ერთ-ერთი ყველაზე მკაფიო და ნათელი მოგონება, რაც ბავშვობიდან შემომრჩა, ნამცხვრების ერთად ცხობაა. ჩემი და-ძმა, დედა და მე ერთად ვამზადებდით ცომს უმარტივესი შაქარლამისთვის, რისი მთავარი ხიბლიც ახალ-ახალი ფორმების მოფიქრება და, რაც მთავარია, ერთად შრომა იყო. ამასობაში ჩემი ძმის ახალი შეყვარებულის თვალების ფერსაც განვიხილავდით, ჩემი და მათემატიკის “მეგობრულ” დამოკიდებულებასაც ვეხებოდით… მას შემდეგ სულ მგონია, რომ ტკბილეული ნამდვილად ატკბობს ყოველგვარ ურთიერთობას. შენს პირს შაქარიო, ტყუილად კი არ ამბობენ…

ალბათ, ეს პოსტი სიძულვილით უნდა დამეწყო – როგორც წესი, ასე იწყებენ ხოლმე წერას „ნაძირალა” ითენ ჰოულიზე, რომელმაც მკითხველი გააცურა, რომელსაც ჰყავდა დიდებისმოყვარე, პლაგიატორი შვილი ალენი, იდუმალი, მთვარეული გოგონა ელენი და ისეთი ცოლი, როგორებიც, საერთოდ, არიან ცოლები. მე კი სიყვარულით დავიწყებ.

მიუხედავად დატვირთული გრაფიკისა, ვახერხებ, წელიწადში რამდენიმე დღით მაინც შევდგა ფეხი 3000 მეტრ სიმაღლეზე და იქიდან შევხედო მთვარეს. ვისაც ერთხელ მაინც დაუნახავს მთის მწვერვალიდან სავსე მთვარე, გაახსენდება, რა მშვენიერია იგი, ხოლო ვისაც ჯერ არ განგიცდიათ ეს სილამაზე, გირჩევთ, ნუ დააყოვნებთ. თუ ჩემი არ გჯერათ, თვალი გადაავლეთ ლიტერატურას, ფერწერას, მუსიკას – რამდენი ხელოვანის შთაგონების წყაროდ ქცეულა იგი.

არა, არ ვაპირებ, ჩემს ბლოგში პოეტების თვალით დანახულ მთვარეზე გესაუბროთ; მე მინდა, იგი ქიმიკოსის თვალით დაგანახვოთ.

მოდი, წარმოვიდგინოთ, რომ მთვარეზე დავაბიჯებთ. ეს გასეირნება ისეთივე იოლი არ იქნება, როგორსაც ჩვენს მშობლიურ დედამიწაზე ვართ მიჩვეული. მთვარეზე სეირნობისას ფიზიკის არაერთი კანონი უნდა გავითვალისწინოთ. მაგალითად, წარმოიდგინეთ, რომ დაღლილმა სადღაც ჩაიმუხლეთ და ისვენებთ. უცებ შეამჩნიეთ, რომ თქვენკენ დიდი ხნის უნახავი ახლობელი მოდის (ჯერ დედამიწაზე შეხვედრა რა არის ასეთ ადამიანთან და ახლა – მთვარეზე…). სიხარულისგან შეჰყვირეთ და მის შესახვედრად წამოხტით. ჰოდა, ამ წამოხტომის წყალობით აფრინდით კიდეც დაახლოებით 28 მეტრზე… მთვარეზე “სხვა” კანონები მოქმედებს, რომელთა ცოდნის გარეშე ვერ ვიმოძრავებთ, ვერ ვისუნთქებთ, ვერ შევჭამთ და დავლევთ… აი, ქიმიის კანონები კი უცვლელი რჩება. მთვარეზე, და არამარტო იქ, ჟანგვა-აღდგენის, მიმოცვლის, დაშლის რეაქციები ისევე მიმდინარეობს, როგორც “ჩვენთან”. ეს იმიტომ, რომ ქიმიური კანონზომიერებები მთელი სამყაროსთვის ერთნაირია, საყოველთაოა. სწორედ ამიტომ ჩავსვი ბრჭყალებში სიტყვა “ჩვენთან”.

