შუა საუკუნეების დასავლეთ ევროპაში სასწავლო საგნების ერთ-ერთი ციკლი, ტრივიუმი, მოიცავდა სამ დისციპლინას: გრამატიკას, დიალექტიკასა და რიტორიკას.

„რიტორიკა – მჭევრმეტყველების თეორია; მეცნიერება ორატორული ხელოვნების შესახებ;

არგუმენტაციის ფორმა; საუბრის კონკრეტული ფორმების გამოყენება მეორე ადამიანისთვის შენი აზრის ვალიდურობისა და უპირატესობის დასამტკიცებლად“.

რა შემთხვევაში ჰყავს ორატორს ბევრი მსმენელი?

პასუხი მარტივია, როცა ის საინტერესოდ და გასაგებად საუბრობს.

სამწუხაროდ, მოსწავლეები ზეპირმეტყველების ან წერითი დავალებების შესრულების პროცესში, ხშირად, მარტივ, მოკლე ფრაზებს იყენებენ. შესაბამისად,  მათი საუბრით მსმენელი ნაკლებად ინტერესდება. ასევე არ უსმენენ ისინი სხვების მონათხრობს, როცა მთხრობელი ვერ ფლობს ლამაზად საუბრის ხელოვნებას.

ჩემს მეექვსეკლასელებს პერიოდულად ვაძლევ დავალებას, წინასწარ შერჩეული ან სასურველი თემატიკის გამოყენებით დაწერონ მცირე მოცულობის მოთხრობა ან ზღაპარი. გულწრფელად მიხარია, როცა ვხედავ, დღითიდღე როგორ აუმჯობესებენ ბავშვები ნამუშევრებს, თუმცა, ურთიერთშეფასების პროცესში მესმის:

• კარგად გადმოსცემ ამბავს, მაგრამ თითქოს „მარილი აკლია“…
• „მსუქანი წინადადებები“ სად არის?..
• კარგად გიწერია, მაგრამ ნამუშევარში არ ჩანს „მწერლის ენა“…

ყოველთვის მიხარია და ღიმილს მგვრის „პატარა დიდების“ მიერ გაკეთებული სწორი დასკვნების მოსმენა, მაგრამ, უფრო მეტად სასიხარულოა, როცა მოსწავლეებს მართლაც გათავისებული აქვთ მწერლის ენა და მათი ლექსიკური მარაგი არ შემოიფარგლება მწირი სიტყვებით და ამბავი გადმოცემულია  „მსუქანი წინადადებებით“.

უამრავი სტრატეგია არსებობს მოსწავლეთა ლექსიკური მარაგის გასამდიდრებლად.

გთავაზობთ  მარტივ, სახალისო და საინტერესო სტრატეგიას, რომელიც პირველ კლასშიც შეგვიძლია შევთავაზოთ მოსწავლეებს.

თავდაპირველად, დაფაზე/ეკრანზე განვათავსებთ ერთი კონკრეტული სიტყვის შესაბამის ილუსტრაციას და მოსწავლეებს ვეკითხებით:

– რას ვხედავთ დაფაზე/ეკრანზე?

– გთხოვთ, შეადგინეთ ამ სიტყვის გამოყენებით წინადადება.

ძირითადად, პირველი-მეორე კლასების მოსწავლეები წერენ 3-4-სიტყვიან წინადადებებს.

– მე მარწყვი მიყვარს.

– მარწყვი ძალიან გემრიელია.

შეიძლება რამდენიმე ასეთიც იყოს:

– დედამ მარწყვის ნამცხვარი გამოაცხო.

ამ აქტივობის დასრულების შემდეგ, გრაფიკული სქემის დახმარებით მოსწავლეებს ვთხოვთ, დამხმარე კითხვების საშუალებით გაიხსენონ მარწყვის მახასიათებლები:

– რა ფერის არის მარწყვი?

– როგორი გემო აქვს?

– ხილია თუ ბოსტნეული?

– სად უნდა დავრგოთ?

– კიდევ სად გინახავთ მარწყვი?

– რომელ სეზონზე მწიფდება?

შემდეგ დაფაზე/ეკრანზე თანდათან ვამატებთ ილუსტრაციებს:

თითოეული ილუსტრაციის დამატების შემდეგ დავსვამთ შესაბამის კითხვას:

– რა არის ეს?

– სად გინახავს?

– როგორ კეთდება?

– შენ რას დაამატებდი კიდევ?

– რატომ გიყვარს?

– როგორ უნდა გავაშენოთ ბაღი?

– რა განსხვავებაა პირველ და მეორე ილუსტრაციას შორის?

– რა მსგავსებაა?

-კიდევ რისი მომზადება შეიძლება მარწყვისგან?

შენიშვნა: ონლაინსწავლების პროცესში ბევრად  მეტი რესურსის მოძიებაა შესაძლებელი.

ამ აქტივობის დასრულების შემდეგ მოსწავლეებს ვთხოვთ, ილუსტრაციები ერთმანეთთან დააკავშირონ და შეადგინონ „მსუქანი წინადადებები“. ცხადია, ამ ეტაპზეც ვეხმარებით დამაზუსტებელი კითხვებით.

მაგ: „- მე კოკა-კოლა მიყვარს, მაგრამ დედა მეუბნება, რომ მარწყვის წვენი უფრო სასარგებლოა“.

„- ჩემს დაბადების დღეზე ძალიან ლამაზი მარწყვის ტორტი მომართვეს“.

„- სოფელში მარწყვი დავრგეთ და დიდი ბაღი გავაშენეთ“.

,,-მარწყვი დავკრიფეთ, კალათა გავავსეთ და  გემრიელი მურაბა გავაკეთეთ.’’

…

და ასე შემდეგ, მოსწავლეებს ვთავაზობთ სხვადასხვა ილუსტრაციის ერთმანეთთან დაკავშირება-გასიტყვებას და  მრავალფეროვანი წინადადებების შედგენას.

ცხადია, აღნიშნული სტრატეგია განსაკუთრებულ სიახლეს არ წარმოადგენს, მაგრამ ეს არის მარტივი და თანმიმდევრული მეთოდი მოსწავლეთა ლექსიკური მარაგის გასამდიდრებლად,  ზეპირმეტყველებისა და წერითი უნარების გასავითარებლად.

მომდევნო კლასებში, ასაკის შესაბამისად,  ილუსტრაციების რაოდენობას გავზრდით და ასე დაიწყებენ ჩვენი მოსწავლეები „მსუქანი წინადადებებით“ საინტერესო, პატარა ამბების შეთხზვას, შემდეგ ისწავლიან საკუთარი მოსაზრების არგუმენტებით დასაბუთებას და ჩამოყალიბდებიან კარგად მეტყველ მოსაუბრეებად.

წიგნს 2007 წელი აწერია. აჰა, 2007 წლის გაზაფხულზე მიმუშავია საჯარო ბიბლიოთეკის დარბაზებში, გარეთ რომ სასიამოვნო სითბო იყო და შიგნით – აკლდამის სიგრილე. „ფემინისტური ბიბლიოთეკის“ სერიით გამოსაცემი პირველი წიგნისთვის საუკუნის წინანდელ საგაზეთო წერილებსა და ლიტერატურულ ტექსტებს ვეძებდი. ამ კრებულს, ვირჯინია ვულფი და ქართველი მწერლები ერთგვაროვან შუქში რომ უნდა წარმოეჩინა, ქალთა ფონდი და მეხსიერების კვლევის ცენტრი გამოსცემდა. მეჩვენებოდა, რომ დიდად საპასუხისმგებლო საქმის შესრულება დაევალებინათ.

წლების წინ შესრულებული სამუშაო, ცოტა უცნაური პრინციპით შედგენილი წიგნი სამეფო უბნის თეატრის სარვამარტოდ გავრცელებულმა ამ ვიდეოჩანაწერმა გამახსენა:

„ხმა ქართველი ქალისა“ – ყოველკვირეული გაზეთი, რომელიც 1917-1918 წლებში გამოდიოდა ქუთაისში და რომლის რედაქტორიც კატო მიქელაძე იყო, ვიდეოპროექტის შემქმნელთა შთაგონების წყარო გახდა. თეატრის მონატრება მონატრებად დარჩება, ჩანაწერის ნახვა ამ მხრივ ბევრს ვერაფერს შეცვლის, თუმცა მაინც გირჩევთ – ძვირფასი ხმებია, ძვირფასი სახეები.

წიგნს კი, ცხადია, სხვა თვალით ვკითხულობ და რადგან მასწავლებლების გაზეთისთვის უნდა დავწერო, უფრო იმას ვაკვირდები, რას ფიქრობდნენ ქალის განათლებაზე, როგორ წარმოედგინათ მისი ადგილი ახალ სამყაროში, სადაც „სქესთა სწორუფლიანობა“ მთავარი პრინციპი უნდა ყოფილიყო.

„შეგნებული ქალი უფრო კარგად, გონივრად მოუვლის ოჯახს, ვიდრე შეუგნებელ-უვიცი; შეგნებული ქალი უფრო კარგ აღზრდა-განათლებას მისცემს შვილებს, ვიდრე შეუგნებელ-უვიცი; შეგნებული ქალი უფრო გრძნობიერად-გონივრად მოეპყრობა თავის ქმარს, უფრო გაიგებს მის ტკივილებს, ვიდრე შეუგნებელ-უვიცი!.. ვერ წარმომიდგენია, როგორ უნდა იცხოვროს ყოველ მხრივად გონება განვითარებულმა მამაკაცმა ერთ ჭერქვეშ გონება დახშულ ბნელ ქალთან? როგორ უნდა ამოირჩიოს ასეთი ქალი ცხოვრების ამხანაგად და არ სცდილობდეს მის გონებრივ განვითარებას? რომელიმე სასწავლებელში კურსის დამთავრება ჯერ კიდევ არ ნიშნავს ყოველ მხრივ გონებით განვითარებას: მარტო მშრალი სასწავლო წიგნები ბევრ არას აძლევენ ადამიანს!“ – ნინო ნადირაძე, „ხმა ქართველი ქალისა“, 1917.

ამავე წელს გამოქვეყნებულ ხელმოუწერელ წერილში ქალებს მოუწოდებენ, ნაკლებად იზრუნონ გარეგნულ მიმზიდველობაზე; სადარდებლად გასჩენიათ, რომ „მთელი თანამედროვე აღზრდა და ცხოვრება დედრობითი სქესისა მიმართულია ასეთი ქალურობის სავარჯიშოთ“. „გარეგნულათ ქალურობის გამოფენა არი შედეგი უსაქმური პასიური ცხოვრებისა, ვიდრე სულიერი სინაზე-სიფაქიზისა. დღევანდელი ცხოვრების მიმდინარეობა და შრომის განსაზოგადოება კი მოითხოვს აქტიურობას, ინიციატივას და თვითმოქმედობას ორთავე სქესისაგან, რომელიც წარმოშობს ახალს ცხოვრებას და ახალ სქესთა კავშირს არა დედალ-მამლურ მიმზიდველობაზე დამყარებულს, არამედ სულიერი ნათესაობით და ერთობით გამოწვეულს სიყვარულზე დამყარებულსა და განმტკიცებულს. არ შეიძლება, რომ ყოველი ქალი ყოველი მამაკაცისათვის სქესი იყოს და ყოველი მამაკაცი ყოველი ქალისათვის. სწორუფლიანობისათვის მებრძოლი ქალისათვის სქესი არის მხოლოდ ის მამაკაცი, რომელსაც ის სქესობრივად დაუკავშირდა და თანაც ამხანაგი მისი რაადენათაც მასთან აქვს სულიერი ერთობა“.

წიგნში მარიჯანის (მარიამ ტყემალაძის) ჩანაწერებიცაა, რომლებიც 1926 წელს სამხატვრო-სალიტერატურო ალმანახში დაუბეჭდავთ. ვკითხულობთ და ვხვდებით, რა ცეცხლი მოსდებია ამ დაუდეგარ ქალს, მომდევნო თაობები რომ მხოლოდ საბავშვო პოეტად დაიმახსოვრებენ. რაზე აღარ წერს, რა სადარდებელ-საწამებელს აღარ გადასწვდება, ბოლოს კი დაყოლებს: „რთულია თანამედროვე ადამიანის პსიხიკა“.

„ადამიანის აღზრდა – ეს არის სქესობრივი მოთხოვნილების სულიერად გარდაქმნა. ყოველი გატაცება ადამიანში შემოქმედებას უნდა იწვევდეს“, – აცხადებს მარიჯანი და ზემოთ ნახსენები ხელმოუწერელი წერილის ავტორს უნებურად ეხმიანება. თავისი დროის შვილია – ხანძრების, ქარიშხლების. ყველაფერი სიტყვებად უნდა იქცეს, სამყაროს ტკივილი მწერლის ენით უნდა გამოიხატოს.

მახსოვს, როგორ მომხიბლა პირველი წაკითხვისთანავე ამ ფრაზამ: „თვითეული ჩვენგანი რამოდენიმე აქტიან დრამას ატარებს თავის სულში“.

დიდი ბებიების დრამები. რა უნდა იყოს უკეთესი საკითხავი?! საკვირველი და ამაღელვებელია საუკუნის წინანდელი თბილისისა თუ ქუთაისის ქუჩებში მოსეირნე ამ ქალების გამბედაობა, შემაწუხებელი წესრიგის შეცვლის სურვილით ხელის გამოღება, სტატიების წერა ყველაფერზე, რაც კი უსამართლობის გულსატკენ გამოვლინებად მიაჩნდათ და კრიტიკის ობიექტების უმოწყალოდ გაცამტვერება. რასაკვირველია, ხშირად აზვიადებენ, სახელდახელოდ მიგნებული პასუხებით კმაყოფილდებიან, პოზიციის დაცვას ურთიერთგამომრიცხავი მოსაზრებებით ცდილობენ. და მაინც, როგორ სწამთ სამყაროსა და ადამიანის შეცვლის შესაძლებლობის, სიყვარულის გამაკეთილშობილებელი ძალის, პირველ რიგში კი – ქალის სიმართლის; იმ ქალის, რომელიც „სიყვარულს წინასწარ გრძნობს ისევე, როგორც პოეტი – ლექსის რიტმს და ზომას“ (მარიჯანი).

