომელიც მთებიდან ხეობებისაკენ ქრის. ამ დროს ჰაერის ტემპერატურა მნიშვნელოვნად და სწრაფად იმატებს, ხოლო შეფარდებითი სინოტივე მკვეთრად ეცემა, ზოგჯერ 10-20%-მდეც კი. ფიონი ლათინური სიტყვიდან „ფავონიუსი“ წარმოსდგება და „მშრალ ქარს“ ნიშნავს. დაკვირვებების შედეგად დადგენილია, რომ ფიონის დაწყებამდე და ქარის დროს ადამიანებს ეწყებათ თავის ტკივილი, უმიზეზო  დეპრესია, შიშის  შეგრძნება, უღონობა.  უმწვავდებათ  ქრონიკული დაავადებები, თუმცა ამ მოვლენის გამომწვევი მიზეზები ჯერაც არაა დადგენილი.

უნდა აღინიშნოს, რომ  უქარობა ასევე  უარყოფითი და არასასურველი ბუნებრივი მოვლენაა, განსაკუთრებით მრავალმილიონიანი მეგაპოლისებისთვის.  რამდენიმე წლის წინ მექსიკის დედაქალაქ მეხიკოში დიდი ხნის განმავლობაში  იყო სრული შტილი, რის გამოც  ატმოსფეროში ისეთი დიდი რაოდენობით მავნე ნივთიერებები დაგროვდა, რომ ეკოლოგიურმა სიტუაციამ კატასტროფული ხასიათი მიიღო. ადამიანები პირდაპირ ქუჩებში კარგავდნენ გონებას უჟანგბადობისა და მავნე ნივთიერებებისგან მოწამვლისგან. მიუხედავდ იმისა, რომ  მთავრობის გადაწყვეტილებით მთელი რიგი დიდი სამრეწველო საწარმოები დროებით გააჩერეს  და დასწესეს  შეზღუდვები ავტოტრანსპორტის გამოყენებაზე, სიტუაცია მაინც ვერ განიმუხტა და მხოლოდ ქარმა უშველა ქალაქს.

ბავშვობაში, სხვა ბავშვებივით, ზღაპრებს ვკითხულობდი. ერთ ციხე-კოშკში მზეთუნახავი ცხოვრობდა, რძისფერი კანი და ოქროსფერი თმა ჰქონდა. მზეს და მზეთუნახავს ერთმანეთი ნანახი არ ყავდათ. არც იყო გასაკვირი, მზეს თუ ნახავდა, მზეთუნახავი ხომ აღარ იქნებოდა?…მისი მშვენიერების ამბავი ციხე-კოშკის საზღვრებს გასცდა და ერთ დღეს, რომელიღაც ჯიშის ჩიტუნას მეშვეობით ერთმა პრინცმა მინდვრის ყვავილების თაიგული მიუძღვნა. თაიგულში ორ სიტყვიანი წერილიც იდო-„მე ვბედავ…“

„მე ვბედავ“- „j’ai osé“, სწორედ ასე ქვია გი ლაროშის სუნამოს, რომელიც 1978 წელს შექმნა.

დღეს მეც ვბედავ და სუნამოებზე ვწერ.

სუნამოების  ქიმია უძველესია. პირველი პარფიუმერი ქალი მესოპოტამიაში ცხოვრობდა და ტაპუტი ერქვა. ძველი ტექსტები და კედელზე მოხატული ამბები გვამცნობს, რომ პარფიუმერია ეგვიპტელი ქურუმების მიერ, პირველად რელიგიურ ცერემონიებში იყო გამოყენებული.  სურნელით ღვთაებებს აამებდნენ. ასევე,  ჯანმრთელობის გაუმჯობესებასა და საცხოვრებელი გარემოს კარგი სურნელისთვის ზრუნავდნენ. პარფიუმის ისტორია ახალ ნახტომს მეთორმეტე საუკუნიდან, სავაჭრო ურთიერთობების განვითარებასთან ერთად აკეთებს. ვენეცია პარფიუმის დედაქალაქი ხდება. სწორედ აქ შემოდის ეთერზეთები აღმოსავლეთიდან. შემდეგი მნიშვნელოვანი თარიღი მე-14-ე საუკუნეა. სწორედ ამ დროს შექმნეს თხევადი სუნამოები სპირტის და ეთერზეთების საფუძველზე. მაშინ, არომატულ წყალს ეძახდნენ. ერთი ლეგენდის თანახმად, პირველი „არომატული წყალი“ , როზმარინის მეშვეობით ბერმა დაამზადა და  უნგრეთის დედოფალს მიუძღვნა. დედოფალი მძიმედ ყოფილა ავად და სურნელს გამოუკეთებია. მე-16-ე საუკუნეში მოდაში სურნელოვანი ხელთათმანები შემოვიდა. შესაბამისად, პარფიუმერის და ხელთათმანის ოსტატის პროფესიები გაერთიანდა. თუმცა, მოგვიანებით ხელთათმანებზე მოთხოვნილება შემცირდა, სუნამოებზე კი პირიქით, გაიზარდა (მოგეხსენებათ, შუა პერიოდის და ოდნავ იქეთაც, ევროპაში ჰიგიენასთან ცოტა მწყრალად იყვნენ. ამიტომ, უსიამოვნო სუნს სუნამოების სურნელით ახშობდნენ). „მეხელთათმანეების“ და პარფიუმერების გილდია ერთმანეთს საბოლოოდ  საფრანგეთის რევოლუციის შემდეგ დაშორდა და ორი დამოუკიდებელი ჯგუფი შექმნეს.

1608 წელს ფლორენციაში სანტა მარია ნოველას მონასტერში პირველი პარფიუმერული ფაბრიკა შეიქმნა. 1709 წელს კელნში ფრანგმა ჟან-მარი ფარინამ ტუალეტის წყლის პირველი ვერსია შექმნა და „კელნის წყალი“ დაარქვა. საფრანგეთში კი იმავე პროდუქტმა მე-18-ე საუკუნიდან დაიმკვიდრა ადგილი „ოდეკოლონის“ სახელით. იმპერატორი ნაპოლეონი თვეში თურმე,  60 ფლაკონს იყენებდა. მე-20-ე საუკუნის ოციანებიდან არომატების შექმნა სინთეზური გზით დაიწყეს. მაგ. ალდეჰიდები პირველად „შანელი #5“-ის შექმნისას გამოიყენეს.

დღეს სურნელი მილიონობით დოლარის ინდუსტრიის ნაწილი გახდა.  ყველაფერთან ერთად, სურნელს,  საჭმლის და სასმელის მიმზიდველობისთვისაც კი იყენებენ.

სურნელი ეთერ ზეთების ნარევისგან იქმნება.  წყარო შესაძლებელია მცენარეებიდან  ან ცხოველებიდან გამოყონ, ან სულაც ქიმიკოსმა შექმნას ლაბორატორიაში.  ეგვიპტელები იყენებდნენ „დაწნეხის“ მეთოდს, ყვავილებისგან და სხვა მცენარეებისგან მიღებულ ეთერზეთებს  ცხოველების ცხიმს ან სხვა ზეთებს შეურევდნენ. ექსტრაქციის მეთოდის სრულყოფამ ბუნების სურნელის გაცოცხლება უფრო მძაფრი გახადა. ქიმიკოსებს სხვადასხვა კომპონენტების შერევით, ათასობით არომატული ზეთის და სუნამოს დამზადება შეუძლიათ.