კიდევ რით არის საინტერესო მთვარის ცქერა ქიმიკოსისთვის? რატომ ვიყურებით ცაში, როცა ჩვენი კვლევის ობიექტები ერთი ციცქნა, თვალით უხილავი ნაწილაკებია და ისინიც აქვე, ხელის გაწვდენაზე გვაქვს?

ძალიან ძნელია რაიმე ახლის სწავლა თვალსაჩინოების გარეშე. ტექსტის დაზეპირების დროსაც კი რთული სიტყვების დახსომებას რაღაც კარგად ნაცნობთან პარალელის გავლებით ვცდილობთ. მით უფრო რთულია საბუნებისმეტყველო დისციპლინების თვალსაჩინოების გარეშე შემეცნება. საბედნიეროდ, დღეს უკვე პრაქტიკულად ყველა სკოლა ქიმიური ლაბორატორიებით არის აღჭურვილი, მაგრამ არის ქიმიაში ისეთი საკითხებიც, რომელთა ასახსნელად სასკოლო პირობებში ცდას ვერ ჩაატარებ. ასეთია, მაგალითად, ატომის აღნაგობა – ერთ-ერთი ფუნდამენტური საკითხი, რომელიც ქიმიის დაწყებისთანავე ისწავლება. ატომის აღნაგობაში ბევრი რამ არის “ბუნდოვანი” (და არამარტო მოსწავლეებისთვის). ძნელია, გასაგებად აუხსნა მოსწავლეს, რომ პაწაწინა, თვალითა და მიკროსკოპით უხილავი ატომის ბირთვიც კი, თავის მხრივ, ციცქნა ნაწილაკებისგან შედგება, ხოლო გარს კიდევ უფრო პატარა ნაწილაკები უვლიან. რა აიძულებს ამ ნაწილაკებს, ერთად იყვნენ, რა აიძულებს ღარიბ-ღატაკ ელექტრონს, რომელსაც მასაც კი არ გააჩნია, ატომბირთვის გარშემო მუხლჩაუხრელად იბზრიალოს? ამ საკითხის ახსნისას თვალსაჩინოებისთვის უმეტესად დიაგრამებს ვიყენებთ, მაგრამ უფრო თვალსაჩინო მასალა ჩვენ გარშემო, მაკროსამყაროშია.

მთვარე დედამიწას დაახლოებით ისევე უვლის გარს, როგორც ელექტრონი ატომბირთვს. როგორ წარმოგვიდგენია სამყარო ერთი პაწაწინა ციური სხეულის – მთვარის გარეშე? რამდენი რამ შეიცვალება სამყაროში, ის რომ “სხვაგან გადაიტანოს” ვინმემ? ასეა ატომშიც. ელექტრონი გარს უვლის ატომბირთვს, მაგრამ მისი მოცილებისას ატომბირთვი რადიკალურად იცვლის ცხოვრების წესს – იმუხტება და აგრესიული ხდება, იჟანგება და დაუძინებელ მტრად ექცევა გვერდით მდგომებს (არადა, მანამდე რა მშვიდად, უდრტვინველად ცხოვრობდა!).

ატომბირთვი დადებითად არის დამუხტული. სამყაროს კი პოლარიზება არ უყვარს. იგი მუდამ წონასწორობის დაცვას ცდილობს. ჩვენი ცხოვრების ერთ-ერთი მთავარი საზრუნავიც ხომ წონასწორობის დაცვაა – სიარულისას, საუბრისას, გაკვეთილის ახსნისას, გაბრაზებისას და… ყველაზე ახლობელ და საყვარელ ადამიანთან ურთიერთობისასაც კი. პროტონის დადებითი მუხტის საკომპენსაციოდ სამყარომ ელექტრონი გამოიგონა და ატომბირთვს ორბიტაზე დაუყენა სადარაჯოდ. გუშაგს კი დასაცავი ობიექტის მთელ პერიმეტრზე დაცვა ევალება, ამიტომ ელექტრონიც გარს უვლის ატომბირთვს – იგი ძალიან მუყაითი მცველია, წამით არ შეისვენებს, წამით არ ჩაიმუხლავს.