ხანძრების, ქარიშხლების შვილები.

ბალტიის ქვეყნები საქართველოსთვის ყოველთვის მისაბაძ მაგალითებად მიიჩნეოდნენ. დასავლეთ ევროპელები ხშირად გვირჩევენ პოლიტიკური თუ ეკონომიკური ტრანსფორმაციის მიმართულებით ბალტიელთა გამოცდილების გაზიარებას. ბოლო წლებში ლიეტუველები, ლატვიელები და ესტონელები საქართველოს პროდასავლური საგარეო პოლიტიკის მთავარ მხარდაჭერებად იქცნენ. მიუხედავად საყოველთაოდ გავრცელებული პოზიტიური განწყობისა, ჩვენ მაინც ძალიან ცოტა რამ ვიცით საქართველოს უმნიშვნელოვანესი პარტნიორების შესახებ. სასკოლო სახელმძღვანელოებშიც იშვიათად არის გამახვილებული ყურადღება პატარა ევროპელ ერებსა და მათ ისტორიაზე.

ვინ გადადგა პირველი ნაბიჯი საბჭოეთისგან დამოუკიდებლობის მოპოვებისკენ?

სსრკ-ის რღვევა ესტონეთიდან დაიწყო. პირველი საბჭოთა რესპუბლიკა, რომელმაც პერესტროიკის უპირატესობებით სარგებლობა გადაწყვიტა, ქვეყნის უკიდურეს ჩრდილოეთში მდებარეობდა. ესტონელებმა სუვერენიტეტისათვის ბრძოლა საკმაოდ ორიგინალურ და უწყინარ მოტივს დაუკავშირეს.

1869 წლიდან დღემდე ურალურ ენაზე მოსაუბრე მცირერიცხოვანი ხალხი ეროვნული სიმღერების ფესტივალს ატარებს. მეცხრამეტე საუკუნიდან მოყოლებული ფესტივალი Laulupidu ესტონელთათვის ნაციონალური იდენტობის გამოხატვის უმთავრეს არენად იქცა. ფოლკლორული მუსიკა, მუსიკალური საკრავები, სიმღერებში გაცოცხლებული ლეგენდები და საგმირო ეპოსები ხალხის გამაერთიანებელ მთავარ ფაქტორად ჩამოყალიბდა. ხუთ წელიწადში ერთხელ, დღესასწაულის დასასრულ ათასობით ესტონელი ერთ მოედანზე ერთ სიმღერას მღეროდა, რითაც საკუთარ თვითმყოფადობას უსვამდა ხაზს. საბჭოთა და ნაცისტ დამპყრობლებს რეპრესიების შემდეგ მთავარი დარტყმა სწორედ Laulupidu-ის ტრადიციაზე მიჰქონდათ. სტალინურ ეპოქაში საერთოდ აიკრძალა ადგილობრივი ხალხური შემოქმედების შესრულება, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ კულტურულ პროგრამებში მხოლოდ სოციალისტური რეალიზმის მიმდინარეობის ნიმუშები ხვდებოდა. ხალხმა აკრძალვა დიდხანს ვერ აიტანა. ესტონეთის ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის გამოღვიძების მომენტად 1969 წელი მიიჩნევა.  ფესტივალის ასი წლისთავის აღსანიშნავ ცერემონიალზე, კომუნისტური სიმღერების შესრულების შემდეგ, ერთ-ერთმა გუნდმა სცენის დატოვებაზე უარი განაცხადა. მოულოდნელად, გუნდის წევრებმა ნაციონალური სიმღერა დააგუგუნეს. მილიცია შეეცადა, ხელი შეეშალა შესრულებისთვის, მწყობრიდან გამოეყვანა ტექნიკა, მაგრამ მუსიკოსებს ხალხიც აჰყვა, მიკროფონი და ხმის გამაძლიერებელი აღარავის სჭირდებოდა. ცხადია, უშიშრობის სამსახურებმა დაუნდობლად დასაჯეს პერფორმანსის ავტორები, მომდევნო წლებში უმკაცრესად აკონტროლებდნენ მუსიკალური ღონისძიების მიმდინარეობას, მაგრამ პირველი ნაპერწკალი უკვე წარმოქმნილიყო. მომღერალთა გაკიცხვას მრავალწლიანი საჯარო დუმილი მოჰყვა, მაგრამ შეფარულმა პროტესტმა ბიძგი მისცა იატაკქვეშა მუშაობას. 1970-იანი წლებიდან ესტონეთში დისიდენტური მოძრაობა იწყებს გაძლიერებას. დისიდენტები თავიანთი თვითგამოცემებითა და სუსტი პროტესტით ბევრს ვერაფერს ცვლიდნენ, მაგრამ ინარჩუნებდნენ მუხტს, რათა პირველივე შანსი გამოეყენებინათ ხალხის ასაზვირთებლად. შესაძლებლობების ფანჯარა ესტონელთათვის მიხეილ გორბაჩოვის გაპრეზიდენტების შემდეგ გაიხსნა. ბალტიელები გორბაჩოვის დემოკრატიზაციის შედეგად მოტანილ სიკეთეებს საბოლოოდ დამოუკიდებლობის მოთხოვნის გასამყარებლად იყენებდნენ. 1980-იან წლების მეორე ნახევრიდან საზოგადოებამ რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი კამპანიის ორგანიზება მოახერხა. დისიდენტები პროტესტს გარემოს დაცვის, კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნების მოთხოვნებით იწყებდნენ, მაგრამ საბოლოოდ მაინც მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტის დაგმობამდე, მისგან გამომდინარე შედეგების აღმოფხვრის მოთხოვნამდე მიდიოდნენ.  პაქტი ესტონეთის დამოუკიდებლობის ფეხქვეშ გათელვისა და ცინიკური, სასტიკი განადგურების მთავარი სიმბოლო გახლდათ. ესტონეთის ეროვნულ-გამათავისუფლებელმა მოძრაობამ პიკს 1988 წელს მიაღწია, როდესაც Laulupidu-ის საფესტივალო მოედანზე შეკრებილმა 300 000 ათასმა ადამიანმა, ეროვნული დროშებით ხელში კომუნისტების მიერ აკრძალული ჰიმნი  იმღერა. მაშინ ყველასთვის ნათელი გახდა, რომ ტალინი მალე ოფიციალურად დაიხსნიდა თავს კრემლისაგან. მუსიკისა და ფოლკლორის განსაკუთრებული მნიშვნელობის გამო ბალტიელთა წინააღმდეგობას ხშირად „სიმღერის რევოლუციად“ მოიხსენიებენ.

სოფლის შენებას მხოლოდ პირველი და მეორე ხმა არ ჰყოფნის. სახელმწიფოს დასაფუძნებლად მხოლოდ დისიდენტები, ნაციონალისტები და ლიბერალები არ გამოდგებიან. რესპუბლიკის წელში გასამართად საქმიანი, პრაგმატული და მამაცი სახელმწიფო მოხელეებიც არიან საჭირო. 1980-იან წლებში ასეთი ადამიანები ესტონელებს შორის მრავლად აღმოჩდნენ, ერთ-ერთს სახელად არნოლდ რუიტელი ერქვა.

არნოლდ რუიტელი მთელი ცხოვრება მაღალკვალიფიციური საბჭოთა კოლმეურნე გახლდათ. მოგვიანებით მან ძირეულად შეისწავლა სასოფლო-სამეურნეო მეცნიერებები, უძღვებოდა დიდ ფერმერულ გაერთიანებებსა და აგრარულ სასწავლო დაწესებულებებს. 1983 წელს გლეხური წარსულის (და არა წარმოშობის, რუიტელების გვარი ახალ ეპოქამდე რაინდები იყვნენ) მქონე მაღალკვალიფიციურმა მკვლევარმა და პედაგოგმა, კომუნისტური პარტიის ნომენკლატურის მოწინავე წარმომადგენელმა ესტონეთის სსრ-ის უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარის თანამდებობა დაიკავა. უწყინარი, მშრომელი და განათლებული, პარტიის წიაღში დაწინაურებული კომუნისტისგან სისტემა წინააღმდეგობას ნაკლებად ელოდა, მაგრამ მოხდა საწინააღმდეგო. კომუნისტების მიერ უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარედ არჩეული პოლიტიკოსი ეროვნული მოძრაობის ნაცვლად ოფიციალურ მოსკოვს დაუპირისპირდა. 1988 წლის ნოემბერში საბჭოთა ესტონეთის საკანონმდებლო ორგანომ მიიღო დეკლარაცია ნაციონალური სუვერენიტეტის შესახებ, რომელსაც ხელს არნოლდ რუიტელი აწერდა. დეკლარაციის გამოქვეყნებიდან წელიწად-ნახევრის განმავლობაში კომპარტიის წევრს ინტენსიურად უწევდა მოსკოვში გამგზავრება. ყოველი წასვლის წინ მას საფრთხე ემუქრებოდა. მოსალოდნელი იყო, რომ რუიტელის მორიგი ვიზიტი დაპატიმრებითა და გასამართლებით დასრულდებოდა. მიუხედავად საფრთხისა, ესტონეთის დამოუკიდებლობის არქიტექტორი ყოველ ჯერზე მიემგზავრებოდა იმპერიის დედაქალაქში, რათა საბჭოეთის ლიდერთათვის დაწვრილებით აეხსნა ახალი გარემოებები, დაესაბუთებინა ესტონეთის სუვერენიტეტის კანონიერება საბჭოთა სამართლის მიხედვითაც კი. 1990 წლის 8 მაისს ესტონეთმა კომპარტიის წევრების ხელით, მათი შრომისა და ზომიერების წყალობით უკვე ოფიციალურად გამოაცხადა დამოუკიდებლობა, გადაარჩინა ქვეყანა სამოქალაქო დაპირისპირებისგან, გაყოფისგან, რეპრესიებისგან. მოგვიანებით, რუიტელი ესტონეთის პრეზიდენტი გახდა, რომელიც ქვეყანას ევროკავშირში შეუძღვა.

სადაც ზომიერებაა, იქ ყოველთვის რჩება შანსი დემოკრატიისთვის, არ აქვს მნიშვნელობა ადამიანთა პოლიტიკურ წარსულსა და იდეოლოგიურ კუთვნილებას.

ადამიანებს, რომლებსაც არ უჭირთ საკუთარ გრძნობებზე საუბარი, გაცილებით უადვილდებათ ცხოვრებისეული სირთულეების გადალახვა, რადგან მათ არ უწევთ გრძნობების დამალვა და იმის იმედად ყოფნა, რომ გარშემო მყოფები თავად მიუხვდებიან გულისნადებს.

სამწუხაროდ, ადამიანების არცთუ მცირე ნაწილს ეუხერხულება არა მხოლოდ საკუთარ გრძნობებზე საუბარი, არამედ მათი მოსმენაც, ვინც თავის გრძნობებსა და განცდებზე ლაპარაკობს. სწორედ იმიტომ, რომ გრძნობებზე საუბარი აუცილებელია, ბავშვებმა მცირე ასაკიდანვე უნდა ისწავლონ გრძნობებისა და განცდების ვერბალურად გამოხატვა. პატარებს მხარი უნდა დაუჭირონ, უპირველეს ყოვლისა, მშობლებმა, პედაგოგებმა, თანატოლებმა, მეგობრებმა, და-ძმებმა. მხარდამჭერთა წრე საკმაოდ ფართოა და საბოლოოდ ნებისმიერი ბავშვი და მოზარდი შეძლებს იმ ადამიანის პოვნას, რომელიც მოუსმენს მას და საჭიროების შემთხვევაში დაეხმარება. ძალიან მნიშვნელოვანია, ყველას ახსოვდეს, რომ გრძნობები არ შეიძლება იყოს სწორი ან არასწორი, ცუდი ან კარგი. გრძნობები უბრალოდ არსებობს და ჩვენ მათ განვიცდით, ისე, როგორც შეგვიძლია.

ძვირფასო მშობლებო, აღმზრდელებო, მასწავლებლებო, შეგახსენებთ, რომ თქვენ კითხულობთ ნაწყვეტს წიგნიდან: „შენ უფრო ძლიერი ხარ, ვიდრე გგონია. შენი თვითშეფასების გზამკვლევი“. მისი ავტორები არიან გერშენ კაუფმანი (ამერიკელი ფსიქოლოგი. განათლება მიიღო კოლუმბიის უნივერსიტეტში. როჩესტერის უნივერსიტეტში მოიპოვა  დოქტორის ხარისხი კლინიკურ ფსიქოლოგიაში. პროფესორის რანგში ლექციებს კითხულობდა მიჩიგანის უნივერსიტეტში. მუშაობდა ფსიქოლოგიური კონსულტაციის ცენტრში. არის მრავალი წიგნის ავტორი, რომელთაგან ყველაზე პოპულარულია „მორცხვობის ფსიქოლოგია“), ლევ რაფაელი (განათლება მიიღო ნიუ-იორკის ფორდემის უნივერსიტეტში. აქვს მაგისტრის ხარისხი სახვით ხელოვნებასა და სამწერლო ხელოვნებაში. არის ფილოსოფიის დოქტორი) და პამელა ესპელანდი (განათლება მიიღო მინესოტაში, ქალაქ ნორტფილდში, კარლტონ-კოლეჯში. არის 200-ზე მეტი წიგნის რედაქტორი და თანაავტორი. ამჟამად ოჯახითურთ ცხოვრობს მინეაპოლისში).

დათუნას ვერსად უპოვია ზამთრის ხელთათმანები. მას ჰგონია, რომ ხელთათმანები სპორტის გაკვეთილის შემდეგ გასახდელში დარჩა, ამიტომ ეძებს მათ დაკარგული ნივთებისთვის განკუთვნილ ყუთში, რომელიც სკოლის კანცელარიაშია. მართლაც, დათუნა პოულობს თავის ხელთათმანებს. მან ზუსტად იცის, როგორ ნივთებს ეძებს და როგორც კი პოულობს, იღებს მათ. სწორედ ასევე, – განმარტავენ ავტორები, – ბავშვები და უფროსები აცნობიერებენ საკუთარ გრძნობებს, გეგმებსა და მოთხოვნილებებს. ისინი ზედმეტი კითხვების გარეშე იღებენ იმ რეალობას, რომელსაც განიცდიან.

