„სად არიან შვილები?“ – ეს არის შეკითხვა, რომელიც ათჯერ ისმის ბესიკ ხარანაულის ამავე სათაურის ლექსში. აქედან ერთხელ სიტყვა „შვილები“ ჩანაცვლებულია სიტყვით „ვეფხვები“, მაგრამ, ლექსის კონტექსტიდან გამომდინარე, სულაც არ არის ცხადი, რომ სიტყვები „შვილები“ და „ვეფხვები“ ერთმანეთის სინონიმებს წარმოადგენს. ვეფხვი შეიძლება იყოს ვაჟკაცი შვილის მეტაფორაც და, ამდენად, მისი სინონიმიც, თუმცა ვეფხვი შეიძლება იყოს მტრის მეტაფორაც, რომელიც იმ შვილმა განდევნა, რომელსაც ლოდინით დაღლილი მშობელი კითხულობს. მაგრამ, იქიდან გამომდინარე, რომ ნებისმიერ ქართველს, რომელსაც ერთხელ მაინც წაუკითხავს „ლექსი ვეფხისა და მოყმისა“ და რომელიც ბესიკ ხარანაულის ლექსის ამ სტრიქონში ალუზიას დაინახავს ხალხური ზეპირსიტყვიერების ამ უკვდავ ნიმუშთან, მაშინვე მზად ექნება პასუხი, რომ ვეფხვებსაც ჰყავთ დედები და რომ ვეფხვიც, მერე რა, რომ ის ნადირია, ისიც შვილია. ამიტომაც, ამ კონტექსტში სულაც არ იქნება გასაკვირი, რომ ვეფხვის დედაც ეძებდეს თავის შვილს და მასაც ისევე სჭირდებოდეს მომკითხავი, როგორც ლექსში დასახელებულ უსახელო შვილებს. კითხვა, „სად არიან შვილები?“, რიტორიკულია და ალბათ ამის გამოა, რომ მთელ ლექსში არ იძებნება პასუხი კითხვით სიტყვაზე „სად?“. მაგრამ მიუხედავად ამისა, თავად რიტორიკულ კითხვას მაინც აქვს გაცემული პასუხი და ეს პასუხი უარყოფითია – „შვილები არ არიან“. ესაა მიზეზი, რომლის გამოც მკითხველს არასწორად შეიძლება ეგონოს, რომ ეს ლექსი პესიმისტურია. მაგრამ, თუ მკითხველი დაფიქრდება, თუ ვინ სვამს ლექსში შეკითხვას, ვინ არის ზემოთ დასახელებული რიტორიკული შეკითხვის ადრესატი და შემდეგ, როგორც კი პასუხი გაეცემა დასმულ კითხვას, ეს პესიმიზმი მაშინვე ეჭვქვეშ დადგება.
წერილის მიზანია, დავადგინოთ, ვისი პირით ამბობს პოეტი სათქმელს, ვისი ხმა ისმის ლექსში და ვინაა, მკითხველის გარდა, ამ ლექსში გაჟღერებული გზავნილის ადრესატი.
ლექსის შინაარსი, ერთი შეხედვით, რთული გასაგები არ არის. ამიტომაც, თითქოს ადვილი მისახვედრია, რომ ლექსის ლირიკული გმირი საყვედურობს მას, ვისაც შვილები მიაბარა. ეს უხილავი „მას“ არის ის, ვინც გაუგებარი მიზეზით ვერ მოუფრთხილდა შვილებს. ზედაპირული წაკითხვით, საყვედურის წარმომთქმელიც და საყვედურის ადრესატიც ალბათ დაკარგული თუ შინ დროულად არდაბრუნებული შვილების მშობლები არიან: ან დედა საყვედურობს მამას ან პირიქით, მამა – დედას. სავარაუდოდ, რადგან ლექსში არის სიტყვები „საყელოზე მოგწვდები“, ამ დასახელებული ჟესტის წყალობით, მკითხველს ინტუიცია კარნახობს, რომ შეკითხვის ადრესატი მამა არის და ამ ლექსში სასოწარკვეთილი დედის ხმა ისმის.