დღეს პარფიუმერია ალკოჰოლის, ეთერზეთის  და წყლის ბაზაზე იქმნება. არომატები მოთავსებულია ე.წ. „კაფსულებში“, სუნამოს დატანებისას  კაფსულები სკდება და იწყება აორთქლება. წარმოიქმნება დამახასიათებელი სურნელი. სუნამო დამოკიდებულია არომატული ნივთიერებების კონცენტრაციაზე, რომელიც გახსნილია ეთანოლში ან წყალსა და ეთანოლში. რაც მეტად არის კონცენტრირებული, მით დიდი ხნით დარჩება არომატი კანზე.  კონცენტრაცია  სუნამოს სამი ტიპით გადმოიცემა:

პარფიუმის წყალი-Eau de Parfum-(უმაღლესი ხარისხის)-არომატული ნივთიერებების 10-20%-ს შეიცავს;

ტუალეტის წყალი Eau de Toilette-(შედარებით დაბალი ხარისხის)- არომატული ნივთიერებების 5-15%-ს შეიცავს;

სხეულის სპრეი -არომატული ნივთიერებების 3-8%-ს შეიცავს;

სუნამოს სურნელი ერთი არომატისგან არ შედგება, ის მრავალი არომატის შერევით იქმნება და მათ არომატის „ნოტებს“ უწოდებენ. რომელიმე „ნოტი“ შეიძლება წამყვანი იყოს და გამოირჩეოდეს, ზოგიც აქტიურდებოდეს ადამიანის (ვისაც ასხია) გააქტიურების დროს.  ისინი შეიძლება იყოს ცხელი და გრილი.

საწყისი „ნოტები“ მცირე ზომის მსუბუქ მოლეკულებს შეიცავენ და სწრაფად ორთქლდებიან. მაგ. საწყის „ნოტად“ესთერი მეთილბუტირატი C₅H₁₀O₂ გამოდგება.   მასა-102,1გ/მოლია; ძალიან მალე ორთქლდება. ვაშლის და ანანასის არომატი აქვს.

ე.წ. გულის „ნოტები“-საშუალო ზომის მოლეკულებს შეიცავენ, რომლებიც შეიგრძნობა საწყისი „ნოტების“  აორთქლების შემდეგ. მაგ. ესთერი -ბენზილაცეტატი,  რომელიც ბენზილის სპირტისა და ძმარმჟავასგან წარმოიქმნება C₉H₁₀O₂; მასა-150,2გ/მოლია;  საშუალო სიჩქარით აორთქლდება; ჟასმინის არომატი აქვს;

საბაზისო „ნოტები“ დიდი ზომის მოლეკულებია, რომლებიც ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ორთქლდებიან. კანზე დიდი ხნით რჩებიან. მაგ. მუსკონი C₁₆H₃₀O₂,  მასა-238,4გ/მოლია; ძალიან ნელა ორთქლდება. მუსკატის კაკლის სურნელი აქვს.

რთული ეთერი (ესთერი) კარბოქსილის მჟავასა და სპირტის ურთიერთქმედებით წარმოიქმნება და პროცესს ესთერიფიკაციის  რეაქცია ეწოდება. ეთერებზე და ესთერებზე ოდნავ ვრცლად „ეთერი დეიდაში“ წაიკითხეთ https://mastsavlebeli.ge/?p=3910.

სხვადასხვა მჟავას და სპირტის კომბინაციით განსხვავებული სურნელის მიღება შეიძლება.

სურნელი დაყოფილია „ნოტებად“. მათი ერთმანეთში არევით არეულობა გამოვა. საწყისი „ნოტი“ ვერ გახდება გულის და პირიქით.

სუნამოს შექმნა გაკვეთილზეც შეგიძლიათ. ჯერ მოიფიქრეთ, რას გააკეთებთ და ცხრილი შეავსეთ. შემდეგ, საქმეს შეუდექით.

„j’ai osé“-ს სურნელი შემდეგია: საწყისი „ნოტები“-ციტრუსი, ატამი; გულის „ნოტები“-სანდალის ხე,  ჟასმინი, ვეტივერია, კედარი და ვარდი; ძირითადი „ნოტები“-მუხის ხავსი, ქარვა, მუსკატი და ბენზოინი.

მე სახელდახელოთ ასეთ რეცეპტს შემოგთავაზებთ: აიღეთ პატარა მინის ბოთლი და მოიმარაგეთ ეთერზეთები. ბოთლში ჩაასხით 5-8მლ სამედიცინო სპირტი  და 1-2მლ გლიცერინი. გლიცერინი საჭიროა სუნამოს მდგრადობისთვის, სპირტი მალევე, რომ არ აორთქლდეს.

კარგად შეანჯღრიეთ, სანამ არ წარმოიქმნება ემულსია, რომელშიც ეთერზეთებს გახსნით. დავიწყოთ საწყისი „ნოტებით“: ფორთოხლის ეთერზეთი-1 წვეთი; ბერგამოტი-2 წვეთი; გულის „ნოტი“: ილანგ-ილანგი-5-6 წვეთი; ჟასმინი-2 წვეთი; ძირითადი „ნოტი“: პაჩული-2-3 წვეთი; ბოთლს სახურავი კარგად მოარგეთ და ეთერზეთების სრულად გასახსნელად კვლავ შეანჯღრიეთ.  შედეგად, მივიღეთ სუნამოს კონცენტრატი, რომელიც ორი კვირის განმავლობაში ბნელ ადგილას უნდა ინახებოდეს. ჩვენი მოვალეობა მისი დრო და დრო შენჯღრევაა. ორი კვირის შემდეგ ორჯერ მეტი მოცულობის გამოხდილი წყლით გავაზავებთ და მივიღებთ მზა სუნამოს, უფრო სწორედ, ტუალეტის წყალს.  კანზე დაახლოებით 4 საათს გაჩერდება, თუმცა, დიდი ხნით ვერ შეინახავთ, რადგან მაინც არაქარხნულია, სტერილიზაციას სათანადოთ ვერ დავიცავთ და თავის ხიბლსაც დაკარგავს. თუმცა, მცდელობად ღირს.

გაკვეთილზე  თქვენი სურნელი შექმენით  და დაარქვით სახელი. ვინ იცის, იქნებ რომელიმე მოსწავლეში მომავალი პარფიუმერი თვლემს…

ანდრეა მილზი,  ვალდკინდერგარტენი – საბავშვო ბაღი ტყეში

ანდრეა მილზი (Andrea Mills) ბავშვთა ადრეული განათლების სპეციალისტია. მან განათლება აშშ-სა და ევროპაში მიიღო. ცხოვრობს ქ. სტოუნი ბრუქში, ნიუ–იორკის შტატში, მეუღლესა და შვილებთან ერთად.

„მე დღეს თოვლის კაცი გამოვძერწე“, – გაიძახოდა ჩემი პირველკლასელი შვილი, როდესაც იანვრის თოვლიან დღეს სკოლაში გავუარე. სიხარული და გაკვირვება ერთად მომეძალა. „ვაშა!“ – გამიხარდა გულში, – „როგორც ჩანს, მასწავლებელები ბავშვებს შესვენებებზე თოვლში თამაშის საშუალებას აძლევენ“, – დავასკვენი. „ალბათ რა კარგი იყო თოვლში თამაში! თოვლში სათამაშო შარვალი შენ თვითონ ჩაიცვი?“ – ვკითხე ჩემს შვილს.

ბიჭუნამ გაკვირვებით შემომხედა, – როგორც ჩანს, რაღაც არასწორად ვიკითხე, – და შემწყნარებლური ტონით მიპასუხა: „ჩვენ თოვლის კაცი კომპიუტერზე გავაკეთეთ და არა ეზოში!“

საკლასო ოთახის გარეშე

გამახსენდა რომ ჩვენს სამეზობლოში, ლონგ-აილენდზე, თოვლიან დღეს შესვენებისას ბავშვების შენობაში დატოვება ჩვეულებრივი სასკოლო პრაქტიკაა. ჩვენი ოჯახი ციურიხიდან აშშ-ში ოთხი წლის წინ დაბრუნდა. აშშ-ში ჩვენს დაბრუნებას ბევრი კულტურული ცვლილება მოჰყვა, მაგრამ ჩემთვის ყველაზე შესამჩნევი ბავშვების ეზოში თამაშისადმი ფრთხილი და შიშნარევი დამოკიდებულება გახლდათ, განსაკუთრებით – არცთუ იდეალურ ამინდში.