მაინც რატომ არის ასეთი მნიშვნელოვანი საკუთარი სურვილებისა და გრძნობების გაცნობიერება, მათი მიღება? იმიტომ, რომ თუ სურვილებსა და გრძნობებს მხოლოდ სახელს დავარქმევთ, ამით მათ აპრიორი ვერ გამოვიყენებთ. დათუნას საკუთარი ხელთათმანები დაკარგული ნივთების ყუთში რომ დაეტოვებინა, მათ ვეღარ გამოიყენებდა. ამიტომ მნიშვნელოვანია, გამოვიყენოთ ყველა გრძნობა, სამომავლო გეგმა და მოთხოვნილება. აქ მხოლოდ მარტივი და უსაფრთხო გრძნობები არ იგულისხმება და არც მხოლოდ ისინი, რომლებიც, სხვების აზრით, შენთვის შესაფერისია.

დარწმუნებულები ვართ, – წერენ ავტორები, – რომ სირცხვილი სწორედ ის გრძნობაა, რომლის განცდაც არავის მოსწონს, ამიტომ ყველა, დიდიც და პატარაც, სიამოვნებით დატოვებდა მას „დაკარგული ნივთების ყუთში“. მაგალითად, ხომ არ იძაბები, როდესაც გეფერებიან, თუნდაც ეს შენი მშობლები იყვნენ? – მიმართავენ ავტორები მოზარდებს, – მოფერება შენთვის კიდევ უფრო უსიამოვნო ხომ არ ხდება, როდესაც დედა შენი მეგობრების თვალწინ აკეთებს ამას? მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა პასუხი დადებითი იყოს, გულის სიღრმეში მაინც გიყვარს მშობლის ჩახუტება და ხშირად ძალიანაც გაკლია მათთან ფიზიკური სიახლოვე. კიდევ იარსებებს რაღაც ოცნება, თუნდაც საყვირზე დაკვრა ან უცხო ენის შესწავლა, რომელიც ვერ აიხდინე, რადგან ბევრ დროსა და ძალისხმევას მოითხოვდა. ეს ყველაფერი ძალიან რთულია! შენ შეგიძლია, შენი გრძნობები და მოთხოვნილებები უკანა პლანზე გადასწიო. სამწუხაროდ, მიუხედავად ყოველგვარი მცდელობისა, მიჩქმალული გრძნობები მოგვიანებით ზედაპირზე ამოსვლას ცდილობენ და შესაძლოა პრობლემაც შექმნან. ექიმებისა და ფსიქოლოგების აზრით, ეს სწორედ იმის ბრალია, რომ თავის დროზე ახლანდელი ზრდასრულებიც ცდილობდნენ გრძნობების, მოთხოვნილებების დავიწყებას ან უარყოფას. როდესაც ადამიანები ასე იქცევიან, მათ ზუსტად აღარ იციან, ვინ არიან. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, თავს კარგავენ.

გიორგის უთანხმოება აქვს უფროს დასთან. ის ფიქრობს, რომ დედა მხოლოდ სალომეზე ზრუნავს. როდესაც და ტანვარჯიშზე მიდის, გიორგი შინ, პატარა მათესთან რჩება. სალომე სასკოლო სპექტაკლში მთავარ როლს ასრულებს, ამიტომ გიორგი საოჯახო საქმეებში ეხმარება მშობლებს. სალომე მუდამ უმაღლეს ქულას იღებს, გიორგი კი არც ისე კარგი მოსწავლეა. მშობლების მთელი ყურადღება სალომესკენ არის მიმართული. დედა ამჩნევს გიორგის დაძაბულობას და ეკითხება: „რა გემართება ბოლო დროს?“ „მგონია, რომ შენ სალომეს მეტი არავინ გაღელვებს. მშურს მისი“. „შური ძალიან ცუდია, მით უფრო, საკუთარი დის არ უნდა გშურდეს!“ – ამუნათებს დედა გიორგის.

თუ გიორგი დაეთანხმება დედას, ეს ნიშნავს, რომ ის თავს შურიან და ბოღმიან ადამიანად ჩათვლის, რის გამოც, დიდი ალბათობით, მომავალში საკუთარი ემოციების დამალვას ეცდება. სინამდვილეში კი, – დარწმუნებულები არიან ავტორები, – ის, რასაც გიორგი განიცდის, დედის მხრიდან ყურადღების დეფიციტია. კარგი იქნებოდა, დედას გაეცნობიერებინა ეს, მაგრამ ხშირად უფროსებიც ცდებიან სხვისი ემოციების შეფასებისას. გრძნობები არ შეიძლება იყოს სწორი ან არასწორი, ცუდი ან კარგი. გრძნობები ისეთია, როგორიც არის. და თუ ამ ფაქტს გააცნობიერებენ, ბავშვები და მოზარდები (და არამხოლოდ ისინი) მათ ამოცნობასა და აღიარებას ისწავლიან. თუ ბავშვებსა და მოზარდებს ყურადღება აკლიათ, ეს არ ნიშნავს, რომ მათ ვინმესი შურთ. მაგრამ თუ მაინც შურთ, ესე იგი ეს ასეა და ვერავინ ვერავის აიძულებს, სხვა განცდა გაუჩნდეს, რადგან ადამიანის გრძნობებში მასზე უკეთ ვერავინ გარკვევა.

სალომესთვის ეს ყველაზე უარესი დღე იყო, რადგან საუკეთესო მეგობარი ნინი მთელი დღე ზედაც არ უყურებდა. მასწავლებლები შენიშვნებს აძლევდნენ უყურადღებობისა და გაფანტულობის გამო. ბიჭმა, რომელიც მოსწონდა, გაიგო ეს და მთელ სკოლას მოსდო ახალი ამბავი. ამას ისიც დაემატა, რომ სრულიად გადაავიწყდა იმ საქველმოქმედო კლუბის შეკრებაზე დასწრება, რომლის პრეზიდენტიც თავად იყო. მამამ შეატყო შვილს უგუნებობა და მიზეზი ჰკითხა. „ძალიან, ძალიან მოწყენილი ვარ და ვნერვიულობ“. „უფ, კარგი რა, რა უნდა ჰქონდეს მოსაწყენი და სანერვიულო თორმეტი წლის გოგოს? ალბათ უბრალოდ დაიღალე“. სალომეს შეუძლია, დაეთანხმოს მამას და თავის გრძნობებს არასწორი სახელი დაარქვას. ეს არჩევანი მომავალშიც აისახება მის ცხოვრებაზე, რადგან ყოველ ჯერზე, როცა მოიწყენს და განერვიულდება, გაიფიქრებს: „ეგ არაფერი, უბრალოდ დავიღალე“. შედეგად კი ვერ შეძლებს საკუთარ გრძნობებთან გამკლავებას, მათ მართვას.

ჩვენ არ ვამბობთ, რომ ადამიანებმა ყოველთვის ყველაფერი უნდა იცოდნენ სხვის, თუნდაც შვილის გრძნობებისა და განცდების შესახებ, – განმარტავენ ავტორები, – მოზარდსა და ბავშვსაც აქვს უფლება, მოუსმინოს საკუთარ თავს და მიხვდეს, სჭირდება თუ არა დახმარება, უნდა გაუზიაროს თუ არა ინფორმაცია, მაგალითად, ნათესავებს, მეგობრებს ან მასწავლებლებს. მთავარია ახსოვდეს, რომ გრძნობები აუცილებლად ამოთქვას, გაახმოვანოს, თუნდაც პირად დღიურში ჩაიწეროს ყველაფერი, რაც აწუხებს და რისი გაზიარებაც მისთვის მნიშვნელოვანია.

წიგნის ავტორებს მიაჩნიათ, რომ აქ მოყვანილი მაგალითები, რომლებშიც სხვადასხვა გრძნობაზეა საუბარი, სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ყველა ადამინი ერთსა და იმავეს განიცდის. მშობლებმა უნდა აუხსნან შვილებს ეს ყველაფერი. მოზარდებმა უნდა იცოდნენ, რომ არავის აქვს უფლება, უნებართვოდ წაართვას მათ გრძნობები. ისევე, როგორც ვერავინ შეაცვლევინებს ადამიანს გრძნობებს უნებართვოდ. მისი გრძნობები მხოლოდ მას ეკუთვნის და ეს ძალიან კარგია.

თანამედროვე ლიტერატურულ-ფილოსოფიური აზროვნებისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია, როგორ აფასებს კლასიკური მწერლობა თავისუფლების, პატრიოტიზმისა და კოსმოპოლიტიზმის ცნებებს.

სხვადასხვა სააზროვნო სივრცის, სხვადასხვა მსოფლმხედველობის შემოქმედები საკუთარ სულიერ ძალას, გულის ნაწილს დებენ ამ პროცესის შესწავლისას და ეს არ არის პათეტიკა, რადგან ნამდვილი მეცნიერება ყოველთვის შინაგან განცდებს, ინტუიციას ეყრდნობა.

ვაჟასეული „კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი“ გამორჩეულად საგულისხმოა, როდესაც ემიგრანტებზე, მათ მიერ შექმნილ ლიტერატურაზე ან სააზროვნო სტრუქტურებზე ვსაუბრობთ, რადგან ის, რასაც დღეს გლობალიზაციას ვუწოდებთ, წინათ კი კოსმოპოლიტიზმი ერქვა და, რა დასამალია, საკმაოდ ავიწროებდა პატრიოტიზმს, დღეს სხვა სახით გვევლინება და ეს ყველაზე უკეთესად ემიგრანტებმა იციან. ყოველი ერის ღირსებაა თვითმყოფადობა, რაც მსოფლიო კულტურის მრავალფეროვნების საწინდარია. „ზოგს ჰგონია, რომ ნამდვილი პატრიოტიზმი ეწინააღმდეგება კოსმოპოლიტიზმს, მაგრამ ეს შეცდომაა. ყოველი ნამდვილი პატრიოტი კოსმოპოლიტია ისე, როგორც ყოველი გონიერი კოსმოპოლიტი (და არა ჩვენებური) პატრიოტია. როგორ? ასე – რომელი ადამიანიც თავის ერს ემსახურება კეთილგონიერად და ცდილობს, თავისი სამშობლო აღამაღლოს გონებრივ, ქონებრივ და ზნეობრივ, ამით ის უმზადებს მთელ კაცობრიობას საუკეთესო წევრებს, საუკეთესო მეგობარს, ხელს უწყობს მთელი კაცობრიობის განვითარებას, კეთილდღეობას. თუ მთელი ერის განვითარებისათვის საჭიროა კერძო ადამიანთა აღზრდა, აგრეთვე ცალკე ერების აღზრდაა საჭირო, რათა კაცობრიობა წარმოადგენდეს განვითარებულს ჯგუფსა“ („კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი“). ყველა გენიოსი ეროვნულ ნიადაგზე აღმოცენდა, მაგრამ თითოეული მათგანი კაცობრიობის საკუთრებაცაა. ასე რომ, სწორედ გენიოსები გვიხსნიან გზას გლობალიზაციისკენ. ამის დასტურია ის, რომ ვერცერთი თარგმანი ვერ შეედრება ლიტერატურული შედევრების ორიგინალში გაცნობას. ჩვენი როგორც პატარა ერის ტრაგედიაც ის არის, რომ რაც უნდა ბრწყინვალე იყოს თარგმანი, „ვეფხისტყაოსნის“ და ვაჟა-ფშაველას სრულყოფილად გაგებას ქართული ენის ცოდნა უნდა მაინც.

„პატრიოტიზმი, როგორც სიცოცხლე და სიცოცხლესთან გრძნობა, თითქო დაბადებასთან ერთად ჰყვება ადამიანს და შეიცავს ისეთ ნაწილებს, რომელთაც ვერც ერთი ჭკვათმყოფელი ადამიანი ვერ უარყოფს, როგორც, მაგ., არის დედაენა, ისტორიული წარსული, სახელოვანი მოღვაწენი და ეროვნული ტერიტორია, მწერლობა და სხვა. იმავ წამიდან, როცა ბავშვი ქვეყანას იხილავს, მას, გარდა ჰაერისა, სადგომ-საწოლისა, ესაჭიროება აღმზრდელი, რძე – საზრდოდ, ნანა – მოსასვენებლად“ („კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი“). აქედან გამომდინარე, რაოდენ მძიმე და არაბუნებრივი მდგომარეობაა ნებისმიერი  ადამიანისთვის, განსაკუთრებით კი ქართველისთვის, რომელიც სამშობლოზე უფრო მეტად მიჯაჭვული მგონია როგორც ფსიქოტიპი, სხვა ქვეყანაში ცხოვრება, მეტიც – იძულებითი ემიგრანტობა. ამ დროს იგი ინარჩუნებს თავის გენეტიკურ მეხსიერებაში არსებულ, წარუშლელ ეროვნულ თვისებებს, მაგრამ უამრავი პრობლემის წინაშე დგება. ავიღოთ თუნდაც საკმაოდ მტკივნეული ფიზიკური სიშორე სამშობლოსგან, შინაგანად დამანგრეველი ნოსტალგია, ორენოვნების დიდი სირთულე. ყოველივე ზემოთქმული ხომ ჩვენი დღევანდელობის თანამდევი და მახასიათებელია. თუმცა ხშირად მოძალებულ სასოწარკვეთილებას ცვლის იმედი, რომ „დრონი მეფობენ“ და ეს იარაც მოშუშდება.