რამდენი ასეთი დარაჯია საჭირო ატომბირთვისთვის? რამდენი პროტონიც არის მასში. ყველა პროტონს საკუთარი მეურვე ჰყავს მიჩენილი. რაც უფრო დიდია ატომბირთვი, რაც უფრო მეტი პროტონია მასში თავმოყრილი, მით უფრო დიდია საფრთხე და მით უფრო მეტი ელექტრონი იცავს მას. ამასთან, ისინი, როგორც ბრძოლისას ლეგიონები, შრეებად არიან განლაგებულნი.

რა აიძულებს ელექტრონს, ასე თავდაუზოგავად და საუკუნოდ ემსახუროს თავის პროტონს? ეს მიზიდულობის ძალაა – თვალით უხილავი, ენით აუწერელი, ხატით გადმოუცემელი ფენომენი. როგორ ჰგავს, არა, სიყვარულს? მეგობარი მარტო ის კი არ არის, ვისთვისაც ხელი გაქვს ჩაჭიდებული; მეზობელ სადარბაზოშიც შეიძლება ცხოვრობდეს ადამიანი, რომელთანაც ეს “მიზიდულობის ძალა” გაკავშირებს. რაც უფრო დიდია ეს ძალა, მით უფრო მტკიცეა კავშირი და მით უფრო დიდი ენერგიაა საჭირო მის დასარღვევად, ხოლო თუ ასეთი ენერგია მოიძებნა, მით უფრო მტკივნეულია გახლეჩა.

კიდევ ერთი საინტერესო საკითხი: თუ დადებითი და უარყოფითი მუხტის მქონე ნაწილაკები, პროტონები და ელექტრონები, ერთმანეთს იზიდავენ, მაშინ რატომ ბოლომდე არ მიიზიდავს პროტონი ელექტრონს, რატომ არ ჩაიხუტებს გულში, რატომ რჩება მათ შორის მანძილი? ისევ და ისევ წონასწორობით დასაცავად. პროტონსა და ელექტრონს შორის დისტანცია რომ გაქრეს, წონასწორობა დაირღვევა. პროტონები და ელექტრონები ჰომო საპიენსებს სწორედ ამ დისტანციის შერჩევასა და გათვლაში გვჯობიან. ამიტომაც არის მათი კავშირი უფრო მტკიცე და შეხმატკბილებული, ვიდრე ჩვენი.

მაინც როგორ ახერხებენ ისინი ამ დისტანციის (და ჰარმონიის) შენარჩუნებას? – მოძრაობით. რაც უფრო ძლიერ იზიდავს პროტონი ელექტრონს, მით უფრო სწრაფად ტრიალებს ეს უკანასკნელი მის გარშემო და ინარჩუნებს თავის ტრაექტორიას ორბიტალზე.

რამდენ რამეს გვასწავლიან ატომები… საყვარელი ადამიანების, მათ შორის – მოსწავლეების, დიდი სიყვარული იმას როდი ნიშნავს, ეს “საურთიერთობო” დისტანცია არ დავიცვათ…

ინტერნეტგაზეთ mastsavlebeli.ge-სტუმარია ბატონი ირაკლი მინაშვილი, რომელიც CERN-ის ექსპერიმენტის ერთ-ერთი დეტექტორის, “ატლასის” წამყვანი ხელმძღვანელია, მას ამ დეტექტორისთვის სიცოცხლის შენარჩუნება ევალება.