ციურიხში ცხოვრებისას ჩემი შვილი ვალდკინდერგარტენში (Waldkindergarten –გერმ. ტყის საბავშვო ბაღი) დადიოდა, რომელიც ორიდან ექვს წლამდე ასაკის ბავშვებისთვის იყო შექმნილი. სახელიდან გამომდინარე, ბაღი ბავშვების უმეტესად გარეთ ყოფნას ითვალისწინებდა. გარდა უამინდო დღეებისა, კვირაში ხუთი დღის განმავლობაში, 08:30-დან 2:30-მდე, წვიმასა თუ სითბოში, მზესა თუ თოვლში, ვალდკინდერგარტენის პატარა მოსწავლეები განათლებას უჩვეულო საკლასო ოთახში, ტყეში იღებენ. ტყის საბავშვო ბაღების მოძრაობა ევროპაში იზრდება. გერმანიაში შვიდასამდე ასეთი პროგრამაა პატარებისთვის.  ტყის მოძრაობამ გამოძახილი უკვე აშშ-შიც პოვა.

ეს არაჩვეულებრივი სკოლები/საბავშვო ბაღები განათლების სპეციალისტებს საშუალებას აძლევს, დაამყარონ ურთიერთობა ბავშვებთან საკლასო ოთახის გარეთ, მზერა გაუსწორონ განათლების სრულიად განსხვავებულ სტილს, რომელიც პირდაპირ გამოცდილებას, თვითმართვად მოქმედებას, ჯგუფურ მუშაობასა და საკუთარ ძალებზე დაყრდნობას სთავაზობს მათ.

შვეიცარიაში ცხოვრებისას დილაობით ჩემი შვილი საბავშვო ბაღში ზურგჩანთით, საწვიმრით, თბილი ტანსაცმლით ან მზისგან დამცავი ქუდით და შესაბამისი ფეხსაცმლით შემოსილი მიმყავდა და ეს ბავშვისთვისაც ჩვეულებრივი ამბავი იყო. პატარებმა იცოდნენ, რომ მათი ჩაცმულობა ამინდზე იყო დამოკიდებული და გარეთ გასატარებელი საათების შესაბამისად უნდა ყოფილიყვნენ ჩაცმულნი.

სწორედ მაშინ გავაცნობიერეთ, რამდენად სწორი იყო ცნობილი გამოთქმა ამინდზე, რომელსაც ჩვენი მასწავლებელი ხშირად ამბობდა : „არა არსებობს ცნება „ცუდი ამინდი“, არსებობს მხოლოდ „ცუდი ტანსაცმელი“.

მიუხედავად ზოგიერთი მშობლის შიშისა, რომ გარეთ დიდხანს დარჩენა სახიფათოა ბავშვების ჯანმრთელობისთვის, გამოცდილებამ გვიჩვენა, რომ სუფთა ჰაერზე რეგულარულდ ყოფნა, ყინვიან დღეებშიც კი (რა თქმა უნდა, შესაბამისი ჩაცმულობით), ბავშვებს უფრო აკაჟებს და აჯანსაღებს, ვიდრე ზამთრის თვეების ძირითადად სახლში გატარება.

“ტყის“ საბავშვო ბაღებს თითქმის არ სჭირდება კომერციული სათამაშოები თუ ტიპური სასწავლო მასალები. ჯოხები, ფოთლები, გირჩები თუ რკოები და ბუნების სხვა საჩუქრები ბავშვების ხელში მაშინვე იძენს ახალი სათამაშოს ფუნქციასა და შინაარს და სათამაშო სცენის შესანიშნავ რეკვიზიტებად გარდაიქმნება. ასევე შეუცვლელია „ბუნებრივი“ რეკვიზიტი სამეცნიერო ექსპერიმენტებისა თუ მათემატიკის გაკვეთილებისთვის.

მახსოვს, ერთხელ, ჩემი შვილის ბაღის ამხანაგების თამაშის ცქერისას, აღმოვაჩინე, რომ ბავშვებ ფიჭვის გირჩების შეგროვებისას ავტომატურად ახარისხებდნენ მათ ზომის მიხედვით – ელემენტარული არითმეტიკის კურსისათვის მოსამზადებელი სავარჯიშო ბავშვებმა ყოველგვარი ინსტრუქციის, ფერადი კუბებისა თუ სათამაშოების გარეშე, თვითონვე ჩაატარეს.

რაც შეეხება მასწავლებლებს, მათი ჩარევა მინიმუმამდეა დაყვანილი. ეს იმ რწმენიდან მომდინარეობს, რომელის მიხედვითაც ბავშვების ბუნებრივი ცნობისმოყვარეობა, ბუნების ელემენტებისადმი ინტერესი ხელს უწყობს მათი უნარების განვითარებას. უნარებისა, რომლებიც მათ უფრო მაღალ კლასებში სწავლისას გამოადგებათ.

ფრიბურის უნივერსიტეტის (University of Fribourg) 2003 წლის კვლევის თანახმად, რომელიც ვალდკინდერგარტენისა და ჩვეულებრივი, რიგითი შვეიცარიული საბავშვო ბაღების მოსწავლეთა უნარების განვითარების შედარებას ეხება, „ტყის“ საბავშვო ბაღისა და „ჩვეულებრივი“ ბაღების მოსწავლეებს ერთანირად აქვთ განვითარებული ნატიფი მოტორული უნარები, უხეში მოტორული და შემოქმედებითი უნარები კი „ტყის“ ბავშვებს საგრძნობლად უკეთესი აქვთ. ასევე, ტყის საბავშვო ბაღების მოსწავლეებს მეტად აქვთ განვითარებული პრობლემების გადაჭრის უნარები და უფრო მეტ ვარიანტს პოულობენ მათ მოსაგვარებლად.

საბავშვო ბაღში, რომელშიც შვეიცარიაში ჩემი შვილი დადიოდა, ჩვეულებრივი დღე ვალდში (გერმ. ტყე) სეირნობით იწყებოდა. ტყეში ბავშვები რამდენიმე საათს ატარებდნენ მათთვის მოწყობილი „ვალდზოფას“ („ტყის ტახტის“) გარშემო. „ტახტრევანი“ მრგვალი, ხის ტოტებით აწყობილი კედლებია სახურავის გარეშე.

„ტყის ტახტრევანთან“ მისასვლელად ბავშვებს გარკვეული დრო სჭირდებათ, რომლის გავლასაც ისინი ყველასთვის მისაღები სალაშქრო სიჩქარით ახერხებენ. გზაში ბავშვებს უწევთ გაიარონ მოყინული ადგილები ან ტალახიანი ბილიკები, რომლებიც, ბუნებრივია, აფერხებს მოძრაობას. მასწავლებლები ყურადღებით ადევნებენ თვალყურს პატარების ყოველდღიურ ლაშქრობებს. „ტახტრევანამდე“ მისასვლელ გზაზე ხშირად ისმის სიცილი და სიმღერა, მაგრამ ყველა სერიოზულად ეკიდება უსაფრთხოებას: არავინ დარბის ხის ტოტებით ხელში, არავინ სცილდება მთავარ ჯგუფს…

„ვალდზოფა“ ბავშვებისთვის ყოველდღიური სათამაშო ადგილია. მათი ნაწილი ერთად აჩაღებს კოცონს „ვალდზოფას“ ცენტრში. მოგვიანებით ამ კოცონზე მასწავლებლები ბავშვებისთვის საჭმელს ამზადებენ. ბავშვები ყოველდღიურად სწავლობენ, რომ ცეცხლის გაჩარება სერიოზული და მნიშვნელოვანი საქმეა და დიდ ყურადღებას და უსაფრთხოების წესების დაცვას მოითხოვს.

ჩემი შვილის საბავშვო ბაღში ბავშვები ნამდვილ დანებსა და ხერხებს იყენებდნენ, ცხადია, მასწავლებლების ზედამხედველობით. ტყის საბავშვო ბაღის სასწავლო პროგრამა მუდმივად ცვალებადი გარემოს შესაბამისად იცვლება.