კოსმოპოლიტიზმის არაჯანსაღი გაგებაა, როცა ჰგონიათ, რომ ყველა ერი ერთნაირად უნდა გიყვარდეს. ეს არასწორი განსჯაა. გლობალიზაციისა თუ კოსმოპოლიტიზმის საუკეთესო გაგება, ვაჟას აზრით, რომელიც დღესაც თანამედროვეა, ასეთია: „ვინც უარყოფს თავის ეროვნებას, თავის ქვეყანას იმ ფიქრით, ვითომდა კოსმოპოლიტი ვარო, ის არის მახინჯი გრძნობის პატრონი, იგი თავისავე შეუმჩნევლად დიდი მტერია კაცობრიობისა, რომელსაც ვითომ ერთგულებას და სიყვარულს უცხადებს. ღმერთმა დაგვიფაროს, ისე გავიგოთ კოსმოპოლიტიზმი, ვითომ ყველამ თავის ეროვნებაზე ხელი აიღოსო. მაშინ მთელმა კაცობრიობამ უნდა უარჰყოს თავისი თავი. ყველა ერი თავისუფლებას ეძებს, რათა თავად იყოს თავისთავის პატრონი, თვითონ მოუაროს თავს, თავის საკუთარის ძალ-ღონით განვითარდეს. ცალ-ცალკე ეროვნებათა განვითარება აუცილებელი პირობაა მთელი კაცობრიობის განვითარებისა“.

ასე რომ, ეროვნულობა, რომელიც დღეს მავანთა მიერ ზოგჯერ პროვანციალიზმად აღიქმება, ვაჟასთან, როგორც ქართველ მწერალთა უმრავლესობასთან, ტკივილიანი სიმძაფრით წარმოჩენილი თემაა.

ზნეობრივი სიმტკიცე, გულგაუტეხელობა, ამტანობა, ვაჟკაცური სული – სწორედ ეს თვისებებია საყრდენი მწერლის ღრმა ეროვნულობისა („ქვეყნის ჭირ-ვარამს ვატარებ, ვერავინ შამედრებითა“). ვაჟა-ფშაველა არა მარტო მოუწოდებდა, არამედ თვითონაც, როგორც ჭეშმარიტი ხელოვანი, თავისი გმირების მსგავსად, არასდროს ყოფილა მონა ყოფიერებისა, ყოველთვის მაღლდებოდა მასზე და დიდი შემოქმედისთვის დამახასიათებელი შორსმჭვრეტელობით გვიამბობდა მომავალზე. იგი თავისი წინააღმდეგობათა გადამლახავი სულით იყო მოქალაქეობრივი და შემოქმედებითი გმირობის მაგალითი და ღირსეული მემკვიდრე ილიასა და აკაკის მამულიშვილური ტრადიციებისა. ოცდაორი წლის ვაჟამ უკვე იცოდა, რომ სამშობლო „ქვეყნიერი ღმერთია“.

პატრიოტული და სოციალური ყოვლისმომცველი, ფართო შინაარსის მქონე ცნებებია ვაჟასთვის, რომლებიც მრავალ მოტივს და საკითხს აერთიანებს მის ნაწარმოებებში. ეს ორი მთავარი განწყობილება ცალ-ცალკე არ მოიაზრება მწერლის შემოქმედებაში. ისინი ერწყმის და აღრმავებს ერთმანეთს და თანაბარი ძალით მჟღავნდება ვაჟას ლირიკაში, ეპოსსა და პროზაში.

ვაჟა-ფშაველას პოემების შინაარსი სოციალურია. პატრიოტული საკითხების გვერდით მწერალი გვიჩვენებს ადამიანთა ურთიერთობას საზოგადოებრივი ცხოვრების პირობებში. მისი ინტერესები ამ მხრივ საოცრად ფართოა, ღრმა და მოიცავს ყველა დროისთვის აქტიურ პრობლემას პიროვნებისა და საზოგადოების ურთიერთობისა.

სოციალური მოტივებიც ისევე მნიშვნელოვანია ვაჟასთან, როგორც მისი „რა არის თავისუფლება“. იგი ხსნის ამ ურთულეს პროცესებს, ოღონდ შიგნიდან და არა როგორც ემიგრანტი. თუ გრაფიკულად წარმოვიდგენთ, დავინახავთ განივ ჭრილს, რომელიც თანადამსწრის უტყუარი და უწრფელესი განცდით წარმოადგენს ისეთ თემებს, რომლებიც ზოგჯერ იჩქმალებოდა და ხანდახან, სამწუხაროდ, მათ ახლაც არიდებენ თავს.

„თავისუფლება მოქმედებაა, განხორციელებაა ნებისა, აზრისა, გრძნობისა და არა განსვენება, უქმადყოფნა. თავისუფლება პიროვნებისა და ერისა ერთმანეთთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული. სადაც არაა პიროვნება თავისუფალი, იქ ერი დამონებულია და დამონებულ ერში, რა თქმა უნდა, პიროვნებაც მონაა, უთავისუფლო, სხვის ხელში სათამაშო ნივთი“ („რა არის თავისუფლება?“). რა თანამედროვეა განცდები, რომლებიც ვაჟას აქვს იმ სოციუმისადმი, რომელშიც ცხოვრება უწევდა და რომელიც განაპირობებდა ადამიანის თავისუფლების ხარისხს მაშინ და ახლაც ასეა. „არ დამარცხდება მჩაგვრელი ძალა, არ დაფრთხება მგლის ჯოგი, ვიდრე ამას არ იტყვის უმრავლესობა. იტყვის კი როდესმე ერი გადაჭრით, თავ-გამოდებით: „სიკვდილი ან სიცოცხლე (ე. ი. თავისუფლება?!)“. თავისუფალი, ვაჟას აზრით, მხოლოდ მაშინ ხარ, როცა არ ემონები მძიმე რეალობას და, მიუხედავად ყველაფრისა, იბრძვი ბედნიერების მოსაპოვებლად. „რა არის ეს თავისუფლება, რატომ არ იკითხავთ? უკაცრავად ნუ ვიქნები, რომ მე ჩემებურად განვმარტო ეს სიტყვა: თავისუფლება ხალხისთვის მტარვალთაგან წართმეული ბედნიერებაა. ბედნიერებაწართმეულს რა ჰრჩება უბედურების მეტი?“

თავისუფლება არ ნიშნავს აკრძალვების, ზნეობრივი ცენზურის მოსპობას, რომ რაც გინდა, ის აკეთო, ილაპარაკო, წერო. ყოველ სიტყვას საერთო, საზოგადოებრივი ბედნიერება უნდა ჰქონდეს მიზნად.

ყოველთვის არის ხოლმე პრობლემა სოციალური კეთილდღეობისა, რომელიც, გარკვეულწილად, არის განმაპირობებელი საზოგადოების, ერის ბედნიერებისა, მაგრამ მთავარი მაინც ის არის, რომ იყოს მისწრაფება სულიერი განახლებისა და სრულყოფისაკენ. „მარტო ქონებრივი უზრუნველყოფა არ არის გარანტია, ერმა შეინარჩუნოს თავისუფლება, უკეთუ მას თან არ ახლავს ერის საერთო გონებრივი სიმწიფე, განათლება და ცოდნა“ („რა არის თავისუფლება?“).

ეს უნდა იყოს მიზანი ერისა თუ ბერისა ჩვენი, ცოტა არ იყოს, გროტესკული კომიკურობითა თუ უიმედო ტრაგიზმით დამძიმებული დღევანდელობისთვისაც. ეს არის იარაღიც წინააღმდეგ მტრისა, რომელიც, სამწუხაროდ, დღესაც ისეთივე რეალურია, როგორიც იყო საუკუნეების განმავლობაში.

„ბრჭყალით ვუპყრივარ სევდასა, როგორაც არწივს გნოლია“, – წერს ვაჟა, მაგრამ ეს სევდა ცხოვრების წვრილმანებით არ ყოფილა გამოწვეული. თვით სამყაროს ამოცნობის სურვილია ამის მიზეზი. ვაჟამ იცის, რომ სამყარო დიადია, მაგრამ ეს სიდიადე არ არის მხოლოდ ჩარჩო ადამიანის სახის წარმოსადგენად. მის გმირებს სხვა ღირსებებიც აქვთ, გარდა იმისა, რომ ისინი ბუნების ნაწილს შეადგენენ. ისინი ადამიანები არიან და, ამდენად, გამართლებულია მათი მისწრაფება, იყვნენ თავისთავადნი, თავისუფალნი. ისინი მთელი არსებით უარყოფენ ბრმა მორჩილებას, გულწრფელად და ყოველგვარი ქედმაღლობის გარეშე მიილტვიან თავიანთი „მეობის“ შენარჩუნებისკენ. ვაჟას პერსონაჟების ეს თვისება არის საზომი მათი ღირსებისა. ეს დიდბუნებოვანი ადამიანები სასტიკად ისჯებიან და ჩვენ თანავუგრძნობთ, პატივისცემით ვიმსჭვალებით მათ მიმართ. მართალია, ვაჟას გმირებს კიცხავენ, სჯიან, თემიდანაც კი აძევებენ, მაგრამ მათი ინტერესები არ კვდება. ვაჟა-ფშაველას მიერ გმირისადმი მინიჭებული საკუთარ თავად დარჩენის უფლება, უფლის მიერ ადამიანისთვის ბოძებული ყველაზე დიდი საჩუქარი, თავისუფალი ნება, არჩევანი, მწერლის შემოქმედებაში შერწყმულია საზოგადო კეთილდღეობისთვის ზრუნვის მოვალეობასთან. ეს განხორციელებულია მინდიას, ჯოყოლას, აღაზასა და ალუდას სახეებში. სწორედ ეს ანიჭებს მათ პიროვნებას დიდ სოციალურ ღირებულებას.

მაგრამ უმთავრესი ის არის, რომ როცა ვაჟა-ფშაველა აფასებს მოვლენებს, ის არის „ბალახი და არა ცელი“. მანკიერის გადმოცემისას ცდილობს, არ მოკვეთოს ძირში ყველაზე მნიშვნელოვანი. ის ეძებს გამოსავალს, თავისუფლებას, ზნეობას, კაიყმობას, იმ ჰარმონიას, რომელიც პირიმზესა და ზვავს ერთად ათავსებს ამ სამყაროში, რომლის არსიც ტრაგიკულია.

სადაც არ უნდა იყვნენ, ქართველ მწერლებს აწვალებთ ფიქრი: რა არის წმინდა ესთეტიკა, მსოფლიოს მთლიანი აღქმა, სამშობლო, სიყვარული, ნამდვილი თავისუფლება, – და მათი დამოკიდებულებაც ამ მარადიული კატეგორიებისადმი, უფრო თანხვედრილია, ვიდრე აცდენილი.

როდესაც დილაობით აიაზმის (სოფელი წალკაში, სადაც სომხურენოვან სკოლაში ვმუშაობდი 2004-2007 წლებში) სკოლისკენ ტალახიან გზას მივიკვლევდი, ორღობეში მხვდებოდა მოღიმარი შავულვაშა კაცი ხელში ატატებული პატარა გოგოთი. ბარილუსობისა („ბარი ლუს“ – დილა მშვიდობისა) და მოკითხვის შემდეგ შვილიშვილს მიწაზე დასვამდა და ეტყოდა, აბა, ჰარგელის (პატივცემულს) აჩვენე, როგორ იცი ქართულადო… გოგონასაც გაუნათდებოდა მაყვალივით შავი თვალები და დაიწყებდა:

– ელთი, ოლი, სამი, ოთხი, ხუთი…  

თუ არ მეჩქარებოდა, ოცამდე ავიდოდა, თუ ვჩქარობდი, ათამდე არმისულს ტაშით დავაჯილდოებდი ხოლმე და გახარებულ ბაბუა-შვილიშვილს მეც გახარებული ვემშვიდობებოდი. მათგან წამოყოლილი ღიმილი და სომხის გოგოს „ელთი-ოლი“ სკოლამდე მისვლას მიიოლებდა.

ლაპარაკის (საუბრის) უნარი ერთ-ერთი განუყოფელი კომპეტენციაა უცხოურ ენაზე კომუნიკაციის დაწყებისას. თუ მშობლიურ ენაზე ეს უნარი ბუნებრივად, კომფორტულად და გაუცნობიერებლად ყალიბდება, უცხოურ ენაზე საუბრის დაწყება გარკვეულ ბარიერებთან არის დაკავშირებული, თუ, რა თქმა უნდა, ადამიანს ადრეული ბავშვობიდანვე არ უწევს არამშობლიურ ენასთან შეხება და ბუნებრივი გზითვე ითვისებს მას – ამ შემთხვევაში მეორე ენის ბუნებრივი ათვისება ხდება, რაც გავრცელებული ტრადიცია იყო ძველი ტფილისის ტრადიციულ ეზოებში.

რეალურ სიტუაციებში მოსმენა-ლაპარაკი მრავალჯერადი განმეორებით

ენის სწავლებისას დიდი როლი ენიჭება ავთენტიკურ კონტექსტებს და აქ გახმოვანებულ ფრაზებსა და სიტყვებს.  არცთუ იშვიათად ასეთი კონტექსტები უფრო ადვილად ამახსოვრებინებს მოწაფეს საჭირო ფრაზასა თუ ენობრივ კონსტრუქციას. ასეთი მიდგომით ბავშვებს შეგვიძლია დავამახსოვრებინოთ და ავათვისებინოთ საოცრად რთული ფორმისა და გრამატიკული სტრუქტურის სიტყვები და გამოთქმები, რომელთა ათვისებაც, ენის ლოგიკური განვითარების მიხედვით, საკმაოდ გვიან მოუწევდა. მაგალითად: „დაგეძინა?“ „მეცოტავება“… ასეთი გამოთქმებისა და ფრაზების ასათვისებლად საკმაოდ ეფექტოვანია (ამ სიტყვით ვაერთიანებ ეფექტურობისა და ეფექტიანობის შინაარსს) მასწავლებლისეული ყალიბ-გამოთქმები. მაგალითად:

– დავალება არ წამოგიღია, სახლში დაგრჩა?

– გადავშალოთ წიგნები და რვეულები.

– ერთი „დანაშაული“ – რომ არ იყავი, მეორე „დანაშაული“ – დავალება რომ არ გაქვს.

– ყურადღებით გადაიწერეთ დაფიდან.

– ყველას ჩაგირთავთ/გამოგირთავთ მიკროფონებს.

ძალიან სასარგებლოა თითოფრაზიანი უკუკავშირის მიცემაც, როდესაც ბავშვები მუშაობენ. მაგალითად, ალიმ უკვე დახატა, ალინა ჯერ კიდევ ხატავს… რაუფი ხატავს, ნესტანი ხატავს, ნიკუშა ხატავს, აილინი ხატავს, გარი ხატავს… აქ იმ ფორმაზე გავამახვილებთ ყურადღებას, რომელიც აქტუალურია ჩვენთვის: აწმყოზე ან წყვეტილზე ან, შეპირისპირებისა და კონტექსტის მიხედვით შინაარსის აღქმის გასაადვილებლად – ორივეზე.