თამაზ ვარვარიძე, მხატვარი, სამხატვრო აკადემიის პროფესორი, გრაფიკის მიმართულების ხელმძღვანელიოდესღაც პედაგოგებიც მოსწავლეები იყვნენ და მათი სასკოლო შთაბეჭდილებები თუ ემოციები იმაზე იყო დამოკიდებული, როგორი პედაგოგები ჰყავდათ. თამაზ ვარვარიძე მერვე კლასამდე თბილისის 57-ე სკოლაში სწავლობდა, მერე, როგორც ხატვაზე ორიენტირებული მოსწავლე, ტრადიციისამებრ, ნიკოლაძის სამხატვრო სასწავლებელში გადავიდა (ეს ტრადიცია ქართულ სამხატვრო სივრცეში დღემდე არსებობს). მისთვის თავი არც სკოლის წლებში და არც შემდეგ არც ერთ პედაგოგს დაუმახსოვრებია, ვიდრე სამხატვრო აკადემიაში გრაფიკის კათედრის გამგეს, დინარა ნოდიას არ შეხვდა. თამაზ ვარვარიძის ცხოვრებაში დინარა ნოდია ერთადერთი მაწავლებელი იყო, რომელიც, საკუთარი თავის მიმართ თვითკრიტიკული, ყოველგვარ ნოვატორულ იდეას მიესალმებოდა და მოსწავლეებს ჩარჩოში არ სვამდა.

თამაზ ვარვარიძე: “მახსოვს, მეხუთე კლასამდე ფრიადოსანი ვიყავი, მერე ჩემი აკადემიური მოსწრება მკვეთრად დაეცა, შესაძლოა ინტერესები გამიჩნდა სხვა, შესაძლოა პასუხისმგებლობა მომეხსნა, – არ ვიცი. კარგად სწავლა ხომ ჩვევად იქცევა, მაგრამ გინდება თავისუფლება.

სკოლის პერიოდიდან განსაკუთრებული არაფერი მახსნედება, არც ცუდი, არც კარგი. ცუდი იყო ყოველწლიური გამოცდები, რომლებიც ჩემ დროს არსებობდა და მიმაჩნია, რომ ძალადობაა ბავშვებზე. სწორედ ძალადობა წარმოშობს აგრესიას და როცა ვკითხულობთ, რატომ არიან ახალგაზრდები აგრესიულები, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ამის ერთ-ერთი მიზეზი სასწავლო პროცესიც შეიძლება იყოს.

როგორც წესი, ადამიანები სკოლას სიხარულით და აღფრთოვანებით იხსენებენ. მე ასეთი განცდა არ მაქვს. ის სტანდარტები, რაც ჩემ დროს სკოლაში იყო, ადგილს არ ტოვებდა თავისუფლებისთვის. ალბათ, გარკვეულწილად ამის ბრალიც არის ჩემი ამგვარი განწყობა. ეს 60-იან წლებში ხდებოდა, როცა სკოლაც იდეოლოგიზებული გახლდათ, თუმცა კი, აღქმა იმისა, რაზეც გველაპარაკებოდნენ, ჩვენამდე ვერ აღწევდა, რადგან ბავშვებს ეს ნაკლებად გვაინტერესებდა.

– რა შეიცვალა, როდესაც უკვე იმის სწავლა დაიწყეთ, რაც გინდოდათ?

– ნიკოლაძეში, როგორც ყველა სპეციფიკურ სასწავლებელში, ისეთ საგნებზე, რომლებიც ერუდიციისთვის არის გამიზნული, მოთხოვნა არ იყო და, შესაბამისად, თავისუფლები ვიყავით. ახლაც ასეა, და საკუთარ თავს იმაში ვიჭერ, რომ მეც ისე ვსწავლობდი, როგორც დღევანდელი სტუდენტები – რაკი უნდა ჩამებარებინა, ფორმალურად ვეუფლებოდი საგანს. ეს საგნები შეიძლება დაგჭირდეს, მაგრამ როცა დაგეჭირდება, მაშინ გაეცნობი და სწავლაც მაშინ იქნება ნაყოფიერი.