„ტყეში ხილისა და თხილეულის შეგროვება სწავლის უსასრულო შესაძლებლობებს იძლევა“, – ამბობს პროგრამის დირექტორი, ქ-ნი მარგა კელერი, რომელიც მიუთითებს ცვალებად ამინდსა და გაფურჩქვნის პერიოდში მყოფ მცენარეებზე როგორც სწავლებისთვის საჭირო მომენტებზე ბუნების ცხოვრებიდან. – „ბავშვებს უზარმაზარი სივრცე აქვთ სამოქმედოდ, გარემოს საკვლევად, აღმოჩენებისთვის, ექსპერიმენტებისთვის, თვითმართვადი სწავლისთვის“.

ერთხელ მოსწავლეებმა ხეებზე ხვრელები შეამჩნიეს. მასწავლებლებმა მათ სხვადასხვა ცხოველის საცხოვრებლების, ცხოვრების წესის, გამოზამთრების შესახებ უამბეს.

კელერის თქმით, ტყის საკლასო ოთახი ბავშვებში ბუნებრივად იწვევს ინტერესს და ხელს უწყობს სხვადასხვა უნარის ჩამოყალიბებას, რომლებიც მათ მომავალში გამოადგებათ.

ტყის საბავშვო ბაღებში ბავშვები თამაშ-თამაშით ითვისებენ მოტორულ უნარებს. ამაში მათ ხელს უწყობს ტყის გარემოსთვის ჩვეულებრივი თამაშები: გორაობა, ცოცვა, ცეცხლის გაჩაღება, ხელსაწყოების – ქვისა და ხის ჩაქუჩებისა თუ ნაჯახების კეთება.

რაც უფრო მეტი გრძნობის ორგანოა ჩართული ბავშვის გამოცდილებაში, მით უფრო ღრმაა სწავლის პროცესი. ტყეში ბავშვების გრძნობები უფრო აქტიურია, ვიდრე დახურულ შენობაში.

ქ-ნი კელერი მოგვითხრობს იმ ფსიქოლოგიურ სარგებელზეც, რომელიც ბავშვების ბუნებასთან კონტაქტით ჩნდება, თავდაჯერებისა და სოციალური კომპეტენციის შეგრძნებთა ჩათვლით.

ბუნებრივი წინააღმდეგობების გადალახვა  – ტოტებისგან ბილიკის გათავისუფლება, ქვების დალაგება მდინარის ნაკადის გადასალახავად – ბავშვებს ასწავლის და ტავდაჯერებას მატებს.  ტყის ცხოვრებაზე დაკვირვება ბავშვებს შეგრძნებებს უვითარებს, ხოლო ტყის საკლასო ოთახი ხელს უწყობს მათ თანამშრომლობას ასწავლის და მისი აუცილებლობის გაცნობიერებაში ეხმარება. მძიმე კუნძის გადათრევა თუ მეგობრისთვის ხელის გაწვდენა სველი აღმართის გადალახვისას მოსწავლეებს ურთიერთნდობასა და ურთიერთპატივისცემას უვითარებს.

იდეა, რომ ბუნება კარგ სასწავლო გარემოს წარმოადგენს, ისეთივე ძველია, როგორიც თავად საბავშვო ბაღის არსებობის იდეა. გერმანელი განმანათლებელი ფრიდრიხ ფრიობელი (Friedrich Froebel), რომელსაც მიაწერენ პირველი საბავშვო ბაღის ორგანიზებას 1840 წელს და ტერმინ „კინდერგარტენის“ (გერმ. საბავშვო ბაღი) შექმნას, ამბობდა, რომ ბუნება ბავშვების სწავლებისთვის ბუნებრივი და კეთილისმყოფელი გარემოა. ევროპაში ტყის საბავშვო ბაღების პოპულარობა შესაძლოა ფრიობელის კონცეფციის პრაქტიკული განხორციელება იყოს ას სამოცდაათი წლის შემდეგ.

ამერიკელი ბავშვების უმეტესობისთვის გარე სამყაროსთან, ბუნებასთან, ტყესთან კავშირი უკვე წარსულია. ბავშვები თავიანთ თავისუფალ დროს, ნაცვლად ეზოში თამაშისა, ძირითადად კომპიუტერებთან, ტელევიზორებსა და სხვა მედიასთან კავშირში ატარებენ. აშშ-ში ბევრი საბავშვო ბაღი, მიუხედავად ექსპერტების დასკვნებისა აკადემიურ მოსწრებაზე თამაშისა და ბუნების გაცნობის უზარმაზარი მნიშვნელობის შესახებ, გარეთ თამაშის ნაცვლად ძირითად დროს ბავშვებს ოთახში ატარებინებს საწერი დაფისა და კალმის თანხლებით.

„ბოლო წლებში ბევრი საჯარო სკოლა შიგნით „ჩაიკეტა“ – აშენებენ უფანჯრო შენობებს, კრძალავენ საკლასო ოთახში ცხოველების ყოფნას და მეტიც – ამცირებენ ან აუქმებენ შესვენებებსა და საველე გაკვეთილებს“, – ამბობს რიჩარდ ლოუვი (Richard Louv), ავტორი წიგნისა „ბუნების უკანასკნელი შვილები: გადავარჩინოთ ბავშვები ბუნების დეფიციტის სინდრომისგან“.

ლოუვის სიტყვებით, ამერიკელ პედაგოგებს შეუძლიათ, ბევრი რამ ისწავლონ ევროპელებისგან. „შეიძლება, ყველას არ ჰქონდეს ტყე სახლის უკან, მაგრამ ყველგან არსებობს შესაძლებლობა ბავშვების განათლების გასამდიდრებლად“.

ლოუვი იმ სიკეთეებსაც გვიზიარებს, რომლებიც ბავშვებმა შეიძლება მიიღონ ბუნებაში ყოფნისას: პირველი – ბავშვები უფრო თავდაჯერებულები ხდებიან; მეორე – ჰიპერაქტიური ბავშვები სწავლობენ ფოკუსირებას; მესამე – ბავშვებს უფრო ადვილად და ბუნებრივად უვითარდებათ წარმოსახვა, ვინაიდან ბუნებაში ყოფნისას ისინი თვითონვე იგონებენ თამაშებს, მათ წესებს, სწავლობენ თამაშის დროს თანამშრომლობას და ბევრად მეტს იგებენ და სწავლობენ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების შესახებ.

იდეა, ნება დართონ ბავშვებს, თავისუფლად ირბინონ წვიმაში ან თოვლში, გამოიყენონ დანები და ითამაშონ ღია ცეცხლის ახლოს, აშშ-ში იმდენადაა დაშორებული საჯარო სკოლებისა და, საზოგადოდ, საგანმანათლებლო სისტემის წესებსა და პროცედურებს, რომ სასაცილოდაც კი ჟღერს. მიუხედავად ამისა, გარეთ გამართული გაკვეთილები სულ უფრო  მეტ პოპულარობას იხვეჭს ეროვნული მასშტაბით. რამდენიმე მათგანი ვალდკინდერგარტენის მოდელს ემყარება. რა თქმა უნდა, ეს აშშ-ში მხოლოდ კერძო ბაღებში ხდება და ბავშვთა ადრეული განათლების პროგრამის ფარგლებშია ნებადართული. კარგი ის არის, რომ მათი გამოცდილება სამომავლოდ შესაძლოა საჯარო სკოლებმა და ე.წ. „ჩარტერ-სქულებმაც“ (ჩარტერულმა სკოლებმა)[1] გამოიყენონ და ეს დაეხმაროს მათ საკლასო ოთახების გარეთ გასამართი გაკვეთილების პროგრამის ჩამოყალიბებაში.

მსგავსი პროგრამა შექმნა დავნეთ ქონვეი შაფერმა, გარემოს დაცვის აქტივისტმა და განმანათლებელმა, რომელსაც გამოცდილება ბავშვთა ადრეულ განათლებაშიც ჰქონდა – ევროპული „სატყეო“ სკოლების წესებისა და გამოცდილების გაცნობის შემდეგ შაფერმა გადაწყვიტა შეექმნა არამოგებიანი ორგანიზაცია – „ბუნების ცენტრი“, რომელიც კონეკტიკუტის შტატში, ქ. მისთიქში განთავსდა. ეს ცენტრი მთლიანად ვალდკინდერგარტენის პედაგოგიკასა და იდეოლოგიას დაეყრდნო.