რასაკვირველია, ასეთი ფრაზები და გამოთქმები, თუ დაგეგმილია მასწავლებლის მიერ სასწავლო მიზნების კვალად და შესაბამისად, უფრო და უფრო გართულდება საბაზო და საშუალო საფეხურებზე. მაგალითად, მეცოტავება-გეცოტავება, შემოგესწავლებათ, გავისიგრძეგანოთ…

ასეთი მიდგომით ენობრივი მასალის ათვისების ეფექტურობაში პირადი გამოცდილებით დავრწმუნდი და არა სხვადასხვა თეორეტიკოსის შეგონებებით. რა გამოცდილება იყო? რა და…

ერთი პოპულარული ინგლისურის მასწავლებლის ვიდეოების დამუშავება დავიწყე ამ რამდენიმე წლის წინ. მისი სწავლების სტილი ასეთი იყო: რაღაც ენობრივ საკითხს წარმოადგენდა ინგლისურად, ყოველგვარი დამხმარე ენის გარეშე და შემდეგ ამ საკითხთან დაკავშირებით წინადადებებს, კერძო შემთხვევებს განიხილავდა. მისი პოპულარული სავარჯიშოები იყო გამოტოვებული წინადადებების შევსება, სიტყვების ჩასმა სამწერტილების ადგილას. და როდესაც ამ წინადადებებს კითხულობდა და სამწერტილს მიადგებოდა, something-something-ო, იტყოდა ხოლმე… ამ something-something-ის მეტი არც არაფერი დამმახსოვრებია იმ გაკვეთილებიდან. ჰოდა, რატომ არ უნდა გამოვიყენოთ ეს პროცედურული ინსტრუმენტები მოსწავლის ასალაპარაკებლად? უნდა გამოვიყენოთ.

ლაპარაკის უნარის განვითარებისთვის ეფექტური მეთოდებია ბუნებრივი მიდგომა – სრული ფიზიკური რეაქცია, ერთსიტყვიანი პასუხები, ორსიტყვიანი პასუხები. ეს მიდგომა შინაარსიანად მუშაობს რეალური ნივთებისა (კალამი, ვაშლი, ქუდი, წიგნი, ბლოკნოტი…) და პოსტერების გამოყენებით. საინტერესო იქნებოდა მომავალში ამ ინსტრუმენტებზე უფრო ვრცლად საუბარი, თუმცა ქვემოთ მოკლედ შევეხებით მათ.

რეალური ნივთები

აქტივობები სხვადასხვა ფერის რეალური ნივთების გამოყენებით. პაატა პაპავა, საქართველოში ამ მიდგომის იმპლემენტატორი, ამ აქტივობას სხვადასხვა ფერის (წითელი, ყვითელი, მწვანე) ვაშლის გამოყენებით ატარებდა ხოლმე. ალან კროუფორდს, მსოფლიოში ამ მიდგომის ერთ-ერთ გამავრცელებელს, კი ქუდები უყვარდა და აგროვებდა კიდეც სხვადასხვა ფერისა და ზომის ქუდებს.

პოსტერები

შესანიშნავი რესურსია თემატური პოსტერები, რომლებიც სხვადასხვა დროს სხვადასხვა ორგანიზაციის (მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრი, სამოქალაქო ინტეგრაციისა და ეროვნებათაშორის ურთიერთობათა ცენტრი, საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტი)  მიერ არის დაბეჭდილი და დარიგებული ჩვენს სკოლებში.

თემატური პოსტერი არის კონკრეტული თემატიკის ამსახველი სიუჟეტიანი დიდი ფერადი პლაკატი, რომლის გაკვრაც შესაძლებელია საკლასო ოთახის დაფაზე ისე, რომ ოთახის ყველა კუთხიდან კარგად ჩანდეს.

ასეთი პოსტერები დარიგებულია არაქართულენოვან სკოლებში. მათი ამობეჭდვა სხვადასხვა მასალაზე დამოუკიდებლადაც შეგვიძლია სხვადასხვა ფირმაში, თუ ნახატებს მივაწვდით. ნახატები კი გაზიარებულია საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტის (G-PriEd) მიერ დატოვებულ პორტალზე: kargiskola.ge. ამ ნახატების ჩვენება პროექტორითაც შესაძლებელია, თუმცა დიდ ფორმატზე ამობეჭდილი სახით უფრო მოხერხებული და ეფექტურია.

ქვემოთ წარმოდგენილია ჯიპრაიდის ფარგლებში შექმნილი პოსტერი, რომელზეც, თუ კარგად დააკვირდებით, ჭიათურის ცნობილი გედების ტბა და საბაგიროა წარმოდგენილია.

პაატა პაპავას ცნობილ ვიდეოში სწორედ საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტის ფარგლებში დამზადებული ამ პოსტერის სასწავლო მიზნით გამოყენების სცენაა ასახული:

რატომ უშლის ხელს წერისა და კითხვის შემოტანა ლაპარაკის უნარის განვითარებას?

როგორ დავაკავშიროთ ორგანულად კითხვა და წერა ლაპარაკთან? აქ უნდა გავითვალისწინოთ უნართა ინტეგრირებულად სწავლების თავისებურება და ის, რომ ლაპარაკი, ისვე როგორც წერა, პროდუცირებადი უნარია. ანუ, კითხვისა და მოსმენისგან განსხვავებით, შემსწავლელი მიმღები კი არ არის, არამედ მწარმოებელი, წარმომთქმელი და დამწერი, თვითონ ქმნის ენობრივ პროდუქტს (დაწერილ თუ წარმოთქმულ ტექსტს). მასწავლებლის მოვალეობაა, მკაფიოდ გამიჯნოს ლაპარაკის უნარის განმავითარებელი აქტივობები კითხვისა და მოსმენის როგორც საყრდენი უნარებისგან.

რას გულისხმობს გამიჯვნა? ან რამდენად შესაძლებელია ამის მოხერხება გაკვეთილზე? რასაკვირველია, ენობრივი უნარები ურთიერთდაკაშირებულია და ასეთივედ უნდა დარჩეს სწავლების პროცესში – ერთი უნარი მეორის განვითარების საყრდენად უნდა გამოვიყენოთ. მაგრამ გამიჯვნაში ვგულისხმობთ იმას, რომ განსაზღვრულ შემთხვევებში მოსწავლეები უნდა მივაჩვიოთ, რომ ლაპარაკის უნარზე კონცენტრირების მომენტებში ვერ გამოიყენებენ თუნდაც მათ მიერვე ანდა ერთობლივად წინასწარ დაწერილ ტექსტს. ამ კონკრეტულ, „სალაპარაკო მომენტებში“ უმჯობესია მოსწავლემ ნაწყვეტ-ნაწყვეტ, შეყოვნებით, შეცდომებით ილაპარაკოს, ვიდრე უშეცდომოდ, მაგრამ დაწერილი ტექსტების, მინიშნებების, ლექსიკონების, ჩანაწერების, სქემების დახმარებით.

შინაგანი საუბარი

ვიგოცკის მიხედვით, შინაგანი საუბარი სწავლის პროცესის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მომენტია (shorturl.at/epwW0). ამას განსაკუთრებული მნიშვნელობა  აქვს ენის ათვისების პროცესში. თუ დაკვირვებიხართ სამი-ოთხი წლის ბავშვს, რომელიც თავის თავს ელაპარაკება? რა სასიამოვნო საყურებელია, არა? ამ აქტით ბავშვი უდიდეს ნახტომს აკეთებს განვითარებაში. სამწუხაროდ, ასეთი მომენტის აღმოჩენის დროს ბავშვებს რცხვენიათ ხოლმე და ცდილობენ, ჩაკლან ეს სასწაულებრივი მოვლენა საკუთარ ცხოვრებაში.

მეორე/უცხოური ენის მასწავლებლები უნდა უბრუნებდნენ თავიანთ მოსწავლეებს ასეთი აქტების განხორციელების სიამოვნებას. უნდა ჩააგონებდნენ, რომ საკუთარ თავთან განმარტოებისას ისაუბრონ, ესაუბრონ საკუთარ თავს სამიზნე ენაზე… ამისთვის, რასაკვირველია, საჭიროა, მასწავლებელმა მოსწავლე აღჭურვოს დაძლევადი ენობრივი მასალით.

კარგი რჩევა იქნება სარკის წინ საუბარი და მისი პარტნიორად გამოყენება.

ეს საუბარი შეიძლება წარიმართოს ელემენტარული საკომუნიკაციო სიტუაციებიდან (რა გქვია? რა გვარი ხარ?..) გართულებული და მაღალი კომპეტენციების ჩათვლით (რა გესიამოვნებოდა?..)

როგორ აღვჭურვოთ ბავშვები დაძლევადი ენობრივი მასალით?

რასაკვირველია, ამას დაგეგმილი სწავლება სჭირდება. გთავაზობთ ლაპარაკის სწავლების შვიდსაფეხურიან მოდელს.

1) ვაჩვენოთ სიტუაცია.

2) აღვწეროთ სიტუაცია.

3) კიდევ ერთხელ, უკვე მოსწავლეთა მონაწილეობით, აღვწეროთ სიტუაცია.

4) გავითამაშოთ დიალოგი სიტუაციაში, როგორც მულტიფუნქციურმა მსახიობმა.

5) კიდევ ერთხელ გავითამაშოთ დიალოგები, ამჯერად უკვე მოსწავლეთა ჩართულობით.

6) მოსწავლეებს დამოუკიდებლად გავათამაშებინოთ დამუშავებული სიტუაციური დიალოგები.

7) შევთავაზოთ მოსწავლეებს განსხვავებული სიტუაციური დიალოგების გათამაშება.

როგორ ჩამოვაყალიბოთ განსხვავებული სიტუაცია? ამისთვის სამი გზა არსებობს:

1. დავტოვოთ იგივე კონტექსტი და შევცვალოთ მონაცემები (იმავე რანგის ან უფრო რთული მონაცემებით);
2. დავტოვოთ იგივე მონაცემები და შევცვალოთ კონტექსტი;
3. შევცვალოთ კონტექსტიც და მონაცემებიც.

მაგალითად, თუ ჩვენი მიზანია გაყიდვის სიტუაციებში კომუნიკაციის დამყარება და პირველ ვარიანტად დავამუშავეთ/გავითამაშეთ სიტუაცია სურსათის მაღაზიაში, სადაც მალვინა ყიდულობს შოკოლადსა და წვენს, განსხვავებული იქნება შემდეგი სიტუაციები:

ა) მალვინა მაღაზიაში ყიდულობს პურსა და ნაყინს;

ბ) მალვინა კინოში ყიდულობს შოკოლადსა და წვენს;

გ) მალვინა კინოში ყიდულობს ნაყინსა და პოპკორნს.

მოქმედება სიმულაციის ნაცვლად

აქვე უნდა გავიხსენოთ ჩანაწერი, რომელიც შემოთავაზებულია ეროვნულ სასწავლო გეგმაში: „მოქმედებაზე ორიენტირებული მიდგომა (action-oriented approach) ენების დიდაქტიკის ახალ პარადიგმას წარმოადგენს. განსხვავებით კომუნიკაციური მიდგომისგან, რომელიც არსებითად ინფორმაციის გაცვლაზე იყო ორიენტირებული, ამ ახალ პარადიგმაში ენების სწავლა-სწავლების მთავარ ამოცანას შეადგენს  სოციალურ კონტექსტებში სხვადასხვა ტიპის საქმიანობათა უცხოურ ენაზე განხორციელების უნარების განვითარება. თუკი კომუნიკაციური მიდგომის მთავარ საგაკვეთილო აქტივობას „სიმულაცია“ წარმოადგენდა, ამ ახალი მიმართულების მიხედვით, პროექტული სწავლა-სწავლებაა პრიორიტეტული“.

ამ კონტექსტში დიდი დატვირთვა ენიჭება კომპლექსური დავალებების შესრულებასა და პრეზენტაციას. თუ განვიხილავთ ერთ-ერთი ტიპური კომპლექსური დავალების პირობას, ადვილად დავინახავთ, რომ ნებისმიერი ნამუშევრის (განურჩევლად იმისა, თუ რა უნარების კომპლექსურ ჩართვას მოითხოვს) პრეზენტაცია გულისხმობს მოსწავლეების ლაპარაკის კომპეტენციის განვითარებას.

მაგალითად ავიღოთ ერთ-ერთი კომპლექსური დავალება, რომელიც ამოღებულია ახალი სახელმძღვანელოსთვის დაწერილი თემატური ერთეულიდან:

ციფრული ან არაციფრული ინსტრუმენტების გამოყენებით დაამზადე ბუკლეტი „ჩემი მხარე“.

ნამუშევარში/პრეზენტაციისას წარმოაჩინე:

• შენი მხარის/რეგიონის გეოგრაფიული მდებარეობა (დახატე საქართველოს რუკა და მასზე მონიშნე სათანადო ადგილი);
• მოკლე ინფორმაცია რეგიონის შესახებ (შეგიძლია გამოიყენო როგორც შენი ცოდნა, ასევე დამატებით ინტერნეტშიც მოიძიო ინფორმაცია);
• მსაზღვრელ-საზღვრულის სათანადო ბრუნვაში გამოყენების ცოდნა;
• ინფორმაცია შენს მხარეში მცხოვრები ადამიანების გარეგნობის, თვისებების, სამზარეულოს შესახებ;
• ბუკლეტის შესაბამისი სტრუქტურა და ილუსტრაციები;
• ორი ისეთი სიტყვა, რომელთა შესახებაც დამატებით გექნება მცირე ინფორმაცია (ვითომ ჰიპერბმულებია).