– როგორ ფიქრობთ, სწავლების რა მეთოდი იქნება ეფექტური?

– ალბათ, სწავლება არ უნდა იყოს სტანდარტული. მგონია, რომ უფრო ეფექტური სწავლების დიფერენცირებული ტიპი იქნება. მოსწავლეს უნდა ჰქონდეს საგნების არჩევის უფლება. ამავე დროს, პედაგოგზეც ბევრი რამაა დამოკიდებული – რომელ საგანს შეაყვარებს და აარჩევინებს.

– სკოლის მასწავლებლობა სრულიად სხვა რამ არის, ვიდრე უმაღლესი სასწავლებლისა. რა ქმნის ამ განსხვავებას, მხოლოდ მოსწავლეთა ასაკი თუ ის, რომ სტუდენტმა უკვე იცის, რა უნდა?

– სტუდენტმაც შეიძლება არ იცოდეს, რა უნდა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ხშირად ფაკულტეტი მშობლის არჩეულია და არა ბავშვის. აკადემიაშიც შეხვდებით ამგვარ შემთხვევებს, როცა მშობელი ამბობს: “ჩემს შვილს ხატვა ეხერხება!” – და შვილიც აკადემიაში აბარებს. ხშირად მართლაც არ არის აუცილებელი, მოსწავლე არაჩვეულებრივი მხატვარი იყოს – ხელოვნება ხომ ზუსტი მეცნიერება არ არის, რომ ნიჭიერების ზუსტი განსაზღვრება გვქონდეს. ვამბობთ – “თვალი აქვს კარგი”, “კარგად ხედავს”. შეიძლება ძალიან კარგად ხატავდე, მაგრამ არ იყო შემოქმედი. არსებობს ერთგვარი სტანდარტი, რომელსაც მხატვრობაში არ ვეთანხმები და არ ვცნობ. მაგალითად, ჩანახატის გაკეთება. ბევრ პედაგოგს ამ კუთხით მიჰყავს სწავლება. შესაძლოა, ხატვა არ იცოდეს პირველკურსელმა, მაგრამ კარგად ხატავდეს, ანუ ჰქონდეს თავისებურება, რაც სხვებისგან გამოარჩევს, ხოლო როცა აკადემიურ ხატვას ვასწავლით, ის ამ თავისებურებას კარგავს. ამიტომ ჯობს, სტანდარტში კი არ მოვაქციოთ, ვაცადოთ, თვითონ დაოსტატდეს თავის არჩეულ მანერაში. სწორედ ეს არის პედაგოგის დანიშნულება – მოსწავლეებს თავს კი არ მოახვიოს რამე, არამედ შეამჩნიოს ის ინდივიდუალური მომენტები, რომლებიც განასხვავებს მათ ერთმანეთისგან და ისინი განუვითაროს. ეს მხოლოდ მხატვრობას არ ეხება – პედაგოგს ეს ნებისმიერ სფეროში მოეთხოვება.

– რას ნიშნავდა მოსწავლე- მასწავლებლის ურთიერთობა თქვენს დროს და რას გულისმობს ახლა?

– ეპოქალურად შემცირდა დისტანცია მამებისა და შვილების თაობას შორის, შესაბამისად, პედაგოგსა და მოსწავლეს შორისაც. მეტაფორულად რომ ვთქვთ, დღეს ისინი ერთსა და იმავე მუსიკას უსმენენ. ურთიერთობა უფრო ფამილარული გახდა, უფრო თავისუფალი და ამით მოსწავლეები კმაყოფილნი არიან. ეს ბუნებრივი ურთიერთობაა. გამუდმებით მენტორული ტონით მოსაუბრე პედაგოგები, საბოლოო ჯამში, კრახს განიცდიან. სტუდენტი თავს არიდებს ასეთ ურთიერთობას და შედეგსაც ლოგიკურს ვიღებთ. თუმცა ჩნდება ერთი პრობლემა: სკოლაში მოსწავლეები მიჩვეულნი არიან სიმკაცრეს და პედაგოგებთან სხვაგვარ დამოკიდებულებას და როცა ლექტორი მათთან არაოფიციალურ, მეგობრულ ურთიერთობას ამყარებს, სიფხიზლეს კარგავენ. ხშირად უთქვამთ: “რომ მომთხოვოთ და მკაცრად მომეპყროთ, უკეთესი იქნება – შესაძლოა დავალების შესრულება დამეზაროს, ხვალისთვის გადავდო” და ასე შემდეგ.