მაგრამ ლექსის სიტყვებში ოდნავი ჩაძიებაც კმარა, რომ საკითხს ნათელი მოეფინოს: ეს ლექსი არ არის საყოფაცხოვრებო შინაარსის და მისი ავტორი ბევრად უფრო სიღრმისეული გზავნილის გადმოცემას ცდილობს. რა შეიძლება იყოს ავტორის სათქმელი? თუკი გავითვალისწინებთ ლექსის დაწერის თარიღს და, შესაბამისად, იმ ისტორიულ კონტექსტსაც, რომელიც წინ უძღოდა მის შექმნას, გასაგები გახდება, რომ სიტყვა „შვილები“ მიემართება ქართველ ერს. თუმცა ამის გააზრება მაინც ბოლომდე არ სცემს პასუხს წერილის მთავარ შეკითხვას. რა თქმა უნდა, ერთი შეხედვით, წერილის მთავარ შეკითხვაზე პასუხი მარტივია: ლირიკული გმირი თავად პოეტია. მაგრამ მაშინ დასადგენია, ვის ჩააბარა მან შვილები? ვის საყვედურობს პოეტი? პასუხი ისევ ლექსის სიტყვებში უნდა ვეძებოთ, ოღონდ ამ შემთხვევაში თავი უნდა დავანებოთ სიტყვების მნიშვნელობას და უნდა დავუკვირდეთ მის ჟღერადობას, ამისთვის კი ლექსის სტრიქონების ბოლო სიტყვების სარითმო მარცვლები გამოვყოთ. ეს მარცვლებია: არიან, ქარია, მოგაბარეა, ქარია, ბარია, არიან, არიან, არიან, პატიმარია, ქარია, მოვასწარია, ქარია, დამრია, არიან, ახარეა, მოსახმარია, ქარია, არიან, ქარია, არიან, ქარია, არიან, არიან, ქარია. ამ მარცვლებში გამოიყოფა ხმოვნები ა, ი, ა, ორჯერ ხმოვანი ე-ც, თუმცა ფაქტია, რომ პირველი სამი ხმოვანი ძირითადი სარითმო ელემენტია და ლექსის ჟღერადობას ეს სამი ხმოვანი განაპირობებს. ანუ ლექსი დაქტილითაა გარითმული (ˉ˘˘) და მთელი ლექსი მონორიმულია. ჩემი აზრით, პოეტმა ლექსის რითმის საწარმოებლად გამიზნულად შეარჩია ეს კონკრეტული სამი ხმოვანი. ეს ის ხმოვნებია, რომლებიც აწარმოებენ სიტყვას, ან უფრო სწორად, საკუთარ სახელს „მარიამ“. შესაბამისად, შეგვიძლია, ვივარაუდოთ, რომ ლექსში დაშიფრულია ღვთისმშობლის სახელი. გარდა ამგვარად დაშიფრული საკუთარი სახელისა, ლექსში სხვა ფორმითაც იკითხება/აღდგება ღვთისმშობლის სახელი/სახე. მაგალითად, როგორც კი ყურადღებას გავამახვილებთ, თუ რა კავშირშია ერთმანეთთან სიტყვები „ქარი“ და „საქართველო“, აღმოვაჩენთ, რომ ჩვენი სამშობლოს სახელი, შესაძლოა, დაიშალოს მარცვლებად „სა“, „ქარ“ და „თველო“. ცხადია, არც მე და, მით უმეტეს, არც პოეტი არ ამტკიცებს, რომ ამ მარცვლებში უნდა ვეძებოთ სიტყვა „საქართველოს“ ეტიმოლოგია. თუმცა პოეტი იყენებს სიტყვა „საქართველოს“ მეორე მარცვალს, რომელიც ბუნებრივად ეხმიანება სიტყვას „ქარი“ და ამ უნებლიე დამთხვევაზე აგებს მთელ ლექსს. რადგანაც ლექსში გამოყენებული სიტყვა „ქარი“ ქვეყანასთან მიმართებით არც ისე ოპტიმისტურია და ის ნგრევას, განადგურებას, გაცამტვერებას უკავშირდება, თავდაპირველად მკითხველსაც პესიმიზმი შეიპყრობს. მაგრამ ლექსის ფინალურ სტრიქონებამდე პოეტი იკითხავს: „საქართველო, მითხარი, ნუთუ მხოლოდ ქარია?