ნამუშევრის პრეზენტაციის შემდეგ ისაუბრე:

• როგორ დაგეხმარა ინფორმაციის მოძიება ბუკლეტზე მუშაობისას?
• რა დამატებითი ინფორმაცია გამოიყენე ბუკლეტზე მუშაობისას და როგორ მოიძიე იგი? დაგეხმარნენ თუ არა ამაში შენი ოჯახის წევრები? კონკრეტულად, რა ინფორმაცია მოგაწოდეს მათ?
• როგორ წარმართე ბუკლეტზე მუშაობა – რა გააკეთე პირველ ეტაპზე? შემდეგ? ბოლოს?
• რას შეცვლიდი, ხელახლა რომ იწყებდე ბუკლეტზე მუშაობას?

თუ კარგად დავუკვირდებით შემოთავაზებული კომპლექსური დავალების პირობას, დავინახავთ, რომ იქ მხოლოდ ინფორმაციის მოძიება, მისი ნამუშევარში გადატანა, გაფორმება და ბუკლეტის მომზადება კი არ არის მთავარი, არამედ მასზე საუბარი. მეტიც: მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ პროდუქტზე/ნამუშევარზე საუბარი, არამედ სამუშაო პროცესზე ხმამაღალი რეფლექსიაც. რასაკვირველია, ასეთი საუბრების დროს ქართულის როგორც მეორე ენის მასწავლებლები გარკვეულწილად შეზღუდულები ვართ, მაგრამ თითოეულ სიტყვას, ფრაზას, წინადადებას განუზომლად მეტი ფასი აქვს, ვიდრე მშობლიურ ენაზე ექნებოდა. მთავარია, მოსწავლე მთელი არსებით იყოს ჩართული როგორც ნამუშევრის შექმნაში, ასევე მის ქართულ ენაზე წარდგენაში.

დასასრულ, უნდა შევეხოთ საგაკვეთილო პროცესში მოსწავლეების მშობლიური ენის გამოყენების საკითხს. ეს საკითხი არ შეეხება მხოლოდ ქართულის როგორც მეორე/უცხოური ენის სწავლებას, რადგან, ჩემი დაკვირვებით, საკმაოდ პრობლემურია ნებისმიერი უცხოური ენის (ინგლისური, ფრანგული, გერმანული, რუსული…) სწავლების ტრადიცია. მე ხშირად მიკამათია უცხოური ენების მასწავლებლებთან, – რასაკვირველია, ჩემს კოლეგებთან და არა ჩემს ყოფილ მასწავლებლებთან, – რომლებიც ცდილობენ, მოსწავლეებს მათ მშობლიურ ენაზე აუხსნან სამიზნე ენის ესა თუ ის ნიუანსი. მეტიც, წუხან: მეხუთეკლასელებმა სათანადოდ არ იციან ქართული ენის გრამატიკა, რომ ინგლისურის (ფრანგულის, გერმანულის, რუსულის…) ესა თუ ის ნიუანსი გაიგონო.

– კი მაგრამ, ასე ხომ დააზარალებთ სამიზნე ენის გამოყენების სივრცესა და არეალს?! – გამკვირვებია ხოლმე მე, რაზეც მრავალმნიშვნელოვნად მოუგიათ:

– განა თქვენ, ქართულის როგორც მეორე/უცხოური ენის მასწავლებელი, არ უხსნით თქვენს მოსწავლეებს მათსავე მშობლიურ ენაზე ამა თუ იმ კონცეპტს?!

– პატივცემულო, ჩემი მოსწავლეების ნაწილი აზერბაიჯანულენოვანია, ნაწილი – სომხურენოვანი, ნაწილი – რუსულენოვანი, კორეელიც კი მყოლია და, როგორ ფიქრობთ, რამდენ ენაზე უნდა წარვმართო ქართულის სწავლება?!

ამ მიმართულებით საუბარი შორს წაგვიყვანს, თუმცა კი დავძენ, რომ თუ რამის ასახსნელად მოსწავლის მშობლიური ენის მოშველიება გვჭირდება, ესე იგი ამის სწავლება ჯერ ნაადრევია და ენის რეალიზებაში მაინც არ ექნება სათანადო ეფექტი. უმთავრესი ალაპარაკებული ბავშვია, მშობლიურ ენაზე გრამატიკული ნიუანსების ახსნის გარეშე. ისე, როგორც სარგის რესტევანიანის ქვემოთ შემოთავაზებულ ვიდეოშია წარმოდგენილი:

ლიტერატურის სახეობრივი ბუნება, ჩემი აზრით, ყველაზე მიმზიდველია მხატვრულ ტექსტებში. მოსწავლეთა დიდ ინტერესს იწვევს მხატვრულ სახე-სიმბოლოთა დეკოდირება. ეპიკურია ტექსტი თუ ლირიკული, მხატვრული სახის გახსნა ყველაზე დამაინტრიგებელი პროცესია და ხელს უწყობს მოსწავლეთა მაღალი სააზროვნო უნარების განვითარებას. სახეების დეკოდირება ტექსტის ანალიზის უმთავრესი ნაწილია. ლირიკული და ეპიკური მხატვრული სახეები თავიანთი მახასიათებლებით მკვეთრად განსხვავდებიან. ეპოსშიც და ლირიკაშიც მხატვრული სახეა იდეის რეალიზების საშუალება. ლირიკული მხატვრული სახე ემოციური, იდუმალი, მოზაიკური, ფრაგმენტული და მრავალპლანიანია, ხოლო ეპიკურ ტექსტში პერსონაჟი, პროტაგონისტი იქნება ის თუ ანტაგონისტი, ყოველთვის უხვი ნარატივით იხატება, მის ქმედებებში, თავგადასავლებში იკითხება ხასიათის თვისებები, იძლევა მრავალმხრივი დაკვირვებებისა და ინტერპრეტაციების საშუალებას.

ამჯერად ჩვენი სტატიის თემაა ერთი კონკრეტული სახე-სიმბოლო, რომელიც განსაკუთრებით პოპულარულია რომანტიკოსთა შემოქმედებაში. მისი აღმატებულება „თვალბედითი შავი ყორანი“…

საოცარი კაცი იყო XVIII საუკუნის შვედი ბუნებისმეტყველი კარლ ლინე, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა მცენარეთა და ცხოველთა მეცნიერულ სისტემატიზებას. საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებსა და მედიცინას სწავლობდა ლუნდისა და უფსალის უნივერსიტეტებში. 25 წლისამ იმოგზაურა ლაპლანდიაში და გამოსცა წიგნი „ლაპლანდიის ფლორა“. მოგვიანებით ნიდერლანდებში გადავიდა საცხოვრებლად და შვედეთის მეცნიერებათა აკადემიის დაარსებაშიც მიიღო მონაწილეობა. იყო ამავე აკადემიის პირველი პრეზიდენტი და უფსალის უნივერსიტეტის პროფესორი. გახლდათ პარიზის, ლონდონის, ბერლინისა და პეტერბურგის სამეცნიერო აკადემიების წევრი. მან შექმნა ცხოველთა კლასიფიკაციის სისტემა. დაყო ისინი სახეობებად, გვარებად, რიგებად და კლასებად. აღწერა და სახელები დაარქვა მცენარეთა და ცხოველთა 10 ათასამდე სახეობას.

გაგიკვირდებათ ფილოლოგის სტატიაში საბუნებისმეტყველო დარგის ამ დიდი მეცნიერის დამსახურებებზე ამდენი საუბარი. თუმცა რა… „რიტორიკაში წერია, ყველაფერი შესავლით უნდა დაიწყოს კაცმაო“ და… ყორანი, ლათინური სახელი  corvus corax… 1758 წელს იმ დალოცვილ კარლ ლინეს ეს საინტერესო და მისტიკური ფრინველი ასე გაუმწესებია მეცნიერულ კლასიფიკაციებში: სამეფო – ცხოველები, ტიპი – ქორდიანები, კლასი – ფრინველები, რიგი – ბეღურასნაირნი, ოჯახი – ყორნისებრნი, გვარი – ყორანი… ბეღურასნაირი ვეძახოთ ჩვენ და კი აუწიოკებია უნაზესი სულის პოეტების გული, გრძნობა და გონება ამ საინტერესო არსებას…

ამჯერად ჩვენი გაკვეთილის თემაა ყორნისა და ყვავის სახეები სხვადასხვა ეპოქების მხატვრულ ტექსტებში: გრიგოლ ორბელიანის „თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში“, ნიკოლოზ ბარათაშვილის „მერანი“, ედგარ ალან პოს „ყორანი“, გალაკტიონის „შავი ყორანი“, გოდერძი ჩოხელის სამი მოთხრობა „ყორნები“, „საზიარო ყვავი“ და „ყვავი“, ხალხური ლექსები „ფხოველი და შავანელი“ და  „ზენ ბაცალიგოს თოვლი სთოვს“.

მასალა მოცულობითი და საინტერესო საკვლევია კლასში ჯგუფური მუშაობისთვის. მასწავლებელი კისრულობს მოდერატორის როლს და მოსწავლეებს აცნობს, რომ ყვავ-ყორნის მხატვრული სახეების სიმბოლიკა უპირველესად მითოსური ნარატივებიდან იღებს სათავეს და კლასს აძლევს რესურსებს ამ მიმართულებით კვლევისთვის.

რესურსი I:

ყორნის სახე უაღრესად საინტერესოდ ცოცხლდება ძველ გერმანულ და სკანდინავიურ მითოსში და უკავშირდება მათი პანთეონის უზენაეს ღმერთს, სამყაროს მომწესრიგებელსა და აზრების ოქროსბეჭდიან მბრძანებელს – ოდინს, იგივე ვოდანს, რომელმაც  შექმნა  ასევე რუნები, დამწერლობა, მეცნიერება, წინასწარმეტყველება, კანონები. ყოველ დილით მისი მხრებიდან ორი ყორანი აფრინდება, მათ ჰუგინი და მუნინი ჰქვიათ, იგივე „აზრი“ და „მეხსიერება“. ჰუგინი და მუნინი საღამომდე ქვეყნიერებას შემოიქროლებენ და ოდინს აუწყებენ ნანახსა და მოსმენილს. ანუ აქ ყორანი ინტელექტის, გონიერების, ინფორმაციის გავრცელების, ცოდნის წყაროა.

რესურსი II:

ყვავი და ყორანი მონათესავე, მაგრამ განსხვავებული ფრინველები არიან. აი, რას გვეუბნება მათ შესახებ „კარგი სკოლის“ მიერ მომზადებული მასალა:

ყორანი, ერთი შეხედვით, ძალიან ჰგავს ყვავს. ისიც შავია, თუმცა მის ბუმბულს ოდნავ დაჰკრავს ლურჯი და მწვანე ფერები. ყორანი ყვავზე დიდია. აქვს უფრო მსხვილი, ბასრი ნისკარტი და გრძელი ფრთები. ყვავის მსგავსად ჭამს ყველაფერს, რაც მოსწონს. ზოგჯერ ნადირობს პატარა ცხოველებზე. ხშირად ლეშით იკვებება. ამბობენ, რომ ყორანი ფრთხილი არსებაა. ალბათ, ამიტომაც ერიდება ადამიანს. ეტანება ტყეს, მთას, უდაბნოს. ბუდეს იკეთებს ხეზე, კლდეზე, ძველ კოშკებზე. მეცნიერები დიდი ხანია სწავლობენ ყორნის ქცევას. კვლევებიდან ჩანს, რომ ეს ფრინველი საკმაოდ ჭკვიანია. აი, ამის ერთი მაგალითი. თურმე, დიდ ძვალს თუ ვერ ერევა, მას ჰაერიდან ქვებზე აგდებს. ძვალი იმსხვრევა. ამის შემდეგ ყორანი ადვილად შეექცევა ნადავლს. ფიქრობენ, რომ მას მოთმინების უნარიც აქვს. ადამიანის სახის დამახსოვრებაც შეუძლია. ყორანი ყვავის მსგავსად უხეშ ხმას გამოსცემს. ასეთი ხმისა და შავი ფერის გამო ბევრს იგი ბოროტ არსებად მიაჩნია. თუმცა, ზოგი ძველი მითის მიხედვით, ყორანი სიბრძნის სიმბოლოა… ზოგის ვარაუდით, ის ცოცხლობს 70 წელს, ზოგის აზრით კი – 30 წელს. ბოლო დროს ყორანი ადამიანს ნაკლებად ერიდება. ის საკვების ძებნაში სოფლებსა და დიდ ქალაქებს ხშირად სტუმრობს…

რესურსი III:

ქართულ მითოსში ყორანს ორსახოვანი სიმბოლურ-ალეგორიული დატვირთვა აქვს. აი, რას გვიყვება მკვლევარი მაია ჩოხელი თავის ბლოგში „ყვავისა და ყორანის სახე ქართულ მითოსსა და ლიტერატურაში“ (intermedia.ge, 11.08.2017):

ერთი მოხეური თქმულება ყორანს უკავშირებს ხევის უპირველესი სიწმინდის, სამების ტაძრის, აშენებას, ადგილის აღმოჩენას. რაც სამმა ქართველმა მეფემ ვერ გადაწყვიტა, წყვეტს შავი ყორანი, თავისი ბუნებრივი მოქმედების მეშვეობით, რადგან ის ატარებს ღვთიურ ნებას. ბრძენი მცხეთელი ბერიკაციც კი უძლურია ძებნაში, თუმცა მან იცის ყორნის ზნე და ის, რომ შესაძლოა მის უკან ღვთიური ძალა მოქმედებდეს, ამიტომ ასეთ რჩევას აძლევს მეფეებს: დაკლან ფურბერწი და მისი მენჯის ნაწილი სოფლის ბოლოს დატოვონ, მოვა შავი ყორანი და სადაც მას გამოხრავს, სამებაც იქ უნდა ააშენონ. მართლაც, სამების მთავარი ტაძარი იქ აშენდა, სადაც ამ გრძნეულმა ფრინველმა საბოლოოდ გამოხრა ძვალი. მოცემულ სიუჟეტში აუცილებლად უნდა აღინიშნოს ის პასაჟი, რომ აქ სწორედ ყვავის ზნე, ლეშისაკენ მიდრეკილება, დაეხმარება ადამიანებს მნიშვნელოვანი პრობლემის გადაჭრაში.