– სად არის ოქროს შუალედი?

– პედაგოგობა მუდმივ იმპროვიზაციას მოითხოვს. სხვადასხვა დროს სხვადასხვაგვარი ქმედებაა საჭირო, სწორად შერჩეული და ინდივიდუალური. მართალია, ჩვენთან ათი სტუდენტი ზის და ათივეს ცალ-ცალკე ველაპარაკები, მაგრამ ამას ხომ სხვებიც ისმენენ.

– თქვენი აზრით, რამ შეცვალა თანამედროვე მოსწავლე?

– ცხოვრების აჩქარებულმა რიტმმა. ჩემ დროს იოლი იყო ინფორმაციის გადამუშავება, ახლა ძნელია და ეს ეხება ყველაფერს, მოქმედებს ყველაზე. შედარებისთვის, ავიღოთ საქართველოს ეროვნული აღზევებისა და არაფრის კეთების წლები. იმ დროს ჩამოყალიბდა ასეთი სტერეოტიპი – გელაპარაკა, ნაცვლად იმისა, რომ გესწავლა, გეკეთებინა. არ მახსოვს, რამდენ ხანს გრძელდებოდა პერიოდი, როცა არ ჰქონდათ საშუალება, სკოლებსა თუ უმაღლეს სასწავლებლებში ევლოთ. ვგონებ, არც ისე დიდხანს, მაგრამ პასუხისმგებლობის სრული აცილება მეტ ხანს გაგრძელდა: ამაში ეს არის დამნაშავე, იმაში – ის და შენ არაფერს აკეთებ. ერთი მხრივ, ამის ბრალია, რომ ახლანდელ თაობას გარკვეული ხარვეზები აქვს.

დღევანდელი სტუდენტები განსხვავებულნი არიან, მაგრამ რა არის ჩვენი ამოცანა მათთან ურთიერთობისას? სტერეოტიპებზე დაყრდნობით, მათგან ვითხოვთ იყვნენ ისეთები, როგორებიც ჩვენ ვართ, რადგან თავის დროზე ჩვენგანაც იმავეს ითხოვდნენ. ახალგაზრდას უნდა ჰქონდეს თავისუფალი არჩევანი. ავიღოთ პატარა ბავშვი, რომელიც ჭამს, რამდენიც უნდა და როცა უნდა. დაძალება უკვე ძალადობაა, რაც შემდეგ სხვა დარღვევებს იწვევს.

– მიუხედავად იმისა, რომ მხატვრობა ნაკლებად შემოსავლიანი პროფესიაა, სამხატვრო აკადემიაში სასწავლებლად მაინც უამრავი ახალგაზრდა მიდის. რა არის მათი მოტივაცია?

– სწავლა შეიძლება შევადაროთ გზას, რომელსაც მიჰყვები, მაგრამ როგორ ივლი, ვინ შეგხვდება, შენი თავგადასავალი ამაზეა დამოკიდებული.