ბუნების გავლენა ადამიანზე, მის ქცევაზე, მის შეგრძნებებზე, ბავშვებსა და მათი განვითარების პროცესზე კარგად არის შესწავლილი. UNESCO-ს 2008 წლის ანგარიშში, „The contribution of early childhood education to a sustainable society“[2], ხაზგასმულია, რამდენად დიდია ბუნებასთან ბავშვების ურთიერთქმედების როლი მათი განვითარებისა და განათლებისთვის. ანგარიშში, რომელიც აერთიანებს მსოფლიოს ათეულობით ქვეყნის გამოცდილებას ბავშვთა ადრეული განათლების თავისებურებების შესახებ, აღნიშნულია, რომ ბუნებასთან ადამიანის ურთიერთობა დღევანდელ ურბანიზებულ სამყაროში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. ბუნების გარეშე შეუძლებელია ბავშვის სწორი და სასურველი განვითარება. ბუნების ელემენტების კვლევა-შესწავლა, ბუნებრივ გარემოში თამაში, სწავლა თუ გართობა ადამიანის ცხოვრების ისეთივე აუცილებელი კომპონენტებია, როგორიც კვება, შრომა თუ დასვენება. სკოლისა და სასკოლო პროცესის დაახლოება ბუნებასთან, ტყესთან, მდინარეებსა თუ მთებთან ისევე აუცილებელია, როგორც სიარულისა და თუ ლაპარაკის სწავლა. ადამიანი ქალაქში გადასვლამდე მდინარეებთან, ზღვებთან, ტბებთან, ტყყებსა და მდელოებთან სახლობდა. ჩვენი წინაპრების ასეულობით თაობა პირველ გაკვეთილებს ბუნებისგან ირებდა. როგორც ვხედავთ, ამ გაკვეთილებს ფუჭად არ ჩაუვლია: ბუნებაზე, მის პროცესებზე დაკვირვებამ და მათმა შესწავლამ ადამიანი 21-ე საუკუნემდე მოიყვანა. ჩვენ ბევრი რამ ვისწავლეთ ბუნებისგან და დღეს, როდესაც ბუნების „ბატონ-პატრონებად“ ვიგრძენით თავი, დაგვავიწყდა, რომ ბუნება კვლავ ჩვენი და ჩვენი შვილების მთავარი მასწავლებლად რჩება.

წყარო: https://www.edutopia.org/early-childhood-outdoor-education-waldkindergarten

მოამზადა ლევან ალფაიძემ

[1] ჩარტერული სკოლები/Charter Schools – ამერიკაში ე.წ. ჩარტერული სკოლები მოსწავლეებს სთავაზობენ დაწყებით და მეორეული საფეხურის განათლებას სწავლის გადასახადის გარეშე და გამოცდებს ატარებენ შტატის მიერ მანდატირებული პროგრამის მიხედვით. ეს სკოლები ნაკლებად რეგულირდებიან საჯარო სკოლებისთვის აუცილებელი წესებით, აქტებითა და რეგულაციებით და საჯარო სკოლებთან შედარებით ნაკლებ საჯარო დაფინანსებას იღებენ ერთ მოსწავლეზე. მათ მინიჭებული აქვთ არაკომერციული (არამომგებიანი) ორგანიზაციების სტატუსი და უფლებები და შეუძლიათ მიიღონ შემოწირულობები კერძო პირებისგან ან ორგანიზაციებისგან.

[2] The contribution of early childhood education to a sustainable society, 2008. Source: https://unesdoc.unesco.org/images/0015/001593/159355e.pdf

სანამ ხელში ჩამივარდებოდა, წიგნს რა აღარ გადახდენოდა თავს: სოფლის ბიბლიოთეკიდან მოეპარათ, მწერალთან კამათი იქვე, მის ფურცლებზევე წამოეწყოთ, გულწრფელი აღფრთოვანებაც დაუფარავად გამოეხატათ, ერთ ღამეს კი უგონოდ მთვრალ მკითხველს ყდის შიდა მხარეზე საკუთარი ბრძნული აზრები მიეწერა და მიძღვნაც დაერთო, რომლის წაკითხვაც ყოველთვის მამხიარულებდა ხოლმე. ის მკითხველი – ჩემი მეგობარი – ბოლოს მეტისმეტად შეაწუხა სინდისმა და მოპარული წიგნი მაჩუქა. ჰერმან ჰესეს „მოხილვა დილის ქვეყნისა“, ანუ „მორგენლანდფართი“, როგორც იმხანად ვეძახდით (გერმანული არც ერთმა არ ვიცოდით, მაგრამ სიტყვის ხმოვანება მოგვწონდა) მალევე დავკარგე – წიგნმა გზა გააგრძელა სხვა მკითხველების გულებისკენ, სხვა მოგზაურთა დღეებისა და ღამეებისკენ.

1932 წელს გამოსული ეს პატარა წიგნი ქართულად 1982 წელს თარგმნეს რეზო ყარალაშვილმა და რუსუდან ქებულაძემ. თხელი, რბილყდიანი გამოცემა იყო – თუ ავტორზე წარმოდგენა არ გქონდა, ქართულ თარგმანზე თვალს, ალბათ, არც შეაჩერებდი. რატომღაც, მწერლის ადრეული ნამუშევარი მეგონა, არადა, ჰესეს ამ მოთხრობის დაწერამდე მოესწრო და საყოველთაოდ ცნობილი ისეთი ნაწარმოებები შეექმნა, როგორიც „ტრამალის მგელი“ თუ „ნარცისი და გოლდმუნდია“.

კი, „ტრამალის მგელი“ მოზარდობისას წასაკითხი წიგნების ჩამონათვალში უდავოდ უნდა იყოს. თუმცა მას აუცილებლად მივუწერდი გვერდით იმ წიგნის სათაურსაც, რომელზეც ამ წერილს ვწერ. „მოხილვა დილის ქვეყნისა“ – ყველაზე უკეთ რომ ეპასუხება მოზარდის მოთხოვნას – გასცდეს ყოველგვარ საზღვრებს, იმოგზაუროს დროსა თუ საკუთარ წარმოსახვაში, შორეულ ადგილებსა და უხილავ ქვეყნებში, ფორმა მისცეს სინამდვილეს, ფორმა მისცეს მას, ვისაც ყველაზე კარგად და ამავე დროს ყველაზე ცუდად იცნობს – საკუთარ თავს.

ამ წიგნის ახალ გამოცემას წიგნების ფესტივალზე გადავაწყდი და გულით გავიხარე – ძველი თარგმანი ხელუხლებლად გამოუციათ, რეზო ყარალაშვილის შენიშვნებითვე, რაც უდავოდ დაეხმარება ჰესეს ქვეყანაში ახლად ფეხშედგმულ მკითხველს. მთვარის ზღვის, ცისფერი ქვაბის, ფარვანების კუნძულის, ბავშვთა ჯვაროსნული ლაშქრობისა და კიდევ ბევრი სხვა რამის შესახებ შეიტყობთ წიგნის ბოლო გვერდებიდან.