მეორე მითი ამბობს: ოდესღაც მთელი სოფელი მინდვრად გამო­შლილა, გლეხებს სამკალი ჰქონიათ და ერთმანეთს ეხმარებოდნენ მოსავლის აღებაში. შრომაში გართულებს ვერ შეუმჩნევიათ, როგორ ჩამძვრალა ცეცხლზე შემოდგმულ შეჭამანდში უხსენებელი და შიგ ჩახარშულა. მოიწამლებოდნენ და სიკვდილი არცერთს არ ასცდებოდა, რომ არა ერთი უცნაური შემთხვევა. ყვავმა, რომელიც ჰაერში დაფრინავდა, ეს ყველაფერი დაინახა, უეცრად შხუილით დაეშვა ძირს და პირდაპირ ცხელ ქვაბში ჩავარდა. ამის მხილველ გლეხებს უთქვამთ – ყვავის ნახარშს ხომ არ შევჭამთო და წამოუპირქვავებიათ ქვაბი – ფრინველთან ერთად კი გველიც წამოვარდნილა. ხალხს ყვავის მოქმედება სასწაულად მიუჩნევია და მის სახელზე ეკლესიები აუგიათ. გონიერმა ყვავმა მართლაც შესწირა სიცოცხლე ადამიანებს­ და მათაც დაუფასეს – არაერთ კუთხეში აიგო ყვავის საყდრები: გურჯაანში, უფლისციხეში, ბოლნისსა და ადიგენში, თუმცა გამორჩეულია საგურამოს ახლოს, წიწამურის ტყის განაპირას, ერთი გალავნიანი საყდარი, რომლის ეზოში, საჩინო ადგილზე ყვავის ქანდაკება დგას – ფრთაგაშლილი ფრინველი თითქოს იცავს და დარაჯობს იქაურობას.

რესურსი IV:

ქართულ მითოსსა და პოეზიაში ყვავი და ყორანი წყვილად იხსენიება და ისინი თითქმის არ განირჩევიან ერთმანეთისგან სიმბოლურ-ალეგორიული დატვირთვით:

ა) „ვეფხისტყაოსანი“: „ვუხმობ ყვავთა და ყორანთა, მათ ზედა ვაქმნევ ხადილსა!“;

ბ) აკაკი წერეთელი: „კავკასიის ქედზე იყო ამირანი მიჯაჭვული, ყვავ-ყორანი ეხვეოდა, დაფლეთილი ჰქონდა გული“;

გ) ვაჟა-ფშაველა: „არწივი ვნახე დაჭრილი, ყვავ-ყორნებს ეომებოდა“…

დავალებები ჯგუფური სამუშაოსთვის:

1. ყვავ-ყორნის მითოსური სახე-სიმბოლო – ზოგადი ასპექტები;
2. ყორნის სახე-სიმბოლო რომანტიკოსების შემოქმედებაში (გრ. რობელიანი „თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში“, ნ. ბარათაშვილის „მერანი“, ედგარ ალან პოს „ყორანი“;
3. ყვავ-ყორნის სახე-სიმბოლოები ქართულ ხალხურ ლექსებში „ზენ ბაცალიგოს თოვლი სთოვს“ და „ფხოველი და შავანელი“;
4. ყორნის წინააღმდეგობრივი სახე გალაკტიონის სიმბოლისტურ ლირიკაში;
5. ყვავ-ყორანი, როგორც სიკეთის ჰიპოსტასი გოდერძი ჩოხელის მოთხრობებში: „ყორანი“, „საზიარო ყვავი“ და „ყვავი“.

მთავარი, რაც ჯგუფური სამუშაოს შედეგად შექმნილ პროდუქტებში უნდა გამოჩნდეს, არის ყვავისა და ყორნის სახე-სიმბოლოები ქართულ და უცხოურ მითოსურ წარმოდგენებში. ამ ფრინველთა ორსახოვანი ბუნება, რომ ისინი წყვილად იხსენიებიან და იდენტური სიმბოლურ-ალეგორიული დატვირთვა აქვთ. გვევლინებიან როგორც უბედურების, დეპრესიის, გმირის სულიერი ტკივილის მაცნედ, ასევე გონიერების, ინტელექტის, ხედვის, ცოდნის სიმბოლოებად.

გრიგოლ ორბელიანის ლექსის „თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში“ შავი ყორანი (გავიხსენოთ მისი სახე ტექსტიდან: „ვაჰ, თუ რაც წახდეს, ვეღარა აღსდგეს, ვეღარ აყვავდეს ახლის შვენებით და რაც დაეცა, ის წარიტაცა შავმან ყორანმან, ვით უმწე მსხვერპლი?!“) ძალიან ჰგავს ნიკოლოზ ბარათაშვილის „მერნის“ „თვალბედით შავ ყორანს“, ნავსს, საბედისწეროს, ლირიკული გმირის გამჩხიბავს: „მირბის, მიმაფრენს უგზო-უკვლოდ ჩემი მერანი, უკან მომჩხავის თვალბედითი შავი ყორანი“… სასოწარკვეთილ გმირს თავგანწირულის სულისკვეთებით ქროლვის ჟამს საშინელის მოლოდინი აქვს და იქაც შავი ყორანი გამოჩნდება, როგორც მისი მესაფლავე: „შავი ყორანი გამითხრის საფლავს მდელოთა შორის ტიალის მინდვრის“… „მერანი“ 1842 წელს დაიწერა, სამი წლის შემდეგ იშვა ედგარ პოს „ყორანი“, რომელიც მსოფლიო ლირიკის უკვდავ შედევრად ითვლება დღემდე. გივი ბოჯგუამ წიგნად გამოსცა პოს ამ ლექსის 21 ქართული თარგმანი, რომელთა შორისაც არის ვაჟა-ფშაველასეულიც. ვაჟას ის ლეონიდ ობოლენსკის რუსული თარგმანის მიხედვით შეუქმნია (წყარო: მალხაზ ხარბედია, „ედგარ პოს „ყორანი“, რადიო თავისუფლება, 2.10.2011).

ბარათაშვილის ყორნის მსგავსი მისტიკური, ბნელი, ამაოებაზე დამაფიქრებელი და ნიჰილიზმის მთესველია ედგარ ალან პოს ყორანი… ლექსის დასასრულ ის ასე შემზარავად გამოიყურება და თავზარს სცემს ლირიკულ გმირს: „მზერაც თითქოს გაუქვავდა, მეოცნებე დემონს ჰგავდა და მის ჩრდილქვეშ ვიგრძენ კვლავ და მივხვდი, სული უნდა ძრწოდეს,
ყორნის ჩრდილში ჩაფერფლილ სული მარად უნდა ძრწოდეს და არ აღდგეს არასოდეს!“ (ლიტერატურული საიტი „ურაკპარაკი“, მთარგმნელი ალექსანდრე ელერდაშვილი, 6.03.2016).

ხალხურ ლექსებში „ზენ ბაცალიგოს თოვლი სთოვს“ და „ფხოველი და შავანელი“ ყორანი სიკვდილის, უბედურების მაცნეა. ბაცალიგო დუშეთში, არაგვისა და გუდანისწყლის ჩრდილო-დასავლეთ ფერდობზე შეფენილი ხევსურული სოფელია… ეს მიკროკოსმოსი სამყაროს ხატია, ყოფის წარმავლობისა და ამაოების გამოხატულებაა თინიბექაურთ ციხის დასკდომა, ასევე თინიბექაის სიკვდილი… „ზედა ზის შავი ყორანი, ლიბოში გველი ძვრებისა, შიგა წევს თინიბექაი, გულსუწადინოდ კვდებისა, გვერდს უზის ცოლი ლამაზი, სანთელივითა დნებისა“… ფხოველისა და შავანელის ბალადაშიც ყორანი ჭკვიანი, მაგრამ შემზარავი მსაჯული. ის დასცინის მტრობით გულანთებულ ფშაველსა და მოხევეს (შავანელს), თან მათი სისხლით თვრება: „…ცითა მოვიდა ყორანი, მაგათ ნაომარს დახყვაო, ჯერა დაითვრა სისხლითა, მერე ლეშ ჭამა, გაძღაო. ადგა და ისევ წავიდა, მაგათ ვაგლახი დასცაო: ორნივ ყოფილან უჭკონი, ერთმ მაინც რად არ დასთმაო”…

მოსწავლეთათვის სიურპრიზი აღმოჩნდება იმის გააზრება, როგორ აცოცხლებს ყვავ-ყორანს გოდერძი ჩოხელი, საქართველოს მთიანეთის მითოსითა და ტრადიციებით ნასაზრდოები მისი ტექსტები გვიხატავენ ყვავ-ყორნის სრულიად განსხვავებულ სახეებს. ჩოხელის ჰუმანიზმი იმდენად ღრმა და კოსმიური ჰარმონიით შთაგონებულია, რომ მას ყვავ-ყორნის გაკეთილშობილებაც კი შეუძლია. მწერალი თხრობას ასე იწყებს: „ფრინველებიდან ყველაზე მეტად ბეღურები და ყვავები ერთგულობენ გუდამაყრელებს“… ყვავი ფხუკიას დაუმეგობრდა. ჯერ ხონჩიდან ყველი ააცალა, ნელ-ნელა დაუახლოვდა, მის ფრაზებს იმეორებდა, მერე კი ჩვეულებრივ ემასლაათებოდა მეგობარს. აქ სასტიკები და გულბოროტები არა ყვავები, არამედ ადამიანები არიან – ეფროსას და ვალიკოს ყვავის ატანა არ შეუძლიათ, „მოკალით ე ყვავი, თორო ომი დაიწყებაო“, – ცრურწმენებს იყვნენ აყოლილნი. ვალიკომ კიდევაც თოფი ესროლა ფხუკიას ყვავს. ტყვიამ ერთი ფეხი მოაცალა ყვავს და ისიც ჯერ კი მოწყვეტით დაეცა, მაგრამ მერე ცის ლაჟვარდებს შეერია… გული დაწყვიტა გუდამაყრელებს მისმა გადაკარგვამ. ფხუკიას მეზობლები წუხდნენ, „მათ რაღაც დიდი დაკარგეს ამით“… „სად უნდა წასულიყოო?“ – ეკითხებოდნენ ფხუკიას… „ალბათ დედამიწიდან გადაფრინდაო“, – თქვა ერთხელ ფხუკიამ. მეზობლებს ბევრი არაფერი ესმოდათ ფხუკიასი, მაგრამ ფხუკიასნაირ უცნაურ ადამიანებს ესმით სწორედ სამყაროს ენა, ჩიტების ენა, ყორნების ენა… და გოდერძი ჩოხელს ესმის ფხუკიასნაირებისა და ყვავების ენა… მის სხვა ნოველაში, რომელსაც „ყორნები“ ჰქვია, ორი კუპრივით შავი ყორანი ცხოვრობს. „ყოეს“ ძახილით დაუყვებიან ხეობას, თითქოს ამოწმებენ, ვინმეს რამე ხომ არ უჭირსო… „კი არ მოფრინავდნენ, მოცურავდნენ ცაში დინჯად, თავის სიზვიადეში დარწმუნებულნი და თუ ხეობაში ჯანღი იყო დაწოლილი, „ყოეს“ ძახილით უხმობდნენ ერთურთს და შავი ფრთებით რძისფერ ნისლებსა ხევდნენ. რაც თავი მახსოვს, ასე იყვნენ. მე კი არა, ჩემი წინაპრებიც იძახოდნენ, ვისობახნისანი არიან, რაც დავიბადეთ, ეგენი სულ ეგრე დაფრინავენო“… ეს მაგიური აბზაცი საკმარისია, რომ მწერალმა ეს არსებები შეგვაყვაროს. მოხუცები გულთმისნებს ეძახდნენ… ვინმეს რომ საქონელი დაეკარგებოდა, ცაში იყურებოდნენ სოფლელები და სადაც ყორნები „ყოეს“ იძახდნენ, სწორედ იქ პოულობდნენ ნადირისგან დაგლეჯილ ან კლდეზე გადაჩეხილ საქონელს. ერთ დღესაც სოფლელებმა გაიგეს, რომ ზოოპარკში ყორანი არ ჰყავდათ და სამას მანეთს პირდებოდნენ, ვინც მიუყვანდა. დაერივნენ საფანტებიანი თოფებით ყორნებს და ერთი დაჭრეს, მარჯვენა მხარი გადაუმტვრიეს… მეორე დღეს ზოოპარკში უპირებდნენ წაყვანას, მაგრამ ლაღმა ფრინველმა თავისუფლების შეზღუდვას ვერ გაუძლო და დილას გაფიჩხული დახვდათ, ხოლო მეწყვილე თითქმის მთელი წელი დაეძებდა მეგობარს და მერე ისიც გადაიკარგა… ხალხი დანაშაულს გრძნობდა მის წინაშე  და მის ხმაზე საშინელი სინანული იპყრობდათ. მიხვდენენ, რომ მეტი დაკარგეს, ვიდრე ზოოპარკში აღებული ფული. „იმ დღიდან იმ ვიწრო ხეობის ყოველდღიურ ცხოვრებაში რაღაცა რიტმი დაიკარგა“… „შავ კლდესა შავი ყორანი ჩავა და ჩაექანება“, – მღეროდნენ სოფლელები და ამ წამღერებასაც ხევხუვები იტაცებდნენ.

მოთხრობა „საზიარო ყვავის“ გმირი ორი ყვავიც გულთმისანია. სოფლის დეკანოზი ბუთულა  ჩოხელი შუღლიანთ მახარას უჩივის სასამართლოში, ჩემი ყვავი მიისაკუთრაო. მოსამართლე, როგორც ხშირად ხდება ხოლმე,  მექრთამე და უსამართლოა. ამიტომაც ბრძენმა ყვავმა ყველაფერი უკუღმა შეატრიალა და თავად გამოუტანა განაჩენი უსამართლოს: სახალხოდ ზედ ქუდზე დააჯდა, დასჩხავლა, დაასკინტლა და გაფრინდა… ახლა უსამართლო შურისმაძიებელიც გახდა და შემარცხვენელი ყვავის მიყვანას ითხოვდა. რადგან საზიარო ყვავს ვერ იჭერდნენ, სოფლელებმა სხვა ყვავის მიყვანა გადაწყვიტეს მოსამართლესთან. სოფლის ბოლოში მცხოვრები ბებერი ყვავი ისე ენდობოდა სოფლელებს, არც კი უცდია მათგან გაფრენა, არ ეგონა, თუ რამეს დაუშავებდნენ.