ხშირად ეჩვენებათ, რომ ხატვის ნიჭი აქვთ. როგორც ბავშვობაში მშობელი ირჩევენ წიგნს და შვილი უჯერებს, ხშირად ცხოვრებაშიც ასე გრძელდება. მაგრამ შვილი ყოველთვის უსწრებს მშობელს, ყველა მონაცემით, და ეს სენი, მშობელმა აირჩიოს მათი მომავალი, დღემდე გრძელდება. პროფესიის არჩევანს ხშირად განსაზღვრავს მოდა. ხელოვნებაში ფუნქციონალურ დარგებზეა მოთხოვნა. მაგალითად, სარეკლამო გრაფიკაზე, დიზაინზე. თუ მათ დაზგურ დისციპლინებს შევადარებთ, აქედან მხატვარს შემოსავალი არ ელოდება. არ არსებობს მხატვარი, ნამუშევრების გაყიდვით რომ ირჩენდეს თავს, ერთეულების გარდა. ამდენად, გაიზარდა მოთხოვნა ფუნქციონალურ ფაკულტეტებზე, და სელექციის ეს პროცესი უფრო ბუნებრივია, ვიდრე მაშინ, როცა ყველა ფერწერის ფაკულტეტზე სწავლობდა.

– ამბობენ, რომ მხატვრობას ვერ ისწავლი, ისევე როგორც მწერლობას, თუმცა კი, სამწერლო აკადემიისაგან განსხვავებით, სამხატვრო აკადემია არსებობს…

– მართალია, მხატვრობისა თუ მწერლობის სწავლა შეუძლებელია, თუმცა კი მხატვარიც და მწერალიც მუშაობის პროცესში ყალიბდებიან. არავინ იბადება მხატვრად. საბჭოთა დროს სამხატვრო კავშირს ჰქონდა შემოქმედებითი სახლები, სადაც ორ თვიანი ვორკშოპები – სახელოსნოები იმართებოდა. იქ ყველანაირი სამუშაო პირობა იყო შექმნილი მხატვრებისთვის. ეს იყო ერთადერთი დადებითი რამ, რაც მახოვს იმ ეპოქიდან და მენანება. ასეთი შემოქმედებითი სახლები არსებობდა ბალტიისპირეთის ქვეყნებსა და პოდმოსკოვიეში, სადაც ჩადიოდნენ სხვადასხვა ასაკის მხატვრები სოციალისტური ბანაკის ქვეყნებიდან, ეცნობოდნენ ერთმანეთის შემოქმედებას. ეს შეხვედრები ძალიან სასარგებლო იყო ინფორმაციის გაცვლის თვალსაზრისითაც – ხომ მაშინ ინტერნეტი არ იყო. რასაკვირველია, ყველაფერი ემსახურებოდა საბჭოთა იდეოლოგიას, მაგრამ, როგორც სხვა სფეროებში, აქაც ხდებოდა საკუთარი შემოქმედების განვითარება. უკვე 70-იან წლებს ვგულისხმობ. მხატვრებს გვქონდა საკუთარი სახელოსნოები. ეს იყო მხატვრობის ხელშეწყობა. დღეს მხატვრებს მსგავსი არაფერი აქვთ, სახელმწიფო პოლიტიკა ჩაანაცვლა ფონდებმა, რომლებიც მათი კვალიფიკაციის ამაღლებას ემსახურება, მაგრამ ეს ღონისძიებები ასეთი ინტენსიური არ არის. სამხატვრო აკადემიაში ვორკშოპები და მასტერკლასები ხშირად გვაქვს, ჩამოდიან უცხოელი მენტორები, გამოიცემა კატალოგი და ამ ყველაფერში სტუდენტებიც ერთვებიან. ეს ეხმარება მათ თვალსაწიერის გაფართოებაში, დახელოვნებაში. თუმცა დღეს ურთიერთობები თავისუფალია, სამყარო გახსნილია და ამ სამყაროსთან მხატვრები უკვე სურვილისა და შესაძლებლობების მიხედვით ურთიერთობენ.

სამყაროსთან თავისუფალი ურთიერთობები თანამედროვე ახალგაზრდებისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია, თუმცა ეს მათი დამსახურება არ არის, დრომ მოიტანა და მას სწორი გამოყენება უნდა, თუმცა კი მიმაჩნია, რომ ბევრი მართლაც მიზანმიმართულად იყენებს.