“, ეს კი ნიშნავს, რომ ჩვენ უნდა გავიაზროთ, რომ გარდა „ქარ“ მარცვლისა, სიტყვა „საქართველოში“ არის მარცვლები „თვე“ და „ლო“-ც. თუკი მარცვალ „ქარ“-ს ჩამოვაშორებთ მეორე თანხმოვანს და ამ თანხმოვანს „თვე“-ს დავურთავთ წინ, ხოლო მარცვალ „ლო“-ს ჩამოვაცილებთ თანხმოვანს და მივუერთებთ მარცვალ „რთვე“-ს, მივიღებთ ახალ მარცვალს: „რთველ“, რომელიც სიტყვა „რთველი“-ის ეხმიანება და უკვე იმედისმომცემად გამოიყურება. სამწუხაროდ, პოეტი ლექსის ფინალურ სტრიქონებში ჯერ კიდევ ვერ ხედავს, რომ საქართველო რთველი და, შესაბამისად, ბარაქაა და მას ჯერ კიდევ ქარის ხმა ესმის, ჯერ კიდევ ქარს ხედავს დღისით და ღამით, მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ სამშობლოს სახელში „ქარს“ „რთველი“ არ გადაძლევს და დღეს აქროლებულ ქვეყანას ხვალ ვაზითა და ვენახით აყვავებული მიწა-წყალი არ ჩაენაცვლება. ჩემი აზრით, როგორ კი მკითხველი ლექსში ამოიცნობს სიტყვა „რთველი“-ს, მას აღარ გაუჭირდება არც ღვთისმშობლის სიმბოლოს „ვენახის“ ამოცნობა, რომელიც, ჩემი აზრით, ისევეა დაშიფრული ლექსში, როგორც მისი საკუთარი სახელი „მარიამი“. ჩემი მტკიცებით, ღვთისმშობლის საკუთარი სახელიც და მისი გავრცელებული სიმბოლოც ირიბად სახელდება ბესიკ ხარანაულის ლექსში. ის კი არა, ლექსის ორ სტრიქონში – „იმ ხესაც ხომ შენ დასწვავ, შენი მოსახმარია“ და „ეშმაკს ერქვას სახელად, ვინც მე ხელი დამრია“ – ასო-ბგერათა გადანაცვლებით „შენ ხარ ვენახი“-ს ამოკითხვაა შესაძლებელი. როგორც ვხედავთ, პოეტი მკითხველს ეთამაშება; მისთვის სიტყვები მარცვლებია და ასოები, რომელთაგანაც ერთი კი არა, უამრავი ახალი სიტყვა იწარმოება. აი, თუნდაც რომ ავიღოთ სიტყვები „ეშმაკს ერქვას სახელად, ვინც მე ხელი დამრია… იმათ სახელობაზე ხე მაინც ახარეა, იმ ხესაც ხომ შენ დასწვავ, შენი მოსახმარია“, ამ სიტყვების შემადგენელი მარცვლებით/ასო-ბგერებით მხოლოდ სიტყვა „ვენახი“ კი არა, ეშმაკის ხსენებაზე ასოციაციურად ამოტივტივდება და დალაგდება ახალი სიტყვები „ადამი“, „ევა“ და „სამოთხეც“. თუკი ჩემი ვარაუდი სწორია და რამდენიმე სტრიქონში მართლაც ბიბლიური სიტყვებია დაშიფრული, მაშინ ლექსის რამდენიმე სტრიქონის („ჩემი მკვდარი კი არა, შენი პატიმარია“, „გოგო ბიჭი გიყვარდა, თქმა ვერ მოასწარია“, „ეშმაკს ერქვას სახელად, ვინც მე ხელი დამრია“) წაკითხვა სრულიად ახლებურად იქნება შესაძლებელი. ამ წაკითხვის მიხედვით, ლექსი (უფრო სწორად რამდენიმე სტრიქონი) უფლის მონოლოგია და შვილები, რომლებსაც უფალი ეძებს, ადამი და ევა არიან, რომელთაც შესცოდეს და მათი ცოდვის გამოისობით ახლა ეშმაკს ჰქვია მისი სახელი, ვინც უფალს ხელი დარია. თუმცა ეს ლექსის წაკითხვის მხოლოდ ერთი ვერსიაა.
მეორე ვერსიით, ლექსი, თუკი მის სტრიქონებში რამდენჯერმე იკითხება საკუთარი სახელი მარიამი, ღვთისმშობლის ნატირალი შეიძლება იყოს. როდის იტირა ღვთისმშობელმა? როდესაც ჯვარცმული ნახა თავისი ძე. მაგრამ ამ ლექსში ღვთისმშობელი თავის შვილს კი არა, იმ ქვეყნის შვილებს ტირის, რომელთა ქვეყანაც მისი პატრონაჟის ქვეშაა. ღვთისმშობელმა ვერ დაიცვა იესო. მაგრამ იესო მკვდრეთით აღდგა. მწუხარება სიხარულით შეიცვალა. ქვეყანა, რომელიც ვით ფოთლებში ქარი, ისე აქროლდა, სინამდვილეში ვერ აქროლდება, თუკი მისი მეოხი ღვთისმშობელია.
შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ღვთისმშობელმა ვერ დაიცვა თავისი ჩაბარებული ქვეყანა? ცხადია, არა. თანაც, თუკი ვამბობთ, რომ ეს ლექსი ღვთისმშობლის ნატირალია, ლექსის შინაარსი გვეუბნება, რომ მას ადრესატი ჰყავს. ვის შეიძლება მიმართოს მარიამმა? ნუთუ უფალს? ჩემი აზრით, პასუხი არც „არა“ არის და არც „კი“. განვიხილოთ ორივე ვარიანტი. ღვთისმშობელი სიტყვებით „სად არიან შვილები, მე რომ მოგაბარეა“ ერის მამებს მიმართავს, მათ, ვინც უნდა გაფრთხილებოდნენ ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყნის შვილებს. ვინ არიან ერის მამები? 80-90-იან წლებში ასეთი ადამიანი ბევრი არ ყოფილა და მათი სახელების წარმოებაც შეიძლება იმ სიტყვებიდან, რომლებიც მარცვლებად და ასოებად იშლება (იმავე მარცვლებიდან და ასოებიდან სხვა პირების სახელების წარმოებაც შეიძლება – ვინც უშუალოდ იღებდა მონაწილეობას, მაგალითად, 9 აპრილის მოვლენებში, იქნებოდნენ ეს დამოუკიდებლობის კომიტეტის წევრები (მოგაბარეა) თუ რუსი ჩინოვნიკები, რომელთაც მომიტინგეების დარბევის ბრძანება გასცეს (იაზოვი, როდიონოვი) და ასე დარიეს ხელი საქართველოს მეოხს; თუ ქართული მხარიდან ბრძანების შემსრულებელი პატიმარი). მაგრამ ცხადია, არაფერი არა აქვთ სასაყვედურო „ერის მამებს“, ანუ მათ (დამოუკიდებლობის კომიტეტის წევრებს), ვისაც შვილები ებარათ. ანუ ღვთისმშობლის ნატირალის ადრესატი არ არიან ერის მამები. მიუხედავად იმისა, რომ ვერსიას არსებობის უფლება აქვს, არა მგონია, რომ პოეტისთვის ეს შეხედულება, თითქოს 80-იანი წლების ბოლოს ეროვნულ მოძრაობაში ჩართული ფიგურები ვერ გაუფრთხილდნენ მიბარებულ შვილებს, მისაღები ყოფილიყო. ამ აზრის გავრცელება მხოლოდ სუკ-ს აწყობდა და წარმოუდგენელია, ბესიკ ხარანაული სუკ-ის დიდაქტიკას წამოგებოდა.
ლექსი სხვაგვარადაც შეიძლება იქნეს წაკითხული. თუკი ლექსი ღვთისმშობლის ნატირალია, ის თავის ქმედებათა თანმიმდევრობას ამ ზმნებით გადმოსცემს: „გავალ, გავიხედები“ და „გავალ, ავეძრახები“. რას ნიშნავს „ავეძრახები“? ამ სიტყვის ძირი „ძრახ“ გვხვდება გამოთქმაში „ნუ დამძრახავ“. შესაბამისად, გამოდის, რომ ღვთისმშობელი საყვედურს ქვევიდან ზევით უთვლის, რადგანაც ზმნას აქვს წინდებული, რომელიც სწორედ ამ მიმართულებას აღნიშნავს. ვის აძრახა ღვთისმშობელმა? ვინაა მის ზევით? პასუხი ნათელია. მხოლოდ ღვთისმშობელს აქვს უფლება, თუნდაც ერთხელ, თუნდაც არასწორად „აძრახოს“ თავისი საყვედურის ადრესატს. მაგრამ ვინაიდან წარმოუდგენელია, აძრახვის მიუხედავად, ვინმე, თუნდაც ღვთისმშობელი, უფალს „საყელოზე“ მისწვდეს, ამ ვერსიას ფეხქვეშ ნიადაგი ეცლება. თუმცა რატომაც არა? რატომ არ შეიძლება, რომ, როგორც დედა უსაყვედურებს მამას, რომელიც ვერ მოუფრთხილდა მიბარებულ შვილებს, ღვთისმშობელმაც უსაყვედუროს ყველას მამას? ამ საყვედურში სასოწარკვეთაა, ამ საყვედურში ემოციაა, ამ საყვედურში წამიერი გაბრაზებაა. როგორც კი აფექტი გადაივლის, მაშინვე ყველაფერი თავის ადგილზე დალაგდება: უფალს მიბარებული შვილები – მერე რა, რომ აგვიანებენ და ჯერ არ ჩანან – არ დაიკარგებიან და ადრე თუ გვიან აუცილებლად გამარჯვებულები დაუბრუნდებიან სახლს.