გოდერძი ჩოხელის ნოველების ყვავ-ყორნები სიკეთის ჰიპოსტასებად გვევლინებიან და ამართლებენ მასწავლებლის მიერ წარდგენილ ერთ-ერთ რესურსში (III) გადმოცემულ მთის ხალხის თქმულებებს.

სინთეზირების უნარების განსამტკიცებლად საინტერესოა იმის გააზრებაც, რომ ორსახოვანია ყორნის სახე-სიმბოლო გალაკტიონის შემოქმედებაშიც. მისი ლექსის („შავი ყორანი“) სათქმელი ახლოსაა ედგარ ალან პოსა და ნიკოლოზ ბარათაშვილის ლექსებში გაცოცხლებულ ყორანთან. გალაკტიონი ისედაც თვლიდა თავს ბარათაშვილის პოეტური ტრადიციების მემკვიდრედ. მის ლირიკულ გმირსაც, რომელიც პოეტის ალტერ ეგოდ გვევლინება, სწორედ ისევე მისდევს შავი ყორანი, როგორც „მერნის“ მთავარ მხატვრულ სახეს:  „გზაზე მივდივარ… მსურს გავარკვიო გასავლელი გზის სივრცე უცვლელი; შავი ყორანი ისევ მომჩხავის: შორს ნუ გასცქერი… შორს ნურვის ელი!”. აქვე იელვებს სახე-ხატი ედგარ პოს დაკარგული სატრფოს, ლენორისა, რომლის პოვნის იმედსაც ყორანი უკლავს ლირიკულ გმირს.

დაახლოებით ასეთივე პოეტური სემანტიკით ცოცხლდება ყორნის სახე გალაკტიონის ნაკლებად ცნობილ ლექსში „ყორანი“:   „ყოველთვის მგონია: გადიფრენს ყორანი

და სანთლებს ჩააქრობს თვალების ალვაში;

თვალები, ეს ლოცვით დამწვარი ქალ-ვაჟი,

წვალებით მოკვდება (ოხვრა, პასტორალი)”…

სულ სხვა დატვირთვისაა იგივე სახე-სიმბოლო ლექსში „ყორანის ცრემლები“: „ყორანს ცრემლით უმძიმს უპე – როგორც შავი ყვავილი; – დავიღუპე, დავიღუპე, – ისმის მისი ჩხავილი“. აქ ეს ლირიკული გმირი ფანტასმაგორიულია, ამასთანავე, ავტორისა და მკითხველის თანაგრძნობას იმსახურებს.

მოცემული თემა მრავალმხრივ შეუწყობს ხელს მოსწავლეთა სახეობრივი აზროვნების უნარების განვითარებას, რადგან ამ კონკრეტულ სახე-სიმბოლოსთან შეგვიძლია დავაკავშიროთ უამრავი ავტორი, სხვადასხვა ეპოქისა და სტილის ტექსტი, განსხვავებული აღმქმელობა და იდეები.  იძებნება მდიდარი საკვლევი მასალა ამ თემის გარშემო, რაც კვლევისა და ანალიზის უნარების განვითარებაში დაგვეხმარება. მთავარია, ბავშვებს გავააზრებინოთ, რომ ლიტერატურულ ტექსტებში ცოცხლდებიან მრავალპლანიანი მხატვრული სახეები. მსოფლიო ლიტერატურა იცნობს განსაკუთრებით პოპულარულ სახე-სიმბოლოებს, რომელთა შორისაც ყორანი ერთ-ერთი გამორჩეული და დამაინტრიგებელია.

თავისუფალი, თეთრი ლექსი, იგივე ვერლიბრი ძალიან უცნაურად გავიცანი, თან პირდაპირ ჟანრის კორიფე – ბესიკ ხარანაულის შედევრით დაიწყო ჩვენი ურთიერთობა. ისეთი დრო იყო, რომ ყველას გვქონდა სახლში პატარა ბოსტანი, ზოგს დიდი ნაკვეთიც კი, სადაც მოგვყავდა კარტოფილი, სიმინდი, ლობიო – ასე გაგვქონდა თავი 90-იანების გაჭირვებისას.

ჰოდა, ერთხელ, საღამოს, ჩვეულებისამებრ ჩემი კლასელი მესტუმრა, რომელიც ამავე დროს მეგობარი და კარის მეზობელიც იყო. ფაქტიურად მთელს დღეს ერთად ვატარებდით. ჰოდა, ხითხითებდა, უნდა გაცინოო, ნახე რა ვიპოვე სახლშიო. ლექსი რომელსაც რითმა არ აქვს და თან „კარტოფილის ამოღება“ ჰქვიაო.

საქმე იმაშიც იყო, რომ კარტოფილის ამოღება ჩვენც მალე გვიწევდა და რაღაცნაირად დაემთხვა ამ ტექსტის აღმოჩენა და ალბათ ამანაც გაახალისა ეს ჩემი მეგობარი. დაიწყო კითხვა, ინტონაციით:

„– ხვალე კარტოფილი უნდა ამოვიღოთ! –

მითხარი შენ

და საწოლისკენ სკამი მიიწიე,

რომელზეც შემდეგ,

შუქს რომ ჩააქრობდი,

ტანსაცმელი უნდა დაგეწყო.

მე კედლისკენ გადავბრუნდი.

ამით ისიც გაგრძნობინე,

რომ გავიგე შენი ნათქვამი

და ისიც გითხარ, რომ ხვალინდელ დღეს

სულ სხვა რამეებს ვაპირებდი:

_ მე თხუთმეტი წლისა ვიყავი,

ხვალ კვირა იყო

და მე მქონდა ჩემი გეგმები.

მაგრამ შენ თქვი, რომ

კარტოფილი უნდა ამოვიღოთ…“

ლექსი ძალიან გრძელი იყო, უგრძელესი, ჩვენთვის პოემას გავდა, თითქოს რითმა არ ჰქონდა, მაგრამ სიტყვები მღეროდნენ, ბგერები ირხეოდნენ, ალბათ იმ ასაკში ბევრს ვერ გავიგებდი, თუმცა რაღაცნაირად გულში ჩამწვდა. წიგნის დატოვება ვთხოვე და საღამოს თავად ჩავუჯექი. მერე სხვა ლექსებიც წავიკითხე და აი ასე შემიყვარდა.

ერთი ბლოკნოტი მქონდა, წითელ-მწვანე კუბოკრული ყდით, საყვარელ ლექსებსა და ფრაზებს იქ ვიწერდი, ვაგროვებდი ხოლმე, ჰოდა მთელი ღამე გავათენე, სანამ ბესიკ ხარანაულის ყველა ლექსი არ გადავწერე რაც კი მომეწონა. მას მერე ვერლიბრი რითმიან ლექსს ვარჩიე (ჩემი პირადი აზრია), რადგან ადამიანი სათქმელს ყოველგვარი რითმის ჩარჩოების გარეშე ამბობს, უფრო თავისუფლად. თუმცა რითმიანი ლექსი კლასიკად რჩება და თავის ადგილი უკავია ლიტერატურაში.

უამრავი წელი გავიდა, მე მასწავლებელი გავხდი და ხშირად ხდება ისე, რომ მოსწავლეებს უჭირთ განსხვავებული სტილის, ურითმო ლექსის მიღება. უკვირთ და რაღაცნაირად სკეპტიკურად არიან ხოლმე განწყობილები, რადგან მათთვის ლექსი აუცილებლად რითმასთან ასოცირდება, თუმცა რა მათი ბრალია, ასე ასწავლეს. ვეუბნები, რომ პოეზია რითმა არ არის და ის მუსიკაა, რომელსაც სიტყვები ქმნიან, ეს სიტყვები კი ავტორის ემოციებიდან იბადებიან, ავტორის განცდები, გრძნობები იქცევა პოეზიად, მუსიკად და იქმნება ლექსი – ვერლიბრი, ყველაზე თავისუფალი და ყველაზე თეთრი.

ზოგიერთს აქვს იმის ნიჭი, რომ საკუთარი ემოციებს რითმის ღობე შემოარტყას, და ხშირად ეს ძალიან ლამაზია, მაგრამ ხელოვნური და უსიცოცხლოც გამოდის ხოლმე, სიტყვები ემოციებისგან იცლებიან და მკვდარი სიტყვები, მხოლოდ რითმებით საცოდაობაა.

გალაკტიონია რითმის დიდოსტატი, რითმის მეფე, მას რითმა სჭირდება, რითმა ამ შემთხევაში, პირიქით ახალ სიცოცხლესა და მნიშვნელობებს ჩუქნის სიტყვებს. თუმცა გალაკტიონი რის გალაკტიონია თუ იდეალური თავისუფალი ლექსებიც არ ექნება.

ლექსების წერა ყველას უფლებაა, მათი გამოქვეყნებაც კი. თქვენც შეგიძლიათ დაწეროთ აბა სცადეთ, თან მუსიკას ვურთავ, რაიმე მშვიდს, წყნარს, რომანტიკულს, ფიქრებისა და გრძნობების ამშლელს.

• რაზე დავწერო მას, არ ვიცი… – ვერ ისვენებენ. ვეუბნები რომ აი, ამ წუთას რასაც

გრძნობენ, რაც აწუხებთ აქციონ სიტყვებად. თან ვუკითხავ ხარანაულს, ლია სტურუას. მალევე ხვდებიან, და იწყებენ. წერენ იმაზე რომ შიათ, რომ უყვართ, ოცნებებზე, სურვილებზე, მოგზაურობებზე, მოგონებებზე, სიზმრებზეც კი. კითხულობენ ხმამაღლა და ვცდილობთ მუსიკა ვიპოვოთ. ვუხსნი როგორ გამოიყენონ ეპითეტები, მეტაფორები, რომ ისინი სამკაულებია ლექსებისთვის.

თანამედროვე სამყარო სავსეა იდეებით, ემოციებით, ტკივილებით, სევდებით, მეტაფორებითა და სიმბოლოებით, ანუ იმ ყველაფრით რითაც თეთრი ლექსი იქმნება, გარდა ამისა დროის მსვლელობა იმდენად აჩქარებულია, სათქმელი იმდენია რომ ვინღა დაეძებს რითმას, მთავარია ითქვას, გულიდან გადმოიღვაროს, ადამიანი დაიცალოს.

ჰო, დღეს ლექსმა რაღაცნაირად განტვირთვის ფუნქციაც მოირგო, ის აღარ არის ლამაზი სიტყვებით აკინძული ყელსაბამი, ის შეიძლება მძიმე, ტკივილიან, მოუქნელ ხანჯლად იქცეს, წაკითხვისას ჭრილობებს რომ გაგვიხსნის და გვატკენს, გვატირებს, შეგვზარავს. დამთავრდა ლამაზი, ბრჭყვიალა ლექსების ეპოქა, მხოლოდ ტრფობა და სულ უმნიშვნელო სევდა რომაა გარითმული, ან სულის ობლობა თუ მთვარის შუქზე გათენებული ღამეები. თუმცა ისინი მაინც ციმციმებენ მოლურჯო შუქით და მკითხველს რაღაც მაგიურ, რომანტიულ არა ამ ქვეყნიურ საბურველში ახვევენ. ტკბილია ეს გრძნობა, და გვჭირდება კიდეც ყოველდღიური ტრაგედიებით დაღლილებს, თუმცა დღევანდელი პოეზია ხისტია, ქვენა გრძნობები უფრო საინტერესო და მრავალმხრივია.

ჰოდა იქნებ ამ ჩვენს მოსწავლეებს შევაყვაროთ ვერლიბრი, იქნებ თავადაც სცადონ წერა, რაღაცნაირად ჩვენ იმ იარაღის ფლობას ვასწავლით რითაც სიმშვიდეს მოიპოვებენ, ტკივილის გაშვებას ისწავლიან. წერონ ყველაფერზე, ნებისმიერი წვრილმანი შეიძლება დიდებულ პოეზიად იქცეს, თუნდაც მეტროთი ან ავტობუსით მგზავრობა ან უბრალო გრიპიც კი. რა გასაკვირია, როცა  საოცარი ლია სტურუამ შაკიკს ამაღელვებელი, შეუდარებელი და ამაფორიაქებელი ლექსი მიუძღვნა, რა თქმა უნდა თეთრი და თავისუფალი:

ბალადა შაკიკზე

ყველაზე მწარე მოგონება ბავშვობის _

როგორ მოდიოდა ჩემთან

ზაფხულის ცხელი დღე,

შუბლს ამხდიდა სახურავივით

და მზესუმზირას ყვავილს

ჩამიტენიდა თავში…

თუ დედაჩემი მოასწრებდა

და ჩვენს შორის ჩადგებოდა,

ტკივილი უკან იხევდა,

თუ არა და გავარვარებული ჰორიზონტი

კედელივით მიშენდებოდა თვალწინ,

დაუნგრეველი კედელივით,

რადგან შიგ ჩემი ბავშვობა იყო ჩატანებული…

მთელი სიცოცხლე იდგა დედაჩემი

ჩემსა და ადუღებულ ჰორიზონს შორის

და, ზოგჯერ, ახერხებდა

სველი ტილოდან

გარეცხილი ფანჯარასავით კრიალა

გრილი დღე ამოეყვანა,

ვეღარავინ შველის

ჩემს ტკივილს,

(გინდა, ჰორიზონტის კედელთან გიბრძოლია,

გინდა, ქარის წისქვილებთან)

მათ შორის ან დედა უნდა იდგეს,

ან პოეზია

და ორივე შემთხვევაში

მადლიერი ვიქნები ბედის,

ოღონდ, ამ ბოლო დროს, შიში დამჩემდა,

ფანჯარას რომ გავაღებ,

ყინული არ ჩამივარდეს გულში.

(იქაც მზესუმზირების ცეცხლი თავში)

და სამოთხეში ვინ შემიშვებს ამხელა ტკივილით,

ჯოჯოხეთისთვისაც ვერ გამიმეტებენ,

ამიტომ სადმე შუაში გავჩერდები,

ვარსკვლავივით,

ჩემს შვილს გზას გავუნათებ…