და რა არის დილის ქვეყანა, რომლის მოხილვაც განუზრახავთ ძმობის წევრებს და რომლის შესახებაც მოგვითხრობს ის, ვინც მოგვიანებით თვითმბრალდებელ ჰ.ჰ.-დ იქცევა? (ვინ არ ყოფილა თვითმბრალდებელი თუნდაც რამდენიმე წუთით?! ჰერმან ჰესე უნივერსალურ გამოცდილებაზე გვესაუბრება). ამ წიგნის სათაურს ხშირად თარგმნიან „აღმოსავლეთში მოგზაურობად“, „აღმოსავლეთის ქვეყანაში მოგზაურობად“, „აღმოსავლეთის მიწაზე მოგზაურობად“ – მზე აღმოსავლეთიდან ამოდის, დასავლელ კაცს კი გული მუდამ იქით მიუწევს: შეუცნობელისკენ, გაურკვეველისკენ, იდუმალი განძის მაცდუნებელი საუფლოსკენ, თუმცა ეს მოგზაურობა უფრო მეტია: „ჩვენი მიზანი მარტოოდენ დილის ქვეყანა კი არ გახლდათ, უფრო სწორედ: დილის ქვეყანა მარტოოდენ ერთი ქვეყანა და, ამრიგად, გეოგრაფიული ცნება კი არ იყო, არამედ იგი იყო სიყრმე და სამშობლო სულისა, იგი იყო ყველგან და არსად, იყო ყველა ჟამისა და დროის ერთიანობა“. ეს არის მოგზაურობა დროსა და სივრცეში, როგორც წარმოსახვით სანახებში, ასევე რუკაზე იოლად მოსაძებნ ადგილებში, როგორც სხვადასხვა ეპოქის შვილებთან, ისტორიულ პირებთან, ასევე წიგნების იმ გმირებთან ერთად, შემქმნელებზე ბევრად ნამდვილები, ბევრად სიცოცხლით სავსენი რომ მოჩანან… მოკლედ, დიდი თავბრუსხვევაა. პითაგორა, მოცარტი, პაულ კლეე, დონ კიხოტი, ჩექმებიანი კატა…

„სასოწარკვეთა არის შედეგი ყოველი ბეჯითი ცდისა – გაიაზრო, განჭვრიტო და გაამართლო ადამიანის ცხოვრება. სასოწარკვეთა არის შედეგი ყოველი დაჟინებული ცდისა – სათნოების, სამართლიანობისა და ჭკუა-გონების დახმარებით გაუმკლავდე ცხოვრებას და შეასრულო მისი მოთხოვნები. ამ სასოწარკვეთის გამოღმა ცხოვრობენ ბავშვები, გაღმა – გამოღვიძებულნი“. სასოწარკვეთასთან გამკლავება კი ყველაზე რთული სწორედ მისთვისაა, ვის ბავშვურ უდარდელობასაც ნელ-ნელა შეეპარა უჩვეულო განცდა – ფორიაქის, ავი წინათგრძნობის, სამყაროსეულ უთავბოლობაში გარკვევის შეუძლებლობის. ჰერმან ჰესე გვარწმუნებს, რომ უიმედობის ეს ხანა მხოლოდ ერთი საფეხურია და ჩვენზეა დამოკიდებული, რამდენ ხანს შევყოვნდებით მასზე, შევძლებთ თუ არა იმ უსაზღვრო შესაძლებლობების გამოყენებას, რასაც აქ, ამ მიწაზე ადამიანად ყოფნა გვთავაზობს. ბოლოს და ბოლოს, ყოველ წუთს შეგვიძლია ხელი ჩანთას წამოვავლოთ, შიგ ყველაზე აუცილებელი ნივთები ჩავყაროთ და გზას გავუდგეთ.

დილის ქვეყნის ქუჩები, ბაღები, ტაძრები, სახლები და სასახლეები მომხილველებს ელის. ვერცხლისფრად მოჩრდილულ კლდოვან ნაპირზე მდინარიდან ამოსული წყლის ფერიები ერთობიან, მთვარესავით გრილ მათ საცხოვრისში კი დრო შეჩერებულა – ვერც მიხვდები, წამი დაჰყავი თუ მთელი წელი.

როცა სკოლაში მე და ჩემს კოლეგებს გვიწევს ვიფიქროთ ინტეგრირებულ გაკვეთილებზე არა მოვალეობის, არამედ საჭიროების გამო, უამრავი პრობლემა იჩენს თავს. ამ დამაბრკოლებელ ფაქტორებს შორის, რომელთა სახელიც ლეგიონია, უმთავრესია სასკოლო სახელმძღვანელოებში შეტანილი მასალების არათანმიმდევრულობა, ერთმანეთთან კავშირის უქონლობა ისტორიულ-მეცნიერულ-პოლიტიკურ-ლოგიკურ-ადამიანური კუთხით.

მაგალითად, მერვე კლასში თუ ქართულ ენასა და ლიტერატურაში ძირითადად მეთვრამეტე საუკუნის ლიტერატურა ისწავლება, ისტორიაში სწავლობენ შუა საუკუნეებსაც, პირველ მსოფლიო ომსაც.

შესაბამისად, მოსწავლეს უჭირს კავშირების დანახვა ისტორიულ ფაქტებსა და ტექსტებს შორის, ამის კვალობაზე კი – სასწავლო საგნებს, მეცნიერებებს შორის.

რა დადებითი შედეგი შეიძლება გამოიღოს ინტეგრირებულმა გაკვეთილებმა?

1. ასეთი გაკვეთილები ეხმარება მასწავლებლებს, ერთად იმუშაონ, ერთმანეთისთვის გამოცდილებისა და იდეების გაზიარების გზით უკეთესად დაგეგმონ კონკრეტული სასწავლო მიზნის მიღწევის გზები;
2. უმჯობესდება კათედრებს შორის კოორდინაცია და თანამშრომლობა;
3. მასწავლებლები ერთმანეთს უზიარებენ პროფესიულ ცოდნას, კონკრეტულ კლასთან, ცალკეულ მოსწავლეებთან მუშაობის პრინციპებს და პრიორიტეტებს;
4. მოსწავლეები საგნებსა და მოვლენებს უფრო ფართო ჭრილში ხედავენ და არა ერთი დისციპლინის გადმოსახედიდან.

ინტეგრირებული გაკვეთილების კიდევ არაერთი დადებითი მხარე შეიძლება ჩამოვთვალოთ, მაგრამ მოდი, გავიხსენოთ, ბოლოს როდის ჩავატარეთ ის, უფრო სწორად, როდის მოგვცა სახელმძღვანელოებმა, კონკრეტული კლასების სასწავლო გეგმით გაწერილმა პროგრამამ ამის შესაძლებლობა.

საბაზო და საშუალო საფეხურებზე სასწავლო მასალებს არც ერთ კლასში არ აქვს ერთმანეთთან ლოგიკური კავშირი. როდესაც მერვეკლასელებს ილია ჭავჭავაძისა და ვესაუბრები, თერგდალეულების შესახებ, ისტორიაში ეს პერიოდი ჯერ არ აქვთ შესწავლილი და დამუშავებული – იმ დროს საფრანგეთის რევოლუციას ან ჟან ფრანსუა შამპოლიონის მიერ ეგვიპტური იეროგლიფების გაშიფვრის ამბავს სწავლობენ.

მერე გვიკვირს, რატომ არ იწვევს ინტერესს კონკრეტული მხატვრული ტექსტები, რატომ უჭირთ მოსწავლეებს ლოგიკური მსჯელობა, არგუმენტირებული ესეების წერა, ფაქტების ერთმანეთთან დაკავშირება და მოსაზრებათა დაცვა ან უარყოფა. უჭირთ იმიტომ, რომ საერთო სურათს სამყაროს შესახებ არ ვაწვდით – ვაძლევთ დაშლილ ფაზლს, რაც ასევე არ იქნებოდა პრობლემა, მას რომ უამრავი ნაწილი არ აკლდეს ან სხვა ფაზლის ფრაგმენტები ჰქონდეს დამატებული…

ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობა „ივერიის“ ფურცლებიდან

 ახალს ვერაფერს ვიტყვი ამ თემაზე, მაგრამ მაინც უნდა მეთქვა: მარად ახალი, ფერუცვლელი, თანამედროვე და სახელმძღვანელო პრინციპებით მასაზრდოებელი იდეოლოგია უკვდავ შემოქმედებასთან ერთად ქართველი ერისა და ჩვენი ახალი თაობებისთვის ილია ჭავჭავაძის მემკვიდრეობაა. სასკოლო პროგრამაში თითქმის ყოველ საფეხურზე ვსწავლობთ ილიას ტექსტებს. ეს ის ავტორია, რომელთან მიბრუნებაც მუდამ გვიწევს მოსწავლეებსაც და მასწავლებლებსაც. ლექსები, მოთხრობები, პოემები… მაგრამ არანაკლებ ღირებული და გონების მასაზრდოებელია მისი პუბლიცისტიკა. ამ საქმეს ხომ მთელი ცხოვრება შეალია… მაცოცხლებელი იდეების გავრცელება მიძინებული ეროვნული თვითშეგნებით სნეულ საზოგადოებაში, პატრიოტული სულისკვეთების ამაღლება და ბრძოლის გზის ჩვენება, როგორც თავად თქვა ცნობილ ლექსში:

„ჩემო კალამო, ჩემო კარგო, რად გვინდა ტაში?