როგორც ვნახეთ, ბესიკ ხარანაულის ლექსის „სად არიან შვილები“ წაკითხვა რამდენიმენაირად შეიძლება. ყველა წაკითხვა გამართლებულია, რადგან პოეტს გამიზნულადაც რომ არ დაეტვირთა ამ ყველაფრით ლექსი, ის ინტუიციით მაინც იმოქმედებდა.
რაც შეეხება ლექსის „სად არიან შვილები, შვილები სად არიან“ სწავლებას, ჩემი რჩევაა, რომ მასწავლებლებმა აუხსნან თავიანთ მოსწავლეებს, რაც ნიშნავს თამაში „ასო-ბგერათა ბანკი“ (letter bank) და მას შემდეგ, რაც მოსწავლეებს დაავალებენ, მოიძიონ ინფორმაცია 9 აპრილზე, ამ სისხლიან დღეს დაღუპულ გმირებზე, ქვეყნის მტრებზე, შემდეგ უკვე თხოვონ ყველა შესაძლო ცნობილი სახელი მოიძიონ და ამოიკითხონ ლექსში. ამ გზით მოსწავლეები დაიმახსოვრებენ იმ სახელებს, რომლებიც მათ არასოდეს უნდა დაივიწყონ და სულმუდამ უნდა ახსოვდეთ. აქვე დავძენ, რომ, შესაძლოა, ლექსის დაწერა სულ სხვა ისტორიულმა მოვლენებმა შთააგონეს მწერალს, მაგრამ ამ ლექსის ღირსება ისიც არის, რომ ის მიესადაგება არაერთ მნიშვნელოვან თარიღს ჩვენი ქვეყნის ისტორიაში. ამიტომაც, მე მგონია, რომ ცუდი არ იქნება, თუკი ლექსის შესწავლას დავამთხვევთ, მაგალითად, 9 აპრილს. თუმცა ამის აუცილებლობა არ არის. და თუ დავამთხვევთ აპრილს, მაშინ გაკვეთილი დასამახსოვრებელიც უნდა გავხადოთ.
მინიშნება: ასო-ბგერათა ბანკი ესაა ანაგრამის მონათესავე ხერხი, როდესაც ერთი სიტყვის (ამ შემთხვევაში სტრიქონის ან ლექსის) შემადგენელი ასოებით შეგვიძლია სხვადასხვა სიტყვების წარმოება ისე, რომ ეს ასოები, ანაგრამისგან განსხვავებით, იმდენჯერ გავიმეოროთ, რამდენჯერაც საჭირო იქნება. როდესაც მე და ჩემმა მოსწავლეებმა ვცადეთ, აღმოვაჩინეთ, რომ 9 აპრილს დაღუპულთა სახელების აწყობის შემთხვევაში ლექსში გამოყენებული ყველა ასო-ბგერა საკმარისია. ასევე ასო-ბგერები საკმარისია ბრძანების გამცემთა გვარების ასაწყობადაც. ხოლო, თუკი რამდენიმე ასოს ორჯერ გამოვიყენებთ, მაშინ ასაწყობ სიტყვებს დამოუკიდებლობის კომიტეტის წევრთა სახელებიც შეემატება.
რჩევა: სასწავლო რესურსის შესაქმნელად ლექსი დაშალეთ ასოებად. ეს საქმე მოსწავლეებს დაავალეთ. შექმენით ორი ან სამი ჯგუფი და შეაჯიბრეთ, მიცემულ დროში რომელი ჯგუფი უფრო ადრე ააწყობს უფრო მეტ სახელს მხოლოდ მეხსიერებაზე დაყრდნობით.