რასაც ვმსახურებთ, მას ერთგულად კვლავ ვემსახუროთ,

ჩვენ წმინდა სიტყვა უშიშარად მოვფინოთ ხალხში

ბოროტთ საკლავად, – მათ სულთ-ხდომის სეირს ვუყუროთ“.

ალბათ არავის ქართულ საზოგადო სარბიელზე არ გაუკეთებია ისეთი ამბიციური განაცხადი, როგორიც ილიას. თუნდაც ეს სიტყვები რად ღირს: „მე ცა მნიშნავს და ერი მზრდის, მიწიერი ზეციერსა, ღმერთთან მისთვის ვლაპარაკობ, რომ წარვუძღვე წინა ერსა“. არ ღალატობდა რწმენა, რომ კალმით ბოროტების დამარცხება შეეძლო. არავის კალამს ისე ეფექტურად არ გაუკეთებია ეს, როგორც მისმა მახვილივით მჭრელმა კალამმა მოახერხა.

რამდენად სარწმუნოა, რომ ერთმა წერილმა საზოგადოებრივ ასპარეზზე წესრიგი და აზროვნება შეცვალოს და სათავე დაუდოს ისეთ სიახლეს, რაც შემდეგ ქმედით და უალტერნატივო ეროვნულ-გამათავისუფლებელ მოძრაობად გარდაიქმნება? დიახ, ეს შეძლო ერთმა წერილმა, რომელსაც ილიამ დაარქვა უცნაური სახელი: „ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძის ერისთავის კაზლოვიდგან „შეშლილის“ თარგმნაზედა“.

არ დაგვავიწყდეს: წერილი 1860 წლის 5 ნოემბერს დაწერა 23 წლის ჭაბუკმა. ჟურნალმა „ცისკარმა“ ის თავის მეოთხე ნომერში გამოაქვეყნა და შემდეგ 2-3 წელი მამათა და შვილთა ცნობილი დაპირისპირება აისახებოდა მის ფურცლებზე, რომელიც 1863 წელს შეწყდა, 1871 წელს კი კვლავ განახლდა ილიას ცნობილი გამოცანებით. 1863 წლიდან ილიამ თერგდალეულთა იდეოლოგია ჟურნალ „საქართველოს მოამბეში“ გადაიტანა, ხოლო მოგვიანებით, 1877-იდან – „ივერიაში“, რომელსაც ხან გაზეთად, ხან კი ჟურნალის სახით გამოსცემდა. თუ სადმე ოდესმე პრესას და პუბლიცისტიკას გადამწყვეტი როლი შეუსრულებია საზოგადოების განვითარებაში, ეს უპირველესად ითქმის ილიას რედაქტორობით გამოცემულ პერიოდიკასა და მისი ხელმოწერით გამოქვეყნებულ სტატიებზე. ცარისტული იმპერიის სასტიკი ცენზურის პირობებში, როცა ოფიციალურად დანიშნული ცენზორი იჯდა და ანადგურებდა ინტელექტუალურ პროდუქტებს (გავიხსენოთ ლუკა ისარლოვი, რომელიც სისხლს უშრობდა ილიას და ეს უკანასკნელი ხშირად რედაქციის თანამშრომლებსაც კი უგზავნიდა, რომ მისი ქირურგის სკალპელივით დაუნდობელი კალმისგან ეხსნა ქართველ მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა ნაფიქრალ-ნააზრევი). კლდესავით ურყევმა რწმენამ, რომელსაც ილია ქართველი ერის წარსულში ხედავდა („ამ პატარა საქართველოს გადავუღეღეთ მკერდი და ამ მკერდზედ, როგორც კლდეზედ, დავუდგით ქრისტიანობას საყდარი, ქვად ჩვენი ძვლები ვიხმარეთ და კირად – ჩვენი სისხლი და ბჭეთა ჯოჯოხეთისათა ვერ შემუსრეს იგი“, – ნაწყვეტი წერილიდან „რა გითხრათ? რით გაგახაროთ?“), მის ნააზრევშიც აღმართა ახალი საყდარი, რომელიც გარდამტეხი ეპოქის საყრდენად იქცა. 1861 წელს პეტერბურგიდან მომავალ 24 წლის ილიას უკვე გააზრებული ჰქონდა, სახელმწიფოებრიობადაკარგული და სრულ წყვდიადში მოქცეული საქართველო როგორ უნდა აღედგინა ნაბიჯ-ნაბიჯ, როგორ შემოეკრიბა პატრიოტული სულისკვეთებით ანთებული თანამებრძოლები და როგორ გაეღვივებინა მიძინებული ეროვნული თვითშეგნება. ის განმანათლებლად მოევლინა თავისი და მომავალი ეპოქების საქართველოს იმ გაგებით, რომ, გარდა უმნიშვნელოვანესი მხატვრული ტექსტებისა, თავისი საქმიანობით, უპირველესად კი პუბლიცისტიკით, საზოგადოებას შესთავაზა თანამედროვე, ახლებური აზროვნება, ეროვნული პრობლემატიკის ანალიზისა და გადაწყვეტის გზები. ეს მთელი იდეოლოგიაა, მთელი დოქტრინა, რომლითაც ჩვენი საზოგადოება დღესაც ხელმძღვანელობს და აქტუალობას ალბათ არასდროს დაკარგავს.

1879 წლიდან ყოველთვიურ ჟურნალ „ივერიაში“ ილია ჭავჭავაძე რეგულარულად ბეჭდავდა ნოვატორული პუბლიცისტური ჟანრის წერილებს, რომლებიც დასათაურებული იყო, როგორც „შინაური მიმოხილვები“. ამ წლების განმავლობაში დაიბეჭდა 30 ასეთი წერილი, რომლებშიც ილიასთვის დამახასიათებელი ბასრი ხელწერით შუქდებოდა მისი თანამედროვე საქართველოს ყოფის ყველა აქტუალური პრობლემა – ეროვნული თვითგამორკვევითა და ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენით დაწყებული, საქალებო სკოლაში გამართული ქალთა კრების ან სამედიცინო საზოგადოებაში ავჭალის წყლის საკითხებისადმი მიძღვნილი შეკრების გაშუქებით დამთავრებული.

ილიამ საგანმანათლებლო მოღვაწეობა დაიწყო საზოგადოებაში არსებული პრობლემების არსში წვდომითა და ანალიზით. მას მიაჩნდა, რომ „არც ერთობა ენისა, არც ერთობა სარწმუნოებისა და გვარტომობისა ისე არ შეამსჭვალებს ხოლმე ადამიანებს ერთმანეთთან, როგორც ერთობა ისტორიისა“. ისტორიის ერთობაში, სავარაუდოდ, ილია გულისხმობდა დროთა კავშირს. იგი არაერთგან იმოწმებდა ლაიბნიცის ცნობილ სენტენციას: „აწმყო, შობილი წარსულისაგან, არის მშობელი მომავალისა“. მისი ცნობილი წერილი „აი, ისტორია“ სწორედ ამას გვეუბნება, რომ ერის დაბერება, რომელსაც რუსულ ჟურნალ „სევერნი ვესტნიკის“ ერთ-ერთი ავტორი გვაცნობდა როგორც ქართველი ერის პრობლემას, აბსურდული იყო, რადგან ილიას აზრით, სიძველე ერს კი არ აბერებს, არამედ აძლიერებს, ეროვნულ ენერგიას მატებს. ერებს შორის ზოგი ადრე გამოსულა საიასტორიო ასპარეზზე და ზოგიც გვიან, ბევრი აღგვილა პირისაგან მიწისა და ამის მიზეზი სიბერე კი არ ყოფილა, არამედ „შინაურ საქმეთა მოუწყობლობა“ და მტერთა ძლევა. სწორედ ამიტომ ილიას „ისტორიის ერთობა“ ესახებოდა ქართველი ერის ჩამოყალიბების ყველაზე არსებით და მნიშვნელოვან ფაქტორად. მწერალი ქართველობას უხსნიდა, რომ წარსულის ისტორიული გაკვეთილები ერმა სწორად უნდა გაიაზროს და გამოიყენოს მერმისის ასაშენებლად, სახელმწიფოებრიობის აღდგენისა და განმტკიცების გზაზე.

ეროვნული პრობლემების გააზრების საუკეთესო მაგალითი იყო აჭარის საკითხის წინ წამოწევა. ერთ-ერთ „შინაურ მიმოხილვაში“ ილია დაწვრილებით აანალიზებდა აჭარის პრობლემას და მიაჩნდა, რომ ამ კუთხის ეროვნული საფრთხეები განაპირობა არა რელიგიურმა საკითხმა, არამედ რუსულ-ოსამლური დაპირისპირების პოლიგონად ამ კუთხის ქცევამ, რამაც გააჩინა მოსახლეობის აყრის და ოსმალეთში გადასახლების საფრთხე. ილია ამ პრობლემების გადაწყვეტის გზებს ასე ხედავდა: აჭარის შემოერთების პროცესში აჭარელთა შორის განათლების გავრცელების საკითხს ანიჭებდა უპირატესობას, მეორე ადგილზე კი აყენებდა დანარჩენი საქართველოს მობილიზებას აჭარელთა თანადგომისთვის. ილია ხელისუფლებასაც მოუწოდებდა, კინტრიშის მაზრის, ქობულეთის და მთელი აჭარის მოსახლეობის სატკივარისთვის მიეხედა, მაგრამ სამოქალაქო ცნობიერების ამაღლების მიზნით დანარჩენ ქართველობას მიმართავდა, გამოეჩინათ სოლიდარობა, მონოლითური ეროვნული სულისკვეთება, ქველმოქმედების ნება და ერთობლივად გადაეჭრათ აჭარელთა სოციალური პრობლემები. ილიას აზრით, გაჭირვებულ აჭარელთა დახმარება მთელი ერის მოვალეობა იყო და სოლიდარობა ინდივიდუალურ სიკეთემდე სწორედ ამიტომ არ დაიყვანებოდა. ერს უნდა გაეაზრებინა, რომ საზოგადო სატკივარს ეროვნულმა მთლიანობამ უნდა უწამლოს, თორემ ცალკეული პიროვნული ინიციატივები ვერ ამოწურავდა მთელი კუთხის საზრუნავს.

ერთ-ერთ მიმოხილვაში ილია კანონისადმი საზოგადოების დამოკიდებულებას ეხებოდა. ის წერდა: „ჩვენში კანონი თუ იბადება, ოთხ კედელ შუა იბადება და ზოგჯერ ისე მოუხდება ხოლმე ჩვენს ცხოვრებას, როგორც კაცს – სხვის ტანზედ შეკერილი ტანისამოსი“. საკითხავი ეს იყო: რატომ ხდება კანონი საძულველი, იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ის სავსებით გონივრულია? ამის მიზეზად ილიას განათლების დეფიციტი, მოქალაქეობრივი კულტურის დაბალი დონე და თვითნებობა მიაჩნდა. კანონმორჩილება მაღალგანვითარებული საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი თვითშეგნებაა და ის ნაბიჯ-ნაბიჯ უნდა შეიძინოს საზოგადოებამ, რადგან უამისოდ შეუძლებელია მწყობრი სახელმწიფოებრივი ინსტიტუციების მშენებლობა.

მიუხედავად მეცხრამეტე საუკუნეში მომხდარი პოზიტიური ძვრებისა, ილია ეჭვქვეშ აყენებდა „ისტორიის პროგრესს“ და, ჩემი აზრით, ეს სკეფსისი განპირობებული იყო იმით, რომ ქართულმა საზოგადოებამ ისტორიის გაკვეთილები გონივრულად ვერ გაიაზრა. მეოცე საუკუნის პირველ დღეს ილია შეხვდა წერილით „მეცხრამეტე საუკუნე“, სადაც ის გასული საუკუნის მიერ მოტანილ ყველა სიკეთეს, სიახლესა და პროგრესს ხაზს უსვამდა, მაგრამ აქვე მიუთითებდა, რომ მიუხედავად ადამიანური ყოფის გაუმჯობესებისა, ბედნიერება მაინც შორს იყო, რომ ახლა ზღვარი ძლიერსა და უძლურს შორის კიდევ უფრო ღრმა და საგრძნობი გახლდათ და რომ მეცხრამეტე საუკუნე მეოცე საუკუნეს უანდერძებდა, აეღორძინებინა მეცნიერება, ადამიანის გონების წინსვლა და ზნეობის აღმატება მოეტანა. ილიას სკეფსისი უიმედობისა და მარცხის განცდიდან კი არ იღებდა სათავეს, არამედ რეალობის ობიექტურ აღქმაზე, იმედიანი, მაძიებელი, ახალი საუკუნის მიმართ მომთხოვნ პოზიციაზე მეტყველებდა.

ილია ქართველ ხალხს სთავაზობდა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის იდეებს, ეწეოდა მათ პროპაგანდას, ამხელდა იმ პირებს, იმ მოვლენებს, რომელნიც ხელს უშლიდნენ ქვეყნის განვითარებას, ეწეოდა საჭირბოროტო ეროვნული, სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული პრობლემატიკის კვლევას, მონიტორინგს, იქვე გვთავაზობდა მათი გადაწყვეტის გზებს. ის მიმართავდა იმპერიულ ხელისუფლებას, შეემსუბუქებინა მოსახლეობისთვის სხვადასხვა სახის ტვირთი, გადასახადები, დაენერგა ახალი, ქვეყნისთვის სასარგებლო ინიციატივები. ცდილობდა, რუსეთსა და ევროპაში შემოსული სასიკეთო ნოვაციები გაეცნო ქართველი ხალხისთვის. ის შეუსვენებლად ადევნებდა თვალყურს საქართველოში მძლავრი საგანმანათლებლო სისტემის შექმნისთვის აუცილებელ პროცედურებს, მოითხოვდა საზოგადოების აქტიურობას ქართული სკოლების, სემინარიების, გიმნაზიების, ქართული უნივერსიტეტის დაფუძნების, ქართული თეატრისა და პრესის შენახვისა და განვითარებისთვის ბრძოლაში.

ცნობილი წერილი „ორიოდე სიტყვა…“ იყო ახალი ეპოქის დასაწყისი, რომელმაც შემდეგ გაგრძელება პოვა „საქართველოს მოამბისა“ და „ივერიის“ ფურცლებზე. ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა სწორედ ამ გამოცემების ფურცლებზე დუღდა და კეთილი ალქიმიკოსივით ხარშავდა საოცნებო კვინტესენციას, რომელსაც ყველანაირი ეროვნული სატკივრისთვის უნდა ეშველა.

რატომ იყო ასეთი მნიშვნელოვანი და გარდამტეხი ეს წერილი და მასში გაჟღერებული იდეები? ამ კითხვას უპასუხებს მცირე რესურსი, რომელიც, ვფიქრობთ, მასწავლებლებს და მოსწავლეებს ხელს შეუწყობს ილიას პუბლიცისტიკის მნიშვნელობის გააზრებაში.

(იხ. პრეზენტაცია)

ილიას ორიოდე სიტყვა